Author: Хишигтийн Цэнд-Аюуш

Гэр бүлийн хүчирхийллийн гэмт хэрэг 2015 онд өссөн үзүүлэлттэй гарчээ. Энэ талаар Улаанбаатар хотын цагдаагийн газрын гэр бүлийн хүчирхийлэл, хүүхдийн эсрэг гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх хэлтсийн ахлах байцаагч, цагдаагийн ахмад Э.Баярбаясгалантай ярилцлаа.

-2015 онд гэр бүлийн хүчирхийллийн гэмт хэрэг нэлээд өндөр хувиар нэмэгдсэн үзүүлэлт гарсан байна. Хичнээн хүн энэ хэргийн хохирогч болсон бэ?

-2015 онд Улсын хэмжээнд гэр бүлийн хүчирхийллийн улмаас үйлдэгдсэн 1356 хэрэг бүртгэгдсэн байна. Энэ нь өмнөх оноос 280 хэргээр буюу 20 хувиар өссөн үзүүлэлт юм. Харин нийслэлийн хэмжээнд 767 гэмт хэрэг үйлдэгдсэн байна. Энэ нь өнгөрсөн оноос 17 хувиар өссөн гэсэн үг. Хүчирхийллийн улмаас 600 гаруй эмэгтэй, 40 гаруй хүүхэд гэмтсэн. Харин Есөн эмэгтэй хүн, нэг бага насны хүүхэд, хоёр эрэгтэй хүн хүчирхийлэлд өртөж амиа алдсан харамсалтай мэдээ байна. Нас барсан эмэгтэйчүүдийн хувьд ихэнх нь нөхөртөө зодуулсан. Байнгын хүчирхийллийн дарамтад байж байгаад нас барсан ийм харамсмаар хэргүүд гарсан байна. Судалгаагаар нийт хохирогчдын ихэнх нь айлын эхнэр байдаг. Нийт хэргийн 200 нь согтуугаар үйлдэгдсэн бол үлдсэн ихэнх хувь нь эрүүл үедээ үйлджээ. Эрүүл байхдаа эхнэр, хүүхдээ, нөхрөө зодож, тарчлааж, гэмтэл учруулж байна гэдэг үнэхээр асуудал юм. Гэр бүлийн хүчирхийллийн дийлэнх нь залуу гэр бүлд гарч байна.

-Энэ төрлийн хэрэг нэмэгдэж байгаагийн шалтгаан нь юу байна вэ. Ямар арга хэмжээ авбал энэ төрлийн хэргийн гаралт буурах бол?

-Нийгмийн хүчин зүйлүүд болох ажилгүйдэл, ядуурал, боловсрол, хүмүүсийн ухамсартай ихээхэн холбоотой. 2015 онд энэ төрлийн хэргийн илрүүлэлт сайн байсан. Хүчирхийлэл хаалттай хаалганы цаана, далд үйлдэгддэг учир энэ төрлийн хэргийн илрүүлэлт маш чухал юм. Нийслэлийн цагдаагийн газрын дэргэд 2014 онд “Гэр бүлийн хүчирхийлэл, хүүхдийн гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх алба” шинээр байгуулагдсан. Энэ тусдаа алба нь гэмт хэрэг хамгийн их гардаг 33 хороонд ажиллаж, айл өрхүүдээр явж сургалт сурталчилгаа хийж, иргэдээс мэдээлэл авч, тэрнийхээ дагуу шалгалт хийж ажилласан. Энэ нь үр дүнгээ өглөө. Хөрш айлын хүүхэд зодуулаад байна. Гэхдээ айлын асуудал надад хамаагүй гэдэг иргэдийн хандлагыг өөрчилж, цагдаагийн байгууллагад мэдээлэл өгдөг болгох чиглэлээр түлхүү ажиллалаа. Хаана хүн уйлж, ямар айлд хүүхэд, эмэгтэйчүүдийн эрх зөрчигдөж байгааг хөршүүд нь, хорооны нийгмийн ажилтан нь цагдаагийн газар мэдээлэл өгдөг болсон. 102 тусгай дугаарт ирж байгаа гэр бүлийн хүчирхийллийн мэдээллийн тоо ч өссөн. Цагдаагийн байгууллага дангаараа тэмцээд хаана ямар айлд хүчирхийлэл үйлдэж байгааг бүрэн илрүүлэх боломж муу. Иргэдийн оролцоо чухал. Мөн хүчирхийлэл үйлдэж байгаа хүмүүсийн ухамсарт нөлөөлөх маш чухал байна. 2015 оны есдүгээр сарын 25-наас эхлэн хамгийн их гэмт хэрэг гардаг хороодод “Бүтэн хайрыг гэр бүлдээ” зорилтод аяныг зохион байгуулсан. Аянд 48 аж ахуйн нэгж, 23 иргэн сайн дураараа нэгдсэн. 2016 онд улс орон даяар зохион байгуулахаар төлөвлөж байна. Энэ хүрээнд хүчирхийлэл үйлдсэн этгээдүүдэд зориулсан сургалт явуулсан.

-Цагдаа, хуулийн байгууллагад хандсан хохирогчдын эрхийг бүрэн хамгаалж чадах уу. Хүчирхийлэл үйлдэж байгаа хүн дахин давтан эхнэр, хүүхдээ дарамтлах, зодох асуудал гардаг юм билээ?

-Дахин давтан үйлддэг гэдэг нь үнэн. Тиймээс л иргэдийн оролцоо чухал байгаа юм. Хорооны Засаг дарга, нийгмийн ажилтан, хэсгийн байцаагч, өрхийн эмч, сургуулийн нийгмийн ажилтан гээд иргэдтэй тулж ажилладаг, хамгийн ойр байдаг нэгжүүд болох энэ хүмүүстэй нягт ажиллаж байна. Энэ хүмүүс айл өрхүүдийнхээ судалгаа мэдээллийг мэддэг учир цагдаагийн байгууллагад мэдээлэл өгнө. “15 тоотод хүүхэд уйлаад байдаг юм байна. Судлаад үзлээ. Нөхөр нь архи уудаг юм байна. Энэ айл хүчирхийлэл үйлдээд байна” гээд мэдээлэл өгдөг. Энэ дагуу цагдаагийн байгууллага очиж шалгаад гэр бүлийн хүчирхийлэл үйлдэж байвал эхний ээлжинд сануулна. Энэ бол гэмт хэрэг шүү. Дахиж үйлдэхгүй гэсэн баталгаа гаргуулж авна. Дахиад хүчирхийлэл үйлдвэл торгуулийн арга хэмжээ авч, баривчилна. Ингээд тоохгүй бол шүүхээр эрх хязгаарлах арга хэмжээ авна. Гэр бүлийн хүчирхийлэлд өртсөн иргэнтэй нэг жилийн хугацаанд уулзах эрхгүй гэсэн шүүгчийн захирамж гаргуулна. Эрхээ хасуулаад, торгуулаад ирэхээр асуудалд өөрөөр ханддаг л даа. Улсын Дээд шүүхийн 2010 оны тайлбар гарсан. Энэ тайлбарт, гэр бүлийн хүчирхийллийн гэмт хэргийг Эрүүгийн хуулийн тарчлаах гэмт хэргээр зүйлчилж, ял шийтгэл оногдуулдаг болсон. Тарчлаах гэмт хэрэг нь яахыг хэлэх вэ гэхээр, байнга буюу удаа дараа, гурав буюу түүнээс дээш удаа зодсон тохиолдлыг тарчлаах гэмт хэрэг гэж үзнэ гэж заасан байна. Өөрөөр хэлбэл, гурав буюу түүнээс дээш удаа гэр бүлийн гишүүнээ зодсон тохиолдолд шууд эрүүгийн хэрэг үүснэ. Энэ төрлийн хэрэгт хоёр хүртэл жилийн хорих ялтай. Нөгөө талаар гэр бүлийн хүчирхийлэл үйлдэж байгаа хүний нэг удаагийн үйлдлийг таслан зогсоох биш тухайн хүний зан үйлд нь нөлөөлөх сургалтууд явуулах нь маш чухал байдаг. Та сайн эцэг, сайн эх байхын тулд яах ёстой юм бэ гэдэг дээр төрийн бус байгууллагуудтай хамтраад албадан сургалт явуулж байна.

-Хүчирхийлэлд өртөж байгаа хүмүүсийн нийгмийн байдлыг судалж үзсэн байх. Энэ талаар?

-Судалгаанаас харахад гэр бүлийн хүчирхийлэлд өртсөн хүмүүсийн ихэнх нь эмэгтэй хүн байдаг. Бас ажилгүй иргэд байна. Тиймээс цагдаагийн байгууллагаас хохирогч нарыг хамгаалахын тулд ажилд оруулж өгч, сургалтад хамруулдаг. Хүүхэд сургуулиасаа хоцорсон бол хорооны нийгмийн ажилтантай хамтраад хүүхдийн хичээлийн хоцрогдлыг арилгах сургалтад хамруулж байна. Энэ ажлуудыг олон төрийн бус байгууллагатай хамтран зохион байгуулж байгаа. Гэр бүлийн хүчирхийлэлд өртсөн хүмүүсийг Цагдаагийн байгууллагын дэргэдэх Түр хамгаалах байранд авчирдаг.Түр хамгаалах газар 107 тусгай дугаарын утсаар дуудлага авна. Цагдаагийн алба хаагчид дуудлагаар очоод тухайн хохирогчийг зодуулсан, шарх сорвитой, тухайн орчинд байх боломжгүй гэсэн дүгнэлт хийж Түр хамгаалах байранд авчирдаг. Авчраад эмнэлгийн анхан шатны туслалцаа үзүүлнэ. Хамгаалах байр мэргэжлийн сэтгэл зүйчтэй, эмчтэй.

-Түр хамгаалах байр хэдэн хүн хүлээж авах хүчин чадалтай вэ?

-Түр хамгаалах байр 2014 оны хоёрдугаар сард байгуулагдсан. Нэгээс 30 хүртэлх хоногоор хохирогчийг байрлуулаад сэтгэл зүйн болон эмнэлгийн тусламж үзүүлдэг. Байгуулагдсанаасаа хойш 489 гэр бүлийн 845 үйлчлүүлэгч хүлээж авчээ. Эдгээр үйлчлүүлэгчийн 500 гаруй нь хүүхэд байна. 2015 онд хамгаалах байранд 509 хүн хүлээж авснаас 153 нь хүүхэд байсан. Хүүхэд их байгаа нь хүчирхийллийн гол хохирогч болсон эмэгтэй хүн гэрээсээ гараад явахад нэгээс гурван хүүхэд дагуулдагтай холбоотой. Хүүхэд хэдийгээр бие мах бодийн хүчирхийлэлд өртөөгүй ч гэсэн байнгын сэтгэл санааны дарамтад орж айж ичдэг. Хэзээ согтуу ирэх бол, яах бол гэхээс сэтгэл амар сууж чаддаггүй болохыг хэлж байгаа юм. Ийм орчинд өссөн хүн эргээд зөв хүн болох уу гэдэг бас асуудалтай. Өнөөдрийн хуулиар хүүхэд зодсон, биед нь гэмтэл учруулсан этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэчихэж байна. Харин сэтгэл санааны дарамтад оруулж, айлгасан бол ямар хариулага хүлээлгэх нь тодорхой биш байна. Ер нь гэр бүлийн хүчирхийллийн гэмт хэрэг дөрвөн хэлбэрээр илэрдэг гэж үздэг. Бие махбодийн, сэтгэл санаа, эдийн засгийн, бэлгийн хүчирхийллээр илэрдэг. Манай цагдаагийн байгууллага бие махбодийн, бэлгийн хүчирхийлэлд өртсөн хохирогчийг хамгаалж, гэмт этгээдэд нь арга хэмжээ авч чадаж байна. Харин сэтгэл санааны болон эдийн засгийн хохирлоо яаж үнэлэх вэ гэдэг нь тодорхой биш байна. Нэг өдөр зодуулаад сая төгрөгийн хохирол учирлаа гэж үзэх үү, гурван сарын турш зодуулаад 100 сая төгрөгийн хохирол учирлаа гэж үзэх үү гэсэн нарийн хуулийн тайлбар одоогоор байхгүй байна.

-Хүчирхийлэл үйлдэж байгаа хүнийг судалж үзсэн байх. Яагаад гэр бүлээ хүнд байдалд оруулдаг юм бол?

-Хүчирхийлэл үйлдэж байгаа хүмүүсийн дийлэнх буюу 60 хувь нь бүрэн дунд боловсролтой. Үлдсэн нь дээд боловсролтой хүмүүс байна. Хүчирхийлэл үйлдэгчийн ажлын байдлыг нь аваад үзэхээр 40 хувь нь ажилгүй, 30 хувь нь хувиараа бизнес эрхлэдэг, 20 хувь нь төрийн албан хаагч, бусад байгууллагад ажилладаг хүмүүс байна. Үүнээс харахад гэр бүлийн хүчирхийллийн гэмт хэргийг бүх нийгмийн давхаргын хүмүүс үйлдэж байна. Дээд боловсролтой, төрийн байгууллагад ажилладаг гээд нийгмийн байдлаараа янз бүрийн хүмүүс хаалттай хаалганы цаана хүчирхийлэл үйлдээд байна. Нэг зүйлийг онцлоход хүчирхийлэл үйлдэж байгаа хүмүүс багадаа аавдаа, ээждээ, хойд эцэг, эхдээ зодуулдаг, аав нь ээжийг нь зоддог байсан, элэг бүтэн амьдрал үзээгүй, хойт ээждээ зодуулж хүчирхийлэлд өртөж дарамтлуулж байсан тухайгаа ярьсан байдаг. Өөрөөр хэлбэл, хүчирхийллээс хүчирхийлэл төрдөг гэдэг үг амьдрал дээр батлагдаж байгаа жишээ энэ байна.

Бүх хүн гэр бүлдээ амар амгалан, аюулгүй амьдрах ёстой. Хэрэв гэмт хэргийн хохирогч болж байгаа бол цагдаа, хуулийн байгууллагад хандах хэрэгтэй шүү гэдгийг сануулмаар байна. Эрхээ хамгаалуулах хэрэгтэй. Гэр бүлийн хүчирхийлэлтэй гэр бүлийн хэн нэг гишүүн ганцаараа тэмцэх хэцүү. Олон хүн, олон байгууллага хамтран ажиллаж байж зогсоодог. Нэг удаа хүчирхийлэлд өртсөн бол дахиад давтагдана гэсэн үг.

-Эрэгтэй хүмүүс гэр бүлийн хүчирхийлэлд өртдөг гэж хэлсэн. Энэ тухай тодруулаач?

-2015 оны байдлаар хоёр эрэгтэй хүн хамгаалах байранд хамгаалуулж байна. Эхнэрүүд нөхрөө зодож, дарамтлах хэргүүд гарч байна. Хамгаалах байранд байгаа эрэгтэй хүмүүс 30 гаруй насны залуучууд юм. Яагаад манай байранд ирээд хамгаалалтад байна гэхээр, нэг хүнийх нь эхнэр байнгын архины хамааралтай байдаг. Нөхрөө ажил хийхээр нь хардсаар ажлаас нь гаргаад, гэртээ зодож нүддэг ийм тохиолдол байна.

Баяр наадмын өмнөхөн Ардын жүжигчин цолоор шагнуулсан  Улсын дуурь бүжгийн эрдмийн театрын уран сайхны удирдаач А.Дашпэлжээ гуайтай ярилцлаа. 

-Баяр наадмын босгон дээр Ардын жүжигчин цол хүртэж, давхар баяр тохиосон сайхан наадам болсон байх. Нийт уншигчдынхаа өмнөөс танд баяр хүргэе?

-Наадам их сайхан өнгөтэй, сонин сайхан ихтэй боллоо. Ёстой л жинхэнэ нар хур тэгширсэн наадам боллоо.  Миний хувьд төрийнхөө  наадмын босгон дээр Ерөнхийлөгчөөсөө Монгол Улсын Ардын жүжигчин гэдэг цол хүртлээ. Тэр болгон хүнд тохиогоод байдаг зүйл биш байх. Үүнээс илүү  би яаж наадах билээ. Энэ цолны ард надад ажил үүрэг, хариуцлага, нэр төрөө хамгаалах гээд зөндөө юм гарах байх. 

Наадмын сонин хачин гэвэл их байна. Ерөнхийлөгч маань наадмын нээлтэн дээр их сайхан үг хэллээ. Монголчуудаа морио уная гэж том уриалга гаргалаа. Бид морь малаа эдлэхээ байснаас болоод том соёл алга болж хаягдаж байгаа нь үнэн. Би өөрөө хөдөө өссөн, адуу мал сайн мэднэ. Тиймээс Ерөнхийлөгчийн гаргасан уриалгыг олон түмэнд хэлж яриад дэмжээд явна даа. Миний наадам дуусаагүй байна. Энэ жил маш олон сум, орон нутгийн 90 жилийн ой тохиож байна. Манай нутаг Дундговь аймгийн Өлзийт сумын 90 жилийн ой мөн тохиож байна. 90 жилийн ойн босгон дээр дахиад нэг ардын жүжигчин төрлөө гээд нутгийн ард түмэн бөөн хөл хөөр болж, бэлгэдэл болгон ярьж байгаа гэнэ. Хэзээ ирэх вэ. Заавал ирнэ шүү гээд захиад байна. Тиймээс би маргааш нутагтаа наадамлаж,  нутгийнхандаа ая дуугаа өргөнө. Энэ дашрамд нутгийнхандаа  маш том баярын мэнд хүргэж амжилт хүсмээр байна даа. 

-Наадмын урт амралтын өдрүүдэд  телевиз болгоноор таны тоглосон кинонууд  гарлаа. “Мандухай сэцэн хатан” киноны Өнөболд ван, Маршал Х.Чойлбалсангийн дүрүүдийг үзэгчид андахгүй.  Та ойролцоогоор хичнээн кинонд тоглосон юм бэ? 

-Дэлгэцийн урлагт 20 гаруй том, жижиг дүрээр орсон  байна. Тайзны урлаг, дэлгэцийн урлаг хоёр өөр юм байна. Дэлгэцийн урлаг тухайн бүтээлийг түмэн олонд хүргэхдээ хамаагүй өргөн дэлгэрээс гадна хувь уран  бүтээлчдийг тухайн цаг үетэй нь, залуу зандан насыг нь мөнхөлдөг ийм өгөөжтэй урлаг юм байна. Ардын жүжигчин цолыг авсан энэ баяр дээр залуу цагийнхаа  20-30 жилийн өмнө тоглосон кино дэлгэцийн бүтээлийг телевизээр гарч байгааг үзэхэд надад сайхан  байлаа. Он жил өнгөрөх тусам бүтээсэн бүх дүрүүд маань өөрийн хүүхэд мэт болдгийг мэдэрч байна л даа.  Үзэгч бол хатуу шүүгч байдаг. Үзэгчид тэр дүр нь  сайн болсон, энэ нь муу болсон гэсэн үнэлэлт дүгнэлтийг өгөх байх. Надад бүх л дүр маань сайхан. 

Кино дэлгэцэнд бүтээсэн хамгийн анхны дүр маршал Х.Чойбалсан. Түүнээс хойш зургаан ч түүхэн кинонд тоглосон байна. Хамгийн сүүлийнх нь хилийн цэргийн ойд зориулсан  кинонд дүр бүтээлээ. Харин дуурийн тайзнаа бүтээсэн түүхэн дүрүүд гэвэл, Манлайбаатар Дамдинсүрэн, Сүхбаатар жанжны дүрийг бүтээсэн. Хамгийн сүүлд “Чингэс хаан” дуурьд Чингэсийн дүрийг бүтээлээ. 

-Дуурийн театраар сүүлийн үеийн сонин сайхан юу байна вэ. Ер нь энэ байгууллагад шинэчлэл хэр хийгдэж байна?   

-Миний бүх л амьдрал Улсын дуурь бүжгийн эрдмийн театртай салшгүй холбоотой юм. 1982 онд Болгарын Софи хотын Консерваторийг дуурийн дуучин гэдэг мэргэжлээр төгсөж ирээд театрт гоцлол дуучин болж байсан юм. Түүнээс хойш одоог хүртэл энэ байгууллагад  ажилласаар байна. Миний жаргал зовлон бүх юм энэ театртай салшгүй холбогддог. Өнөөдөр ч надад энэ том цолыг өгсний үр шим нь театр маань надад өгөөжөө өгч байна гэж би харж байна. Театрын хувьд ажил үнэхээр урагштай байж, чөлөө завгүй ачаалалтай ажиллаж байна. Хагас бүтэнсайн болгоныг  алгасахгүй балет, дуурь тоглож байгаа. Ер нь сүүлийн жил гаруй хугацаанд их зүйл хийлээ.  Өнгөрсөн  оны хавар манай театр 50 жилийн ойгоо хийсэн. Өргөн хүрээтэй сайхан боллоо гэж олон түмэн дүгнэсэн. Уран бүтээлчдийн ажиллах эрч хүч маш их байна.  Нэг үеэ бодвол сүүлийн үед манай театрын уран бүтээлчид залуужсан. Бүхэл бүтэн нэг үе солигдож байна гэж хэлж болно.  22-27 насны шижигнэсэн залуучууд уран бүтээл дээрээ ажиллаад их ачаалал авч байгаа. Нэг  үе бас ч гэж дуучид ховор байж. Мэргэжлийн дуучдыг дандаа гадаадад төгсгөөд авчирдаг байлаа. Одоо бид өөрсдөө дуучдаа бэлтгэдэг болчихоод байна. Бидний үед чинь залуучуудыг болоогүй дээ, 40 хүрч байж л сайхан дуугардаг юм гэдэг байсан. Одоо ид сайхан 20-н хэдэн насандаа дуулаад тодроод гараад ирж байна. Уран сайхны удирдаач байна гэдэг бол дуучидтайгаа ажиллана уу гэхээс өөрөө дуулна гэж дайраад байж болохгүй. Бас нэг зүйлийг онцолж хэлэхэд, аливаа улсын том театрт гадаад арга хэмжээ маш чухал байдаг. Гадаад улс оронтой харьцаж, тэдэнтэй өөрсдийнхөө бүтээлийг жишиж байж бид хаана яваагаа мэдэж, тодорхойлдог. Өнгөрсөн өвөл Монголын алтай хоолойтнууд Орост очоод бие даасан концертоо хийж  бөөн сенсаци тариад ирлээ. Сая дөрөвдүгээр сард Солонгост Монголын дуучид мэргэжил дээшлүүлээд тэдний уран бүтээлд оролцоод ирлээ. Хариуд нь тавдугаар сард нь Солонгосын дуучид ирж хоёр удаагийн том тоглолт хийлээ.  Якутын филармонийн том оркестр ирээд манайд тоглолт хийлээ. Америкийн  балетын одууд ирээд тоглолоо. Өөрөөр хэлбэл, манай өөрийн гадагшаа тэлэх бодлого эрчимтэй явж байна. Нэг хүн яваад дуулах биш, нэг хэсэг уран бүтээлчид явж гадаадын нэртэй тоглолтуудад оролцож, өөрсдөө тоглолтоо хийнэ гэдэг бол том амжилт.  

-Ойрын хугацаанд төлөвлөсөн гадаад тоглолтууд бий юу?

-Одоо манай дуучид Оросын их театрт тэдний оркестртой хамтран арваннэгдүгээр сард тоглохоор болсон. Манайхан тэнд бие даасан концертыг анх удаа хийж байна гэсэн үг. Энэ бол маш том алхам. Мөн есдүгээр сард олон улсын хэмжээний фестиваль болно. Тэнд дэлхийн том том продюссер, удирдаач, дуучид бүгд цугларна. Манайхаас дөрвөн дуучин явна. Австри улстай манайх  маш өргөн хүрээнд хамтран ажиллаж байна. Өнгөрсөн жил манайд Австрийн  нэртэй удирдаач, найруулагчид, бүжиг дэглээчид ирсэн. Сая энэ хавар гадаа талбай дээр венийн вальсын өдөрлөг зохион байгууллаа. Хариуд нь манай хотын дарга Австрийн Вена хотод  айлчиллаа. Айлчлалын багт манай хүмүүс цуг явсан. Очоод Вена хотод байдаг гурван том театрт очиж гурван дуучнаа мэргэжил дээшлүүлэх, дээр нь нэг хөгжимчинг сургалтад хамруулахаар  боллоо. Австриас гадна Орос, Солонгос улстай онцгой хамтын ажиллагаатай ажиллаж байна. Нэг үгээр хэлбэл, бид гадныхныг урьдаг байсан бол одоо өөрсдөө гадагшаа алхаж байна. Шинэчлэл гэдэг чинь болохгүй байгаа юмандаа эрс арга хэмжээ аваад, болох талаас нь ямар хөшүүрэг  байна, ямар  арга зам байна гэдгийг гаргаж ирэх ёстой болохоос  хэн нэгнийг халж, хэн нэгнийг ажилд авснаараа  болдог юм биш. Тавьсан зорилго, бодлогодоо хүрэхийн тулд ажлынхаа хариуцлага, чанарыг сайжруулахыг хэлдэг юм.  

-Одоо дуурийн театрт ямар тоглолтууд байгаа вэ. Үзэгчдийн хандлага сэтгэл хангалуун байдал хэр байна вэ?

-Үзэгчдийн хандлага маш сайн байгаа.  Дээр үед Ю.Цэдэнбал даргын үед албан даалгавар гаргаж хүчээр үзүүлдэг байсан. Энэ бол үнэн. Одоо цагт сонгодог бүтээлийг үзэхээр маш их хүн ирж байна. Тэр дундаа үзэгчид маань их залуужжээ. Сонгодог бүтээлээс хүн яагаад уйддаггүй вэ гэхээр,  хүний оюун ухааныг тэлэх, өөрийгөө үнэлж цэгнэх, соёлыг авч үлдэхэд асар их ач холбогдолтой юм шүү дээ. Баярын өдрүүдэд буюу энэ сарын 12, 13-нд “Хунт нуур”, “Учиртай гурван толгой”-г тоглосон. Одоо долдугаар сарын 20-нд “Чойжил дагина” , 26-нд  балет,  27-нд “Чингэс” дуурь гээд долдугаар сарын тоглолт дуусах гэж байна. Энэ бүхэн дээр нөгөө л өдөр тутмынхаа хийдэг ажлыг хийж байна. Есдүгээр сарын 1-нээс улирлынхаа нээлтийг хийнэ. Улирлын нээлтээ “Учиртай гурван толгой” дууриар хийнэ. Мөн төлөвлөсөн том ажил гэвэл “Хөхөө намжил” дуурийг тавина. Энэ дуурь монголчуудын  урлагийн үнэр амт, өнгө шингэсэн уран бүтээл. Морин хуур үүсч хөгжсөн домгийг өгүүлнэ. Хувцас тайз, нот гээд бүх л хуучирсан зүйлүүдээ шинэчлээд тавихаар бэлдэж байна. Гэх мэтээр  яриад байвал манай ажил барагдахгүй дээ. 

-Таны эгч, дүү хоёр урлагийн хүмүүс. Харин хүүхдүүдээс тань урлагийн хүн бий юу?

-Би гэр бүлийнхнийхээ тухай ярихад, аливаа салбарт тодорхой амжилт гаргахад хүний ар тал үнэхээр чухал байдаг юм байна. Сайн хань, сайн үр хүүхэдтэй хүн амжилт гаргадаг гэж боддог юм. Эхнэрийгээ би ингэж л магтах байна. Би гурван хүүхэдтэй. Хүүхдүүд маань миний мэргэжлийг өвлөөгүй. Тэдний өөрсдийнх нь сонголт учраас би шахахгүй. Удам угсааны хувьд  дуучид, урлагийн хүмүүс бий. Миний эгч А.Дүнжмаа Дундговийн театрын дуучин. Монгол Улсын гавьяат жүжигчин хүн бий. Миний дүү А.Нэргүй Монгол Улсын ардын жүжигчин гэдгийг хүмүүс мэднэ. Дүү бид хоёрыг Ардын жүжигчин аваагүй байхад Дундговийн өлгий нэгтэй Өлзийтийн гурван гавьяат  гэж  дууддаг байсан. Тэр нэрээрээ тоглолт хийж байлаа. Тэрнээс хойш хоёр нь Ардын жүжигчин  боллоо. Манайханд бид гурваас гадна урлагаар явсан хүн байсан. Амьдралын эрхээр өөр ажил хийгээд орхисон болохоос. Манайхан дотроо ярьдаг юм. Бид яагаад ийм амжилт гаргаад  байна вэ гээд. Энэ бол ерөөсөө аав, ээжийн сургааль, хүмүүжлийн үр шим юм шүү дээ гэж бид дүгнэн ярилцдаг. Аав, ээж маань биднийг ямар ч ажилд үнэнч сэтгэлээр, уйгагүй ханддаг, хөдөлмөрч болгож хүмүүжүүлсний үр шим юм болов уу. Сайхан хоолойтой сайхан дуулдаг хүмүүс Монголд олон бий. Тэр дундаас гарч ирнэ гэдэг бол үүнтэй л холбоотой байх. 

Х.Цэнд-Аюуш

“Дотуур байран дахь хүүхэд хамгаалал” гэсэн сэдвийн хүрээнд өчигдөр зөвлөлдөх уулзалт боллоо. Хүүхэд хамгааллын үндэсний сүлжээ, Нээлттэй нийгэм форумтай хамтарч “Дотуур байран дахь хүүхэд хамгаалал, стратегийн өмгөөлөл” төслийг хэрэгжүүлж байгаа бөгөөд энэ хүрээнд Ерөнхий боловсролын  сургуулийн 16 дотуур байранд очиж судалгаа явуулжээ.  Энэхүү судалгаагаа өчигдөр Боловсрол шинжлэх ухааны яамны мэргэжилтнүүдэд танилцуулсан юм.  Энэ талаар  Хүүхэд хамгааллын үндэсний сүлжээний зөвлөх С.Баасанбатаас тодрууллаа.

-Дотуур байруудаар явж Хүүхдийн эрх зөрчигдөж байгаа эсэхэд судалгаа хийсэн гэсэн. Судалгааны үр дүнг танилцуулахгүй юу?

-Нийтдээ 16 дотуур байранд очлоо.  Хоёр чиглэлээр судалгаа хийсэн. Дотуур байрны нөхцөл байдал ямар байгаатай танилцахаас гадна хүүхэд  дотуур байранд байхдаа хамгаалагдах эрхээ эдэлж байна уу гэдгийг онцгойлон анхаарч судаллаа. 

Өөрөөр хэлбэл, хүүхэд хүчирхийлэлд өртөж байна уу, үе тэнгийн дарамт байна уу, үл хайхрах, ялгаварлан гадуурхагдах, магадгүй мөлжлөгт өртө ж болзошгүй гэдэг үүднээс судалгааг явууллаа. Байрны нөхцөл байдлын хувьд, бидний очсон нийт 16 байрны зургаа нь мэргэжлийн хяналтын дүгнэлтээр хүн амьдрах боломжгүй гэсэн дүгнэлт гарсан юм билээ. Өөр сонголт байхгүй учраас тухайн байранд өнөөдрийг хүртэл хүүхдүүд байрлаж байна. Уг нь дэлхийн жишгээр сургууль, цэцэрлэгийн байр стандартын хувьд хамгийн дээд  хэмжээнд байх шаардлагатай. Найман баллын газар хөдлөлтөд тэсвэртэй стандартууд байдаг. Гэтэл манай улсад эсрэгээрээ малчдын хүүхдүүд хамгийн муу, нурж унах шахсан байранд байрлаж байна. Байрнуудын дулаан 14-15 градус. Стандартаар 20 градусаас доошгүй байх ёстой. Хүйтэн зэврүүн нөхцөлд хүүхдүүд гадуур хувцастайгаа суудаг. Бие засах газар нь дотуур байрнаас 30-50 метрийн зайтай. Тэр нь тээр тэнд ёлтойсон гэрэлтэй байх жишээтэй. 23.00 цагт дотуур байр гэрлээ унтраадаг. Тэгэхээр бага ангийнхан бие засах  газар руу явах замдаа айхаас эхлээд халдлагад өртөх эрсдэл өндөр байна.  Бие засах газар хол, гэрэлтүүлэггүй байгаа нь асуудал юм. Шөнө оройн цагаар 30 метрийн зайд хүүхэд гараад бие засах ямар байх вэ? Үнэхээр дотуур байрны нөхцөл хүнд байсан.

Баян-Өлгий аймгийн Алтай сумын дотуур байр  үнэхээр хүнд нөхцөлтэй. Орны хүрэлцээгүйгээс болоод хүүхдүүд өвөртөө унтдаг. Ах, эгч дүүс холилдож байдаг. Магадгүй өсвөр насны эрэгтэй хүүхэд эмэгтэй дүүтэйгээ байвал бид эрсдэлтэй гэж үзнэ.

-Хүүхдүүд хүчирхийлэлд өртөх, дарамтад орох, сэтгэл санаагаар гутрах ийм байдал хэр элбэг байдаг вэ?

-Хүүхдүүд үе тэнгийн дарамтад их өртдөг юм билээ.  Үүнийг хэвийн юм шиг ойлгодог. Хүүхдүүд байдаг л юм гэж  хүлээж авч байна лээ. Том  хүүхдүүд нь багачуудаасаа мөнгө татах, айлгаж зодох, хөвгүүд нь охидоо шоглох, өөр хоорондоо бүлэг болж тэмцэлдэж нэгнийгээ дарамталдаг.  Үе тэнгийн дарамтаас ангид байна гэдэг бол хүүхдийн хамгаалагдах  нэг эрх юм.  Хамгийн ноцтой нь дотуур байранд  хүүхдүүд хүчирхийлэлд өртдөг. Бие биенийгээ зодож, ялгаварлах, бэлгийн халдлагад өртөх тохиолдол гарсан байна. Жирэмсэн болсон охидууд байна. Энэ зүйлүүдээс урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээ бараг хийдэггүй. Багш нь өөрөө бэлтгэгдээгүй.  Ийм зүйл боллоо гэхэд ямар арга хэмжээ авч, ямар хариу үйлдэл хийх вэ гэдэг зааварчилгаа дутмаг. Хүүхэд бэлгийн хүчирхийлэлд өртсөн бол яаж асуудлыг шийдэх вэ, яаж нууцлалыг хадгалах вэ гэдэг журам байх ёстой. Ийм зүйл байхгүйгээс болоод нууц задарч хүүхэд  сургуульдаа байтугай сумандаа байх боломжгүй болж, өөр сум руу нүүх, эсвэл сургууль завсардах тохиолдлууд гарсан байна. Бид тоон судалгаа хийсэнгүй. Чанарын судалгаа хийлээ.  Ихэнх дотуур байранд ийм байдал түгээмэл ажиглагдсан. 

-Хүүхэд гэр бүлтэйгээ байх нь хамгийн чухал зүйл. Хар нялхаараа гэрээсээ хол хуарангийн маягаар дотуур байранд байрлаж байгаа нь хүүхдийн хүмүүжилд маш сөргөөр нөлөөлж байна гэдэг. Энэ тухайд?

-Зургаан настай хүүхэд сургуульд явдаг болсон, дотуур байрны нөхцөлд үнэхээр тохиромжгүй байна.  Тэднийг асран хамгаалах багшийн хүрэлцээ байхгүй.  Нялхаараа байгаа  хүүхдүүд гэрээсээ хол хямарна. Сургуулийн амьдралд дасах гэж  хэсэг хямарна. Ээжийнхээ  мөөмнөөс гараагүй хүүхдүүдийг гэрээс нь хол дотуур байранд байлгаж байгаад их санаа зовж байна. Нөгөө талаас  зургаан настай  хүүхдээ сургуульд явуулах гээд зарим залуу гэр бүл хоёр тусдаа амьдарч эхэлж байна. Аав нь малаа хараад үлддэг. Ээж нь төвд хүүхдээ эргэж тойрч тусдаа байдаг. Энэ нь эргээд гэр бүл салах шалтгаан болж байгаа юм билээ.  Ер нь Хүүхдийн эрхийн хорооноос сануулга ирсэн. Дотуур байранд хуарангийн нөхцөлд хүүхдийг амьдруулна гэдэг бол хүүхдийн амьдралд гэм хор учруулсан зохимжгүй орчин гэж. Дотуур байранд амьдарсан хүүхэд гэр бүлийн ариун нандин харилцаа, гэр бүлийн үнэт зүйлс, харилцан хамааралтай байх, бие биедээ өгч авалцах,  гэр бүлээ гэсэн сэтгэлтэй байх, гэртээ тулгамдсан асуудлыг шийдвэрлэх ийм харилцаанаас ангид тусдаа өсч  байна. Өөрөөр хэлбэл, дотуур байранд бүлэг фракцаар амьдардаг.  Хоорондоо өрсөлддөг,  ямар нэг зүйлийг булааж,  бусдыг дарамталж эзэмшихэд суралцдаг.  Хэт хувиа бодсон ийм  хүн болж өсдөг. Тиймээс Хүүхдийн эрхийн хорооноос дотуур байрны хүүхдийг эцэг, эхтэй нь ойр байлга. Дотуур байрны нөхцөл байдлыг гэр орны нөхцөлд дүйцүүлэх хэмжээнд тусгай  хөтөлбөр хэрэгжүүлэх шаардлагатай гэсэн санал тавьсан. Нөгөө талаас эцэг, эх хүүхэдтэйгээ долоо хоногт биш юмаа гэхэд сар бүр ирж уулздаг болох ёстой. Эцэг, эхээсээ хөндий өссөн хүүхэд амьдрах чадвараасаа хөндийрч бэлэнчлэх сэтгэлгээтэй, хүмүүжил нь ч гэсэн доголдолтой болдог. Гэр бүлийн харилцааг хэзээ ч юугаар ч орлох боломжгүй зүйл. Үүнээс  ангид өссөн, хүнд өгөх, авах, хайрлуулах, хайрлах хэрэгцээ нь хангагдаж чадахгүйгээсээ болоод хожим  нь гэр бүлийн амьдрал зохиох юм уу, нийгмийн амьдралд нь бэрхшээл учирдаг эрсдлүүд байгаа юм. 

-Манайхаас өөр улсад хүүхдийг хуарангаар нь байлгадаггүй гэсэн ?

-Үнэхээр хүүхэд гэртээ л өсч, торнимоор байгаа юм. Нүүдэлчин ахуйтай малчид учраас яалтай билээ.  Үүнээс гарах гарц хайх хэрэгтэй байна.  Энэ маягаар 90  жил явлаа. Ядаж дотуур байрыг гэр бүл шиг нь дүйцүүлсэн маягаар орлуулж болох гарц байна уу гэдгийг судалж үзэх хэрэгтэй байна. Хүүхдийн эрхийг зөрчихгүй тийм орчин хэрэгтэй байна. Гадныхан бол гайхаад байдаг. Ямар хүмүүжилтэй ямар хүн болж өсөх бол гээд.  Манайхан л болж байна  гээд байгаа. Эргэж харах зайлшгүй асуудлын нэг юм.  Цаашдаа дотуур байранд өссөн хүүхэд гэр бүлийн амьдралаа хэрхэн зохиож байна,  нийгмийн амьдралд ямар байр суурьтай оролцож байна гэдгийг нарийвчилж судалж үзмээр байгаа. 

-Дотуур байрны хүүхдүүд та нартай хэр чөлөөтэй ярьж байсан бэ. Юу ярьж байна?

-Биднийг очиход хүүхдүүд шалгуулж байна гэж ойлгоод нууцлах маягтай байна лээ.  Гэхдээ бид сөргүүлээд нэг асуултыг нь нөгөөгөөр нь нөхөөд нэлээд сайн яриуллаа. Тэгэхэд хүүхдүүд хоолондоо цадна гэж байхгүй. Бэлэн гоймон иддэг гэж байна. Мөнгө хамгийн их хэрэгтэй зүйлийг нэг. Эцэг, эхээс  мобайл банкаар мөнгө авна. Авахгүй нэг нь байнгын өлсгөлөн байдаг гэж байсан.  Хоол нь амтгүй. Дотуур байр нь сургуулийн үдийн цайг бэлтгэдэг учраас бүүр ч асуудалтай юм билээ. Багш үнэхээр хүрэлцээгүй. Тэр олон хүүхэдтэй багш хагас цэрэгжилтийн байдалтай ажиллахгүй бол бодит байдалд хүчрэхгүй нь тодорхой. 70-аад хүүхдэд нэг багш оногддог гэхээр хүүхэдтэй тулж ажиллах ямар ч боломжгүй. Тиймээс дотуур байранд ядаж сэтгэлзүйч хүн маш чухал байгаа юм. 

Х.ЦЭНД-АЮУШ

Түлэнхийн төв сүүлийн үед ачаалалтай ажиллаж байгаа аж. Бага насны хүүхдүүд халуун цай, гал зуух, цахилгаан тогоо, ус буцалгагчтай халуун ус зэрэгт  түлэгдэн, хүнд гэмтэл авах,  улмаар хөгж­лийн бэрхшээлтэй болж, амь насаа алдах эрсдэл их гарч байгаа аж. Ялангуяа сургууль, цэцэрлэгийн амралт эхэлснээс хойш  бага насны хүүхдүүд Тү­лэн­хийн төвд ихээр хандах болж. Энэ талаар сурвалжлахаар “Мөнгөн гүүр” эмнэлэгт очсон юм. Гэмтэл согог судлалын үндэсний төвийн харьяа Түлэнхийн төв “Мөнгөн гүүр” эмнэлэгт түрээсээр байрлаж байгаа билээ. Бид­нийг очихтой зэрэгцээд үүдний хүлээн авахад бага насны хоёр ч хүүхэд халуун усанд түлэгдэн ирж эмчилгээ хийлгэж байлаа. Арьс нь улайж хууларсан хүүхдүүд өвдөлтөндөө чанга хашгирч орилолдож байв. Хүлээн авахын эмч завгүй байсан учраас хүүх­дийн тасаг руу орлоо. Энд нийтдээ 80 ортой. Гэхдээ өчигдрийн байдаар 92 хүн хэвтэн эмчлүүлж байлаа. Харин хүүхдийн тасагт  0-5 насны 58 хүүхэд хэвтэж байв. Өөрөөр хэлбэл, түлэгдэлтэй хүмүүсийн 70 хувь нь бага насны хүүхдүүд байсан юм. Энэ үеэр Гэмтэл согог судлалын үндэсний төвийн түлэнхийн нөхөн сэргээх тасгийн эрхлэгч Э.Галбадрахтай ярилцлаа. 

-Сургууль, цэцэрлэгийн амралт эхэлснээс хойш түлэгдсэн хүүхдүүд маш ихээр ирж байгаа .гэсэн үү. Хүүхдүүд ямар шалтгаан, тохиолдлоор түлэгдэж байна вэ?

-Ер нь түлэгдэлт  жилээс жилд нэмэгдэж байна. Тэр дундаа 0-5 насны хүүхдийн түлэгдэлт маш их байдаг. 2012 онд 0-5 насны 455 хүүхэд түлэгдэн эмчлүүлж байсан бол 2013 онд 591 хүүхэд түлэгдсэн байна. Энэ тоо бол манай эмнэлэгт ирж хэвтэж эмчлүүлсэн хүүхдийн тоо юм. Хэвтээгүй амбулаториор үзүүлээд явсан хүүхдүүд цаана нь маш олон байгаа. Сургууль, цэцэрлэгийн амралт эхлэнгүүт түлэгдсэн хүүхдүүдийн тоо ихэсдэг нь үнэн. Тавдугаар сар гараад бага насны хүүхдүүд ихээр ирлээ. Гол шалтгаан нь гэр орондоо буюу ахуйн хүрээнд халуун хоол, цай, буцалсан усанд  түлэгдэж байна. Тэр дундаа гэр хорооллын хүүхдүүд их түлэгддэг. Гэр хорооллын иргэд халуун тогоотой хоол цайгаа  гал дээрээс гаргаад газар тавьж уудалдаг юм байна. Энэ үед бага насны хүүхэд халуун хоол, цайтай тогоонд унадаг. Ингэж түлэгдсэн хүүхэд их олон. Дараагийн тохиолдол нь ус буцалгагч, халуун цай, идэж байгаа хоолоо хүүхдийн гар хүрэх газар тавьдаг. Хүүхэд тэрийг нь ширээн дээрээс татаж асгаснаас түлэгдэж байна. Энэ бол урьдчилан сэргийлэх бүрэн боломжтой зүйл. Халуун тогоо хэрэглэхээ боль гэж байгаа юм биш. Хүүхэд орчихгүй өндөрлөг газар тавих хэрэгтэй. Таван настай хүүхэд халуун хүйтнийг мэддэг болсон байдаг. Тиймээс хүүхэддээ байнга энэ халуун, хүйтэн гэж анхааруулж байхыг зөвлөмөөр байна.  

-Түлэгдсэн хүүхдүүд шархаа даахгүй нас барах тохиолдол их байдаг гэсэн. Танай эмнэлгийн эмчилгээ үйлчилгээ хүртээмжтэй, чанартай байж чанаж байна уу? 

-Халуун ус, тогоотой хоол цайнд унах тохиолдол их бөгөөд ингэж унасан хүүхдийн биеийн хэсэг маш том талбайд түлэгддэг. Хүүхэд 25 хувиас дээш түлэгдэлтэй байвал нас барах эрсдэлд ордог. Гэтэл өнөөдөр 25 битгий хэл 70-80 хувийн түлэгдэлтэй хүүхдүүд ирж байна. Тэгэхээр бусад өвчнийг бодвол нас баралт маш ихтэй гэдэг нь үнэн. Эдгэрлээ гэхэд  бие махбодоос гадна сэтгэлийн маш том сорвитой үлддэг. Түлэгдсэн хүүхэд бусдаас нуугдах, ичих, сорвио нууж, нийгмээс өөрийгөө тусгаарладаг. Дээр нь хөгжлийн бэрхшээлтэй болно. Манай эмнэлгийг та бүхэн харж байна. Өөрийн гэсэн барилга байхгүй. “Мөнгөн гүүр” эмнэлгийн байрыг түрээслэн байрладаг. Хүний нөөц, эм тариа, багаж тоног төхөөрөмжийн хангалтаас  эхлээд олон зүйл шаардлагатай байна.  Эмчилгээ үйлчилгээ шаардлагатай хэмжээнд бүрэн хийгдэж чадахгүй байна. Эмч нар маань улаан гараараа ажиллаж байна. Бас түлэгдэлтийг эмчлэхэд маш их эм тариа хэрэглэдэг. Энэ хирээр түлэгдсэн хүүхдийн ар гэрт санхүүгийн асуудал тулгардаг. 

-Түлэгдсэн хүнд анхан шатны тусламж хэрхэн үзүүлэх вэ. Эцэг, эхчүүд эмчид хандахгүй өөрс­дөө янз бүрийн арга хэмжээ авдаг. Энэ талаар зөвлөгөө өгөхгүй юү?

-Хамгийн чухал зүйл бол энэ. Манай иргэд түлэгдсэн хүмүүст анхан шатны тусламж үзүүлэхдээ дандаа буруу үзүүлдэг. Уламжлалт арга юм уу, эсвэл ам дамжсан яриагаар гар дор байгаа материалаа ашиглаад арга хэмжээ авдаг. Хүний цус, нохойны цус, барааны саван, элсэн чихэр, хорын цаас, хар лак, гутлын тос зэрэг ийм зүйлүүдийг түлэгдсэн хүнд түрхдэг. Энэ нь тэр хүнд ямар ч тус болохгүй, харин ч хор болдог. Өвчний явцад шууд сөргөөр нөлөөлнө. Тиймээс анхны тусламж үзүүлэхдээ юуны өмнө түлэгдсэн халуун зүйлийг холдуулна. Түлэгдсэн хэсэг хувцастай бол яаралтай тайлна. Халуун зүйл хувцсанд шингэсэн учраас улам цааш нь түлээд байдаг. Хамгийн энгийн арга бол урсгал усаар хөргөх ёстой. Дээд тал нь 20 минут хөргөнө. Урсгал усны хэм нь тасалгааны температур байна. Гэтэл иргэд  хэтэрхий хүйтэн ус, мөсөөр хөргөх, эсвэл ваннанд ус хийж хүүхдээ удаан хугацаагаар суулгачихдаг. Үүнээс болоод хүүхдүүд ханиад хүрэх хатгаа авах зэргээр түлэгдэлтэн дээрээ давхар хүндрэл бий болдог. Тэгэхээр, урсгал ус буюу түлэгдсэн биеийн хэсэг дээр ус гоожуулна гэсэн үг.  Ингэж 5-15 минут хөргөөд дараа нь мэргэжлийн эмчид заавал хандаарай.  Эмчид хандахгүй хугацаа алдсанаас хүндрээд эмчилгээ хийсэн ч үр дүнд хүрэхгүй байх тохиолдол зөндөө байна. Жижигхэн түлэгдэлт маш их өвдөлт өгдөг. Түлэгдэлтийн хамгийн анхны шок нь өвдөлт юм. Анхан шатны тусламж үзүүлсэн бол өвдөлт намдаах эм тариаг хүүхэд, том хүний тунгаар нь тааруулж  хийх шаардлагатай.  Тэгэхгүй бол хотын нэг захаас эмнэлэг рүү явдаг. Энэ хугацаанд хүүхэд өвдөлтөөсөө болж шоконд ордог. 103-ын эмч нар хүртэл хүнээ авчрахдаа ямар ч өвчин намдаах эм тариа хийгээгүй авчрах тохиолдол гардаг. Үүнийг маш сайн анхаарах хэрэгтэй.  

-Түлэнхийн төвд тоног төхөөрөмж, эм тарианы хангамж дутагдалтай байдаг гэсэн. Ямар тоног төхөөрөмж, эм тариа нэн шаардлагатай байна вэ?

-Энэ талаар ярихад маш олон юм тоочих шаардлагатай болно. Солонгосын “Самсунг” групп,  Монголын “Эрүүл үрс, гэрэлт ирээдүй” төрийн бус байгууллага манай Түлэнхийн тасагтай хамтраад нэг төсөл хэрэгжүүлж байгаа юм. “Samsung” компаниас 100 мянган ам.долларын хөрөнгө гаргаж, үүний 80 мянган ам,доллараар тоног төхөөрөмж, үлдсэнээр нь эмч нарт сургалт явуулах төсөл хэрэгжээд эхэллээ. Сэхээн амьдруулах тасагт хэвтэж байгаа хүүхдүүдэд тоног төхөөрөмж амин чу­хал шаардлагатай байна. 24 цаг тасралтгүй эм тариа хийдэг аппарат байх ёстой. Тэр аппарат нь хүрэлцээгүй байдаг. Дээр нь хүчилтөрөгчийн  аппарат байх ёстой. Түлэгдсэн хүүхэд хүчилтөрөгчийн дутагдалд маш амархан ордог. Үүнийг нь нөхөх аппарат байхгүй байна. Цаашлаад эм тариа гээд олон зүйл дутагдалтай байна. Түлэгдсэн хүмүүсийн амь нас аврагдлаа гэхэд хагалгаа хийх болдог. Хагалгааны тоног төхөөрөмж бараг байхгүй гэхэд болно. Эмч нар өөрсдөө монголчлоод  хийдэг дээ. Наад зах нь унтуулгын аппарат байх ёстой. Түрээсийн байранд байгаа учраас тоног төхөөрөмж авлаа ч суурилуулах боломжгүй. Тиймээс энэ төслийн хүрээнд зайлшгүй шаардлагатай тоног төхөөрөмжийг авах болов уу. Эм тарианы хувьд ойр зуурын эм тариа хэрэглэж байна. Гэтэл түлэгдсэн хүмүүст судсаар хийх маш их тэжээл, уургийн бэлдмэл шаардлагатай байдаг ч төсөв мөнгөндөө хязгаарлагдаад хангалттай ирж чаддаггүй. 

-Танай эмнэлэгт одоо эмчилгээ хийлгэж байгаа нэг хүүхдийг эцэг, эх нь ламын үгэнд орж, халуун усаар түлсэн гэж дууллаа. Энэ үнэн юм уу? 

-Лам, бөө хүмүүсийн хэлснээр эцэг, эхчүүд хүүхдээ халуун усаар угааж түлэх хэрэг нэг биш удаа гарч байгаа. Ийм байдлаар болох болохгүй хүний үгэнд орж, хүүхдээ насан туршид нь битгий хохироогоорой гэж хэлэх байна даа.     

Х.ЦЭНД-АЮУШ

НҮБ-ын олон улсын химийн зэвсэг хориглох олон улсын байгууллага өнгөрсөн оны аравдугаар сард Нобелийн Энх тайвны төлөө шагнал хүртсэн. Тус байгууллагад арваад жил тасралтгүй то­милогдон ажиллаж байгаа Монгол Улсын иргэн Дорж­паламын Эрдэнэцогт Нобелийн шагналыг багийнхаа гишүүдийн хамтаар гардан авчээ. Хэдхэн хоногийн өмнө эх орондоо ирээд байгаа түүнийг өдрийн зочноор урилаа. Тэрбээр одоо НҮБ-ын Химийн зэвсэг хориглох олон улсын байгууллагад химийн зэвсгийн мэргэжлийн шинжээчээр ажилладаг бөгөөд түүний даян дэлхийд энхийг сахиулах үйлсэд оруулсан хувь нэмрийг нь үнэлэн ийнхүү шагнасан байна. Д.Эрдэнэцогт 1962 онд Завхан аймгийн Ургамал суманд төрсөн. Найман нас хүртлээ мал маллаж байгаад  Завхан аймгийн Яруу сумын дунд сургуульд элсэн оржээ. Улмаар найм, аравдугаар ангиа онц дүнтэй төгссөн учраас  гадаадын цэргийн дээд сургуульд конкурс өгөхгүй суралцах эрх авч байжээ. Ингээд 1980-1986 оны хооронд хуучнаар ЗХУ-ын  Тамбов хотод Хими хамгаалалтын цэргийн дээд сургуульд суралцан төгссөн байна. 1999-2002 онд БХИС-ын докторантур төгсөж,  Цэргийн албаны аюулгүй байдлыг хангах сэдвээр Цэргийн ухааны докторын (Ph.D) зэрэг хамгаалсан, 2002 онд Хавайн Аюулгүй байдлын судалгааны коллеж, 2004 онд АНУ-ын Батлан хамгаалахын хуулийн сургууль, 2011-2012 онд Германд НАТО-гийн цэргийн сургууль, Италид НАТО-гийн Батлан хамгаалахын коллежид суралцан төгсчээ. 1986-2005 онд Зэвсэгт хүчинд ажилласан бөгөөд энэ хугацаанд салаа, ротын захирагч, албаны дарга, штабын дарга, захирагчийн нэгдүгээр орлогчийн албыг хашиж байсан. Мөн БХИС-д эрдэм шинжилгээний ажилтан, багш, Батлан хамгаалах яамд ахлах мэргэжилтэн, эрдэмтэн нарийн бичгийн дарга, тамгын газрын даргаар ажиллаж байжээ. Улмаар 2005 оноос Батлан хамгаалахын сайдын тушаалаар НҮБ-д зэвсгийн шинжээчээр томилогдсон байна. Цэргийн ухааны доктор тэрбээр орос, англи, франц, араб, хятад, голланд хэлтэй. Эхнэр хоёр хүүхэдтэй. 

Нобелийн шагналын талаар тэрбээр “НҮБ-ын Химийн зэвсэг хориглох олон улсын байгууллагыг энх тайванд оруулж байгаа хувь нэмрийг үнэлж Нобелийн шагналын хорооноос шагнасан. Өөрөөр хэлбэл, манайх багаараа энэ шагналыг хүртсэн гэсэн үг. Шагнал авсныхаа дараа үед би Монголдоо ирж амжаагүй. Харин сая ирэхэд хэвлэл мэдээллээр энэ тухай  маш хүчтэй ярьж байгаа юм байна гэдгийг мэдлээ. Хөдөө ах, дүү нартаа үзүүлсэн чинь зургийг нь аваад тавьсан байсан. Мэдээлэл маш хурдан тархдаг юм байна. Би ах, дүү арвуулаа. Ах, дүү нарын маань ихэнх нь хөдөө мал маллаж байна. Харин манай төрсөн эгч Д.Сумьяаг хүмүүс тахин байх. Яруу найрагч, эрдэмтэн зохиолч, шинжлэх ухааны хүрээлэнд ажиллаж байгаа хүн бий. Төрсөн дүү Д.Эрдэнэ-Оргил өнгөрсөн өвөл Завхан аймгийн Завханмандал сумаас улсын сайн малчин болсон байна лээ. Сая онгоцноос буугаад шууд Завхан нутагтаа очоод гурав, дөрвөн хоног амраад ирлээ. Энэ дашрамд дүүдээ баяр хүргэе. Ах нь Нобелийн шагналыг авсан багийн гишүүн бол манай дүү Монгол Улсдаа  мал аж ахуйг хөгжүүлэхэд хувь нэмрээ оруулж бай­гаад баярлаж байна” гэж яри­лаа. Тэрбээр мөн цааш нь “Нобелийн шагнал бол дэлхийн хамгийн дээд шагнал юм. Энэ шагналыг нэг бол хувь хүнд эсвэл багт өгдөг. Дэлхийд нэр хүндтэй хүмүүс хүртдэг шагнал. Өнгөрсөн жил НҮБ-ын химийн зэвсгийн хориглох байгууллага,  Оросын холбооны улсын Ерөнхийлөгч Путин хоёр энэ шагнал дээр үзүүр түрүүнд тунаж үлдээд манай байгууллагад өгсөн юм. Өөрөөр хэлбэл,  өнгөрсөн онд НҮБ-ын химийн зэвсэг хориглох байгууллагад ажил­лаж байсан бүх хүн Нобелийн шагналын эзэн гэсэн албан ёсны гэрчилгээ, алтан медалийн эзэн болсон. Манай байгууллага 1997 онд байгуулагдаад 16 жилийн турш дэлхийн химийн зэвсгийн ихэнх нөөцийн 80 гаруй хувийг устгаж дууссан учраас бидний энэхүү дэлхийн энх тайванд оруулж байгаа хувь нэмрийг үнэлж Нобелийн шагнал олгосон. Нобелийн шагнал өгөх тэр үед буюу өнгөрсөн оны аравдугаар сард манай байгууллага Сирийн химийн зэвсгийг устгах ажилд гарсан байсан.  Энэ нь бас маш чухал  түлхэц болсон гэж ойлгодог” гэж ярилаа.  

НҮБ-ын химийн зэвсгийн хориглох байгууллагад манай монголчууд Батлан хамгаалах сайдын тушаалаар 1997 оноос хойш томилогдон ажиллаж байгаа аж. Хамгийн анх 1997 онд генерал Н.Хүрлээ, хурандаа З.Нармандах нар, Гадаад хэргийн яам­ны дипломат ажилтан Д.Ган­баатар нар  ажиллаж байжээ. НҮБ-ын олон улсын химийн зэвсгийн шинжээч хэмээх энэхүү чухал албын тухайд тэрбээр “Энэ алба онцгой тусгай алба.  Маш их ачаалал­тай ажилладаг. Хүнд бэрх нөхцөлд ажилладаг. Одоо Ливи, Сири дайны байдалтай  байгаа. Байгууллагын нууцтай холбоотой учраас илүү дэлгэ­рэнгүй зүйлийг ярьж болохгүй” гэв. 

Х.ЦЭНД-АЮУШ