Author: ДАВХАРДАВААГИЙН ГАНСАРУУЛ

Соёлын тэргүүний ажилтан, жүжигчин Доржготовын Ганцэцэгийг жүжгийн сургуулилтаа дуусгаад тайзнаас бууж ирэхэд нь уулзаж ярилцлаа.

–Ямар жүжигт бэлтгээд байна вэ?

-Оюутан
залууст зориулсан С.Жаргалсайханы зохиол, Н.Наран­­баатар найруулагчийн бүтээл “Нууц амраг чинь болъё” жүжгийн бэлтгэл хийлээ. Одоо чинь оюутнууд хонхны баяраараа рес­торанд том том хүлээн авалт хийдэг шүү дээ. Хүмүүнлэгийн ухааны их сургууль жил бүрийн төгсөлтийн­хөө оюутнуудад жүжиг үзүүлдэг уламжлалтай. Тэд ресторанд хүлээн авалт хийдэг мөнгөөрөө жүжиг үздэг юм билээ. Сургуулиа төгсөөд, амьдралын замдаа гарч буй залууст юу хэрэгтэй вэ, юун дээр алддаг вэ, яавал алдахгүй амьдрал нь бататжих вэ гэдгийг маш гоё гаргасан жүжиг. Энэ жүж­гийг “Отгонтэнгэр” их сургуулийн төгсөгчид бас үздэг. Өөр бусад их, дээд сургуулийн багш, оюутнуудад уриалахад хонхны баяраараа гоё жүжиг үздэг байгаасай гэж хүсч байна.

–Дээхнэ үеийн жүжигчид хө­дөө­гүүр бригадаар явж байгаад намар ирэхэд театрын жижүүр дээр өөрт нь хаягласан маш олон захиа боодолтой байдаг байсан тухай ярьдаг. Харин одоо?

-Тийм
их захиа махиа нь ч юу юм бэ. Би хоёрхон л захиа авч байсан. Хамгийн ойрын жишээ ярихад “Цэцэрлэгт учирсан хоёр” жүжгийн дараа “Энэ жүжгийг эхнэр­тэйгээ, гэр бүлээрээ хамт үзлээ. Сайхан жүжиг юм, эмэгтэйчүүдэд зориулж эрчүүдийг хайрласан ийм гоё жүжиг тавьсанд баярлалаа, баяр хүргэе” гэж сэтгэгдлээ илэр­хийлсэн хүмүүс олон байлаа. Сүүлийн үед олон мессеж ирэх болсон. “Үнэнч шүтэн бишрэгч тань байна. Таныг Янжинлхам бурхан ивээг!” гээд дандаа л гэгээлэг гоё үгтэй мессежүүд байдаг.

–Та бараг хоёр жил орчмын хугацаанд тайзнаа гаралгүй байж байгаад он гараад л уран бүтээлээ хийж эхэллээ?

-Би
хоёр дахь хүүгээ төрүүлсэн. 2009 онд жирэмсний амралтаа аваад 2011 онд ажилдаа орсон. Орж ирэнгүүтээ “Тэнгэрийн хүү” жүжигт тоглосон шүү.

Хоёр жил гэртээ байлаа. Долоон жилийн дараа хоёр дахь хүүгээ өлгийдөж авсан.

–Та 2009 он хүртэл тайзнаа олон дүр бүтээсэн. Хүүгээ төрүүлж л жаахан амсхийж дээ?

-Би
олон хүүхэдтэй болъё гэж мөрөөддөг л дөө. Олон хүүхэдтэй болдоггүй юмаа гэхэд гурав, дөрвөн хүүтэй болох юмсан гэж бүр хүүхэд байхаасаа мөрөөддөг бай­лаа. Эхний хүүхдээ гаргачихаад уран бүтээлээ ар араас нь хийгээд байсан чинь дараагийн хүүхдээ гаргах боломж олдохгүй байлаа. Яагаад ч болохгүй байлаа. Би тэгэхээс тэг гэсэн шиг бүр зорьж байгаад хоёр дахь хүүхдээ гарга­сан. Эхний хүү дээрээ би арай залуу ээж байжээ. Ээж гэдэгтээ дасахаасаа илүүтэй уран бүтээл рүүгээ их анхаарсан. Тэгэхэд би театрт ороод хоёр жил л болж байсан болохоор ажил руугаа л гүйдэг байв. Хүүгээ нэг сартайд нь дүүгээрээ харуулаад, киноны зураг авалтад явчихдаг байлаа. Гэтэл хоёр дахь хүүгээ олонгуутаа л шууд эмчийн хяналтад ороод амрал­таа авсан. Яагаад гэвэл олон жил нойр хоолгүй ажилласан болохоор их ядруу байсан юм.

Том хүүг минь гэдсэнд байхад мэдээллийн хэрэгслүүдээр намайг зөндөө бичиж ярьсан. Харин хоёр дахь хүүгээ аль болох л нам гүм, хэл амнаас хол байж байгаад төрүүлье гээд хичээсэн. Ямар сайндаа хүмүүс ээжээс минь “Ганцэцэг Монголоос явчихсан юм уу. Гадаад руу гарчихсан юм уу” гэж асууж байх вэ дээ.

Хоёр дахь хүү дээрээ би яг эхийн сэтгэлтэй болчихсон, бүр цаанаасаа. Хоёр цаг орхиж явчи­хаад сандраад л, бүр л илүү нялх­раад. Намайг хөл хүндтэй байхад эгч маань нэг удаа “Төрөх агшин үгээр илэрхийлэхийн аргагүй сайхан, гоё агшин байдаг юм” гэж хэлж билээ

–Төрөх агшин уу?

-Төрөөд
хүүхдээ харах агшин. Та эх боллоо, таны хүүхэд энэ байна гээд эмч харуулдаг ш дээ. Эгчийн минь хэлсэн яг үнэн байдаг юм билээ. Үгээр илэрхийлэхийн аргагүй. Багаасаа л “Би энэ айлын хүү нь болж төрөөгүй. Охин нь болж төрсөн. Миний хамгийн нэгдү­гээрх үүрэг бол ээж болох ёстой. Зөв ээж байх ёстой” гэж боддог байсан юм. Би ер нь хүүхэд л их мөрөөддөг байсан. Анхны хүүгээ гаргаад аз жаргалтай гоё байлаа. Жүжигчний мэргэжил чинь “Эхлээд та байр сууриа баттай тогтоосны дараа ганц, хоёр жил завсардаж болно” гэдэг шаардлагатай. Намайг театрт ороход олон эмэгтэй жүжигчид шалгуулсан л даа. Тэгэ­хэд шалгалтад тэнцсэн зургаан залуу жүжигчин дунд би ганцаараа эмэгтэй байсан нь аз. Гэвч нөгөө талаар би өөрийгөө өөр хүнтэй харьцуулж байж л хөгжинө шүү дээ. Тэгтэл би өөрөө л бүгдийг хийгээд байдаг. Гэхдээ ахмадуудаасаа харж байгаа юм. Гэлээ ч ахмадууд маань миний дүрд тоглохгүй шүү дээ. Нэг дүр дээр өрсөлдөж байж хөгжинө. Гэхдээ олон дүрд шахуу тоглосноороо хувь хүн хөгжиж байгаа юм л даа. Нэг дүрд тоглоход нэг сургууль төгссөн юм шиг мэдлэг авдаг. Тийм учраас нэг бодлоор өөрийгөө би хөгжүүлсэн гэж боддог юм.

–Нас хэвийсэн хойно тань ч найруулагчид танд гол цогтой дүр өгсөөр байх болов уу гэж боддог юм?

-Хүмүүс
намайг амьдрал дээрээ байдаг шиг хурдан ярьдаг, шалам­гайгаар минь хүлээж аваад байдаг. Гэтэл жүжгүүдэд бүтээдэг дүр минь өөр ш дээ, Ганцэцэгээс. Бага ритмтэй, намуухан, даруухан, зөөлхөн, энхрий. Миний нүдийг хурц гэдэг л дээ. Кинон дээр тэр нь илүү харагдаад байдаг бол жүжигт дандаа л зөөлөн намуухан дүр бүтээдэг, эерэг талын. Одоо бол миний хувьд ид характерны, яг тийм зүйл шаардсан үе минь ирчихээд байна гэж бодоод байгаа.

–Та “Никитон” хамтлагийн Б.Батчулууны “Нар“дууны кли­пэнд багшийн дүрд тоглосон байна лээ. Таны дүр гарч буй тэр хэсэг уг клипийн өргөлттэй хэсэг нь болсон шиг?

-“On & off” продакшнаас над руу ярилаа. Уг нь Б.Батчулууны л дууны клип гэж ярьсан юм. Уулзаад “Би амжихгүй юм байна аа” гэдгээ хэлсэн. Дахиад над руу ярьсан. Би клипэнд тоглодог хүн биш. Теат­рын­хаа жүжгийн сурталчилгаанд л тоглодог. Жүжгээ сурталчлах жур­маар. Түүнээс биш хувь дуучны клипэнд тоглодоггүй ш дээ. Ямар нэг дүр л гаргахгүй бол дууны клипэнд зүгээр л нэг зогсоод пооз аваад л, үүнийг хэн ч хийчихнэ шүү дээ. Жаахан тоглолттой л байвал зүгээр юм гэсэн ч тус продакш­ныхан “Тийм л болохоор драмын жүжигчин гээд таныг сонгосон” гэсэн юм. Надад дууны цаад мөн чанар, агуулга нь таалагдсан байхгүй юу, сонсоход. Ер нь тийм шүү дээ. Өдөр тутамд хичнээн стресстэй байсан ч нар гараад л гэрэлтүүлдэг. Өглөө босоод нар руу харахад гэгээ ордог. Нар байхгүй бол яах вэ. Нарыг эрх чөлөөтэйгээ зүйрлээд үзэхэд хүний эрх чөлөөг хязгаарлачихвал наргүйтэй адил. Мэдээж нарыг нэг хүн авдран цоожилчихоод “Нар байхгүй” гээд байвал яах вэ. Үүнийг зүйрлэлийн аргаар яаж гаргах вэ гээд би гэртээ очоод их бодсон л доо. Клипээ үзчихээд жаахан дутуу санагдсан. Дутсан л байна лээ, гэхдээ зүгээр ээ.

–Гялалзсан, хөдөлгөөнтэй, хурц хүмүүсийн ааш араншинг далайтай зүйрлэвэл харагдаж буй тэр байдал нь зөвхөн долгис нь л байдаг?

-Гэртээ
би аягүй их юм уншиж суудаг хүн шүү дээ. Хүнд бүх характер байдаг гэж боддог. Би эмэгтэй хүн, хоёрын хоёр хүүтэй хүн. Өөрийгөө, амьдралаа аль болох энэ хоёр хүүхдийнхээ төлөө зориулъя гэж боддог болсон. Мэдээж ээж хүн гэдэг үүргээсээ гадна эх орон, улсынхаа төлөө хөдөлмөрлөлгүй яахав.

Харагдахдаа нэг харагдаад, яг байдал дээрээ өөр байдаг ш дээ. Цагаа тулаад ярихаар намайг хэцүү гэж ярьдаг хүмүүс ч бий, нэвтэрч чадалгүй. Харахад бүх юм нь ил мэт ч жинхэнэдээ бүх зүйл нь нууц гэж ярьдаг хүн ч байдаг юм.

–Наадам ч дөхлөө. Зуны амрал­таа та хаагуур яаж өнгө­рүүлдэг вэ?

-Наадам
өнгөрөөд амардаг юм, бид нар. Долдугаар сарын 16-наас. Наадмын үеэр талбай дээр тог­лолт­той, тайзнаа түүхэн жүжгүүдээ тавиад завгүй байдаг.

Өмнө нь наадмаар ажилтай байдаг байлаа. Энэ жил ч тийм байх шинжтэй. Гэхдээ би өнөө жилийн наадмаар гэр бүлийнх­нээрээ салхинд гаръя гэж бодож байгаа. Зун ер нь амрах дуртай. Уран бүтээлчид бүтэн жилийн турш театрт ажиллачихаад нэг сар амрах­даа кинонд тоглоно гээд хөдөө гадаа яваад өгдөг. Харин би өөрийгөө аль болох амраахыг боддог. Яагаад гэвэл ажиллаж байх үед надад гэртээ зарцуулах цаг ерөөсөө байдаггүй. Ажиллаж байгаад гэртээ хоёр хоног амра­хаараа өөрийгөө л амраагаад байдаг байхгүй юу. Гэр бүлийн­хэндээ цаг гаргана л даа. Би өөрөө хоолоо хийж байна, гэрээ цэвэр­лэж, гэрийнхэндээ хоол ундыг нь бэлтгэж өгч байна. Гэхдээ гэр бүлээрээ, халуун уур амьсгалтай байх гоё нөхцөл бүрдүүлэх хэрэг­тэй. Тийм болохоор зуныхаа ганц сарын амралтыг гэр бүлдээ зарцуу­лахыг боддог. Ээждээ хүртэл цагаа зарцуулахсан гэж боддог. Ээждээ тэр болгонд нь очоод туслаад байдаггүй мөртлөө, өөрөө байнга туслалцаа хүсдэг. Зуны амралтаа гэр бүлдээ, надад байнга тусалдаг ээждээ, эгч, дүү нартаа зориулна гэж боддог.

–Таныг мод тарих дуртай. Цэцэрлэгт хүрээлэн байгуу­лахыг мөрөөддөг гэж сонссон юм байна. Энэ бүхэн аавтай тань холбоотой байх, тийм үү?

-Манай
аав Байгаль орчны яамны мэргэжилтэн, ойжуулалтын инженер хүн байсан юм. Аав минь их сургуулиа төгсөнгүүтээ Булган аймагт Ойн аж ахуйн даргаар очсон. Ээжтэй минь тэнд танил­цаад анхныхаа үрийн зулайг үнэр­лэсэн. Аавтай минь холбоотой сайхан дурсамжууд одоо ч гоё санагддаг.

Сүхбаатар аймагт бригадаар явж байлаа. “Ганцэцэгтэй уулзъя” гээд нэг хүн ирдэг юм байна. Гэтэл нэг л зүс харсан хүн. Тэгтэл тэр хүн “Аавын чинь шавь байна. Чамайг жаахан хүүхэд байхад танайхаар орж гардаг байсан юм” гэж өөрий­гөө танилцууллаа. Тэгээд тэр хүн манай театрынхныг үдэж гаргахдаа “Тийшээ хар даа, Ганаа. Тэр моддыг аав чинь тарьсан юм” гээд баахан модод руу зааснаа “Аавын чинь тарьсан модод аймаг болгонд бий дээ” гэж билээ.

Ингээд л аавынхаа тухай бодо­хоор гоё санагддаг байхгүй юу. Нэг дүү нь “Доржготов гуай мэргэ­жилдээ үнэн мундаг шүү” гэтэл найз нь “Тийм, тийм. Би ажил руу нь орсон чинь манай байрны урд байсан хоёр модны зүүн талын модных нь тэд дэх мөчир нь хугар­чихсан байсан гэж ярьж байсан” гэж тоглоом шоглоомоор хэлсэн байдаг.

Энэ бүхнийг бодоод аав минь бидэнд “Нэг юманд зорь. Зорьсон юмныхаа эцэст нь заавал гарах ёстой” гэж хүмүүжүүлсэн юм байна даа гэдгийг ойлгосон. Одоо би ингэж ааваасаа үлгэр авч байгаа байхгүй юу. Боддог юм аа, манай аав Баянхонгор аймгийнх. Хэзээ нэгэн цагт аавынхаа нутагт очихдоо цэцэрлэгт нь ном журмынх нь дагуу мод тариад аавынхаа нэрэмжит цэцэрлэгт хүрээлэн болгохсон гэж боддог юм. Аавыг минь салбарын­хан нь сайн мэддэг юм билээ. Гэхдээ удах тусмаа холдоно л доо. Яагаад гэвэл урлагийн хүн биш, тоглосон кино нь байхгүй юм чинь. Аав минь бурхан болоод 12 жил болчихлоо. Үр хүүхэд нь л сайн яваад Доржготовын Ганцэцэг гээд л дуудуулаад явбал буян болно.

–Та айлын дундах хүүхэд билүү?

Айлын хүүхдүүд дундаас аавын­хаа амины хүүхэд гэж хүүхэд байдаг даа. Тэр нь би байсан юм. Намайг СУИС-д ороход аав дургүй байв. Би шөнө болтол сууж хичээл хийдэг, шартай дайчин хүүхэд байсан л даа. Аав маань Хөдөө аж ахуйн их сургуульд 14-тэйдээ ороод дөрвөн жил онц сураад хойно мэргэжил дээшлүүлсэн толгой сайтай хүн байсан юм. Тийм болохоор намайг эдийн засгийн чиглэлээр их сургуульд оруулах хүсэлтэй байсан. Өөр шигээ аягүй мундаг номын, эрдмийн хүн болно л гэж бодсон байх даа.

Эцэг хүн үрдээ гомдоно ч гэж юу байхав. Гэхдээ аав маань намайг СУИС-д ороход жаахан харамссан л байх. Би эзэмшсэн мэргэжлийн­хээ иш шидийг үзүүлж амжилгүй аавыгаа алдсандаа харамсдаг.

Манай анги гурван жүжгээр дипломоо хамгаалж байсан. Би урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Л.Лхасүрэн гэж маш мундаг хүний шавь. Хүмүүс багшийг минь “Гарын таван хуруу” киноны Шагдарын дүрээр нь илүүтэй таньдаг.

Би тэр гурван жүжгийн гол дүрүүдэд нь тоглож байлаа. Эхний жүжгээ хамгаалчихаад хоёр дахийг нь маргааш өглөө есөн цагаас хамгаална гээд байж байлаа. Тэр орой нь аав маань аваарт ороод эмнэлэгт бие нь маш муу байсан. Тэгээд өглөө нь зургаан цагт өнгөрсөн дөө.

Би есөн цагаас жүжигтээ тоглодгоороо тоглож байлаа. Аягүй харамсмаар. Гэхдээ яах вэ дээ. Амьдрал бол сайхан, тийм үү. Миний аав өөрийнхөө бүх буяныг надад өгсөн. Аав минь намайг тэнгэрээс харж байгаа. Би үргэлж ааваараа овоглуулж, бахархуулж байгаа болов уу гэж боддог юм. Би аавдаа хайртай (Нүдэнд нь нулимс цийлэгнэв).

–Аав тань өнгөрөхөөсөө өмнө танд захидал бичсэн гэдэг?

-Аав
минь их шооч, алиа хүн байсан. Юм ярихаараа, нэгдүгээрт, хоёрдугаарт, гуравдугаарт гэж ярина. Бичихдээ хүртэл ингэж дугаарлаж бичнэ. Аавыг ухаантай байх үед нь надаас бусад хүүхэд нь очиж уулзсан байдаг юм. Таван хүүхдийнхээ дундах, амин хайртай охиндоо гэж хаяглаж бичиж үлдээсэн захидал нь одоо ч надад байдаг юм. Стресст орсон үе эсвэл маш их баярласан мөч, аавтайгаа хуваалцмаар үе амьдралд байдаг, тийм үү. Тэр үе болгондоо би аавынхаа захиаг уншдаг. Аягүй том философи тэр захиан дор явж байдаг. Нэгдүгээрт, хоёрдугаарт, гуравдугаарт гээд биччихсэн таван өгүүлбэр байдаг юм. Аавыг минь орлож надтай үргэлж ярьдаг захиа.

–Таныг жүжигчин болоход, ааваасаа зөрж тайзны хүн боло­ход юу тэгж их нөлөөлсөн юм бэ?

-“Нарны
өнгө” жүжгийг их үздэг байлаа. Монголын уран сайхны кинонуудыг үзэх дуртай хүүхэд байсан юм. Гавьяат жүжигчин Т.Цэвээнжав гуай л надад жүжиг­чин болох хүсэл мөрөөдлийг төрүүл­сэн байх даа гэж боддог. Түүний тоглосон “Морьтой ч болоо­сой”, тэр “Сэрэлт”-ийн Бумаагийн дүр байна. Их энгийн хэрнээ маш том дүрүүд. Нэг хэсэг дээр гурван хүн зогсч байлаа гэхэд нөгөө хоёр нь их яриад л, гэтэл Т.Цэвээнжав гуай ганцхан өгүүлбэр хэлэхэд л нөгөө хоёрын ярианаас илүү үлддэг. Тэр хүнийг би ямар гоё хүн бэ, ямар сайхан ээж вэ гэж боддог байсан. Энэ хүн л намайг жүжигчин болоход хөтөлсөн дөө.

Д.ГАНСАРУУЛ
Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

 

Өчигдөр “I love new UB” авто парад боллоо. “I love new UB” клубээс зохион байгуулсан энэхүү парадад “Fortuna”, “Black team” зэрэг дрифтчдийн клубийн хорь гаруй машин, мөн төдий тооны мотоцикль цуваагаар явлаа.

Хотын замаар хурд татуулан давхидаг, бүдүүн яндантай, чанга дуутай, уралдааны эрээн мяраан машин, мотоцик­лийн энэхүү цуваа ард иргэдэд “Сайхан хотод амьдарцгаая” гэдгийг уриалж байгаа нь энэ.

Парад “Өргөө” кино театрын өмнөх талбай­гаас хөдөлж, 25 дугаар эмийн сангаар уруудаж төв замаар явсаар Энх­тайваны гүүрээр өнгөрч Зайсанд хүрсэн юм. Парадад оролцож буй машин, мотоциклиу­дад “I love new UВ” гэсэн бичиг бүхий цагаан дарцаг хатгаж, жолооч залуус бүгд ийм уриатай цагаан футболкоор ижилссэн байлаа. Залуус яагаад парад зохион байгуулах болсноо гурван шалт­гаан­тай гэлээ.

Эхнийх нь гоё хоттой байх. Гоё хот, гоё машин, гоё хөгжим, соёлтой найзуудтай байх нь өнөөгийн залуусын хүсэл эрмэлзэл. Гоё хоттой байхын нэг шинж нь замын соёлтой хөдөлгөөн. Хүмүүс замын хөдөлгөөнд ухамсартайгаар ханд­вал түгжрэхгүйгээр цагаа хэмнэх боломжтой гэдгийг уриалж байгаа аж. 

Хоёрдугаарх нь “Smile in UB”  буюу хотдоо инээмсэглэж ал­хац­гаая. Зөрж яваа хүн бүр хөмсгөө зангидаастай энэ үед энэ уриаг хэрэгжүүлбэл үр дүн өгнө гэлээ. Харин сүүлчийн уриа нь “UB never sleeps” буюу ямар ч хууль, дүрэм, журам байгаад Улаанбаатар тэр­тэй тэргүй унтахгүй. Яагаад гэвэл энэ хот сая хүн амтай, том хот. Энэ хотыг “унт” гэдэг захирамж хэрэггүй. Залууст соёлыг хүргэхдээ нээлттэй, түгээх маягаар хэвшүүлэх нь зүйтэй. Хэрэв хориг­лоод байвал залуус чинь голын эрэг дээр, гэр орондоо, зочид буудалд архиддаг төрхөндөө бу­цаад орно. Түүний­хээ оронд соёл­той, боловсон үйл­чилгээний газ­рууд нь онгорхой байг л дээ гэх ийм гурван зүйлийг уриалж, тунхаглаж парадалж бай­гаагаа залуус ярьсан юм.

Өдрийн 13.00 цаг. Хотын төвийн замын хөдөлгөөний ид түгжрэл дунд парад явлаа. Замын хөдөлгөөнд хааяахан таардаг чанга дуутай ийм төрлийн автомашин, мотоцикль бөөнөөрөө явсан нь хүн бүрийн анхаарлыг татна. Парадад ийм загварын автомашинаас гад­на энгийн машинууд ч нэгдсэн байлаа. Спорт загварын машинтай Н.Ганчимэг гэх бүсгүй парадад оролцов. Тэрээр парад хөдлөхөөс өмнө кино театрын өмнөх талбайд дрифтийн гайхамшгаас цугласан хүүхэд, залууст үзүүлсэн юм. “Улаан­баатар хотын соёл, сайхан нийслэлтэй байхын төлөө залуус нэгдэж ийнхүү цугласанд сэтгэл хөдөлж байна. Залуус бидний уриа хүмүүст хүрэх байх аа. Би энэ парадад оролцож байгаадаа их баяртай байна” гэсэн юм.

Авто парадыг замын хажуугаар явж байсан хүмүүс сонирхон зог­соно. Түгжрэлд парадад оролцог­чидтой зэрэгцэж ирсэн нэгэн авто­бусны залуухан жолооч “Та нар яаж байгаа юм бэ” гэвэл залуус “Авто парад хийж байна. Чи нэг­дээч” хэмээцгээлээ. Жолооч хариуд нь юм хэлсэнгүй. Залуус “Чи ав­то­бусаараа дрифт хийгээд үзүүлчих” гэж хошигноно.

Удалгүй дахин нэг автобус зэрэгцлээ. Ахимаг насны жо­лооч­той. Тэр жолооч “Энэ их түгжрэл дунд та нар бас юу вэ дээ” хэмээн түвэгшээн сигналдсаар түрүүлээд явчихав.

Хотдоо хайртай, хотынхоо соёлын төлөө ийнхүү парад хийж буй залууст замын хөдөл­гөөнд оролцож байсан бусад жо­лооч нар хүндэтгэлтэй хандсаныг энд дурдъя. Гэрлэн дохион дээр цувааг ирэхэд хажуу эгнээнд явсан машины жолооч нар цон­хоор толгойгоо гаргаад “Машин чинь хэд иддэг вэ”, “Шарвуулаад байхаар дугуй тэсэхгүй биз” хэмээн сонирхсон зүйлээ асууцгаагаад амжина. Тэгээд яагаад цуваагаар явж байгааг нь асуугаад учрыг мэдэнгүүтээ “Аан, тийм үү. Сайн байна. Хаана хүрэх үү” гэх.

Нэгэн жижиг тэргэнд баахан эрчүүл суучихаж. Тэд “Хааяа ч гэсэн ийм гоё машины цуваа явж түгжрэлийг чимж баймаар юм. Та нар гоё байна. Цөс хөөрч байна шүү” гэлээ. Цуваагаар яваа залууст зарим жолооч нар хүндэтгэл үзүүлж дохиогоо өгөөд замаас гарч зогсоно.

Ингэж явсаар Энхтайваны гүүрэн дээр ирлээ. Цээжинд явсан мото­цикльтой цагаан өнгийн нэгэн жижиг тэрэг зэрэгцэж ирлээ. Жо­лооч нь “Та нар цуглаан хийж байгаа юм уу” гэлээ. Бүгд “Парад” гэж хашгирав. Тэгтэл тэр жолооч өнөө мотоцикльчийн бээлийг нь сонирхож байгаа бололтой. Үнэ тохиролцох гэж үзлээ. Мотоцикльч залуу бээлийгээ зарахыг хүсээгүй болохоор учиргүй их үнэ хэлээ­дэхтэл нөгөө жолооч толгой сэгс­рээд хурдаа сааруулаад хойно үлдчихэв.

Гүүр өнгөрөөд түгжрэл ерөн­хийдөө багаслаа. Парадынхан явсаар Зайсанд ирэв. Энэ үед зарим жолооч дрифт хийж, дороо тоос, утаа манарган хавь орчны хү­мүү­сийн анхаарлыг татна. Хэдий парад ч гэлээ үүгээрээ л энэ залуус өнөө дээр хэлээд байсан гурван уриагаа олон нийтэд хүргэж, ан­хаарлыг нь татаж байгаа хэрэг. Автомашин, мотоцикль, спорт сонирх­дог залуус үе үе ингэж цуглаж хотын төвөөр парад хийдэг. Гэхдээ улиралдаа ганц хоёр удаа. Харин дэлхийн томоохон хотуудад бол энэ нь энгийн үзэгдэл шахуу. Тухайн хотын хөгжил, залуусынх нь соёлыг хэмждэг нэг хэмжүүр нь ийм төрлийн парад, цуглаан байдаг.

Залуус машин, мото­цик­лиосоо бууж түр амсхийж ойр зуурын юм ярьцгаана. Зохион байгуулаг­чид үйл ажиллагаа амжилттай болж буйг дуулгаад нийслэлийнхээ соёлын төлөө нэгдэж буйд талар­хал илэрхийлэв. Энэ үед “I love new UВ” дарцгаар чимэглэсэн машин, мотоцикльтой залуус нэмэг­дэж ирсээр байлаа.

Д.ГАНСАРУУЛ

Монголын дөрвөн уулчин хэд­хэн хоногийн өмнө Эверестийн оргилыг эзэлсэн билээ. Олон ул­сын экспедицэд багтсан уулчин С.Бат-Эрдэнэ Түвдийн талаас авиралтаа эхлүүлж тавдугаар са­рын 19-нд тус оргилд Монгол Улсын төрийн далбааг өргөсөн бол Балбын талаас авиралт хийсэн “Хөх тэнгэр” багийнхан маргааш нь эл оргилд гарсан байна. Уулчин С.Бат-Эрдэнэ нэг өдрийн өмнө гарсан гэдгээрээ дэлхийн дээвэр Эверестэд хөл тавьсан Монголын гурав дахь уулчин болж байгаа юм. “Хөх тэнгэр” багт манай таван уулчин багтсан бөгөөд тэднээс гурав нь оргилд гарчээ. Эверес­тийн оргилд 17 удаа гарсан Бал­бын нэртэй шерпагаар удирдуул­сан “Хөх тэнгэр” багийнхан ийн оргилд гарсан нь Монголын уулын спортын түүхэнд тэмдэглэгдэн үл­дэх үйл явдал болж байна. Үүнийг Эверестэд Монголын экспедиц гарах эхлэл тавигдаж байна хэмээн спортынхон үзэж байгаа юм.

Эверестэд гавьяат тамирчин Г.Өсөхбаяр, Б.Гангаамаа нарыг гарахаас өмнө монголчууд хэзээ Жомолунгма оргилд мөрөө гаргах бол хэмээц­гээдэг байлаа. Гэтэл өнөөдөр монголчууд дэлхийн уулчдын хүсэл мөрөөдөл болсон оргилд багаараа гарч чадлаа. Уулын спортод тухайн оргилд экспедицээ илгээнэ гэдэг нь сансарт хөлөг хөөргөхтэй л адил нэр төрийн хэрэг байдаг. Юутай ч монголчууд үзэгчгүй, эрсдэлтэй гэгддэг уулын спортын түүхэнд Эверестийн оргилд багаараа гар­сан нь бахархмаар.

Уулын спортынхны хувьд Эве­рестийн оргилд хөл тавьж, төрийн­хөө далбааг өргөх нь олимпод аварга болсонтой адил гэдэг. Тэгэхээр Эверестэд гараад буй эдгээр тамирчид олимпийн аварга болох хэмжээний амжилтаа үзүүл­чихээд байна гэсэн үг л дээ. Өмнө нь гарсан хоёр уулчин асуудал­гүйгээр шууд Монгол Улсын гавьяат тамирчин хэмээх эрхэм хүндтэй цолоор энгэрээ мялаалгасан. Тэгвэл одоо энэ уулчдыг бүгдийг нь гавьяат болгох уу. Уг нь зарчмаараа бол тэгэх. Гэтэл үүний эсрэг байр суурьтай хүмүүс байна. Анхны хоёр нь анхдагчид гэдгээрээ гавьяат цол хүртэж болно. Харин тэдний дараачийн хүмүүст энэ цолыг өгнө гэдэг асуудалтай болж байна гэц­гээж байна.

Японы 73 настай Тамаэ Вата­набэ гэх эмээ манай уулчидтай бараг зэрэг шахуу Эверестийн оргилд гарч дэлхий даяар шуугиан тариад байна. Тэрээр одоогоос арван жилийн өмнө буюу 2002 онд 63 насандаа Эверестийн оргилд гарч байсан бол хоёр дахиа гарч “Эверестийн оргилд гарсан дэл­хийн хамгийн ахмад эмэгтэй уулчин” болчихоод байна. Эмээ хүртэл гарчихдаг ийм оргилд хөл тавьсан болгонд төрийн дээд цол тэмдэг өгөөд байх уу гэдэг асуудал үүнээс л үүдээд байгаа аж.

Уулын спортод 8000 метрээс дээш­хийг “Үхлийн зон” гэдэг. 8000 метрээс л дээшлээд ирвэл ба­раг сайн ду­раа­раа амиа хорлож байгаа­тай зүйрлэж болох. Ийм эрсдэл дундуур туучиж, тэсвэр тэв­чээрээ бартал тэм­цэлдсээр оргилд гарч байгаа уулчдыг юу гэх вэ. Гавьяаг нь тэмдэг­лэж, шагнаж урам­шуулахгүй юм бол тэд гавьяа бай­гуу­лаад ямар хэрэг бай­на. Уулчин хү­ний мө­рөөдөл Эверест гэдэг ч тэд мө­рөөд­лөө биелүүлж, эх ор­ныхоо нэрийг гар­гахыг л хүсч явдаг. Эверест гэдэг үгийг үхэл гэх үгс байнга дагалддаг. Он гарс­наас хойш арав гаруй уулчин энэ оргилыг зорьж яваад амиа алджээ. Уулчид “Эверест бол дэлхийн хамгийн өндөр цэг. Үүнээс цааш юунд авирах юм бэ” гэдэг. Тэгэхээр тэдний хувьд олимп гэж ярьцгаадаг нь үнэн аж.

Жил ирэх бүр уулын спортын техник технологи сайжирч, Эве­рес­тэд авирах тактик, туршлага нэмэгдсээр байгаа. Нэг ёсондоо Эверест нэвт судлагдчихаад бай­на. Ямар сайндаа 73 настай эмээ авираад гарчих вэ дээ. Өнөөдөр манай уулчид багаараа энэ оргил дээр гарч байгаа юм чинь маргааш монголчууд экспедицээрээ Эве­рестийг эзэлчихэж мэднэ. Ийм болохоор энэ оргилд гарсан бол­гонд гавьяат цол өгөөд байдаггүй юмаа гэхэд олимпоос алтан медаль авсан тамирчинд олгодог хэмжээний төгрөгөөр шагнадаг болбол бас болох ч юм уу.

Д.САРУУЛ

Лөшань уулын Майдар бурхны хөшөө, Өмэй уул бол Сычуань­чуудын шүтээн. Мин­жиан мөрний эрэг дээр бү­тээгдсэн Майдар нь 71 метр өндөр. Үүгээрээ дэлхий дээрх ижил төстэй хөшөөнүүд дун­даа хамгийн том, өндөр нь гэгддэг юм байна. Лөшань уулнаа Майдар бурхныг сийлж бүтээжээ. Энэ хэсэг гурван мөрний уулзвар учир хүчтэй эргүүлэгтэй, байнга л үерлэж завь, хөлөг онгоц сүйдэж далайчид, загасчид олноороо амь насаа алддаг догшин газар байжээ.

Бурхан Будда “Гурван мөрний догшин хэсэгт эгэл жирийн хүмүүс алтан амиа алдаж, цагаан будаа шуудай шуудайгаар тэнд живсээр байх тул очиж амар амгаланг тоо” хэмээгээд Майдарыг Лөшань уул руу илгээжээ. Майдар мөрнүүдийн уулзвар хэсэгт, Лөшань уулнаа ирж суужээ. Түүнийг энд ирснээс хойш дахиж завь, хөлөг онгоц хөмөрч, хүн эндээгүй учир олон зуун жи­лийн дараа Будда Майдарыг аж­лаа сайн хийж гавьяа байгуулсан гэж үзээд бурхан гэх хэргэм өгчээ. Тэр мөчөөс хойш Майдар бурхан гэж хүндлэгдэх бол­жээ. Энэ бол уг хөшөөний тухай Сычуаньчуудын дунд ам дамжигдан ирсэн домог яриа.

Майдар бурхны хөшөөг одоо­гоос 170 мянган жилийн тэртээ бүтээсэн байна. Мөр­нүүдийн усны нийлбэр газар учир дээр өгүүлс­нээр хор хөнөөл их байж. Тиймээс энэ газрыг тахих зорилгоор Май­дар бурхныг босгожээ. Хө­шөөг 90 жилийн турш сийлсэн бөгөөд Хай Ту гэх лам гучин жил сийлээд бие барсны да­раа Жан Чи ноён, сүүлд нь тэр ноёны хүү бурхныг бү­тээж дуусгажээ. Бурхныг сий­лэх явцад гарсан хад, чу­лууны хэлтэрхий доош унаж өнөө айхавтар эргүүл­гээс үүссэн цүнхээлийг дүүргэсэн аж. Мөн энд сүүлд усан ца­хилгаан станц байгуулсан нь мөрний да­вал­гаа, урсацыг тогтворжуулсан байна. Ин­гээд догширсан ус сая нам­жиж, загасчид, далайчид Май­­дар бурхны ивээлд багт­сан гэх.

Сычуань муж дахь бай­галийн бас нэг үнэт өв бол Өмэй уул. Жилийн 260 гаруй хоногт нь хуртай байдаг бо­лохоор Өмэй манан, хүдэн дунд дүнхийнэ. Оргил дээр нь Алтан ордон, арван тэргүүн­тэй Самантабадра бурхны хөшөө ор­шино. Алтан ордон нь МЭӨ үед хамраагдах бол Самантабадра бурхныг энд 2003 онд сүндэр­лүүлжээ. 48 метр өндөр эл бурхныг бүтээ­хэд 600 гаруй кг зэс, 150 кг алт, 600 тонн хүрэл орсон байна. Алтан ордонд ихэвч­лэн түвд лам хувра­гууд сууж, бурхны ном айлдана. Өмэй уул үргэлж манан дунд байх тул энэ төрхөөрөө Хятадын уран зохиол, дуу хөгжим, уран зурагт дүрслэгджээ. Далайн түвшнээс дээш 3099 метрийн өндөрт орших тул оргил нь тэр аяараа өтгөн мананд хучуулж, арван алхмын цаа­дах ч үзэгдэхээргүй болно. Үүнийг сүсэгтнүүд “Үүлэн дундах Алтан сүм, Саманта­бадра бурхны шид” хэмээгээд бурханд хамгийн ойр ойртон очих ариун газар гэж залбир­даг байна.

Уулнаа ойролцоогоор 18 мян­ган хүн амьдран сууна. Өмэй уулын­хан жуулчлалын орлогоос гадна цай зарж амьдралдаа нэ­мэр­лэнэ. Цай­ны бизнес бол нут­гийнхны эртнээс хийж сурсан гол ажил нь. Өмэй уулынхан цайгаа­раа олон улсын Гран при шаг­нал хүр­тэж байсан удаа­тай санж. Цайг болцоор нь охин, эхнэр, хадам эмээ гэж ангилцгаана, эндхийнхэн. Дөрөвдүгээр сарын сүүлээрх цайг хандлахад нов ногоон өнгөтэй зөөлөн амттай, ан­хилам үнэртэй байдаг учир охин цай гэнэ. Харин түүнээс хойш долдугаар сарын дунд үе хүртэлх цайг эхнэр цай гэдэг аж. Ногоондуу өнгөтэй, амт нь гашуундуу болж ирнэ. Харин түү­нээс хойших буюу болц нь оройт­сон хадам эмээ цай нь шар өнгө­тэй, гашуун амттай.

Өмэй гэдэг нь сайхан бүс­гүйн хөмсөг гэсэн утга илэр­хийлнэ. Үүнтэй холбоотой ч юм уу, долоо­гоос наймдугаар сард энэ уулнаа Өмэй кун­фучид цуглана. Зөвхөн эмэг­тэйчүүд хичээллэдэг энэ ту­лааны урлаг нь бууралтсан үсийг харлуулдаг домтой гэж нутгийнхан ярих.

Алтан сүм рүү явганаар хүрч очих цардмал зам, шатны хоёр талд, модон дунд сармагчингууд “отолт” хийнэ. Тэд аялагч, жуулч­дын барьж яваа тор, гялгар ууттай зүйл, савтай ус, ундаа, зургийн аппарат, камер, гар утас зэр­гийг сурамгай гэгч нь шүүрч яваад зугтдаг зуршилтай. Хөтөч нар сармагчингуудын дарайлтаас хам­гаалж ан­хаар­лыг нь татахаар хөдөл­гөөн хийхийг хориглож, барьж яваа зүйлсээ далд хийж цүнх­лэхийг сануулна. Сармагчин­гууд идэж, уух зүйл булаавал тэр дор нь задлаад амталж гарна. Харин камер сэлтийг бол шидээд эвдэлчихнэ.

Хэрэв сармагчинд идэх юм өгөхөөр бол дээш доош хөдөл­гөж горьдоогоод тогловол сармаг­чин уурлаад нүүр самардах нь энүүхэнд. Сармагчин ойртон ирвэл цүн­хээ уудлах нь бүү хэл хар­маандаа гараа ч хийж бо­лохгүй. Идэх юм өгөх нь гээд нүд нь гарыг тань дагаад салахгүй гэж хөтөч сануулах аж. Ийм сармагчингуудыг са­хилгагүй, тэнэмэл гэж нэр­лэнэ. Харин “Боловсон” гэх тодотголтой тусгай сармаг­чингууд бий. Тэдэнтэй зургаа даруулж, бичлэг хийж болно. Бас зоос, мөнгөний сармаг­чин бий. Тэд жуулчдын мөр, гарнаас зүүгдэж, толгой дээр тань гарч тоглож, янз бүрийн үзүүлбэр үзүүлнэ. Үүнийх нь хариуд мөнгө өгөх ёстой. Эдгээр сармагчингууд бол цай, Алтан сүм шиг л Өмэй уулын нэгэн хэсэг.

 

Д.ГАНСАРУУЛ

Сычуань мужийн Чэнду хотоос баруун хойш 30 гаруй км-т Аба­жоугийн Иншю суурин бий. Эл суурин 2008 оны тавдугаар сарын 12-ны өдөр болсон хүчтэй газар хөдлөлтийн төв цэг нь.

Энэ хавь өндөр цавчим уулс, тайгаар хүрээлэгдсэн учир найман баллын газар хөдлөлтөөр уулс золтой л бууриа сэлгэчихээгүйг нутгийн ардууд ярьж байлаа. Суу­рин газар хөдлөлтөөс өмнө 12 орчим мянган хүн амтай байсан бол одоо тэдний тал нь энд амь­дарч байна.

Газар хөдлөлтийн улмаас энэ мужид нийт 69 мянга орчим хүн хорвоог орхисон бөгөөд олон зуун хүүхэд өнчирч хоцорсон гэнэ. Өнчирсөн хүүхдүүдийг хамаатан саднууд нь авсан бол зарим нь улсын асрамжид шилжжээ.

Уулс байшин, гэрийн чинээ том хад, чулуугаа шилгээж, Лон Мин нурууны Мин Жиан мөрөн хад чулуугаар дүүрч, үер, газар хөд­лөлт хавсарч, гал усны харшил­даан энэ хавийг бүхэлд нь уур мананд долоо хоног баглажээ. Иншючүүд гадаад ертөнцтэй ха­рил­цах ямар ч замгүй болсон байлаа. Энд тэндгүй уйлан шана­лах дуун, аврал эрсэн хашгираан дунд арваад хоногийг өнгөрүүлжээ. БНХАУ-ын төр засгийнхан газар хөдлөлтийн цөмд байсан Иншю­чүүд­тэй холбогдож чадахгүй бай­сан учир агаарын цэргийн хүчээ тийш илгээжээ. Онгоц, нисдэг тэргээр алс дээрээс харахад ма­нан, хүдэн дундаас юу ч үзэгдэхгүй байж. Цэргүүд манан, уур сав­суулан уугих Иншю сууринд хүрэ­хийн тулд шүхрээр аз сорин буулт хийжээ. Өтгөн манангаар далд­лагдсан хад цохио, чулууг цэргүүд мөргөөд амиа алдаж байсан тухай энэ нутгийнхан харамсан өгүүлж байв. Иншючүүд гадны тусламж хүлээгээд л зүгээр суугаагүй, ахан дүүс амраг садан найз нөхдөө чадахаараа нуранги дороос гаргаж байжээ. Хүний амь аварсан хүмүүст баатар цол өгсөн бөгөөд олон хүүхдүүд улсын баатар болжээ. Есөн настай Лин Хао гэх хүү хоёр хүүхдийн амь аварч баатар болсон бөгөөд Бээжингийн олимпийн үеэр Хятадын нэрт сагсан бөмбөгчин Яао Миний хамтаар олимпийн бамбар барин гүйснийг хүмүүс санаж бай­гаа байх.

Иншючүүд, Абажоугийн иргэд байгалийн гамшигт өртсөн ч түү­нийг даван туулсан хатуужилтай хүмүүс гэж өөрсдөөрөө бахархана. Зайлуулах боломжгүй том хаданд хөлөө даруулаад хоёр хоносон залуу хутгаар хөлөө тасалж амьд гарсан тухай зоригт түүхийг энд­хийнхэн бахархан ярьцгаана.

Сүрлэг хайрхнуудын дундах Абажоу нутгийнхан “Бид зовлонд унасан ч сэтгэлийн хатаа алдаагүй. Гамшигт өртсөн ч сөхрөөгүй” хэ­мээц­гээнэ. Нэгэн өвгөн нурангид дарагдаад олон хонож. Аврах ажиллагаанд гадна дотны авраг­чид оролцжээ. Буржгар шар үстэй, цэнхэр нүдтэй, өндөр нуруутай аврагч өнөө өвгөнийг нурангиас гаргаад иртэл өвгөн “Газар хөр­вөөхдөө намайг дэлхийн нөгөө талд, Америкт гаргаад ирчихээ юү” хэмээн хошигножээ. Өвгөний энэ­хүү зовлон дундах бяцхан мар­заганал бол бидний ямар их хатуужилтайг харуулж байгаа юм хэмээн нутгийнхан өгүүлнэ.

2011 оны зургадугаар сар гэхэд Хятад улс газар хөдлөлтөд өртсөн бүсэд шинээр бүтээн байгуулалт өрнүүлсэн нийт ажлынхаа 95  хувийг нь гүйцэтгээд байжээ. Өмнө нь байсан байшингуудын суурин дээр хүчтэй газар хөдлөл­төд тэсвэртэй барилга байгууламж барьж, цэцэрлэг, сургууль, эмнэл­гийн байруудын аюулгүй байдалд ихээхэн анхаарч, хүн амынхаа дийлэнхийг нь орон сууцжуулжээ.

Байгалийн өмнө хүн төрөлхтөн ямар өчүүхнээ мэддэг ч түүний учруулсан гамшгийг богино хуга­цаанд хэрхэн хурдан арилгаж, хөрвөөж орхисон газрыг таниг­дахын аргагүйгээр өөрчилж дээр нь хөгжил гээчийг яаж бий болгодгийг харуулжээ. Үүгээрээ хятадууд бас бахархацгаана. Иншю суурин­гийн­хан газар хөдлөлтөөс өмнө төмс тарьж, хонь хариулах мэтээр амь­жиргаагаа залгуулдаг байсан бол одоо хурдны замд холбогдсон, жуулчдын нүдийг хужирласан газар болжээ.

Монгол Улсад Сычуань мужаас гамшигт өртсөн хүүхдүүд ирж хэд хоног амарсан билээ. Тэдгээр хүүхдүүдтэй уулзах хүсэлтэйгээ Сычуанийн гадаадтай харилцах албаныханд дуулгавал “Танайд очсон хүүхдүүд рүү очиход бэрх. Учир нь тэд уулаар нүүдэллэн амьдардаг түвдүүд. Тэдэн рүү очихын тулд уулын бартаатай жимээр олон хоног явах шаард­лагатай” гэсэн юм.

Иншю суурингаас хойш Лон мин нурууг дагасаар Абажоугийн Ли Шян нутагт хүрнэ. Энд чан үндэстнүүд амьдардаг. Тэд одоогоос 2-3 мянган жилийн өмнө хятадын баруун хойноос нүүж ирж энд суурьшжээ. Бөө шүтлэгтэй. Тэднийг зарим түүхчид Монголын нэгэн хэсэг хэмээдэг аж. Эрчүүд нь зочдоо бөөгийн бүжиг, дуугаараа хэнгэрэг дэлдэн угтах бол бүс­гүйчүүд нь гар гараасаа барин тойрон бүжнэ.

Чан үндэстнүүд дайн байл­даан, үймээн самуунаас хамгаал­сан бэхлэлт, цайз мэт чулуун бай­шингуудад амьдарна. Байшингууд хоорондоо холбоотой. Уулын гол тосгоны доогуур урсан өнгөрнө. Айл бүр хажуудаа хоржигнон ур­сах голоос ус авах нэг хүн багтах хэмжээний нүхтэй. Нэг үгээр худаг нь. Харин самуун дайнтай үед үүгээр хүмүүс орж тосгоны доогуур явсаар хөвч рүү орж нуугддаг бай­жээ. НҮБ-ынхан ирээд Чан үндэст­ний чулуун байшин, барилга, зам­тай нь танилцаад “Тосгоныг бос­гохдоо усаа яаж ингэж зохион байгуулалттай урсгахаа шийдсэн нь архитектурын сонин шийдэл юм. Ус нь анхдагч уу, тосгон анхдагч уу” гэдгийг тогтоож чадалгүй яваад өгчээ. Гэсэн ч тосгоныг бүхлээр нь дэлхийн соёлын үнэт өвд бүрт­гэжээ. Тосгонд 109 байшин барил­га байдаг бөгөөд 98 өрх амьдардаг юм байна.

2008 онд болсон хүчтэй газар хөдлөлтөөр эндхийн байшин ба­рилга бараг эвдрээгүй гэнэ. Үүгээрээ Чан үндэстний тосгон олон улсын анхаарлыг татжээ.

Уг тосгоны 85 настай Жоу Мин Нан гэх өндөр настантай цөөн хором ярилцсан юм.

–Танай байшин тосгоныхоо өндөр барилгуудын нэг нь юм уу даа?

-Ийм
суварган хийцтэй өндөр байшингууд манай тосгонд олон. Хамгийн өндөр нь есөн давхар. Харин манайх зургаан давхар.

–Чан үндэстний гол аж ахуй юу вэ?

-Бид
хоёр мянга гаруй жилийн өмнө баруун хойноос нүүж ирсэн. Нүүдэлчин, малчин удамтай. Мао даргын үеэс тариа тарьдаг болсон.

–Харин одоо аялал жуучлал, гар урлал та нарын гол амь­жиргаа болжээ?

-Дан
жуулчдын орлогоор амьд­рахад хүрэлцээгүй. Бид жимс, ногоо тарина. Уулнаас ховор өвс ургамал түүж зардаг.

–Та гэр бүлийнхнээ танил­цуулна уу. Хэдүүлээ амьдарч байна?

-Би
гурван хүүхэдтэй. Том хүү, бэртэйгээ амьдарч байна. Бусад нь уурхай, усан цахилгаан станцын барилга энэ тэр гээд л ажил хийгээд явдаг юм. Харин хөгшин настай би төрөлх тосгоноосоо хаачих вэ. Үе удам дамжсан энэ тосгон, бай­шингаасаа холдохгүй ээ гэсэн юм.

Чан үндэсний тосгон далайн түвшнээс дээш 1500 метрийн өндөрт оршино. Эндхийнхэн төмс тарина. Чанасан төмс нутгийнхны хүндэт зочдодоо барьдаг хоол нь. Хоолны ногоо ургамал, амтлагчаа уулнаас түүдэг учир экологийн гаралтай хүнс хэрэглэдэг гэдгээрээ онцлог.

Ли Шяны Ганьбао хэмээх газарт түвдийн тосгон бий. 2008 оны газар хөдлөлтөөр эндхийн бүх барилга нуржээ. Хятадын засгийн газраас олон сая иений хөрөнгө оруулалт хийж тосгоныг жилийн дотор ши­нээр босгож, жуулчдын анхаарлыг татахуйцаар байшингуудыг хуучны хэв маягаар нь сүндэрлүүлжээ. Ганьбаогийн түвдүүд байцаа тарьж, хонь хариулдаг байснаа бо­лиод жуулчлалыг дагасан үйл­чилгээнээсээ ихэнх орлогоо олдог болсон байна. Тосгон мянга орчим хүнтэй. 

Д.ГАНСАРУУЛ

Минж гэдэг амьтныг усны инженер, усны хан­гамжийг ихэсгэдэг, энэ амьтан байхад л шир­гэсэн гол ундарч, загас жараахайтай болж, усны шувууд ирдэг хэмээц­гээ­дэг солиотой яриа бий. Эл амьтныг нутагшуулс­наар ус нэмэгдсэн гэх бодит баримт байдаггүй.  Гэтэл энэ яриандаа сүүлдээ үнэмшицгээгээд ажил хэрэг болгоод Гер­ма­наас 14 минж авчир­чих­лаа. Тэр амьтдыг Мон­­голын цаг агаарт дасгана гээд зооринд байлгаж байгаа сураг­тай. Тэгээд манай агаарт дасангуут нь Туул голын эхэнд аваа­чиж голоо авруулах гэнэ. Бидний аварч хамгаалж чадаа­гүй голыг тэр ар­ваадхан амьтан сэргээж, хуучин хэвэнд нь оруулах болж байна уу. Амьтан суд­лаачдын энэ хийрхэл хэтэрхий үнэтэй болж бай­гаа юм биш үү. Мин­жийн барьдаг хөв цөө­рөм, даланг монгол­чууд бид барьж, бүтээж ча­дахгүй гэж үү.

Сэлбэ, Сэлбэ гол л гээд яриад байдаг хэрнээ бид яагаад Туулд ан­хаар­лаа хандуулахгүй, эцэст нь гөлөгний чинээ хэдэн амьтдад голоо хам­­гаалах үүргийг өг­чихөв өө.

Арваадхан минжийг Туул голын эхэнд эзгүй газар авааччихна. Ягхий­сэн өвлийн жаврыг яаж тэд давах бол захаасаа осгочих байх. Аягүй бол өвөл болохоос өмнө өнөө намар манайхан арьс үсэнд нь шунаад агначи­хаж мэднэ. Тэгээд юун усны инженер ме­не­жер­тэй болох манатай герман ах нар нь дахиж минжээ илгээхгүй юм болно. Хоёрын хооронд улсын төсвөөс олон сая төгрөг зарлагадсан үргүй юм болж л хоцорно доо.

Харин үүнийхээ оронд Туул голоо хам­гаалахын тулд хөдөл­гөөн өрнүүлэхээс эхлүүлээд олон үр бүтээлтэй ажлыг хийж болмоор юм. Бид хэдхэн ширхэг минжнээс илүү л баймаар санаг­дана. Манай сонин Туул голын тухай, энэ голыг хамгаалах цаг ирчихээд байгааг эртнээс сануулж бичиж ирснийг уншигчид санаж байгаа болов уу. “Өдрийн сонин”-ы Ерөн­хий эрх­лэгч, Монгол Ул­сын соёлын гавьяат зүт­гэлтэн, сэтгүүлч Ж.Мяг­марсүрэн­гийн “Чив чи­мээгүй Туул”, сэтгүүлч Б.Ганчимэгийн “Туул тунин туньсаар ирлээ” зэрэг олон асуудал дэв­шүүлсэн нийтлэл тухайн үедээ нийгэмд сануулга болон очиж байсан билээ. Хатан Туул бол Мон­го­лын гол. Цогт тайжийн цэргүүд Туулын уснаас амсч “Ижий шиг мөрөн минь” хэмээн зу­лайгаа норгож сүсэглээд мо­риндоо мордож бай­сан түүхтэй.

 Халимагууд “…Наран ургах зүгийн орон

Намайг ариулах Туул минь” гэж аман зохиолдоо хүртэл дуур­сан хайлдаг. Түүгээр ч барамгүй 1980-аад оны сүүлээр Өвөр Монголд очсон манай бичгийн их хүмүүнээс тэндхийн монголчууд

“Дашмагт тань Туулын рашаан бий юу

Дандаа сэтгэл тийшээ билээ“ хэмээн хадаг барин зол­гонгоо чихэнд нь шивнэж байсан хэлцдэг.

Их хүрээ зориод ирсэн нэгнээ­сээ “Богд хайрхан ямар вэ. Туул тийм өргөн үү. Тэр рашаанаас авчрав уу” гэж асууж сураглаж байсан тухай уран зохиол, түүхийн бичгүүдээс бишгүйдээ л уншиц­гаасан даа. Ийм л болохоор Туулыг Монголын гол хэмээгээд байгаа юм. Харьд буй монголчууд минь Туулаа асууж сураглан, өнөөх сайхан намуухан урсгал, шугуйн анир чимээгүй амгаланг нь сэтгэл­дээ тээсээр л мөрөөдөн мөрөөд­сөөр, уснаас нь дуслыг ч болов амсахыг хүсч явдаг шүү дээ.

Гэтэл одоо түүнийг горхи болтол нь тамлаж, голыг нь таслахын наагуур болгочихоод байна. Ийм болгосноо мэдсээр байж нийслэл­чүүд юу ч хийхгүй юм. Хатан Туу­лын­хаа эхэд харийн хачин амьтдыг нутагшуулчихад л хамаг асуудал шийдэгдэж, хуучин төрхөнд нь оруулчихна гэж дэмий юм хийж байгааг харж байна, бид.

Нийслэлчүүд, монголчууд хүрзээ бариад голынхоо эхийг цэвэрлэж, минжний барих хэмжээ­ний цөөрөм, далангаас илүүг бүтээж чадахгүй юм гэж үү дээ. Юун минжин цөөрөм. Ийм утгагүй, өрөвдмөөр амьтанд уух усаа даатгасан зүйл сэтгэх хэмжээний доройтоо юу. Тэглээ ч Туул хэдхэн мэрэгчээр аргадуулчих хэмжээний жижиг горхи биш шүү. Энэ чинь Монгол орны ариун мөрнүүдийн нэг. Д.Нацагдорж үүнийг тэртээ зууны өмнө дэлхийд найрагла­лаараа тунхаглачихсан юм. Хүний гар, ухаанаар барьсан цөөрөм, минжнийхээс яагаад ч илүү гэдгийг балчир хүүхэд ч мэднэ дээ. Хатан Туулыг германы минжүүхэйнүүдээс илүү монголчууд өөрсдөө аварч чадна гэдэгтэй хэн бүхэн санал нийлнэ. Минжинд найдаж орхис­ноос, нийслэлчүүд бүгдээрээ хөдөл­гөөн, аян өрнүүлж, томоохон компани, байгальд ээлтэй эрхмүү­дийн сэтгэл, мөнгийг Туул руугаа хандуулж, дулаан гараараа хогийг нь түүж, ариун мөрнөө аваръя л даа. Ганц удаа хөдлөхөд л гайгүй сайн болгоод уламжлал тогтоо­чихно. Нийслэлчүүд ээ бүгд хөдөлье, дэргэд чинь Хатан Туул минь ёолон урссаар байна. Мөд горхи шиг болсноо, тэгээд хатсан сайраа үлдээх нь.

Элбэрэлт ижийнхээ толгойн өвчнийг ангаана гээд бүлээн алгаараа магнайг нь илбэхийнхээ оронд буурал санчиганд нь хануур хорхой хийчихээд хаяад явдаггүй биз дээ, хүмүүс.

Д.ГАНСАРУУЛ

Ж.Пуччинийн “Чио Чио Сан” дуурь энэ сарын 14-нд Дуурь, бүж­гийн эрдмийн театрын тайзнаа тавигдана. Өчигдөр тус театрыг зорьж дуурийн сургуулилтын яв­цаас сурвалжиллаа. Дуучид, оркест­ртойгоо нийлээд бэлтгэлээ хийж байлаа. Нэгдүгээр үзэгдлийг сургуулилна. Хоор дуучид болон гол дүрүүдийн дуучид бүгд тайзнаа гарч иржээ. Суух нь суугаад зогсох нь зогсоно. Бүгд энгийн хувцастай. Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн, удир­даач Н.Туулайхүү “Нюанс хийх гээд байна шүү дээ. Ойлгоцгоож байна уу”, “Заавал хүн нервтүүлэх ямар хэрэг байна аа” хэмээн дуучдыг зэмлэснээ сургуулилтаа үргэлж­лүүлнэ.

Чио Чио Санд дуулж байгаа соёлын тэргүүний ажилтан Б.Эрдэнэ­туяа хөх жинсэн өмд, эрээн сорочикон цамцтай. Амери­кийн цэргийн дэслэгч Пинкертоны дүрийг бүтээж буй Г.Шижирболд хар фут­болк, жинсэн өмд, ботинктой.

Хоор дуучид “Ай Чио Чио Сан” хэмээн цочирдсон өнгөөр дуулах хэсгийг жаахан сул дуулаадахтал Н.Туулайхүү удирдаач “Та нар цочсон байх ёстой биз дээ. Гэтэл зүгээр л “Ай Чио Чио Сан, ай Чио Чио Сан” гэж сэтгэл хөдлөлгүй, сулхан дуулахаар чинь ямар ч сэтгэгдэл төрөхгүй байна” гэлээ. Хоор дуучид дуулчихаад тайзнаас бууцгаалаа. Тайзнаа Чио Чио Сан Б.Эрдэнэтуяа, зарц эмэгтэй Сүзү­кид дуулж буй Р.Доржхорлоо, Пин­кер­тон Г.Шижирболд нар үлдлээ.

Дуурийн үйл явдал XIX зууны сүүлээр Нагасаки хотод болно. Америкийн тэнгисийн цэргийн флотын дэслэгч Пинкертон, Япон бүсгүй Чио Чио Сантай гэрлэс­нийхээ дараа хөлслөн авах бай­шин­гаа үзэхээр ирнэ. Зууч Горо байшингаа өндөрт хөөргөн маг­тана. Энэ далимд Горо Пинкер­тонд Чио Чио Саны зарц бүсгүй Сүзүкийг танилцуулна.

Нагасакид суугаа Америкийн консул Шарплесыг ирэхэд Пинкер­тон байраа үзүүлэх ялдамд япон бүсгүйтэй гэрлэх болсон тухайгаа хэлнэ. Хашир Шарплес түүнийг хэтэрхий хөнгөдөж, өөрийнхөө толгойд гай хураах юм биш биз гэж сануулахад Пинкертон, япон бүсгүйн хасын царай, эрвээхэй хоёр нүдэнд сэтгэл алдан хөтлөг­дөж, эхнэрээ  болгохоор эргэлтгүй шийд­сэнээ ярина.

Хайр сэтгэлээрээ холбогдсон хос хоёр хуримынхаа анхны шөнийг өнгөрөөж буйгаар нэгдү­гээр үзэгдэл өндөрлөнө. Дурлалт хос бие биендээ хайрын үгсээ хэлэн үүрдийн амьдралаа мөрөө­дөн дуулах нэгдүгээр бүлгийн төгсгөл хэсэгт Пинкертонд дуулж буй тенор хоолойтноос асар их хүч шаарддаг тул Г.Шижирболд энэ хэсэгт сулхан, шивнэх төдий дуул­лаа. Хоолойгоо нөөж байгаа нь энэ гэнэ. Өнөөдөр бид оркестортойгоо нийлж сургуулилтаа хийж байна. Дуурь тавигдахын өмнөхөн тайзаа засаад, дуучид хувцсаа өмсөөд бэлтгэл хийх үеэрээ л хоолойгоо гаргана шүү дээ гэж Н.Туулайхүү гуай ярилаа. Ингээд завсарлагаа болж хөгжимчид, дуучид тарц­гаалаа.

Завсарлага 20 минут. Н.Туулай­хүү гавьяат биднийг өрөөндөө урилаа. Америкаас авчирсан ники­тонгүй цэвэр дүнсэн тамхи гаргаж ирээд модон гаансаа нэрж гарлаа. Ус буцалгаад хар кофе найруулж ууна. Тэрээр гэрэл зураг авах хоббитой гэнэ. 1967 оноос фото сонирхож эхэлжээ. Удахгүй гэрэл зургийн үзэсгэлэн гаргах гэж бай­гаагаа манай зурагчинд ярьж “Би хаа явсан газартаа зураг авч явдаг юм. Бараг бүх л төрлийн зургийн аппаратаар зураг авч үзсэн шүү. Одоо чинийх шиг том аппараттай болно гэж бодоод байгаа” хэмээ­лээ. Тэрээр бидэнтэй дууриас аль болох өөр зүйлийн тухай ярихыг зорино. Гэрэл зураг, сүүлийн үеийн гар утас, компьютерийн тухай ярьж байснаа өөрийнхөө дарсан зургуудаасаа сонирхуулав. “Дээр үед бригадаар явж байхдаа авсан гэрэл зургуудын плёнкууд нь байгаа. Хальсаа угаалгавал сум, суурин газруудын олон жилийн өмнөх түүхэн дүр зураг гарч ирнэ дээ” хэмээнэ. Тэрээр 2008 оны долдугаар сарын 1-нд хувьсгалт намын байр шатаж байх үеийн зургийг дуурийн театрын цонхоор авчээ. Тэгээд хэрхэн шатаж байс­наас нь эхлээд, яаж нураасан. Суурин дээр нь сүндэрлэсэн ордонг яаж барьж байсныг өдөр өдрөөр нь авч байжээ. Тэдгээр гэрэл зургуудаа хэдэн жилийн дараа өндөр үнэд хүргэх бодол­тойгоо хуваалцлаа.

Сүхбаатарын талбайн нэгэн зурагчин дуурийн үеэр орж ирээд дуучдынх нь зургийг аваад байдаг аж. Нэг дуучинд нь өөрийнх нь сайн гарсан хөрөг зураг хэрэг болоод өнөө зурагчныг арайхийж олоод зургаа авъя гэтэл өөдөөс нь 50 мянган төгрөг нэхэж л дээ. Тэвдэж сандарсан дуучин аргагүйн эрхэнд тэр мөнгийг нь өгөөд зургаа авч. Үүнээс л санаа аван Н.Туулай­хүү гуай дээрх цуврал зургаа үнэд хүргэхийг бодсон гэнэ.

Хоёр бүлэг, гурван үзэгдэлт “Чио Чио Сан” дуурийг 1967 онд Монголын тайзнаа анх тавьж бай­жээ. Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Д.Лхасүрэн уг дуурийг анхлан найруулсан бол ардын жүжигчин Х.Уртнасан шинэчлэн тавьсан түүхтэй.

Чио Чио Санд дуулж буй Б.Эрдэнэтуяа дугариг царайтай, нүд, хамар нь япон бүсгүйчүү­дийнхтэй төстэй харагдлаа гэвэл “Ер нь дуурьт дуулах дуучдаа царай зүсээр нь сонгодог ч хамгийн гол нь дүрээ яаж гаргаж байна гэдэг нь л хамгийн гол зүйл юм. Б.Эрдэнэтуяа өнөө өндөр гутлыг нь углаад, хувцсаа өмсөөд, нүүрээ будаад гараад ирвэл яг л Чио Чио Сан” гэлээ. 

Н.Туулайхүү гуайн ажлын ширээн дээр дуурийн ноотнууд, цагаан эрвээхэй зангиа, тамхины төмөр хайрцаг, асаагуур, бичиг цаас, аяга хөглөрнө. 

Дуучид тайзны ард, өрөө­нүү­дэд өөрсдийн дуугаа давтац­гаана. Энд тэндгүй дуулцгааж байв.

Завсарлага дууслаа. Н.Туулай­хүү гуай “Тайзаа засаад, дуучид хувцсаа өмсөөд яг тоглохын өмнө­хөн ирж үзээрэй. Ёстой сайхан даа. Өнөөдөр зөвхөн оркестр­тойгоо л бэлдэж байгаа юм” гэж хэлээд яам руугаа орлоо. Хөгжим­чид хэдийнэ ирээд суучихсан, удирдаачаа хүлээж байв. Дуучид ч тайзаа эзэлжээ.

Хоёрдугаар үзэгдэл эхлэв. Чио Чио Сан дуулна.

Д.САРУУЛ
Гэрэл зургуудыг Б.МӨНХ-ЭРДЭНЭ

Улаанбаатар хотноо зохиогдсон эмэгтэй боксчдын Ази тивийн аварга шалгаруулах тэмцээний 64 кг–ын жинд алтан медаль хүртсэн, ОУХМ Э.Уянгатай ярилцлаа.

–Ази тивийн аварга болсонд баяр хүргэе?

-Баярлалаа.
Азийн аварга бо­ло­ход минь тусалж дэмжсэн шиг­шээ багийнхан, Монголын олим­пийн боксын холбоо, БТСГ-ынхан болон бусад хүмүүстээ баярлалаа гэж хэлье.

–Энэ удаагийн Азийн аварга олон амжилт дагуулсан сайхан тэмцээн болж өнгөрлөө?

-Манайх
бүтэн багаараа оролц­лоо. Арван жинд арван охин өрсөл­дөөд хоёр алт, хоёр хүрэл медаль авсан нь Монголын эмэгтэй боксчдыг хэр байгааг нотолсон байх гэж бодож байна.

–Та аваргын төлөө БНХАУ–ын тамирчныг буулгаж авсан. Өрсөл­дөгч тань нэлээд бяртай харагдсан?

-Хятадын
тэр тамирчинтай анх удаа тоглож үзлээ. Тивийн аваргын тэмцээнд улс бүр шилдгүүдээ илгээсэн байж таараа. Би Хятадын шилдэг тамирчныг ялсандаа баяр­тай байгаа.

–Хятадын хүнд жингийн тамир­чид чанга байсан шүү. Бас Энэтхэг, Казахстаны тамирчид ч арга барил сайтай байна лээ?

-Азийн
боксчид чинь дэлхийд нэлээд дээгүүр байр эзэлдэг. Хятад, Энэтхэг, Казахстаны тамир­чид чансаагаараа дэлхийд өндөрт тооцогддог. Миний өрсөлдөгчид Казахстан, Энэтхэг, Хятадын тамир­чид байлаа. Хүчтэй өрсөл­дөгчид, ширүүн тулаан дундаас л алтан медаль хүртсэн шүү. Энэ бүхэн багшийн минь л ач тус.

–Шигшээгийн дасгалжуулагч Л.Энхбаатар багш уу?

-Тийм
ээ. Л.Энхбаатар багш маань надад анхнаас нь боксыг заасан. Би гурав дахь жилдээ энэ спортоор хичээллэж байна.

–Яагаад боксоор хичээллэх болсон юм бэ?

-Яагаад
ч юм бэ дээ, өөрөө ч мэдэлгүй энэ спортыг сонгосон. Хүн амьтанд дээрэлхүүлэхгүй гэсэн бодлын үүднээс л сонирхсон байх.

–Өөрийг тань дээрэлхдэг хүн байсан юм уу?

-Үгүй
л дээ. Харахад эмэгтэйлэг хэрнээ, эрэмгий байхыг хүссэн. Хүнтэй барилцаад авахад мөчөө­гөө өгөхгүй л гэж бодсон. Манай зарим найз боксоор хичээллэдэг юм. Найз охиноо бокс тоглохыг нь хараад маш их бахархдаг байсан. Найз маань ч надад боксоор хичээллэ гэж олон удаа санал тавьдаг байсан юм.

–Найзыг тань хэн гэдэг вэ?

-Амгаланжаргал гэж охин бий. Кикбоксоор хичээллэдэг юм. Найзы­гаа харахаар ямар гоё, бахархмаар гэж санана. Тоглохыг нь хараад бага зэрэг атаархах сэтгэл төрдөг байлаа. Тэгээд л найзынхаа зөвлөсний дагуу “Хар чоно” клубт очоод Л.Энхбаатар багшид шавь орсон. Одоо багш маань эмэгтэйчүүдийн үндэсний шигшээ багийн ахлах дасгал­жуу­лагч болсон.

–Боксоор хичээллэж эхлэх үед ар гэрийнхэн тань эсэр­гүүцэж байв уу. Шууд л “Тогло, тогло” гээд зөвшөөрөөгүй л болов уу?

-Гайгүй
ээ. Манайхан шууд хориглож, үгүй гэж хэлээгүй. Эхэн­дээ “Ямар сонин юм сонирхдог юм бэ” гэцгээдэг байсан. Би багаасаа сагсан бөмбөг, спортоор яваад харьцангуй биеэ даачихсан байсан болохоор боксоор хичээллэх гэж буйгаа ээжид хэлтэл “Явж явж ямар сонин спорт сонирхдог юм бэ” л гэсэн. Тэгээд сонирхоод хичээл­лээд техникийг нь сураад иртэл “Энэ бол гэмтэл бэртэл биш. Спорт юм байна” гэдгийг ойлгосон. Техни­кээ сайн сурсан тамирчин гэмт­дэггүй гэдэг. Боксын суурийг багш маань зөв тавьж өгсөн учир ингээд хүчтэй өрсөлдөгчдөө ялаад тивийн аварга болчихлоо. Би алтан медалийн болзол хангачихаад өөртөө итгээгүй, сонин санагдсан. “Юу билээ. Яг хожсон юм болов уу” гэж бодогдоод өөртөө итгэхгүй байсан шүү. Одоо ч гэсэн медалиа гаргаж ирээд “Аая яа яа. Бас л…” гэж бодогдоод байгаа шүү.

–Аваргын төлөө тоглоход тань гэрийнхэн чинь үзсэн байл­гүй. Ер нь тоглолтуудыг чинь танайхан ирж үздэг үү?

-Ер
нь бол нэг их үзүүлээд байдаггүй юм. Дэргэд байгаад яах юм бэ, зурагтаар үзэх нь дээр шүү дээ гэчихдэг. Сая алтан медалийн төлөө тоглосон болохоор манай­хан яах аргагүй бүгд ирээд үзсэн. Бид энэ тэмцээнд бэлтгээд хоёр сар орчим гэрээсээ хол байсан. Гар утас ч бариагүй.

–Хоёр сар орчим гэрийнхэн­тэйгээ огт уулзаагүй гэсэн үг үү?

-Азийн
аваргын тэмцээн ДАШТ-ий өмнөх сорилго болохоор маш их бэлдлээ. Урьд өмнө нь энэ тэмцээнд ингэж 17 улсын тамирчид оролцож байгаагүй юм билээ. Олимпийн өмнөх Азийн аварга гэдэг бол асар их ач холбогдолтой. Бид хоёр сарын турш бэлтгэл хийсний үр дүнд хоёр алт, хоёр хүрэл медаль хүртлээ.

Эрдэнэтийн “Олимп” баазад бэлтгэл хийсэн. Багш бидний гар утаснуудыг хураагаад авчихсан. Ар гэрт нь асуудал гарлаа гэхэд тэр талаар сонсоод сэтгэлзүйд нь өөрчлөлт орж, бэлтгэлжилт алдаг­дана гээд л тэгсэн хэрэг. Бид нар ч сүүлдээ дасчихаж дээ. Утасгүй явсаар байгаад. Зурагт ч үзэхгүй. Зөвхөн бэлтгэлээ хийгээд л, амраад л.

Тэмцээн өндөрлөсний дараа л зурагт үзлээ. Өнөө өглөө л (өчигдөр) гэртээ ирсэн. Ингэж л нэг юм гэрийн бараа харлаа даа. Гэрт маань олон юм өөрчлөгдөж, дүү нар минь том болчихож. Ойрд телевиз үзэж, радио сонсоогүй болохоор их сонин санагдсан. Шинэ дуу, клипүүд их гарчихаж.

–Өөрөө хэдэн онд төрсөн бэ?

-1989 онд.

–Сурдаг уу?

-Их
сургуулиа төгсөөд гурван жил болж байна. МУБИС-ийн Биеийн тамирын дээд сургуулийг спортын аялал жуулчлалын мене­жер, багшаар төгссөн. Дөрөвдүгээр курсээсээ боксоор хичээллэж эхэлсэн.

–Биеийн өндөр чинь хэд вэ?

-172 см.

–Та хаана төрсөн бэ. Ээж, аав тань аль нутаг усны хүмүүс байдаг вэ?

-Би
Улаанбаатарын унаган хүүхэд. Аав, ээж маань ч хотынх. Харин эмээ, өвөө маань Архангай чигийн хүмүүс юм шиг байна лээ. Тэр талаар сайн мэддэггүй юм. Хотод өссөн болохоор ийшээ тийшээ нэг их явж байгаагүй. Боксоор хичээллэснээсээ хойш Эрдэнэт рүү л бэлтгэлээр их явдаг даа. 14 хоног, сар, 45 хоног, хоёр сарын хугацаатайгаар.

–Боксоор гаргасан амжилтуу­даасаа дурдвал?

-Улсын
аваргаас хоёр алт, нэг мөнгөн медаль хүртсэн. 2010 онд Азийн аваргад оролцож байсан. Мөн Индонезийн Эзэн хааны цомын аварга шалгаруулах тэм­цээ­нээс мөнгө, Казахстанд болсон эмэгтэй боксчдын олон улсын тэмцээнээс хүрэл медаль хүртсэн. Сая Азийн аваргаас алтан медаль аваад байна даа.

–Боксоор хичээллэдгийн ач тус амьдрал дээр хэрэг болж байсан тохиолдол бий юу?

-Боксын
спортыг амьдралд хэрэг­жүүлж болохгүй л дээ. Бид хүнийг хаана нь яаж цохивол яахыг нь сайн мэдэх учраас тэр бүгдийг амьдралд хэрэглэх хориотой бай­даг. Энэ талаар AIBA (Олон улсын сонирхогчдын боксын холбоо)-гийн дүрэмд болохгүй гээд заа­чихсан байдаг юм. Тулааны спор­тоор хичээллэдэг хүн ямар нэг гар зөрүүлэх таагүй явдалтай тохиолд­вол хамгийн түрүүнд ямар зарчим баримталдаг вэ гэхээр “Зугт” л гэдэг (инээв). Ерөөсөө л зугт. Яаж ийж байгаад л зугт гэдэг юм.

–Найз залуутай юу?

-Найз
залуу байгаа.

–Боксоор хичээллэдгийг тань хэр дэмждэг вэ?

-Найз
залуу минь өөрөө боксын спортын хүн л дээ.

–Хэн гэдэг тамирчин билээ?

-П.Мөнхбаатар гэдэг. 81 кг-ын жинд тоглодог. Хоёулаа нэг спор­тын хүн болохоор бие биенээ ойлгох тал дээр ямар нэг асуудал гардаггүй. Харин ч бие биедээ зөвлөөд сайхан байдаг.

–Таны тоглож буй 64 кг–ын жин олимпод орохгүй. 75 кг юм уу, 60 кг–ын жинд орж олимпод тоглож болохгүй юу?

-Би
уг нь 75 кг-ын жинд тоглодог байсан юм. Сая спартакиадаар 60 кг-ын жинд орж тоглоод ялагд­чихсан. Гэхдээ 2012 оны олимпод биш юм аа гэхэд 2016 оны олимп өмнө минь байна. Тэр үед эмэг­тэйчүүдийн бүх жин олимпод орчих ч юм билүү. Миний хувьд 64 кг-ын жин надад их тохироод байгаа.

–Төрсөн эгч Э.Ундрам тань 75 кг–ын жинд тоглодог. Эгчтэйгээ нэг жинд өрсөлдөхөөс татгал­заад доод жинд орсон юм уу?

-Эгчтэйгээ
олон тэмцээн дээр таарч тоглосон. Эвгүй шүү дээ. Зулай зулайгаа гишгэж төрсөн эгчтэйгээ тоглоод байх хэцүү санаг­даад 64 кг-ын жин рүү орсон. Тэмцээний дараа бид хоёр “Чи намайг тэгж цохисон”, “Чи ингэж цохисон биз дээ” гэж биедээ гомдол­лодог ч “Гэхдээ чиний тэр цохилт дажгүй байсан шүү. Ингэвэл бүр ч янзтай болно доо” гэцгээнэ. Ээж “Та хоёр битгий зодолдоод байгаач ээ. Юм л бол зодолдох юм. Хэцүү санагдаад байна” гэдэг байсан юм. Одоо би жин доошил­чихсон болохоор эгчтэйгээ тогло­хоор цохилт нь илүү жинтэй тусаад байх шиг санагдаад байгаа шүү. Жингийн ялгаа их мэдэгддэг юм байна.

–ОУХМ Э.Ундрам дүүгээ дагаад боксчин болчихсон хэрэг үү?

-Тийм
ээ. Би эгчээ дагуулсан. Уг нь эгч маань ерөөсөө спортоор хичээллэдэггүй байсан юм. Анх удаа л боксоор хичээллэж буй нь энэ. Одоо ЭМШУИС-д сурдаг. Сургууль, бэлтгэл гээд л завгүй явдаг юм.

–Боксоор анх хичээллэхэд хэцүү санагдах үе байв уу?

-Байлгүй
яахав. Толгой өвдөнө. Хоёр нүдээ ээлжлээд хөхрүүл­чихнэ. Хүнд зодуулчихсан юм шиг л хөхөрсөн нүдтэй явдаг байлаа. Алба ч биш ингэн, ингэн явах хэрэг байна уу гэж бодогдож бай­сан ч “Энэ спортыг сонгоод хичээл­лэж эхэлсэн юм чинь эцсийг нь үзнэ” гээд л зүтгэдэг байлаа. Би угаасаа жаахан шаралхуу зантай л даа. Тэгсээр сүүл рүүгээ бэртэл авах нь багасгаад ирдэг юм билээ.

Д.ГАНСАРУУЛ

Сонирхогчийн боксын эмэгтэй­чүү­дийн
Ази тивийн аварга шал­га­руу­лах VI тэмцээн Буянт-Ухаа дахь спорт цогцолборт үргэлжилж
бай­на. Манай улсад анх удаа зохиог­дож буй энэхүү тэмцээнд 19 орны 100 гаруй боксчин
арван жингийн ангилалд өрсөлдөж байгаа. Эхний хоёр өдөр тус бүр долоон тоглолт болсон
бол өчигдөр 48, 54, 60, 64 кг-ын жингийн нийт 13 тоглолт болсон юм.

48 кг-ын жинд Монгол Улсын тамирчин
Т.Болортуул, Шри Лан­кийн тамирчин Косала Нилминитай тоглосон нь өчигдрийн эхний
ту­лаан байлаа. Үндэсний шигшээ багийн тамирчин Т.Болортуул зүүн далан дээрээ хилэнцийн
шивээс­тэй аж. Манай тамирчин өрсөл­дөг­чөө­сөө нуруугаар өндөр, чац урт учир зайнаас
тоглоно. Харин Коса­ла Нилмини 2010 оны Ази тивийн аварга.

Т.Болортуул аль болох өрсөл­дөг­чийнхөө
гарт өртөхгүйн тулд хурдан зайлж, зайнаас ажил­лаж ихэнх оноогоо авлаа. Эхний үед
5:3 харьцаагаар Т.Болортуул илүүрхсэн бол дараагийн үеүдэд 15:6, 21:10 харьцаагаар
илт тэр­гүүлж эхлэв. Сүүлийн раундад Шри Ланкийн тамирчин оноо авах гэж улайрч дайрахад
манай тамирчин хам­гаалалт, цохилтыг хослуулж тооны харьцааг 26:11 болгож ялалт
байгууллаа.

Хэдий урьдчилсан шатны тог­лол­тууд
явагдаж байгаа ч манай үзэг­чид тамирчдаа дэмжихээр ир­жээ. Нэг хэсэг газар бөөнөөрөө
суугаад та­мирчнаа өөр өөрсдийн­хөөр “дас­галжуулна”. “Зайнаас ажилла”, “Тойрч гарч”,
“Гэдсэнд нь цохи” гээд л орилолдоно. Тэдний дунд ахмад боксчин, дасгалжуулагч, тамирчид,
шигшээгийнхэн сууж харагдана лээ.

Хөдөөнөөс ирсэн найздаа тэм­цээн үзүүлж
байгаа нэг залуу байна. Тэрээр найздаа “Энэ ордон том байгаа биз. Гадаадын тамирч­дыг
харахаар сонин байгаа биз дээ. Тээр тэнд байгаа чинь Вьетнам улсын төрийн далбаа
байхгүй юу. Наана нь Хойд Солонгосын дал­баа байна. Дан эмэгтэйчүүд тоглож авар­гаа
шалгаруулж байгаа юм” гээд л энэ тэрийг танилцуулна. Найз нь ч тэр болгонд толгой
дохиж эргэн тойрноо сайтар ажиглана.

Энэ үеэр 13 настай Б.Баяраа гэдэг
хүүтэй танилцлаа. Тэрээр тэмцээнийг телевизээр шууд дам­жуулж байхаар нь тоглолтыг
боди­тоор нь үзье гээд ирсэн нь энэ гэнэ. 
Гэр нь Нисэхэд байдаг учир хичээ­лээ тарангуут нааш иржээ. Тасал­бар шалгагч
“Чамаас яалаа гэж мөн­гө авах вэ. Миний дүү ор, ор” гээд л оруулчихсан гэсэн. Хүү
дэр­гэд суугаад элдвийг шалгааж, юм л бол “Аниа” гээд л юм асуух юм.

Тэрээр “Аниа, тэр аль орны далбаа
вэ. Өмнөд Америкийн далбаа яагаад байхгүй байгаа юм бэ. Яагаад эрэгтэй боксчид гарч
ирэхгүй байгаа бол” гээд л янз бүрийн юм асууж гарлаа. Тэмцээ­нийг үзэнгээ хүүд
тэр бүхнийг нь аль бо­лох тайлбарлахыг хичээв. Хүү чөлөөт бөхийн дугуйланд явдаг
гэнэ. Спортод дуртай нэгэн. Ирээ­дүйд тамирчин болохыг хүсдэг гэсэн. 

Энэ үеэр зааланд олимпийн аварга Э.Бадар-Ууган
орж ирлээ. Б.Баяраа түүнийг хажуунаас нь харна гээд гүйгээд явчихав. Энэ мөчид
48 кг-ын жинд Тайванийн тамирчин Мен Чун Хсеих, Вьет­на­мын тамирчин Ди Там нар
тоглож бай­сан юм. Эхний гурван үед хоёр та­мирчин ижил тэнцүү тоглолт гаргасан
ч дөрөвдүгээр үед улаан булангаас гарч тоглосон Тай­ва­нийн тамирчин сульдаж, өрсөл­дөг­чөө­сөө
зуурч эхлэв. Тэрээр ядар­сан ч өрсөлдөгчийнхөө цохилтоос бултаж, оноо алдалгүй
17:15 харь­цаа­гаар хожлоо. 

Дараагийн тоглолт Филиппин, БНХАУ-ын
тамирчдын хооронд болсон. Хоёулаа тэсрэлттэй, хүч­тэй цохилттой тамирчид учир тог­лолт
нь нэн  сонирхолтой. Эрэгтэй боксчид тоглож
байна уу даа гэл­тэй. Энэ тоглолтод БНХАУ-ын та­мир­чин Южи Луо 10:16-гаар илүүр­хэв.

Б.Баяраа “Э.Бадар-Ууганыг бүр хажуунаас
нь очиж харчихаад ирлээ” хэмээсээр гүйж ирээд дэр­гэд суучихлаа. Тэгснээ “Би цэнхэр
булангаас гарч ирсэн тамирчныг нь дэмжихгүй байгаа. Тэр Хятадын тамирчин юм чинь”
гэв. Бээлий, малгайгаа өмсч зогссон Хойд Солонгосын тамирчныг харчихаад “Тэр Хойд
Солонгосын тамирчин байна. Өмсгөлийнх нь ард тэгээд биччихсэн байна. Хойд солон­гос­чууд
урд байдаг солон­гос­чууд­тай­гаа байлдаж байсан байхгүй юу. Би түүхийг нь мэднэ
шүү” хэмээлээ.

48 кг-ын жингийн сүүлийн тог­лолт
Энэтхэг, Казахстаны тамирч­дын хооронд болсон юм. Тэгтэл Б.Баяраа “Би Казахстаны
тамирч­ныг нь дэмжиж байгаа. Яагаад гэвэл казах эмэгтэйчүүд манай эмэгтэйчүүдтэй
царайгаараа их адилхан юм шиг санагдаад байгаа” гэсэн юм.

Эхний хоёр раундад тамирчид 2:2,
5:5 оноогоор тэнцсэн бол сүүлийн хоёр үед Казахстаны боксчин Дина Любаева 10:6,
17:8 харьцаагаар хошуучилсан. Ийнхүү 48 кг-ын жинд дөрвөн тоглолт болсны дараа
54 кг-ын жингийн тулаанууд эхэллээ. Шри Ланкийн тамирчин Видушика Пра­бад, Энэтхэгийн
тамирчин Сониа Ладер энэ жингийн эхний тулааныг хийв. Энэтхэгийн тамирчин хоёр,
дөрөв­дү­гээр үед өрсөлдөгчөө хүнд цохилтод оруулж, 5:24 харь­цаа­гаар ялалт байгууллаа.

Б.Баяраа хүү тоглолт явагдаж байхад
ч хажууд элдвийг асуусаар л, ярьсаар л. “Би сая Бадар-Ууганыг дэргэдээс нь харлаа.
Гоё юм. Би өмнө нь чөлөөт бөхийн од Наран­баа­тар ахыг харсан. Яг хажуунаас нь.
Хан-Уул дүүргийн спортын ор­донд. Чих нь аягүй сонин юм билээ. Яагаад чих нь тийм
сонин болчих­сон юм бэ. Би барилдаад байвал бас тийм чихтэй болчих уу” л гэнэ.
“Эмэгтэй боксчид юм байж яагаад эрэгтэй хүн шиг биетэй байгаа юм бэ” ч гэх шиг.  Хүүтэй энэ тэрийг ярьж суутал 54 кг-ын жинд манай
тамирчин М.Гүндэгмаа, Казахс­та­ны тамирчин Гүльзан Акимоватай хүч үзэхээр рингнээ
гарч ирэв. Уг нь М.Гүндэгмаа арал чацаараа илүү ч өрсөлдөгчөө гартаа оруулж чадсангүй.
Оновчгүй баахан цохилт хийж өрсөлдөгчийн цохилтод орж тоолуулав. Манай тамирчин
оноо авах гэж хэт дайрч, эмх цэгцгүй тоглосноос оноо авах биш алдсаар 23:14-өөр
ялагдчихлаа.

Б.Баяраа хүү ихэд харамсан “11-хэн
оноогоор ялагдчихлаа. Үеийг нь сунгаж болдог болов уу” гээд над руу харав.

Энэ тоглолтын дараа 54 кг-ын жингийн
үлдсэн тоглолт, 60, 64 кг-ын жингийн тоглолтууд болсон юм. Спорт цогцолбороос гарч
явтал өнөө хүү “Та маргаашийн тоглол­тыг ирж үзэх үү. Би байж байна шүү. Баяртай”
гэсээр хоцорлоо.

Тэмцээн өнөөдөр урьдчилсан шатны үлдсэн
тоглолтуудаар үр­гэл­жилнэ. Харин хагас шигшээ тоглолт 25-нд эхлэх юм.

Д.ГАНСАРУУЛ
Гэрэл
зургуудыг Б.МӨНХ-ЭРДЭНЭ

Оросын Ерөн­хийлөг­чийн сонгуульд
тус улсын Ерөнхий сайд Владимир Путин ялалт байгууллаа. Тэрээр энэ талаар зарлах
мөчдөө уйлсан нь дэл­хийн хэвлэл мэдээллийн­хэн, олон улсын ажиг­лагч­дын анхаарлыг
та­тав. “Түүнд одоо л сайхан амрах цаг ирж байна”, “Путины эртэдсэн ну­лимс”, “Путин
хүмүүсийг уяраах гэж гавар түрхэж жүжиглэв” хэмээн янз бү­рээр тайлбарлаж байна.

Харин улс төрийн ажиг­­лагчид, Оросын
нэр нөлөө бүхий улстөрчид “Манлайлагч хүн бусад удирдагчдад нулимсаа харуулдаггүй
юм” гэж дуу нэгтэй шүүмжилж байгаа юм.

Путин хөгширчээ. Урь­дын эрч хүч,
зориг тэнхээ нь барагдчихаж. Оросууд уйланхай “ба­бушка”-гаар удир­дуу­лах­гүй л
байх. Угаасаа оро­сууд хүчирхэг, зоригтой хаад, удирдагчдын гарт л нэг­дэж, тогтдог
омголон ард түмэн.

“Догшин” гэдгээрээ түү­хэнд тэмдэглэгдэн
үлд­­сэн Оросын хаан Иван өдөж, басамжилсан дайс­­нуудаа харгислан алж, өөдөөс нь
сөргөө­цөлдсөн болгоныг хиар цо­хидог догшин хаан бай­­сан гэдэг. Хүүгээ хэ­тэрхий
үлбэгэр, сул байс­ных нь төлөө жадалж амийг нь хороосон тийм догшин нэгэн билээ.
Оро­сын эзэн хаанаар 1682-1725 оны хооронд суу­сан I Петрийн сүр хүчийг одоо болтол
дуурсдаг. Даяар Оросын хаан, Их ван I Петрийг хаан хүний ухаан, улсыг залахуйн өөрийн
гэсэн мэхтэй удир­­дагч байсан гэлцдэг. Октя­брын хувьсгалын гол удирдагч Владимир
Ильич Ленин Оросын шил­­дэг удирдагч. Тэрээр Оросын хувьсгалч, улс­төрч, Зөвлөлт
социалист бүгд найрамдах холбоо­ны улсын анхны тэргүүн, XX зууны нөлөө бүхий зуун
эрхмийн нэг. Энэ мэт нэрлэвэл тус улсыг удир­даж явсан олон хүчирхэг хүн байна.
ЗХУ-ыг 31 жилийн турш удирдсан Сталин, 1991 онд танкин дээр гарч зогсоод ард тү­мэндээ
“Өөрчлөлт хийц­­гээе” гэж уриалж хаш­гирсан ОХУ-ын анх­ны Ерөнхийлөгч Борис Ель­цин,
Чечень, Дагис­таны салан тусгаарлагч­дын эсрэг хатуу бодлого ба­рим­талж, эрс зангаа­раа
гайхагдаж байсан үеийн Владимир Путин. Ийм л удирдагчдыг оро­сууд хү­лээн зөвшөөрч,
үнэлж, дагадаг байлаа.

Гэтэл энэ Путин биш ээ. Сонгуульд
ялсан тө­дий эхлэл мэдээ дуулаад л уйлчихсан. Тэр өөр болчихож. Хэтэрхий зөөл­рөө
юу даа. Уг нь Пу­тин бол улс төрийн ер­төнцөд сайн дархны гарт мянгантаа давтагдаж,
зуунтаа тавлагдсан хурц илд мэт гялалздаг. Сэт­гэлзүйг нь хуягттай зүйр­лэ­дэг.
Гэтэл яагаад жаахан хүүхэд шиг уйлж, нүдээ нухлав аа. Тэр Ерөн­хийлөгч бол­сон­доо
баярлаад нулимс унага­сан ч үнэндээ айс­наа­саа болоод тэгж уйл­жээ. М.Кад­дафи
шиг алуу­­лахаас авраг­д­чих­лаа, Арабын хавар Орост цэцэг­лэхгүй боллоо гэж баярлаад
уйлсан нь тэр л дээ. Айгаад уйлахыг нь харахаар ямар юмных нь хурц илд байхав. Нэг
муу мохоо тонгорог л гэсэн үг. Гэхдээ Путины бодоод уйлаад байгаа шиг бүх юм дуусаагүй,
дөнгөж эхэлж байна. Түүний бод­сон шиг Арабын хавар Улаан талбайд цэцэг­лэх­гүй
гэж хэлж хараахан бо­лох­гүй нь. Учир нь Орост Путиныг, сонгуу­лийг эсэр­гүүцсэн
хөдөл­гөөн, жагсаал ид өрнөж эхэл­лээ. Ингэхээр Ара­бын хавар Орост ирээд, цэцэг­лэ­хэд
бэлэн байна. Яагаад гэвэл тус улсын иргэд ингэж жагсаал цуг­лаа­­наар нэгдээгүй
их олон жил болсон юм шүү.

Ай, оросууд ийм “ба­бушка”-гаар удирдуу­лаад
адилхан уйлж дуу­лаад сууж байх уу даа, үгүй л болов уу.

Д.ГАНСАРУУЛ