Author: ДАВХАРДАВААГИЙН ГАНСАРУУЛ

Туул гол тасрахдаа хүр­чээ. Сонсголонгийн гүүрний орчимд Туул голын эрэг замагтаж, хог дагандаа дарагд­жээ. Бо­хирын цоо­ногоос хан­хал­даг өмхий, самхай үнэр савсуулан Туул гол минь энэ хавьд урсан ядан тий­чилж байна.

Сонгинохайрханы наа­­хнатай голын бур­га­сыг армаг тармаг болго­чи­хож. Голыг уруудаад Шинэ хо­роо­ны тэнд очи­ход гол урсч байгаа нь ч мэдэг­дэх­гүй, урсахгүй бай­гаа нь ч анзаа­рагдах­гүй болтлоо на­рийс­чээ. Биокомбинатад хү­рээд Сон­гинын амралтын наа­дах гүүрэн дээр очлоо. Сонс­голон­гийн гүүрэн дээр очи­ход хан­халж бай­­сан үнэр энд бүр илүү хурц. Элээ, хэрээ­нүүд эргэлдэнэ. Туул гол ужиг өвчиндөө тарчилж бай­гаа хүн мэт арай ядан урсч байлаа. Голын шуу­гих чимээ биш жорлон­гийн суул­туураас гоо­жих усны хоржигнох мэт чимээ л тэн­дээс сонстоно. Эр­гээ­сээ эхлээд хогонд да­рагдаж өмхийрсөн голын ойр ор­чимд ялаа, батгана шуугих аж.

Гүүрэн дээгүүр хааяа нэг хүн, машин зөрнө. Хүүхдээ тэвэрсэн нэгэн эмэгтэйтэй тааралдлаа. Түү­нийг Б.Оюунханд гэнэ. Тэрээр Биокомбинатад нүүж ирээд 14 жил болж байгаа аж. Б.Оюунханд “Өдийд гол маань ийм болчихдог юм. Шар усны үер орж ирээд л хог шаарыг нь туудаг. Тэр хүртэл өмхий үнэртээд л байдаг. Уг нь Туул гол намайг анх ирэхэд арай ч ийм байгаагүй. Сүүлийн жилүүдэд л ийм болчихлоо. Сонсох нь ээ, арьс ширний үйлдвэр, ус цэвэрлэх байгуу­ламжаас л бохир усыг гол руу цутгадаг гэсэн. Намар бас өмхийрдөг. Хүүхдүүд голын усанд тоглоно гэдгийг мартсан. Юун хүүх­дүүд усаар тоглох вэ. Мал тоож уудаггүй юм” гэлээ.

Гол цөнгөө түрэхгүй удах тусам энд өмхий үнэрээр дүүрч хаврын эдгээр өдрүүдэд хэцүүхэн л байдаг тухай иргэд ярьж байлаа. Био­комбинатад 38 жил амьдарч бай­гаа өндөр настан Ш.Оюунцэцэг “Үхсэн загаснуудыг түүж идэхээр хэрээ, элээ л ирдэг болж. Намайг залуу байхад энэ хавьд ч ангир, нугас, хун, тогоруу гээд аль сайхан усны шувууд ирдэг байлаа.

Зарим нь бүр өвөлждөг байсан гээч. Гэтэл сүүлийн таван жилд Туул гол маань хаврын цагт өмхийрч, хог бохир усаа ч тийрээд хаячих чадалгүй болж, тогтмол ус шиг л замагтдаг боллоо. Янз бүрийн газраас хүн амьтан ирээд бид нартай уулзаж, ам болон бичгээр санал сэт­гэгдлийг минь сонсоод л явдаг. Ямар ч ашиг тусгүй. Гол улам л дордоод байна” гэж ярьсан юм. Тэрээр байгаль орчин, голыг бохирдуулж буй арьс ширний үйлдвэрүүдийг цэгцэлж өгөхийг төр засгийнхандаа хандаж хэллээ.

Зайсангийн гүүрнээс Сонгинын гүүр хүртэлх газруудад хорт бодисыг гол руу урсгаж,  бохир­дуулдаг обьектууд байр­ладаг юм байна. Холбогдох газруу­даас нь зохих шаардлагыг хүргүүл­дэг ч ямар нэгэн үр дүнгүй, талаар өнгөрдөг гэсэн.

Ингээд Туул голыг өгслөө. Маршалын гүүрнээс цааш явахад Туул голын бургасан дунд гэр бүлээрээ явж байгаа бололтой амрагчидтай хэдэнтээ таарлаа. Бас голын усанд машинаа угааж байгаа хүмүүс ч байв. Энэ хавьд голын усны түвшин мэдэгдэхүйц багасч, жижиг гэлтгүй машин туулаад гарчих хэмжээний болжээ. Богдхан уул талдаа, голын сав дагуух газрууд хэдийнэ эзэнтэй болж хашаагаа хатгах нь хатгаад, байшингаа барих нь барьчихсан байна.

Гачууртад очлоо. Энэ хавьд Туул гол мөсөн хөмрөгөө тай­лаагүй байна. Захаасаа гэсч, мөс нарны элчинд часхийнэ. Уулын хөндийн салхи, мөсний намираглаа жавар сэрчигнэнэ.

Гачуурт орчимд голын эрэг дагуу амрагчид олон байлаа. Майхнаа бариад, эвхдэг сандлаа дэлгээд, хээрийн гал дээр цай чанаж байв. Тавдугаар сар гарах дөхсөн ч Туул гол цөнгөө түрж чадахгүй, адагтаа тасрахдаа тулж, загаснууд нь мөснөөс ангижирч чадахгүй үхэж байна. Энэ бүхэн голын усны түвшин багасч, бохирдол ихтэй болсноос үүдсэн хэрэг. Бохирдуулсан хүмүүс нь нийслэлчүүд өөрсдөө.

Гачуурт орчимд голын бур­гасыг бөөн бөөнөөр нь тайрчихсан байна. Учрыг лавлавал энд ба­рилгын ажил явагдаж байгаа аж.

Улаанбаатар хотын усан хангамжийг нэмэгдүүлэх “Гачуурт эх үүсвэр” төслийн ажил энд эхэлжээ. Голын сав газарт ажилч­дын гэрүүдийг барьжээ. Барилгын ажил явагдаж буйг илтгэх тууз энд тэндгүй зүүчихэж. Япон улсын Засгийн газрын буцалтгүй тус­ламжаар хэрэгжиж буй уг төслийн хүрээнд Туул голын Гачуурт дахь хэсэгт 21 гүний худаг, 3000 м/куб-ийн багтаамжтай хоёр усан сан барьж, 20-70 см голчтой 25 км цэвэр усны шугам татах юм байна.

Энэ төслийн зорилго нь хоногт дунджаар 25200 шоо метр усыг Улаанбаатар хотын хэрэглэгчдэд нийлүүлэх.

Уг төслийг хэрэгжүүлэхийн тулд энэ хэсэгт нийт 580 ширхэг модыг тайрч байгаа бөгөөд барилгын ажил дууссаны дараа огтолсон модны оронд Туул голын дагуу 6250 ширхэг улиас, хайлаас, бургасны суулгац суулгах гэнэ. Голын эх хэсэгт худаг гаргах гэж бургасыг хайр найргүй тайрсанд эндхийн иргэд дүргүйцэж байжээ. Гэвч нийслэлийн сая гаруй иргэнд ундны усгүй болох аюул тулгараад буй учир үүнээс өөр арга байхгүй бол яахав дээ гээд тэмцэл хийгээгүй юм байна.

Биокомбинатын орчмынхтой харьцуулбал Туул гол Гачууртад тунгалаг харагдах ч гялгар уут, архины шил, пиво, ундааны лааз, тамхины хайрцаг эргээр нь хөвж байна.

Туул гол ийн амиа таслуулахын наагуур л нийслэл хотоор дайран өнгөрч арай ядан урсч байна. Уг нь мэлмэрэн мэлмэрч, мэлтэлзсэн мэлтэлзсээр Сонгинохайрханы хормойг эмжээрлэн зэрэг­лээтдэгсэн. Ирж буй цаг байдаг. Гэтэл Хатан Туул минь хогоо ч урсгаж дийлэхгүй болтлоо тамирдаж зуны эхэн сарыг угтах нь. Цөн түрэхээр цэвэршчихдэг юм гэсэн хайнга сэтгэлээр биш. Бидний бахархал болж, дуу, яруу найрагт мөнхөрч, түүхэнд нэрээ үлдээсэн Хатан голоо хайрлаж, сав юугаан дүүргэн урсахад нь нийслэлчүүд гэлтгүй монголчууд бүгдээрээ гар бие оролцох хэрэгтэй байна.

Голын эхийг цэвэр байлгаж, бургас моддыг нь тайралгүй, дунд, адагт нь хорт бодисоо урсгалгүй, элс, хайргыг нь ухалгүй, машин тэрэг, хивсээ угаалгүй ядаж нэг хавар, нэг зуныг нь амар амгалан өнгөрүүлье л дээ.

Тэгэхгүй бол Хатан Туул минь бүр тамирдаж гүйцлээ. Хэдэн загас нь үхэж, хэрээ, элээ л дээгүүр нь эргэлддэг болжээ.

Д.САРУУЛ

Хэрвээ өдрийн ядаргааг өдөрт нь тайлж байхгүй бол хуримт­лагдсаар байгаад ар­хаг ядаргаанд хүргэдэг. Хүн зөвхөн хаврын цагт л ядар­гаанд ордог юм биш. Жилийн дөрвөн улирлын турш л ядар­даг. Харин хаврын цагт агаа­рын да­ралт, улирлын онц­логоос хамаарч хэт ядарсан хүмүүс энэ үед эмзэг болдог. Өдрийн цайнд орсны да­раа нойр хүрч, бүх бие суларч, нозоорч, анхаарал төв­лө­рөхгүй, ажлын бүтээмж мууд­даг шинж тэмдэг ихэнх хү­мүүст илэрдэг. Энэ нь таны бие ядарсан байна, түр ч болтугай амрах хэрэгтэй гэ­сэн дохиог бие организм танд өгч байна гэсэн үг. Энэ үед жаахан амраад авахад бие сэргээд ирдэг. Харин но­зоор­лын байдалтайгаар ажил­ласаар ажлын цагаа дуус­гаад гэртээ очиход бие сул­байж, зөөлөн буйдан, орон дээрээс өндийх ч тэнхэлгүй болчихсон байдаг. Яг ийм байдлаар ажилласаар бай­вал танд ядаргаа хуримт­лагдаад л байх болно. 

Барууны эрдэмтэд бүхий л өвчний үндэс нь ядаргаа гэж тайл­барлаж байна. Ядарч сульдсан махбод ямар ч дарх­­лаагүй болж гадны бүхий л нөлөөнд автамтгай болдог. Иймээс эмч, мэргэжилтнүүд ядрахгүй байхыг, ядарсан бол түүнийгээ тэр дор нь тайлж байхыг анхааруулж байна.

Гэхдээ ядаргааг дардаг, тайл­даг шилэгдсэн цор ганц аргыг аль ч оронд олоогүй байгаа юм. Юу­наас болж ядрав гэдгээсээ хамаарч ядар­­­гааг дийлэх олон чиг­лэлийн янз бүрийн арга бай­даг.

ТА ЯДАРГААНД ОРСОН УУ?

Ядаргааг ерөнхийд нь бие махбод, сэтгэл хөдлөлийн гэсэн хоёр шалтгаанаас үүдэл­­­­тэй гэж ангилдаг.

Оюуны хөдөлмөр эр­хэл­дэг, өдрийн турш бичиг, цаас­тай но­цолдож, компью­терийн ард удаан суудаг хүмүүс стресст орохдоо амархан. Тэд хөдөлгөөн, агаарын ду­таг­­далд ажилладаг нь ядрах үндэс нь болдог. Энэ нь даам­­­­жирсаар хүзүү мөр нь хөших, тол­гой өвдөж, нүд чилэх, гар, хөлийн шөрмөс татах гэх эмгэгүүдтэй болж, тэр нь даамжирсаар архаг ядар­гаанд хүргэдэг.

Та олон цагаар ажилла­даг уу, хийж буй ажлаасаа уйдаж байна уу, тогтмол цагт хооллохгүй байна уу, жижиг гэлтгүй зүйлд уурлаж бухим­даж байна уу, сэтгэл гутрах, түгших мэдрэмж төрж, ирээ­дүйнхээ төлөө санаа зовдог болсон уу, нойрон дундаа эсвэл өглөө эрт сэрж байна уу, хар дарсан зүүд зүүдлэх тань ихэссэн үү, биеийнхээ аль нэг хэсгээр таргалж бай­на уу. Эдгээр шинж тэмдгээс илэрвэл та ядаргаанд орж эхэлжээ.

Харин архаг ядаргаанд орсон хүний нойр нь хулжиж, яльгүй зүйлд амархан уур­лаж, уцаарлаж, дуу чимээ бүхэн яршигтай санагдаж, халуун хүйтнийг хэт мэдрэх болж, заримдаа шөрмөс нь татаж, толгой эргэж, огиудас хүрч, хоолны шин­гэц муудаж, ирээдүйг бүрхэг бар­гараар төсөөлж, бэлгийн дур хүсэл буурч, гэнэт бие засмаар санагд­даг.

Ядаргааны шинж тэмд­гүүд их бага хэмжээгээр илэр­вэл яаралтай арга хэмжээ авч ядаргаагаа тайлах хэрэгтэй.

ЯДАРГААГ ХЭРХЭН ТАЙЛДАГ ВЭ?

Компьютерийн ард 15-20 суу­чихаад хэдхэн минут босч, цонхоор алсыг харах, шингэн зүйл ууж, дасгал хөдөлгөөн хийж суниах, эсвэл гадагшаа гарч салхилах зэргээр ажлын байран дээр байх­даа ядра­хаас сэргийлж болно. Хэрэв энэ мэт алхам тутамдаа ядар­гаанаас  салах, сэргийлэх арга хэрэглэхгүй бол нэг л өдөр архаг ядаргаанд орж мэднэ.

Ядаргаа тайлах дараахь хэдэн аргыг эмч нар зөвлөж байна.

Цөөхөн нэр төрлийн хоол идэхээс зайлсхийж, олон төрлийн янз бүрийн өнгө үзэмжтэй хоол хэрэглэж байх. Хангалттай унтаж амрах. Үргэлж гэгээн сайхан зүйл мөрөөдөж, инээмсэглэж, най­зууд, хамт олонтойгоо хөг­жил­тэй байх. Өглөө босоод цонхоор ч болтугай мандаж буй нар руу харж, өөрийгөө нарны дуусашгүй эрчмээр цэнэг­лэгдлээ хэмээн төсөө­лөх, бай­галийн үзэсгэлэнт газруудаар аялж, зугаалж, голын эргээр алхах, эрүүл хоололтыг сонгож, долоо эсвэл арав хоногт нэг өдөр нь махан бүтээгдэхүүнээс тат­гал­заж сурах, жимс жимсгэнэ, ногоо, дарх­лааг тэтгэх хүнс­ний нэмэлт бүтээг­дэхүүнийг эмчийн заавраар, до­лоо хоногт нэг удаа нийтийн бү­жигт явах. Эдгээр энгийн аргаар ядар­гааг хялбархан тайлж болно.

Эмч нар ядаргааг тайлах, түү­нээс сэргийлэх хамгийн үр дүнтэй арга бол спортоор хичээллэх юм гэж зөвлөлөө. Өөрийн дуртай спортод до­лоо хоногт ядаж хоёр удаа цаг гаргавал ядаргаанаас сэргийлнэ.

Дэлхийн эрүүл мэндийн бай­гуул­лагаас явуулсан су­дал­гаанд ядаргаанд өртдөг­гүй, стресст ор­доггүй хүмүүс бол тамирчид гэжээ. Тэд бэлт­­­гэлийн явцад бүхий л бие, булчин шөрмөсөө ажил­луулж, дотоод сэтгэлдээ бай­гаа бухим­дал, стресс зэргээ хөлсөөрөө гадагшлуулдаг аж. Иймээс тамир­чид дунд амиа хорлох явдал бараг­тай бол гардаггүй гэнэ.

Гэр орон албан тасал­гаан­даа цэцэг тарих, зун ха­шаандаа ногоо тарьж, хүлэм­жинд өргөст хэмх, улаан лооль ургуулж, арчилж, тор­дох нь ядаргаа тайлах, сатаа­рах сайхан боломж гэнэ. Хүн ямар нэгэн зүйлд сэтгэлээсээ татагдан, тэр зүйлийнхээ төлөө өөрийгөө зориулж, эцэст нь үр шимийг нь хүртэх нь хамгийн том аз жаргал, амжилт байдаг. Ийм боло­хоор цэцэг тарьж, ногоо ургуу­лах ядар­гаанаас сэргийлэх ач холбогдолтой юм.

Насанд хүрсэн хүн хоногт 6-8 цаг унтахад хангалттай гэдэг. За­рим хүмүүс амарч байгаа нь энэ гээд үд хүртэл унтах нь бий. Олон хоног ингээд унтаад байвал амрах биш эсрэгээрээ ядаргаанд ордог байна. Японы судлаа­чид “Хүн их унтсанаараа биш, дуурь хэр их үзсэнээрээ ядаргаагаа тайлдаг” гэж үз­жээ.

Ядаргаанаас гарах нэг арга зам бол урлаг. Уран зургийн үзэсгэлэн сонирхож, дуурь, бүжгэн жүжиг үзэх нь дээд зэргийн амралт болдог байна.

ЯДАРГАА ТАЙЛАХ УЛАМЖЛАЛТ АРГУУД

Монголчууд хэт хотжиж байгаа нь уламжлалт ахуй, заншлаа гээ­хэд хүрээд бай­гаа билээ.

Зоогийн газрууд хийцтэй, банш­тай, борцтой цайгаар үйлчилдэг боловч уламжлалт аргаар хийгээ­гүй болохоор ийм цайнуудын ид шидийг өнөөгийн хотын залуус бараг мэддэггүй.

Бидний өвөг дээдэс ядар­гаанд орж  сульдсан хүнийг хонины чанасан толгойн шөл, шийртэй цай, шар бу­даа­тай хийцтэй цай зэргээр тордож, тэнхээ оруулдаг бай­сан. Хонины толгой, шийрийг хуйлхалж, хярваслах үед ядар­­­­гаанд орсон хүнийг утаа­гаар нь утдаг.

Мөн таван цулын шөл, битүү шөлөөр ядаргаа тайл­даг. Шөл, цайг ядаргааг тай­лахад ихээр хэрэглэдэг бай­сан. Цулхир, хал­гайн үр, хони­ны толгойн гавлын яс, тойг, дунд чөмөг, бажууны замбага, тасалсан гурил, шар тос, өрөм­ самарсан, хонины сүүл, өндөгтэй цай гээд олон төр­лийн цайгаар ядаргааг тайл­на. Эдгээр цайг одоо ч хөдөө­гүүр хаврын цагт чанаж уудаг хэвээрээ.

Уламжлалт аргаар ядар­гааг хоол ундаар ийн тай­лахдаа хам­гийн гол нь салхи авахуулахгүй, гам сайн барих хэрэгтэй байдаг. Уламж­лалт анагаах ухаанд гам барина гэдэг нь тан уухаас илүү ач холбогдолтой гэдэг.

Харин орчин үед ядаргаа тай­лах, эрч хүч оруулж, тол­гой сэргээх зорилгоор янз бүрийн арга хэ­рэглэдэг. Тэд­ний заримаас сонир­хуулъя.

-Унтахынхаа өмнө нэг хал­­бага зөгийн бал идэх

-Өглөө өлөн элгэн дээрээ нэг аяга буцалсан хүйтэн ус уу

-Оюуны хөдөлмөр эр­хэлж, амар­хан ядардаг хү­мүүс фос­фороор баялаг хүнс­ний бүтээг­дэхүүнүүд болох  хушга, газрын самар, буйл­сын самар, вандуй, цурхай загас идэх

-Бие хөшөөгөөд нозоо­роод байвал зөгийн балтай бүлээн сүү уу.

-Ядаргаатай тэмцэх нэг сайн арга бол усан эмчилгээ. Өглөө бүр хүйтэн усаар биеэ шүрших. Толгой, цээж, чихээ хүйтэн усаар шавших. Ун­тахын өмнө тайвшруулах ув­дистай ургамлын хандтай ваннд орох. Эсвэл хөлөө 42 хэмийн ха­луун усанд дүрэх. Усан бассейнд хичээллэх.

-Ядаргаа тайлах бас нэг арга бол хөлөө халуун бү­лээн, давстай усанд дүрэх юм.

-Мөн ядаргаа тайлах ил­лэг хийлгэх.

Бэлтгэсэн: Д.САРУУЛ

Монгол Улсын хүний гавьяат эмч, Эх нялхсын эрдэм шинжилгээний тө­вийн эмэгтэйчүүдийн кли­никийн зөвлөх эмч Д.Сүхээ­тэй уулзаж ярилцлаа.

–Хүний гавьяат эмч цол хүртсэнд тань баяр хүргэе?

-Их
баярлалаа. Төрийн өндөр шагналыг хүлээж авсан­даа үнэхээр их баяртай байна. Гэхдээ энэ шагнал зөвхөн миний гавьяа биш л дээ. Надтай хамт ажилладаг хамт олон, нэг баг болж ажил­ла­даг эмч нар, миний олон шавь, надаар үйлчлүүлдэг эмэгтэйчүүдийн л буян гэж бодож байна. Би чинь Мон­голын эмэгтэйчүүдийн эмч нарын дийлэнхийнх нь багш гэгддэг болохоор олон шавь­тай хүн л дээ. Тийм учраас энэ шагнал маань нэг талаас хамтын бүтээл юм.

–Таныг эмэгтэйчүүдийн эмч. Гэхдээ илүү нарийн мэргэшсэн гэж сонссон юм байна?

-Би
эмэгтэйчүүдийн эмч хүн. Эмэгтэй хүний өндгөвч даавар ялгаруулж байдаг. Жирэмслэлт, зан төрх, гадаад илрэл, сарын тэмдгийн мөч­лөг, нөхөн үржихүй зэрэг энэ бүх үйл ажиллагааг зохи­цуулж байдаг гол дааврууд тэндээс ялгардаг юм. Өнд­гөвчний ажиллагаа жаахан хямрахад л даавруудын тэнц­вэрт байдал алдагддаг. Үүнийг судалж, тод­руулж, даав­рын эмчилгээ хийхийг до­тоод шүүрлийн судлал гэдэг. Би энэ чиглэлээр ажил­ладаг.

–Та аль аймгийнх вэ?

-Би
Завхан аймгийн Урга­мал сумын хүн. Мэндэлсэн газар минь Ургамал сум.

–Эмчийн ажлын гараа­гаа хаанаас эхэлж байв?

-1969 онд Анагаахын дээдийг төгсөөд Нийслэлийн II амаржих газар буюу одоо­гийн II төрөх эмнэл­гээс л ажлын гараагаа эхэлсэн. Эх барих эмэгтэйчүүдийн эмчээр хуваарилагдаж очсон. 

Түүнээс хойш одоог хүр­тэл эмэгтэйчүүдийн эмч гэдэг ажлаасаа ганц ч удаа холдож үзсэнгүй. 44 дэх жилдээ ажиллаж байна.

–Анагаах ухаанд олон төрөл чиглэл, салбар бай­хад чухам яагаад эмэгтэй­чүү­дийн эмч болохоор шийдсэн юм бэ?

-Оюутан
байхад хичээл дээр төрөлтийн агшныг үзүүл­нэ, жирэм­сэн эмэгтэйчүүдийг харуул­на. Жирэмсэн эмэгтэй­чүүдийн даралт ихэсч хаваг­наад хүнд­рэлүүд их гардаг. Архаг хууч өвчингүй жирэмсэн эмэгтэйчүүдэд хүртэл иймэр­хүү хүндрэл гардгийг хараад тэр үед “Яахаараа эрүүл бай­сан ч ингээд хүндрээд байдаг юм бол. Эмэгтэйчүүдийг эрүүл байлгаж байж л эдгээр хүндрэлүүдийг багасгаж бо­лох юм байна” гэж боддог байлаа.

Социализмын үед чинь дур зоргоороо “Би тийм, ийм ажил хийнэ” гэж шийдэж бо­лох­гүй. Очиж ажилла гэхээр нь II төрөхөд хуваарилагдсан нь тэр. Би тэнд их л баяртай очиж билээ. Очсон өдрөөсөө л жижүүрээ хийгээд, эх ба­риад ажлаа хийж эхэлсэн дээ.

–Та Москвад эмэгтэй­чүү­дийн эмчээр ажиллаж байсан билүү?

-Манайх
гэр бүлээрээ Моск­­­ва руу явсан юм. Тэнд зургаан жил амьдарсан. Моск­­­вад очингуутаа Эрүүл мэндийн яаманд нь “Би нөх­рөө дагаад удаан хугацаа­гаар амьдрахаар ирлээ. Мэр­гэжлээрээ ажиллах хүсэлтэй байна” гэж хүсэлт гаргасан чинь сарын дараа намайг тус хотын Эмэгтэйчүүдийн 51 дүгээр эмнэлэгт ажилд оруул­сан. 

Монголд ажиллаж бай­гаад Орост очиж ажиллахад манайд тийм ч юм нь дутуу юм байна, ийм юм нь ч болдоггүй байж гэдгийг сайн ойлгосон. Тэгээд эх орондоо буцаж ирээд Анагаах ухааны дээд сургуулийн Эх барихын тэн­химд багшилсан даа. 1991-1997 он хүртэл дандаа мэр­гэ­жил дээшлүүлэх эмч нарт багшилсан. Би хойноос ирээд Эх нялхсын төвийн Эмэгтэй­чүү­дийн дотоод шүүрлийн тасгийг анх байгуулалцаад тэндээ зөвлөх эмчээр ажил­ласан юм. Тэгэхээр багшаар ажиллахын зэрэгцээ эмчийн ажлаа орхиогүй гэсэн үг л дээ. Эмчийн ажлаасаа би ерөө­сөө салаагүй байгаа юм.

–Орос бүсгүйчүүд өв­лийн дүн хүйтнээр нимгэн трикотой л гүйж яваа харагд­даг. Харин манайхан охид, бүсгүйчүүддээ доо­роо­соо даарч болохгүй гэж захидаг шүү дээ?

-Орос,
монгол эмэгтэйчүү­дийн өвчлөл төстэй. Гэхдээ үрэвсэлт өвчний тархалт орос эмэгтэй­чүүдийн дунд бага байдаг юм. Харин ма­найд эмэгтэйчүүдэд үрэвсэлт өвчний тархалт арай их.

–Цаг ууртай холбоотой юу?

-Манай
эмэгтэйчүүдийн бөөрний үрэвсэл их шүү дээ, одоо ч гэсэн. Тэр нь цаг уурын байдалтай холбоотой. Бөөр­ний үрэвсэл, эмэгтэйчүүдийн үрэвсэл ойролцоо л яваад байдаг юм. Эрс тэс цаг уурын нөхцөл үүнд нөлөөтэй.

Эмэгтэйчүүдийг ерөнхийд нь авч үзвэл эрүүл байх дүр зураг нь манайд муу л даа. Одоо энэ тал руу нэлээд ажиллаж байгаа.

Намайг залуухан эмч бай­хад эмэгтэйчүүдээ сайн, хэ­вийн төрүүлэх, жирэмсний хянал­тад л бүх анхаарлаа хан­дуулдаг байсан. Эмэгтэй­чүүд судлал манайд нэлээд хоц­рогдолтой байсан шүү. Үрэвслийн талын өвчнүүдийг судалж, энэ талаар хийж бай­сан ажлууд байдаг л юм. Үрэвслийн эмчилгээг л их хий­дэг байж. Харин дотоод шүүр­лийн судлалын салбар манайд байгаагүй. Угаасаа энэ салбар маш залуу салбар шинжлэх ухаан юм байхгүй юу.

–Эмэгтэйчүүд “Хүүхэд хүсээд байхаар хүүхэдтэй болохгүй байна. Тоохгүй орхичихоор жирэмсэлдэг” гэж ярьцгаадаг. Энэ ямар учиртай юм бэ?

-Сэтгэлзүйтэй холбоотой. Үргэлж л нэг юманд санаа зовж, тэр зүйл рүүгээ хэтэр­хий хазайгаад байхаар стресс үүсгэдэг. Толгойдоо нэг л юмыг ажиллуулаад бай­хаар нөгөө нарийн удирдлага нь хоцорч үлдээд байдаг. Маш нарийн зохицуулгаар сарын тэмдгийн үйл ажилла­гаа явагддаг юм шүү дээ. Энэ зохицуулга аль нэг түвшиндээ жаахан л алдагдахаар тэр үйл ажиллагаа хямардаг.

-II амаржих газарт очоод анхны хүүхдээ эх барьж авсан тэр мөч таны хувьд мартахын аргагүй дурсамж байдаг байх аа?

-Хүүхэд
ингэж төрдөг юм, анхны хүүхдээ ингэж эх барьж аваарай гэдгийг анх оюутан болж эхэлсэн цагаас минь л толгойд хийж өгдөг. Гардаад хийхгүй ч нүдээрээ харсаар байгаад дасчихдаг юм.

Би анхны хүүхдээ гардаж аваад нэг их сандраагүй. Мэс ажилбар хийх, эхэсийг гараар авах үед сандарна аа, сандарна.

Нэг удаа эх цус алдаад, эхэс нь салдаггүй. Эхэсийг гараараа авахдаа сандраад болдоггүй. Тэгэхээр нь жижүү­рийн ахлах Эрдэнэжав эмчээ дуудсан чинь байдаггүй, гараад явчихаж. Ахлахаа байхгүй байна гээд өнөө хү­нээ орхиод гараад явж болох­гүй. Тэгээд л нэг юм бүхнийг ном ёсоор нь хийгээд дуусга­чихаад байж байтал Эрдэнэ­жав гуай орж ирээд “Чи намайг байсан байгаагүй чадах л байсан юм байна ш дээ” гээд инээж билээ.

–Олон жил үр хүүхдийн хүслэн болсон гэр бүлүү­дэд хүүхэдтэй болоход нь тусална гэдэг их буян юм?

-Үргүйдэлтэй гэх эмэгтэй­чүүд миний үзлэгийн дийлэн­хийг эзэлдэг. Хүүхэдтэй бо­лохгүй байна, эхний хүүхдээ төрүүлээд арав гаруй жил боллоо, дахиад жирэмслэх­гүй байна гэх бүсгүйчүүд их байдаг.

Бидэнд хандсан бүсгүй­чүүдийн 63-64 хувь нь жирэм­сэлж байгаа. Түүнээс цааш хувьд нь нарийн технологи шаарддаг.

–Одоо үед эмэгтэйчүүд эрүүл мэнд, нөхөн үржи­хүйн талдаа ихэд анхаар­даг болсон шиг санагддаг?

-1970-аад оны үед чинь умайн хүзүүний улайлт, хав­дар болчих эрсдэлтэй хэсгийг л барьж авч эмчилнэ. Түүнээс цаашхийг нь эмчилж чаддаг­гүй л байсан. Одооных шиг эмэгтэйчүүдийн эмнэлэг гэж байсангүй. Өдөржингөө жирэм­сэн эмэгтэйчүүдээ үзээд, хяналтыг нь хийгээд үдээс хойш эмэгтэйчүү­дийн үзлэг хийнэ. Шинжилгээ муу­тай л байлаа. Тэр үед хэцүү л байдаг байсан.

–Эх баригч эмч нар жи­рэм­сэн эх, нярайтай хатуу ширүүн харьцахаас эхлүү­лээд элдэв янзын л юм дуулдах болж. Та ахмад, гавьяат эмчийн хувьд энэ талаар ямар бодолтой явдаг вэ?

-Эмч
хүн юмны ирмэг дээр л явдаг. Жаахан анхаарал сэрэмж алдахад, нэг асуум­жийг асуулгүй өнгөрөхөд л асуудал үүсдэг. Сүүлийн үед яригдаад байгаа эмч, эм­нэл­гийн ажилтны ёс зүй бол бидэнтэй холбоотой. Хүүх­дийг халуун усанд түлэх, гэм­тэл учруулна гэдэг чинь яах аргагүй хариуцлага суларсан хэрэг. Тэрийг эмч хүн, эмнэл­гийн ажилтнууд ерөөсөө л ингэдэг юм даа гэж ойлгож хүлээн авч  болохгүй.

–Эмэгтэйчүүд өндгөв­чөө эрүүл байлгаж, хям­раах­гүйн тулд юунд хам­гийн түрүүнд анхаарах ёстой вэ?

-Сарын
тэмдэг гэж эмэгтэй хүмүүст өвөрмөц нэг юм бий. Сарын тэмдгийн үйл ажилла­гаа хэвийн явагдаж байгаа эсэхийг эмэгтэйчүүд өөрсдөө мэддэг. Сарын тэмдэг тань тогтвортой байвал өндгөвч эхний ээлжинд харьцангуй гайгүй, ажиллаж байна гэж бодож болно.

Эмэгтэйчүүдийн үзлэгт жилдээ хоёр удаа ор гэдэг. Би хүүхнүүддээ “Эрүүл ч бай жилдээ ядаж нэг удаа үзлэгт орж бай” гэж зөвлөдөг. Одоо юм болгон хөгжчихсөн. Нэг удаа ороход бүхий л шин­жилгээ авдаг болчихсон.

Өөрт эргэлзээтэй байвал эмчид ханд. Өөртөө анхаа­рал­тай бай гэж захидаг.

–Таныг эх барих эмэг­тэйчүү­дийн эмч нарын хам­гийн том багш нь гэцгээдэг?

-Миний
багш нар гээд том мундаг улсууд байж л байна. Цэвэлмаа, Дамбадаржаа гээд л их эрдэм чадалтай хүмүүс.

Би өдий олон жил ажил­ла­сан ч надад мэдэх, сурах зүйл их байсаар л байдаг. Эмч хүн өдөр болгон хүнээс юм дуулж, ном үзэж өөрийгөө бэлтгэж байхгүй бол энэ шинж­лэх ухаан чинь улам өсч хөгжөөд байна. Өдрөөр, цагаар хөгжиж байна.

Багш гээд хүнд л юм хэлж өгөхөөс биш би боловсор­чих­лоо гэж ерөөсөө бодож болох­гүй. Би өдий настай болсон ч надад эргээд харах юм зөндөө л байдаг.

-“Д.Сүхээ эмчид эмч хүнд байх эелдэг сайхан харьцаа цөм бий” гэж ярьж байсан эмэгтэй­чүүдтэй олон таарч байлаа?

-Баярлалаа.

–Танаар олон жил үйлч­лүүлж байгаа эмэгтэйчүүд байдаг байх. Тэд охид, ач зээ охидоо танд авчирч үзүүлдэг болов уу?

-Тэгэлгүй
яахав. Би энд ийм хувийн эмнэлэгтэй, ингэж үзлэг хийдэг гэж ганц ч удаа сурталчилгаа хийж үзээгүй л дээ. Манай эмнэлэг хүний хөлөөр тасрахгүй, үргэлж л ийм олон үйлчлүүлэгчтэй байдаг юм.

Үзүүлж байгаа эмэгтэйчүү­дийн 30 гаруй хувь нь хөдөөнөөс ирдэг юм аа.

–Хайж сураглаад ирдэг байх нь?

-Ховд,
Завхан, Увсаас хүртэл ирдэг. Одоо чинь ха­рил­цаа холбоо сайхан хөгж­чих­лөө. Хөдөөнийхөнд ийм эмч байдгийг хэн хэлдэг юм бэ гэхээр надаар эмчлүүл­сэн хүмүүс ойр зуурынхандаа дуулгана. Бас миний зарим шавь намайг зорио­рой гэж хэлдэг байх. Үүнээс гадна “Манай ээж танд үзүүлдэг байсан” гээд ороод ирдэг л юм. Гэхдээ би чинь хүн болго­ноос яагаад нааш хүрээд ирэв гэж асуухгүй шүү дээ.

Над руу ирэхгүй газар, айм­гийнхан гэж байхгүй. Хэн­тийнхэн чинь утсаар яриад “Та өнөөдөр эмнэлэг дээр байх уу. Хэдэн цаг хүртэл байх вэ. Би одоо гарлаа” гээд л хэдхэн цагийн дараа хүрээд ирэх жишээтэй.

–Охид, бүсгүйчүүдийн хувьд эмэгтэйчүүдийн эмч нь дотнын хүн нь байдаг. Яагаад гэвэл баргийн хүн­тэй хуваалцахгүй нууцаа эмчдээ хэлж, зөвөлгөө авдаг шүү дээ?

-Тэр
бол мэдээжийн хэрэг. Ерөөсөө эмч хүн гэдэг бол өөрийг нь зорьж ирсэн хүний­хээ нууцыг бусдад хэлдэггүй онцлогтой. Анагаахын сур­гуульд орсон цагаас л бидэнд ийм ёс зүй тогтчихдог юм. Өөрийнхөө нууцыг хэлчихээд эмчдээ “Өөр хүнд битгий хэлээрэй” гэж хэлснийг бидэнд задлах эрх байхгүй.

–Таны үр хүүхэд ач зээ нараас мэргэжлийг тань өвлөсөн үү?

-Ач
зээ нар олон бий. Яг мэргэжлийн хувьд эмч болсон хүн байдаггүй ээ. АНУ-д сурч байгаа нэг ач маань хүний генетикийн чиглэлээр цааш сурах бодолтой гэж ярьдаг юм. Түүнийг эс тооцвол эмч болсон хүн байхгүй байна.

-44 жилийн турш эх барих, эмэгтэйчүүдийн эмчээр ажил­ласан гэхээр урт хугацаа шүү. Шантрах, бэрхшээх зүйл тохиолддог л байх даа?

-Эмчийн
ажил хүнд. Тэр дундаа эмэгтэйчүүдийн эм­чээр ажиллахад хүнд үе маш их байдаг. Эмчилчихээд л яваад өгдөггүй юм. Өнөө шөнө яаж хонох бол, дараа нь яах бол гээд л сэтгэл зовних хүнд үе гардаг. Хүндрэлтэй тийм нөхцөл, үеүд тохиолдож байсан ч ганц ч удаа “Яах гэж эмч болов доо. Больдог ч юм уу” гэсэн бодол төрөөгүй шүү. Эмэгтэйчүүдийн эмч байх хүнд хэцүү ч сайхан мэргэжил гэж боддог юм.

Д.ГАНСАРУУЛ

ОХУ,
БНХАУ-ыг холбосон олон улсын хурдны зам манайхаар дайран өнгөрнө. Хятадын Тянжиний
Тангу далайн боомтоос эхтэй энэ зам Бээжингээр дайраад шууд Улаанбаатар руу ирнэ.
Тэгээд манай нийслэлээс гараад Улаан-Үд хүрэх эл замын олон улсын албан ёсны нэршил
нь Asian highway-3 буюу АН-3. Нэг ёсондоо Монголоор дайран өнгөрөх Ази, Европ тивийг
холбосон чухал зам.

Жаахан
нарийвчилбал уг зам ОХУ-ын хил-Алтанбулаг-Дархан-Улаанбаатар-Сайншанд-Замын-Үүд-БНХАУ-ын
хил гэсэн маршрутаар баригдана. Олон улсын өндөр зэрэглэлийн хурдны замын барилгын
ажил яаж эхэлж, хэзээ ашиглалтад орох талаар холбогдох газруудаас нь тодрууллаа.

Зам,
тээврийн яамныхан хурдны замын ажлыг барилгын салбарын үндэсний гэх тодотголтой
компаниуд нэгдээд хийхээр ярилцаж, Барилга, хот байгуулалтын сайд зөвлөлийн хуралдаанаараа
уг ажлын төслийн танилцуулгыг сонсч ихээхэн анхаарал хандуулаад буйд гайхаж байгаа
бололтой. Харьяа яам нь байсаар байтал яагаад хариуцсан ажлыг нь өмнөөс нь хийхээр
зүтгээд байгаагийн учрыг ойлгохгүй байгаа гэнэ. Тэгээд ч хоёр жил гаруй хугацааны
дотор 1000 км хурдны зам бариад дуусгана гэдэгт итгэхгүй байгаа аж. Учир нь ийм
зэрэглэлийн замыг олон жилийн өмнөөс нарийн тооцоо судалгаа, зураг төсөл гаргаж,
мэргэжлийн хүмүүс хийдэг ажил. Гэтэл барилгачид олон улсын хурдны зам тавих ийм
чухал ажлыг гүйцэтгэхээр сэм ярилцаж, харьяа яамныхнаас нь зөвлөгөө, мэдээлэл авч
хамтран ажиллахгүй байгааг учир битүүлэг гэцгээж байна.  

Тэгтэл
Барилга, хот байгуулалтын яамны мэргэжилтнүүд “Энэ талаар Зам, тээврийн яамнаас
тодруул. Яам андуураад байгаа юм биш үү. Хуучин нэг яаманд харьяатай байснаа салчихсан
ш дээ” хэмээцгээд “Манайх зам барьдаггүй. Зам, тээврийн яам манайхаар зам бариулъя
гээд байгаа бол хамаа алга бариад өгье” гэх.

Алтанбулаг-Улаанбаатар-Замын-Үүд
чиглэлийн энэхүү хурдны замыг барихаар гүйцэтгэгчээр нь “Chinggis land
development” гэх групп шалгараад байгаа юм. “Цаст импекс”, “Магнай трейд”, “Жаст”,
“Монинжбар”, “Насны зам” зэрэг үндэсний арав гаруй компани нэгдээд ийм групп байгуулсан
юм байна. Тэд улсын төсвийн хөрөнгөөр бус концессын гэрээгээр энэ замыг барих бөгөөд
Итали, АНУ-ын хөрөнгө оруулалтын зөвлөх хоёр компанитай хамтраад эх орондоо
хоёр урсгалтай, хоёр эгнээ асфальт бетон хучилттай хурдны зам барихаар болжээ.

Группийнхэн
том бүтээн байгуулалтын ажлыг эхлүүлэхийн тулд холбогдох яамд, газрынхантай уулзалт
хийж, Засгийн газрын түвшинд энэ ажлыг хэлэлцүүлээгүй байгаа нь яамдын хооронд ийм
үл ойлголцол гаргаж байж болох юм. Өндөр зэрэглэлийн хурдны замыг хэдий концессын
гэрээгээр барихаар болж байгаа ч энэ бол Монгол Улсын хөгжил, аюулгүй байдал, нэр
хүнд, эдийн засагтай холбоотой чухал бүтээн байгуулалт. Ийм ажилд хувийн хэвшлийнхэн
нэгдээд хүчин зүтгэхээр болсон нь сайшаалтай ч яам, Засгийн газартайгаа зөвшилцөж,
хэлэлцэх нь зүйтэй юм.

Тус
групп хурдны замын барилгын ажлыг ирэх сарын 1-нээс эхлүүлэхээр төлөвлөөд байгаа
бөгөөд 2015 оны аравдугаар сард ашиглалтад өгөх гэнэ. Төслийн нийт өртөг 3.5 тэрбум
ам.доллар болох бөгөөд нэг км замыг 3.5 сая ам.доллараар барих юм байна.  

Энэ
төслийг ойрын хугацаанд Засгийн газрын ээлжит хуралдаанаар хэлэлцэх сураг байна.
Тэгэхээр чухам ямар яам нь энэ ажилд оройлох, зөвлөх, ямар нь хамжилцах нь тодорхой
болох биз.

Д.САРУУЛ

Маргааш Наурызын баярын өдөр. Казах түмний төлөөлөл болох Налайх дүүргийн иргэн, ахмад уурхайчин Ж.Тилеутэй ярилцлаа.

–Та хэзээ Налайхад нүүж ирсэн бэ?

-1963 онд Баян-Өлгийгөөс нүүж ирсэн. Тэнд арван жилийн сур­гуулиа төгсч хойно Техник мэр­гэжлийн сургуульд гагнуурчин мэр­гэжил эзэмшээд Налайхын уурхай, барилгын салбарт гучин жил ажил­лаад тэтгэвэртээ гарсан.

–Таны нас сүүдэр хэд хүрч байна вэ?

-71 нас хүрч байна.

–Ач, зээ тань нийлээд хэд болж байна вэ?

-Би долоон хүүхэдтэй. Арав гаруй ач зээтэй.

–Казахын ард түмэн өндөр настай өвгөдөө аксахал хэ­мээн хүндэтгэдэг. Өндөр нас­тай эрчүүл болгоныг ин­гэж хүндэтгэдэг үү?

-Нас ахисан улсуудыг аксахал гэж хэлж болно. Энэ үгийг үгчилбэл цагаан сахалт гэсэн утгатай. Гэхдээ аксахал хүнийхээ буурь суурийг эзэлж чаддаг ч хүн байна, чад­даггүй нь ч байдаг.

–Барууны орнуудад аллага, хядлага хийж, байшин ба­рилга дэлбэлж байгаа гэмт этгээдүүд ихэвчлэн лалын шашинтнууд байдаг боллоо. Лалын шашин ингэж харгис хэрцгий байхыг номлодог юм уу. Та бүхний шашин чухам юуг эрхэмлэж, сургадаг юм бэ?

-Лалын шашинтнууд тийм тер­ро­рист үзэл гаргалаа гэж дуул­дахаар бидэнд ч их эвгүй сон­согддог. Уг нь жинхэнэ лалын шашинтан хүн тийм нүгэлтэй юмыг хийх ёсгүй. Арван хар нүглийн гол нүгэл нь хүн алах. Хамгийн хар нүглийн эхэнд нь бичигддэг юм. Сүүлийн үед лалын шашинтнууд террорист ажиллагаа явуулж бай­на гэх элдэв мэдээлэл гарах болсон нь бидэнд эвгүй сонсог­доод зог­сохгүй, гайхширалыг төрүүлдэг. Лалын шашинт улсууд тэгэх ёсгүй. Муу юм болохоор л лалын ша­шинт­нуудын нэрийг барьж л тийм ажил­лагаа явуулдаг юм болов уу гэж боддог юм.

Манай шашин бол хамгийн ариун. Би Саудын Арабт жилд нэг удаа болдог мусульман ша­шинт­нуудын Хажийн мөргөлд оролцоод ирсэн. Энэ жил таван сая хүн тэнд очсон. Тэр олон хүн нэгэн зэрэг тойрч мөргөл үйлдэн буян үйл­дэхдээ бие биедээ ч шүргэлцээгүй. Хэрэв нэгнийхээ биед биеэрээ хүрчихвэл уучлал гуйна, биед хүрлээ гэж ер уур­лахгүй байгаа юм чинь. Ерөөсөө ислам шашинтан бие биедээ хар буруу, өс санаж гомдох учиргүй. Тэр байтугай өглөө хэн нэгэндээ гомдсон бол түүнийгээ үд хүртэл хадгалах хэрэггүй, уучлах ёстой гэсэн сургаал байдаг. Их л гомдлоо гэхэд гурав хоногоос илүү хүнд гомдож болдоггүй. Бие бие­нээсээ уучлал гуйгаад ариусч байх ёстой гэсэн заншил байдаг юм.

Манай шашинд арван хар нү­гэлд хүн алах, ядуусын хөдөл­мөрийг мөлжих, архи дарс уух, садар самуун явах, хулгай хийх зэрэг гэмүүдийг багтаадаг.

Юм л бол өнөө хар овоохой гэдэг шиг халхуудын үг бий. Үүнтэй адил юм л бол лалын шашинтнууд гэдэг болжээ. Лалын шашны нэ­рийг гутаах гэж л тэгж ярьдаг болов уу гэж боддог юм. Лалын шашинт­нуудын дунд энэ шашны нэрийг барьсан янз бүрийн хүн байж болно.

–Монголын казахууд мусуль­ман шашны чухам ямар урс­галыг нь шүтдэг юм бэ. Мусульман шашинтнууд дот­роо ангилагддаг уу?

-Мусульман хүний ислам ша­шин гэж ярьдаг юм. Ислам шашин ариун учир үүнийг мэ­дэрсэн хүмүүс жил ирэх бүр манай шашинд олон мянганаараа итгэж, орж байна.  Сая Хажийн мөргөлд очиход тэнд 150 гаруй орноос мөргөлчид ирсэн байна лээ. Хятад, Солонгос гээд бүр бидний мэдэхгүй улсаас ч мусульманууд ирсэн байсан. Энэ шашинд зааг ялгаа, төрөл гэж байдаггүй.

Манай мусульманчууд ер нь архи хэрэглэж үзээгүй, хэрэглэх ёсгүй. Коран сударт архийг “Али­ваа муу бүхний түлхүүр” гэж сур­гасан байдаг. Ийм болохоор бид архийг найр хурим, цайллага дайл­лагад хэрэглэх ёсгүй. Харин орчин үед хүмүүс архийг хэрэглэх болж.

Ерөөсөө архигүйгээр баярлаж болдог. Цагаан идээний айраг гэж сайхан ундаа бий. Би Хажийн мөргөлөөс ирээд 150 хүнд цайл­лага хийсэн. Тэгэхдээ архи хэ­рэглээгүй. “Алтан гадас” одон­гийнхоо найрыг хийхдээ бас нэг грамм ч архи хэрэглээгүй. Заавал архитай хурим найр, цайллага хийх хэрэггүй.

Энэ талаар манай Ерөнхий­лөгчийн дэвшүүлж буй асуудал зөв юм. Үүнийг би хувьдаа дэмжиж байгаа. Ганцхан казах түмэн ч биш, монголчууд ч гэсэн ярьдаг шүү дээ. Тавь хүрээд тавьж уу, жар хүрээд жаргаж уу гэж.

–Лалын шашинтнуудад хийж болохгүй үйл, идэж болохгүй хүнс олон байдаг. Гахайн махыг цээрлэдэг нь ямар учиртай юм бэ?

-Бид мал аж ахуйтай нүүдэлчин улсууд учир өөрийн гараар гар­гасан малын махыг идэх ёстой. Ялангуяа шашнаа шүтэж байгаа хүмүүс нь. Гахайн мах манай шашинд харш. Тийм болохоор ерөөсөө гахайн махыг хүнсэндээ хэрэглэдэггүй юм.

Сүүлийн үед гахайн ханиад, гахайн хавдар гээд янз бүрийн өвчин дэлгэрэх болсон. Гахайн маханд нэг төрлийн нян байдаг гэдэг. Үүнийг манай өвөг дээдэс дээр үед олж мэдсэн хэрэг л дээ. Иддэггүй шалтгаан нь энэ. Гахай чинь бас их заваан амьтан. Мусуль­манчууд гахайг гахай гэж нэрээр нь дууддаггүй, цээрлэдэг. Монголчууд чоныг хээрийн амьтан, боохой гэх мэтээр нэрлэдэгтэй адил бид га­хайг шошхо гэхгүй доныз гэж ярьц­гаадаг юм.

Би монголчуудыг гахайн мах ид эсвэл битгий ид гэж хэлж болохгүй л дээ. Тэгвэл буруудна.

Дэлхийг хамарсан гахайн ха­ниад гарахад эрдэмтэд гахайн маханд өвчин тараадаг хүчтэй нян байдгийг илрүүлж, нотолсон бай­гаа юм. Тиймээс бид өвөг дээдсийн үеэсээ эхэлж гахайн махыг идэж үзээгүй.

–Мусульман шашинтан бас өндөр настай хүнийхээ хувьд та монголчуудыг амьд­рал­даа ямар зүйлийг мөрд­лөг болгоосой гэж боддог вэ?

-Хамгийн түрүүнд архи дарс­наасаа гараасай гэж боддог. Архи бол буруу зүйл. Бас монголчуудыг биелүүлж байгаасай гэж хүсдэг нэг зүйл бол мэнд мэдэх. Мэнд мэдэх ёс гэдэг бол дээр үед мон­гол­чуудын хувьд хамгийн чухал ёсон байсан. Одооны монгол залуус мэндчилнэ гэж бараг байхгүй бай­гаа юм. Харин манай хүүхэд, за­луус өөр. Манайхан бол нэг гэрт аав, ээжтэйгээ хамт хоносон ч хүүхэд нь өглөө босоод тэ­дэн­тэйгээ мэндэлдэг заншилтай. Хү­ний мэндийг мэддэг хүмүүс чинь хамгийн соёлтой нь. Монголчуудад мэнд мэдэх асуудал их дутагдаж байгаа гэж боддог юм. Цагаан сараар л нэг сайхан золгоцгоодог. Тэрийгээ л үргэлж амьдралдаа мөрдөж, өдөр бүр мэндчилж бай­вал сайхансан.

-1990-ээд оны үед казахууд монгол нутгийг орхиод Казахс­­­тан руу нүүсэн ч зарим нь буцаад ирсэн. Явахдаа дахиж ирэхгүй юм шиг аашил­чихаад эргээд ирсэн ч монголчууд сайхан угтаж авсан. Одоо үеийн монгол, казах залуусын харилцааг ажиглахад ямар байдаг вэ?

-Зарим тогтворгүй улсуудаас болж ийм үзэгдэл болсонд би харамсдаг юм. Ер нь хүн тогт­вортой ажиллая гэвэл аль ч улс оронд амьдарч болдог. Буруу ойлгосон янз бүрийн асуудал байсан. Настай улсууд нь тэнд нутагшаагүй. Адуу мал хүртэл төрсөн нутаг руугаа гүйдэг шүү дээ. Тэрэн шиг л нутагшаагүй буцаж ирсэн хүмүүс олон бий.

Казахууд Монголд нүүж ирээд 150 гаруй жил болсон түүхтэй. Өвөг дээдсийнхээ ясыг тавьсан газраас явна гэдэг бол хэцүү бай­даг байлгүй дээ. Зохиолч Муратын бичсэн их нүүдлийн тухай сэтгэл эмзэглүүлэм нэгэн дуу бий. Тэр дууны үгийг нь сонсохоор элэг эмтэрч, нулимс гармаар байдаг юм. Казах ч бай, монгол ч бай бид ах дүүс шиг болсон улсууд. Ингээд орон нутгаа хаяад та нар хаашаа явж байгаа юм, газар нутаг, ха­маатан садан шиг чинь болсон урианхай, дөрвөд түмэн чинь өнчирлөө гэсэн үгтэй.

Энэ нүүдлийн талаар тухайн үед дэвэргэж ярьсан улсууд байгаа байх, зарим ухаан мөчид залуус эргэж ирэхгүй юм шиг янз бүрийн зан авир гаргачихаад явсан ч буцаад ирсэн шүү дээ. Хүн болгон адилгүй хүлэг болгон жороогүй шүү дээ. Зарим настай хүмүүс Казахс­танд идээшилгүй ирсэн бол зарим залуус өнөө л тогтворгүй зангаасаа болоод эргээд ирсэн гэж боддог юм.

Янз бүрийн асуудлыг социа­лизмын үед буруу суртал­чил­гаагаар ярьдаг байлаа. Үн­дэстэн хооронд бие биеэ буруу ойлгох явдал байсныг юм ил тод болсон өнөө үед л ойлгож байна.

Кажай Базар гэж зохиолч сая­хан Оспаны тухай ном бичжээ. Оспаныг бид дээрэмчин байсан мэтээр л нэгэн үе боддог байсан маань буруу байж. Манай Казахын аль л нэр төртэй, баян чадалтай улсуудыг гамингууд цааш ха­руул­сан нь нууц биш. Тэр үед Оспан баатар гамингийн дарамтад орох­гүй юмсан, тусгаар улстай болох юмсан гэсэн чин эрмэл­зэлтэй бай­сан юм билээ. Тэрийг нь бидэнд буруугаар тайлбарладаг байжээ. Үүнээс болж үндэстэн хоорондоо буруу ойлголцох үзэл бодлын зөрчил гарах нөхцөл болдог байж.

–Коран судар юуг чухалчилж сургадаг юм бэ?

-Хүн бие, сэтгэлээрээ ариун байх ёстой. Коран сударт олон сургаал бий. Эцэг эхээ хүндлэх. Ялангуяа эхээ хүндлэхийг Коран сударт бичсэн байдаг. Ядуусын хөдөлмөрийг мөлжих, хүнийг дээ­рэлхэх, баян хоосноор нь ялгах үйл хийх нь ислам шашинд цээртэй. Мусульман хүн ийм үйл яасан ч хийж болохгүй. Өнчин өрөөсөн хүнд туслахыг Коран судрын ариун сургаалд дурдсан байдаг.

–Маргааш Наурызын баярын өдөр. Казахын ард түмэн, ахмад настнууд ирж буй жи­лийн өнгийг хэрхэн ярил­цаж байна вэ?

-Тэрийг зурхайч, шинжлэх ухаан нь мэдэхээс биш би тийм, ийм жил болно гэж хэлж мэдэхгүй нь. Амны бэлгээр сайн жил болох байлгүй дээ. Сайхан жил болоосой гэж хүсч байна.

Ингээд Наурызын баярыг то­хиолдуулаад Монголын бүх ард түмэнд, тэр дундаа Баян-Өлгийд байгаа намайг мэддэг, мэддэггүй хамаатан саднууддаа сайн сайхан бүхнийг хүсэн ерөөж, ирж буй могой жил төр түмэн төвшин, ул­суудын амьдрал хангалуун, эрүүл энх, аз жаргалтай жил байгаасай гэж хүсье.

 Д.ГАНСАРУУЛ

“Улс төрийн тойм” сонин, “Шонхор суваг” кабелийн телевизийн ерөнхий захирал, нийт­лэлч Л.Мөнхбаясгалан­тай ярилцлаа.

–Гуравдугаар сарын 6-нд Монголын үндэс­ний сэтгүүлзүй үүс­сэ­ний 100 жилийн ойн баяр тохио­сон. Гэтэл энэ өдөр есөн телеви­зийг Харилцаа хол­боо­ны зохицуулах хороо­ноос хаачихсан. Танай телевиз ч бас хаагд­сан?

-Тэр өдөр чинь сэт­гүүл­зүйн 100 жилийн ойн өдөр байсан шүү дээ. Монголын сэтгүүлчдийн эвлэ­лээс урилга ирчих­сэн, баярын хуралд явна гээд үс зүсээ янзлаад байж байтал Харилцаа хол­бооны зохицуулах хо­роо­ноос гэнэт тийм шийд­­­вэр ирсэн л дээ. Гэх­дээ энэ шийдвэрийг урьд­чи­лаад бараг гадарла­чих­­сан сэтгэл санааны бэлт­гэлтэй байсан. Шийд­вэр ирлээ л бол цаг хү­рэх­­гүй хугацааны дотор гүй­цэтгэл нь явагддаг юм би­лээ. “DDH”, “Сансар”, “Univision” гээд бүх кабе­лийн сувгууд манай те­ле­­визийг шууд салгачих­сан.

–Ямар шалтгаанаар “Шонхор” сувгийг хаасан юм бэ?

-“Шонхор”
сувгийг би  бусдаас сайн телевиз байсан гэж үнэндээ хэлж чадахгүй ээ. Уг нь ирэх сарын 13-нд байгуулагдсаны нэг жилийн ойтойгоо золгох суваг байсан. Техник тоног төхөөрөмжийн хувьд үнэхээр муу. Тэрийг би хүлээн зөвшөөрөх ёстой. Юм шударга байх хэрэгтэй. Эгэлгүй мундаг телевиз байгуулчихаад тэрийгээ хаалгачихаад байгаа юм шиг ярьж болохгүй. “Шонхор” сувгийн тоног төхөөрөмж тааруу учраас дүрс, дууны цацалт маш муу байсан. Тэрийг би хүлээн зөвшөөрөх хэрэг­тэй.  Өмнө нь энэ бүхнийгээ  засах сарын хугацааг Харилцаа хол­боо­ны зохицуулах хорооноос өгсөн юм. Харамсалтай нь нэг сарын дотор яагаад ч засч чадаагүй. Ийм богинохон хугацаанд бид эфирийн салаалагчийн төхөөрөмжийг л сольж амжсан. Телевизийн дүрс, дууны цацалт хийгээд камеруудаа солиход наад зах нь 500 мянган ам.доллар хэрэгтэй. Надад энэ мөнгө байхгүй. Олж чадаагүй. Чадахыг ч хүсээгүй. Энэ нь манай сувгийн хаагдсан эхний үндэслэл. Хоёр­дугаар үндэслэл нь их сонир­хол­той.  Би Ерөнхий сайдын зөвлөх Д.Кёкүшюүзан Батбаяраас энэ те­ле­визийг асар өндөр үнээр ху­дал­даж авсан. Маш муу техникийг надад арав дахин өндөр үнээр зарсан. Би техникийг нь шалгаагүй авчихсан нь одоо миний буруу болж хувирсан.  Тусгай зөв­шөөр­лийг анх авахдаа Харил­цаа хол­бооны зохицуулах хороотой гэрээ байгуулдаг юм  байна л даа. Тэр гэрээнд манайх ингэж сайн ажил­лана, ийм ийм тоног тө­хөө­рөмж манайд байгаа гээд түүнийгээ  хэмжилт хийлгэдэг юм байна. Гэтэл тэр бүгд нь хуурамч, худал  байсан. Ингэж би хуурамч, маш муу тех­ни­кийг  асар өндөр үнээр авчихсан байна. Би тэр мөнгийг хүнээс зээлсэн.  Одоо би асар их зээлтэй үлдэж байна.  Гурав дахь үндэслэл нь тусгай зөвшөөрөлтэй компанийг зарж, үрж бусдад шилжүүлж бол­дог­гүй байж. Би бас үүнийг тооц­сон­гүй. Надад хийе, бүтээе гэсэн уран бүтээлч сэтгэлгээ л байсан.  Түүнээс ийм нарийн  бизнес, хуу­лийн сэтгэлгээ яах аргагүй дутагд­жээ. Би хувийн сонинтой болоод гурван жил болж байна. Гурав дахь жилийнхээ нүүрэн дээр л “Улс төрийн тойм” сонин өөрийн гэсэн байртай боллоо. Өнгөрсөн гурван жилийнхээ нэг жилд нь “Шонхор” сувгийг хөл дээр нь босгох гэж хичээлээ. Барсангүй. Гэхдээ энэ хооронд ямар ч байсан үйл ажил­ла­гаагаа явуулаад, цалингаа, тү­рээсээ төлөөд  л байлаа. “Улс төрийн тойм” сониноо дампууртал нь мөлжсөн. Гэвч үр дүн нь энэ.

–Та яагаад хэсэг хугацаанд чимээгүй болчихсон бэ. Хүмүүс их гайхсан байх л даа?  

-Хүн
болгон л надад  “Тэмц, гар, алалц” гэсэн зөвлөгөө өгсөн.  Тэрэн шиг амархан юм байхгүй. Гудам­жинд гараад Монгол Улсын Зас­гийн газар тэгж байна, ингэж байна гээд ярих амархан. Туг лоозон хийсгэн давхих ч амархан. Гэвч  биет хохирол маань тэрбум  төгрөг давчихаар хөдөлж ч чадахгүй болдог юм байна. Одоо бол надад элдэв пи ар, тэмцлээсээ илүүтэй өрнөөсөө хэрхэн гарах вэ гэдэг л чухал байна. Манай телевизийг хаасан үндэслэл нь гарцаагүй.  Энийг би шүүхдээд ч дийлэхгүй. Улстөржүүлээд бүр ч барахгүй. Тийм учраас  хуульчдын баг бай­гуу­лаад өрнөөсөө мултрах нь на­дад хэрэгтэй юм. Телевиз хаагдаад арав гаруй хоночихлоо. Түүнээс хойш дуугүй суусан учир нь энэ.   Гэхдээ Засгийн газраас явуулж буй энэ бодлого зарчмын хувьд буруу. Ямар ч муу техниктэй байсан хааж боож болохгүй.  Ямар ч үед Засгийн газар, ямар ч төр байсан хувийн хэвшил рүү дайрч, хэвлэл мэ­дээл­лийн эрх чөлөө рүү халдах ёсгүй.  За больё, манай суваг хамгийн муу байсан, хаагдах ёстой байсан гэж бодоход нөгөө найман телевизийн до­тор 2005 оноос хойш үйл ажил­ла­гаа явуулсан телевиз байна би­лээ. Аймаар санагдаж байгаа биз. 

-“Шонхор” суваг бай­гуу­лаг­даад удаагүй ч өөрийн гэсэн үзэг­чидтэй болоод амжсан шүү дээ?

-Манай
“Шонхор” сувгийг хү­мүүс үздэггүй биш, үздэг байсан юм билээ. Хаагдсан хойно л мэдсэн.  Манайх улс төр, нийгмийн чиглэ­лээр түлхүү, далайцтай явсан. Телевизийн салбарт  өрсөлдье гэвэл нэгдүгээрт мөнгө, хоёр­ду­гаарт мөнгө, гуравдугаарт мөнгө хэрэгтэй юм билээ.  Мөнгөтэй байж сайн тоног төхөөрөмж авдаг. Мөн­гөтэй байж сайн боловсон хүчин авдаг. Мөнгөтэй байж тайзаа олон янзаар сольж олон сайхан нэвт­рүү­лэг хийж болдог. Хичнээн авьяас­лаг, чадвартай сэтгүүлчид байлаа гээд мөнгөгүй бол телевиз явдаггүй юм байна гэдгийг би ойлголоо. Ер нь тэгээд миний гол алдаа бол саваагүй нохой саранд хуцна гэдэг шиг мөнгөгүй байж телевизийн салбарт орж ирсэн явдал юм. Сэт­гүүлч эзэнтэй медиа групп бай­гуу­лахыг мөрөөдсөн маань ингээд бүтэлгүйтлээ. Одоо өөртөө ийм л дүгнэлт хийж байна.

–Хаагдсан телевизийнхэн “Би­дэнд сарын л хугацаа өгсөн. Энэ хугацаанд байгаа нөөц бо­лом­жоо хичнээн ашиглаад ч зөрч­лөө арилгаж амжсангүй. Ерөөсөө анхнаасаа л хаахыг санаархсан  шаардлага тавьсан” гэцгээж байсан?

-Тэр
үнэн л дээ. Кабелийн теле­ви­зүү­дэд сарын хугацаа өгөхөд л би энэ талаар олон нийтлэл бич­сэн. Сарын дотор бүх тоног тө­хөө­рөм­жийг солиход доод тал нь  500 мянган ам.доллар хэрэгтэй. Ийм боломж бидэнд байхгүй. Том ком­па­ниудаас эрхлэн гаргаж байгаа телевизүүд бол чадна. Бид бол чадахгүй. Тийм учраас өрсөлдөөнд туйлдаад унаж байгаа байхгүй юу. Уг нь энэ өрсөлдөөн жамаараа явж бид замдаа бахардаж унах ёстой байсан. Өөрөөр хэлбэл өөрөө дампуурах боломжийг нь тавьж өгөх ёстой.  Гэвч тэгсэнгүй. Ме­ха­ни­каар үйл явдлыг хурданд нь хийчихлээ.  Миний хувьд нэг­дү­гээрт, яах аргагүй мэхлүүлсэн. Хоёрдугаарт, тавьсан шаард­ла­гуудыг нь үнэндээ давж чадсангүй. Гуравдугаарт, энэ зарчим нь буруу.  Өнөөдөр би энэ телевизэд тэр­бумыг байг гэхэд арван мянган төгрөгийн хөрөнгө оруулалт хийсэн ч энэ миний хөрөнгө. Тийм учраас төр энэ хаагдсан телевизүүдэд нөхөн олговор өгөх ёстой.

Хаагдсан телевизүүдийн нэг болох 2005 оноос үйл ажил­ла­гаа­гаа эхлүүлсэн “ITV” телевизийн тухай уншаад үнэхээр хямарсан. Олон жилийн турш хичнээн төг­рө­гийн хөрөнгө оруулалт хийсэн бол. Тэр хүмүүст ямар байгаа бол гэд­гийг би төсөөлж байна. 

Миний хувьд сувгаа худалдаж авсан үнэ нь тэрбум гаруй төгрөг болчихлоо гэхэд дээрээс нь 400 гаруй сая төгрөгийн хөрөнгө оруу­лалт хийсэн байна. Энэ бүхэн минь өнөөдөр салхинд хийсчихлээ.

–Одоо тэгээд та яая гэж бо­дож байна?

-Би
Харилцаа холбооны зохи­цуулах хороотой биш, Засгийн газартай биш наймаа хийсэн хүн­тэй­гээ эхлээд учраа олно. Манай­хан том хөрөнгө оруулагчийг үзэн яддаг. “Шунхлай” ч юм уу, “Бодь”  ард нь хөрөнгө оруулаад хэвлэл мэдээллийн байгууллагыг бос­го­хоор манайхан эсэргүүцдэг. Миний бодлоор энэ бүхэн зөв юм байна.  Би ч цагтаа эсэргүүцэж явлаа.  Яагаад гэвэл би энэ амьдралыг өөрөө тууллаа. Ганцаараа яваад, мөнгө зээлээд, өрөнд ороод сүүл­дээ байгуулсан телевиз маань хаагдчихлаа. Дээшээ тэнгэр хол, доошоо газар хатуу болсон ч би хүнээс зээлсэн мөнгөө өгөх л ёстой. Энэ чинь бизнесийн харилцаа. Том эзэнтэй, мөнгөтэй компаниу­дыг түшиглэж хэвлэл мэдээллийн байгууллага хөгждөг юм байна. Би энэ бүхнийг сүүлийн 17 жилийн амьдралаасаа ухаарлаа.  Би үүнийг зөрчих гэж үзсэн байхгүй юу. Өөрөө, ганцаараа босгочихъё, сэтгүүлч эзэнтэй, медиа групп байгуулъя гэж бодсон юм. “Улс төрийн тойм” сонин, “Шонхор” суваг, ipost  сайт гээд гурвалсан үйлчилгээтэй ийм медиа групп байгуулъя гэж бодсон минь одоо худлаа боллоо л доо.

Засгийн газрын Хэрэг эрхлэх газрын дарга Ч.Сайханбилэгийн танай сонинд өгсөн ярилцлагыг уншаад стандартаа хангачихвал, хаагдсан телевизүүд асуудалгүй л гэж ойлголоо. Харин энэ стандар­тыг нь би л лав хангаж чадахгүй. Бусад найман телевиз маань хан­га­вал сайн л байна. Тэгвэл тэдэн­дээ амжилт хүсье. Надад дахиад сая долларын хөрөнгө оруулалт олдох ч үгүй. Би үнэхээр айж байна. Яагаад гэвэл хүн юм хийхэд нэг өдөр л байхгүй болгодог юм байна. Хүн хүнээ мэхэлдэг юм байна. Нэр хүндтэй хүн бусдыг хүн гэж бод­дог­гүй юм байна. Телевиз үнэхээр том тоглоом байна.  Би энэ тоглоомонд хожигдлоо. Яаж ч болохгүй үнэн гэвэл энэ. Үнэнээ хүлээх ёстой. Хэн ч намайг энэ салбар руу ал­ба­даа­гүй. Би өөрөө л орсон. Одоо би өөрөө л эрсэдлээ үүрнэ. Энэ бол миний дайрах ёстой лай. 

–Телевизүүдийг хаасныг ард түм­эн, үзэгчид улс төртэй хол­бож ойлгоод байх шиг байна лээ?

-Бүхнийг
улс төр рүү чихээд гарах амархан л даа… Гоё байдаг байхгүй юу. Би олон жил улс төр бичсэн. Улс төрд юу болдгийг дэн­дүү сайн мэднэ. Гэхдээ би энийг энэ удаа улстөржүүлэхгүй.  Надад ашиггүй. Хэрэв би  2016 онд улс­төрд орох гэж байгаа бол, ямар нэг намын харьяалалд байдаг бол улстөржилт ашигтай. Гэвч би эрх чөлөөг эрхэмлэдэг сэтгүүлч хүн учраас энэ удаа улстөржилтөөс зугтаж явна. Би улс төрийг бичнэ үү гэхээс өөрөө дотор нь хутгалдаж заваармааргүй байна. Тэгээд ч би   бодит байдлыг ярьж байна. Над шиг ингэж бодит байдлыг ярьж байгаа хүн байгаа ч уу, үгүй ч үү.  HD “Монгол” телевиз, “Бодь”-ийн­хон шиг гоё телевизийг би хийж чадаагүй. Гэхдээ хүмүүс “Шонхор” сувгийг үздэг байсан. Энэ те­ле­ви­зэд сайн сэтгүүлчид цугласан юм.  Гуч гаруй ажилтнаа тал тал тийш нь тарахад ямар хэцүү байсан гэж санана. Өдөрт л тав, зургаагаар бусад телевиз рүү яваад л. Тэд маань телевизээ буцаад нээх болов уу гэсэн горьдлоготой бай­сан. Гэхдээ би тэдэнд үнэнийг хэл­сэн. Тийм учраас “Шонхор” те­ле­ви­зийг би лав дахин гаргахгүй ээ. 

–Тэгэхээр “Шонхор” телевиз дахиж эфирээ цацахгүй нь ээ. Та эсвэл зарах уу?

-Дахиж
эфир цацахгүй. Тусгай зөвшөөрлийг зарж болдоггүй хуультай юм билээ.

–Ийм амархан бууж өгч байгаа юм уу?

-Мөнгөний
өмнө бууж өгч бай­на… Өөр яана гэж. Гарц байх­гүй. 

–Тэгээд одоо яах уу?

-Кёкүшюүзанд буцааж өгнө.

–Мөнгөө буцааж авна гэж үү?

-Мөнгөө
буцааж авмаар байна. Өгөх нь үү, үгүй юу. Нэгэнт хийгдсэн наймаа гэх үү. Тэгвэл  тэгээд хууль хяналтын байгууллагад хандана даа. 

–Хөрөнгө оруулагч гарч ирээд хамтарч ажиллая гэж санал та­ви­бал?

-Үгүй,
одоо би ажиллахгүй. Ер нь төртэй гэрээ байгуулаад ажил­лана гэдэг хүнд юм байна. “Шунх­лай” компанийг хар л даа. Ком­па­нийн­хаа хувьд алдагдалд ороод зарж буй  бүтээгдэхүүнийхээ үнийг нэмэх гэхээр  төр хөн­гөлөлттэй зээлээ буцаана, бас хэдэн тэр­бу­маар нь торгоно гэж дарамталж байна.  Телевизийн салбар яг ийм, төртэй гэрээ байгуулдаг. Төртэй хутгалдаж, төртэй гэрээ байгуулж бизнес хийнэ гэдэг хүнд юм байна.  Гэхдээ ингээд хэвлэл мэдээллээс арчигдаад, яваад өгч байгаа юм биш шүү. Сонин, сайт маань  бай­на.  Юм бичих чадвараа алдаагүй байна.

–Таны хөтөлдөг “Цензургүй яриа” нэвтрүүлэг цаашид гарах уу?

-Хэсэг
хугацааны дараа ” Цен­зур­гүй яриа” дахин гарч эхэлнэ. Гэхдээ хэд хэдэн телевизээс санал ирсэн. Аль нэгтэй нь хамтарч ажиллана гэж бодож байгаа. 

–Есөн телевизийг хаахад 300 гаруй сэтгүүлч ажилгүй болж, олон айлын амьжиргаанд нө­лөөл­сөн?

-Манайхаас
36 хүн ажилгүй болсон. Тэдний зарим нь банкнаас цалингийн зээл авчихсан байгаа. Манайд л гэхэд цалингийн зээлтэй зөндөө хүн байсан. Одоо энэ хүмүүс зээлээ төлөх ёстой, ажил хийх ёстой. Гэтэл тийм амархан ажил олдох уу. Хэцүү ш дээ. Ер нь тэгээд хэвлэл мэдээллийн салбар төртэй найзална гэж ч байдаггүй юм байна.

Сонинтой харьцуулбал маш их дарамттай юм билээ.

–Ямар дарамтууд вэ?

-Тухайлбал,
“Сансар” кабелийн суваг  Улаанбаатар хотынхны ная гаруй хувьд хүрдэг. Энэ компани кабелийн сувгуудтай “С.Баярын тухай нэг ч сөрөг, үг өгүүлбэр танай телевиз гаргахгүй шүү” гэж гэрээ байгуулж ам тангараг өргүүлдэг.  Өмнө нь С.Баярын тухай гаргаад “Сансар”-аас салгагдаж байсан  телевиз бол “NBS”. Намайг “Шон­хор”-ыг аваад удаагүй байтал гэнэт нэг өдөр  “Сансар”-аас манай сувгийг салгачихсан. Юу болов гэтэл  “С.Баярын тухай бичдэг Л.Мөнхбаясгалан “Шонхор” теле­ви­зийг авчихсан байна, салгана аа” гэсэн байсан. Тухайн үед бичиг баримт дээрээ хуучин эзнээс нь нэр шилжүүлж амжаагүй байсан тул түүнийг нь үзүүлж Д.Батбаяр гишүү­нээр гуйлгаж би өөрөө далан та­ваар бууж өгсөн. Амьдралдаа би хэзээ ч олигархийн өмнө тэгж бууж өгч үзээгүй. С.Баярын тухай бичихгүй, гаргахгүй, амлаж байна, тангараглаж байна гэж байж “Шон­хор” сувгаа тэднийхээр ца­цуу­лах эрхтэйгээ үлдэж байлаа.  

–Тэгвэл та сүүлийн нэг жил их л дарамт амсч дээ?

-Би
хэтэрхий чөлөөтэй явсан сэтгүүлч. “Өдрийн сонин”-д чөлөө­тэй байсан. Энэ сониноос гараад хувийн сонин байгуулаад хэний ч дарамтад байж үзээгүй. Гэтэл сүүлийн нэг жилийн турш айм­шиг­тай дарамтад байлаа. Яг л торонд орчихсон юм шиг байсан. Одоо харин торноос гарч жинхэнэ нисч байна даа. Ийм байхад Монголын телевизийн сэтгүүлзүй яаж цэвэр байх юм бэ. Ийм байгаа үед теле­ви­зүүд л лав шударга ярихгүй. Иргэд үнэнийг ярихгүй байна гээд телевизүүдийг шүүмжилдэг. Ха­рил­цаа холбооны зохицуулах хороо үнэхээр л шударга юм бол энэ кабелийн телевизүүдэд да­хиад эхнээс нь тендер зарла л даа. Би тус хорооны дарга Б.Бал­гансүрэнд ийм шаардлага тавих гэж байгаа.

“Сансар”
кабелийн телевизэд телевизээ холбуулахын тулд 250 сая төгрөгийн хахууль өгдөг гэсэн. Гэхдээ баримт бол байхгүй шүү. “Шонхор”-ыг анх “Сансар”-т хол­бо­чих­сон байхад нь би худал­даж авсан болохоор яг хэдийг төл­снийг нь мэдэхгүй байна.  Яагаад гэвэл энэ кабел нь Улаанбаатарын 80 хувьд нь үйлчилгээгээ хүргэдэг болохоор энэ. Энэ тухай надад  Кёкүшюүзан л хэлсэн юм.  Хэрэв үнэхээр энэ Засгийн газар энэ салбарыг ариутгах гэж байгаа юм бол, шударга ажиллах зорилготой бол энэ бүхнийг болиулах хэрэгтэй ш дээ. Жирийн сэтгүүлч хүнд кабе­лийн сувгийн эрх олддоггүй. Гэтэл хэн нь дөрөв таваар нь авчихаад хэд нугалж зардаг юм бэ. Тэгээд эх­нээсээ булхай нь илэрч байгаа нь энэ. 

–Ажилгүй болчихсон сэт­гүүлч­­дийн нийгмийн асуудлыг төр засаг яаж шийдэх ёстой вэ?

-Уг
нь гадаад оронд бол төр хувь хүний бизнесийг үгүй бол­го­чихож байгаа юм чинь нөхөн олго­вор өгнө. Нөхөн олговор заа­вал өгөх ёстой. Үйлдвэрчний эвлэл гэж манайд байхгүй, сэтгүүлчдийг өнөө­дөр хэн ч өмгөөлдөггүй.

Хэвлэл мэдээллийн эрх чө­лөө­ний тухай хууль гэж айхавтар хууль орж ирсэн. Монгол Улсын Ерөн­хийлөгч санаачилсан гэх бо­ловч М.Батчимэг гишүүн утга санааг нь гуйвуулсан юм шиг байгаа юм. Ерөнхийлөгч өөрөө  уг хуулийн утга санаа гажууджээ гэсэн мэдэгдлийг хийсэн шүү дээ.  Тэгээд УИХ-аас татсан. Үүн дээр биднийг бас л хаана, бооно гэсэн утгатай заал­тууд орж ирсэн. Яагаад хорин хэдэн жил яваад ирсэн биднийг оролдоод эхлэв. 

–Хэвлэл мэдээллийнхэн хэ­зээ эрх чөлөөтэй болж, чөлөөтэй сэт­гэх вэ?

-Хурдхан
баян болох хэрэгтэй. Санхүүгийн эрх чөлөөгөө эдэлж, хүнээс мөнгө гуйхгүй болсон цагт л  хэний ч атганд орохгүй болно. Тэр хэмжээгээр эрх чөлөө ирнэ. Сэт­гүүл­­чид тийм болох ёстой. Тийм учраас хөл дээрээ тогтчихсон байгаа сонинууд цаашаа илүү хурдтайгаар баяжих хэрэгтэй. Энэ салбараас тэрбумтнууд төрөх ёстой. Тэгж байж бид хэвлэлийн эрх чөлөөгөө аварч үлдэнэ. Хэв­лэ­лээс тэрбумтан төрөөгүй цагт энэ салбар байнга хэн нэгний нохойд барьдаг мод байсаар байна. М.Бат­чимэг гишүүний өргөн барьж зүтгүүлж байгаа хууль бол үүний эсрэг чиглэсэн тун аюултай хууль. Тэр хуулийг яагаад ч батлуулж болохгүй. Батлуулахгүйн төлөө ч боломжтой бүхнийг хийх ёстой. Яагаад гэвэл эрх чөлөөгөө хам­гаалж үлдэхийн тулд шүү дээ.  

Д.ГАНСАРУУЛ

Гуравдугаар сарын 6-нд буюу Монголын үндэс­ний сэтгүүлзүй үүссэний 100 жилийн ойн баяраар Шинэчлэлийн Засгийн газар, Харилцаа холбоо­ны зохицуулах хороо­ноос есөн телевизийг хаасан.

“Монсинема”,
“VIP home shopping”, “Music­box”, “Шонхор”, “MBO”, “MDS”,
“ZMS”, “Соёмбо”, “ITV” гэсэн есөн телевиз хаагдсанаар 300 гаруй сэтгүүлч ажилгүй болоод байна.

“ITV” телеви­зийн­хэнтэй энэ талаар ярилцлаа.

Ш.АРИУНТУНГАЛАГ: СЭТГҮҮЛЧДИЙН БАЯРАА ТЭМДЭГЛЭЖ БАЙХ ХОЙГУУР ЗАСГИЙН ГАЗАР БИДНИЙГ АЖИЛГҮЙ БОЛГОЧИХЛОО

-“ITV” телевиз үйл ажиллагаагаа явуу­лаад хэдэн жил болж байгаа вэ?

-2004 оноос гадаад, дотоод худалдаа эрхэлж байгаад 2005 оноос эфирээ цацаж эхэлсэн. Манайх 2011 онд бүх тех­ник технологио шинэ­чилж, одоо HD формат руу ороход ганцхан прог­рамм шинэчлэх үлдээд байгаа.

–Өдөрт хэдэн цагийн нэвтрүүлэг бэлтгэж, үзэгч­дэд хүргэдэг вэ?

-Ойролцоогоор 20 ца­гийн нэвтрүүлэг хүргэдэг. Нийт нэвтрүүлгийн маань 80 хувь нь home shopping, үлдсэн хорин хувьд нь чөлөөт мэдээллийн хө­төл­­бөрүүд хүргэдэг.

–Харилцаа холбоо­ны зохицуулах газраас хэдний өдөр ирж шал­галт хийсэн юм бэ?

-Нэгдүгээр
сарын 5-ны өдөр. Тэр өдөр бямба гариг байсан. Ажлын өд­рөөр биш амралтын өд­рөөр ирж шалгадаг нь ч ямар учиртай байсан болоо.

Ачаалалтай ажиллаж бай­­гаа болохоор амралтын өдрөөр шалгаж байгаа, нэг телевизийг шалгахад тав, арван минут биш 4-5 цаг зар­цуул­даг болохоор ингэж таарч байна гэж тайл­бар­лац­гааж байсан. Тэднийг ямар дагаж явсан биш үнэн хэлж байгаад нь яаж итгэх вэ дээ.

–Танайхаас тэгээд чухам ямар зөрчлүүдийг ил­рүүл­сэн юм бэ. Ахуйн хүрээний зөрчил байсан юм уу?

-Нэгдүгээр
сарын 15-наас гуравдугаар сарын 1-нийг хүртэл манай телевизийн тусгай зөвшөөрлийг түдгэл­зүүл­сэн. Энэ хооронд бид зөрчлөө арилгаж эфирээ хаал­­­­гүй, нэвт­рүүл­гүү­дээ үзэгч­дэд хүргэж үйл ажил­ла­гаагаа хэвийн үргэлж­лүүл­сэн.

Сурталчилж буй бараа бүтээгдэхүүний 20 хувь нь үндэсний үйлдвэрлэгчийнх байх ёстой гэсэн шаардлагыг шалгалтынхан манайд тавьсан.

Манай телевиз анх Со­лон­госын хөрөнгө оруу­лалт­тайгаар байгуулагдаж, солон­гос захиралтай байсан. Өн­гөр­сөн оны долдугаар сард солонгос захирал нутаг бу­цаад энэ телевизийг мон­гол­чуу­дад бэлэглэлийн журмаар өгсөн юм. Анхнаасаа л гадаа­дын хөрөнгө оруулалттай байсан учир бид Солонгосын барааг сурталчилдаг байлаа.

Харин одоо монгол захи­рал­тай болсон. Шал­галтынх­ны шаардлагыг биелүү­лэ­хийн тулд үндэсний үйлд­вэр­лэгчидтэй хамтарч ажил­ла­хаар уйгагүй л зүтгэж, олон үйлдвэр, байгууллагын хаал­гыг татаж хамтрах хүсэлт тавиад гандан буурахгүй л гүйсээр байна. Манай теле­виз зөвхөн Улаанбаатар хо­тод цацагддаг болохоор үн­дэсний үйлдвэрлэгчид хам­рах нь хүрээ бага гээд хамтрах сонирхолгүй байх юм. Ийм нэг асуудалтай тул­гар­ч­ихаад байна.

Шалгалтаар бараа бү­тээг­д­эхүүнийг хөтлөгч студид тайлбарладаггүй гэж дүг­нэ­сэн байна лээ. Манай хөтлөг­чид ихэнх бараануудаа тайл­бар­лаж, сурталчилдаг. Харин ч энэ тал дээр манайх маг­тууш­тай шүү. Үнэн байдлыг ингэж гуйвуулж дүгнэсэнд гайхаад байгаа юм. Ямар үндэслэлээр ингэж дүгнэж, зөрчил гэж үзсэн юм бол оо.

Зориулалтын шал, дуу тусгаарлагч хана, цахил­гаа­ны утасны асуудалтай гэж дүгнэсэн. Шалгалт ирэх үе нь манай телевизийн нүүдэл суудалтай давхцсан.

Бэлэглэлийн журмаар те­леви­зийг аваад холбогдох газруудаар нь явж бичиг цаас­ны ажил хийсээр байгаад аравдугаар сар хүрсэн юм. Ингээд албан ёсоор Монго­лын талд “ITV” телевиз шил­жээд бид хуучин түрээсийн байрнаас нүүгээд одоогийн байрандаа ирсэн. Энэ байр нь хувийн барилга. Эфирээ доор байрлуулсан. Дээд давх­рын нэг өрөөнд студи маань бий. Өнгөрсөн арван­хоёр­ду­гаар сарын эхээр кабелийн холболтын ажил эхэлсэн. Уг нь манай талаас бүх ажил жин тан болчихсон байсан. Харин нөгөө байгууллагууд маань холболтын ажлаа эх­лүү­лэх гээд цаг алдсан. Ин­гээд кабелийн холболтын ажил ч дуусаад бид ч дуу, дүрсээ шалгах ажлаа эхлүү­лээд байтал Харилцаа хол­бооны зохицуулах хороо­ноос шалгалт ирсэн. Хэрэв шалгалт долоо ч юм уу арван хоногийн дараа ирсэн бол тэдний зөрчил гээд байгаа тэдгээр зүйлсийг бид хийчих байсан. Угаасаа л хийхээр тө­лөв­лөчихсөн байсан ажлууд шүү дээ.

Одоо бол ямар ч зөрчил­гүй. Бүх зөрчлөө арил­гачих­сан.

–Гуравдугаар сарын 6-ны өдөр сэтгүүлчдийн баярын өдөр байсан. Энэ өдрөөр ийм шийдвэр гар­гаж, телевизүүдийг хаас­ныг зориуд хийсэн үйл­дэл гэцгээж байна?

-Ер
нь энэ бол буруу. Төр засаг ард түмэндээ нээлттэй байя гэвэл ийм байж болох­гүй. Энэ ёстой ойлгомжгүй явдал боллоо.

Харилцаа холбооны зо­хи­цуулах хорооныхон  гурав­дугаар сарын 1-нд найман тоот тогтоол гаргасан юм билээ. Манайд 6-ны 10 цагт 22 минутад “Илэрсэн зөрч­лийг цаг тухайд нь бие­лүү­лээ­гүй” гэдэг шаардлага авчирч өгсөн. Гэтэл манайх хоёр­ду­гаар сарын 25-нд зөрчлөө арилгасан талаар зургаан тоот албан бичгээ Харилцаа холбооны зохицуулах хо­роонд хүргүүлсэн юм.

Шалгалтын явцад бас нэг зүйлийг зөрчил гэж үзсэн. Хэрэглэгчийн санал хүсэл­тийг хүлээн авах дэвтэр, са­нал гомдол барагдуулах жу­рам байхгүй байгааг зөр­чил гэж үзсэн. Манай байгууллага шинэ захиралтай болж, удирд­­лагын түвшинд нэлээд өөрчлөлт орсон. Үүнийг да­гаад байгууллагын дүрэм, журамд ч өөрчлөлт ордог. Бид хуралдаж нэгдсэн журам, дүрмээ хараахан гаргаагүй байсан. Бас манайхыг байрш­лаа сольсон талаар мэдэгдээгүй гэж буруутгасан. Гэтэл бид телевизээ одоо­гийн байр руу нүүж ирсний дараа байршил, утас харил­цаа, хаяг гээд бүхий л шаард­лагатай зүйлсээ мэдэгдсэн. Гэтэл мэдэгдээгүй гээд бай­сан.

–Танайх хичнээн сэт­гүүлч, ажилтантай вэ?

-20 гаруй сэтгүүлч, ажил­чинтай. Манай телевиз жижиг ам бүл л дээ. Гэхдээ нэг өдрийн дотор 20 гаруй хүн ажилгүй болчихлоо. Төр за­саг маань яагаад ингэж шу­дар­га бус хандаж байгаа юм бэ. 300 сэтгүүлчийг гуд­манд гаргачихлаа шүү дээ. Энэ сэтгүүлчдийн цаана хичнээн хүний ам ангайгаад хүлээж байгаа бол. Олон айлын амьжиргааны асуудал хэцүү байдалд хүрчихлээ.

Бид зөрчлөө аль болох боломж бололцоогоороо ба­раг­дуулсан. Эдгээр зөрчлийг шууд л за гэж хэлээд арил­га­чихгүй. Тодорхой хэмжээгээр хугацаа шаардана. Уг нь хоёр­­дугаар сарын 22-ны өдөр зөрчлөө арилга гэсэн л дээ. Бид боломжоороо л цаг нартай уралдан байж зөрч­лөө барагдуулаад 25-ны өдөр албан бичгээ илгээсэн нь тэр. Бид зөрчлөө болол­цоогоороо арилгаад албан бичгээ явуулаад байхад яагаад чив чимээгүй байж байгаад ийм олон хүнийг ажилгүй болгочихож байгаа юм бэ гэж төр засгаасаа асууя.

–Гуравдугаар сарын 6-ны өдөр та бүхэн баяраа тэмдэглээд телевизээ хаагд­саныг ч мэдээгүй юм байна лээ шүү дээ?

-Тэгсэн.
Бид уг нь баяр ёслолын л байдалтай сэтгэл өөдрөг байсан. Үнэндээ тэр өдөр телевизээ хаагдсаныг мэдээгүй. Сэтгүүлчдийн бая­раа тэмдэглэж байх хойгуур Засгийн газар маань биднийг ажилгүй болгочихлоо. Үнэ­хээр сонин үйл явдал болж байна. Энэ бүхэн чухам юунаас болоод байгааг хэлэх арга алга. Улс төрөөс болоод байгаа юм уу, ойлгомжгүй юм.

Үнэндээ маш их тул­гам­даад байна. Уйлах энүүхэнд байна. Өчигдөрхөн ажилтай байсан бол өнөөдөр ажил­гүй­чүүдийн эгнээнд орлоо, бид. Цаашид юу хийж амьдралаа авч явах юм бэ. Амьдрах, ажиллах нөхцөл боломжийг минь хаачихлаа.

Үнэндээ чөлөөт хэвлэлийг хаана гэдэг чинь Засгийн газрын хийх ажил биш. Ард түмэн, үзэгчдийн л хийдэг ажил баймаар юм. Тэгтэл яагаад засаг төр маань үзэгч­дийн ажлыг хийгээд байгаа юм бэ. Ойлгомжгүй зүйл их байна.

 

“ITV” ТЕЛЕВИЗИЙН ЗАХИРАЛ Т.УРАНБОЛОР: БИД ШҮҮХЭД ХАНДАНА

–Ямар үндэслэлээр та­най телевизийг хаасан юм бэ?

-Манай
телевизэд шал­галт хийгээд гурван зөрчил байна гэсэн. Бид зөрчлөө арилгаад хоёрдугаар сарын 25-нд Харилцаа холбооны зохицуулах хороонд албан бичиг хүргүүлсэн. Гэтэл тэр­нээс хойш ямар ч чимээгүй байж байгаад гэнэт л теле­ви­зийг маань хаачихлаа. Манай телевиз дээр ирж зөрчил арилгасан байдалтай танил­цаа­гүй байж шууд хаачих юм. Үүнд гомдолтой байна. Бид энэ талаар шүүхэд хандахаар төлөвлөөд байна.

–Телевизийг тань хаасныг хэзээ мэдсэн бэ?

-Танаас
л дууллаа. Ер мэдээгүй байсан. Нэвт­рүүл­гийг дамжуулдаг холбогдох газрууд нь бидэнд энэ талаар мэдэгдээгүй. Бид цацаж бай­гаа байх гээд л нэвтрүүлгээ хийж байсан.

Манай телевиз 2005 оноос үйл ажиллагаагаа эх­лүүл­сэн туршлагатай бай­гуул­лага. Телевизэд байх шаардлагатай бүхий л тоног төхөөрөмжөөр тоноглогдсон. Өөрийн гэсэн байртай. Анх­наа­саа л home shopping-ийн чиглэлээр үйл ажиллагаагаа явуулсан телевиз. Ийм зүйл болсонд үнэхээр гайхаж байна.

Д.ГАНСАРУУЛ

Мартын наймны баяраар эрчүүд эмэгтэй­чүүдэд цэцэг, дурсгалын зүйл өгдгөөс гадна алт, мөнгөн ээмэг, бөгж, зүүлт бэлэглэх нь бий. Гурав­дугаар сар гарснаас хой­ших хэдхэн хоногт дэл­хийн зах зээл дээр алтны үнэ өсч, нэг унци буюу 31.1 грамм алт 1579 ам.дол­лараас 1583 ам.дол­­ларт хүрээд байна. Монголбанк өчигдөр нэг грамм алтыг 70861 төг­рөгөөр авч байлаа.

Алтны өсөлт манай­ханд, ард иргэдийн худал­дан авалтад хэрхэн нөлөөлдгийг сонирхож сурвалжилсан юм.

“Зоос
гоёл”-ын алт, мөнгөн эдлэлийн худал­дагч нар “Алтны үнийн өсөлтийг анхаарах хэрэг­тэй байдаг. Дэлхийн зах зээл дээр алтны үнэд өөрчлөлт орвол бид да­гаад эдлэлүүдийнхээ үнэд өөрчлөлт оруулна. Тэгэхгүй бол алдагдал ордог. Маш эмзэг бизнес учир эдийн засгийн мэдээ­лэл сайн авдаг” гэцгээж байлаа. Алт,  монетны үнийг өөрчлөх эсэхийг компанийн удирдлагууд шийдээд худалдагч­да­даа үүрэг өгдөг юм байна. “Зоос гоёл”-ын худалдагч Ц.Дүүрэнжаргал “Алтны үнэ өсч байна уу, буурч байна уу гэдэгт анхаарал хандуулдаг. Мөнгө алтаа дагадаг. Алтны үнэ өсвөл мөнгө дагаж өсдөг” гэлээ. Тэрээр энэ дэлгүүрт ажиллаад жил гаруй болж байгаа гэнэ. Түүний лангуун дээр мөнгөн хослол, монетон бөгж, алтадсан цаг өрөөстэй.

Тэрээр “Эмэгтэйчүүдийн баяр болох гээд одоо л бор­луулалт эхэлж байна. Сая гэхэд л нэг залуу найз бүс­гүйдээ зориулж мөнгөн хослол аваад явлаа. Мартаар алт, монет гэхээсээ илүүтэй мөнгөн ээмэг, бөгж, гинжийг илүү сонгодог” гэсэн юм.

Манайд Сингапур, Турк, Тайланд, Монгол, Энэтхэг, Хятад гэсэн олон орны мөн­гөөр хийсэн эдлэл зарагддаг. Гэхдээ Монгол, Турк мөнгөөр хийсэн ээмэг бөгж зонхилдог юм байна.

Хар бараан өнгөтэй мөн­гийг хар мөнгө гэдэг. Ийм мөнгийг цалин цагаан мөнгө­тэй харьцуулбал илүү бөт бөх гэх нь бий. Харин энэ нь буруу ойлголт гэдгийг Ц.Дүүрэн­жаргал хэллээ. Хийц, грам­маараа л ялгагддаг болохоос биш ижилхэн л мөнгө аж. Тэрээр Арабын нэгдсэн Эмират улсаас оруулж ирдэг “Домино” брэндийн 22-24 кратын алт, монетоор бүрсэн цагнуудаа танилцууллаа. Лангуунд нь тавигдсан хам­гийн үнэтэй цаг тус брэндийн сваровский шигтгээтэй, чулуун нүүртэй, 23 кратын алтаар бүрсэн эрэгтэй хүний бугуйн цаг. Үнэ нь 250 мянга. Түүнтэй ярилцах зуур бүрмэл цагуудыг худалдан авагчид ихээр сонирхож, үнэ ханшийг сонсч, хямдралтай эсэхийг нь тодруулж байлаа.

Үнэт эдлэлийн худалдаг­чид алт, монет, мөнгийг унци нэгжээр бус лан, цэнгээр хэмжиж яриад хэвшчихсэн байдаг юм байна.

Харин алт үнэт эдлэлийн “Эрдэнийн гоёл” дэлгүүрийн худалдагч баяр дөхөхөөр л худалдан авалт ихэсдэг, монголчууд загвар, хийцийг нь харж байж сонголт хийдэг болсон тухай ярилаа.

Алт үнэт эдлэлийн “Мөн­гөн завъяа” дэлгүүр хөл хө­дөлгөөн ихтэй байлаа. Ан­заа­раад байхад мөнгөн эдлэл зарж байгаа лангуун дээр л охид, бүсгүйчүүд хоёр гурваараа очоод баярын гоё­лоо сонгож байлаа. Харин алт, монетон эдлэл, мөнгөн аяга мэтийн лангуунууд дээр ганц нэг л хүн очоод үнийг нь сонирхох.

Сваровский шигтгээтэй, гоёлын чулуун шигтгээ, нүдтэй мөнгөн ээмэг, бөгж, зүүлт одоо их гүйлгээтэй байгааг уулзсан худалдагч бүр ярьж байлаа.

Алт, монетон эдлэл даг­наж зардаг худалдагчид ойрд орлого багатай сууж байгаа аж. Учир нь манайхан цагаан сар, наадмаар алтан эдлэл худалдан авч, гангардаг юм. Алт, монетон эдлэлийн лангуунуудынхан сая цагаан сарын өмнө гүйлгээ сайтай байж их л урамтай ажил­лацгааж. Харин одоо Март болох гэж байгаа учир мөн­гөн эдлэлийн лангууныхны ажил эхэлжээ. Тэд гайгүй орлого олж байгаа бол алт, монетон эдлэлийн худалдагч зарим өдөр ганц нэгхэн бараа зардаг бол за­рим­даа хоосон буух ч тохиол­дол байгаа гэнэ. Үүнийгээ дэлхийн зах зээл, алтны үнийн өсөлттэй огтхон ч холбохгүй юм. Угаас цагаан сарын дараа алт, монетон эдлэлийн худалдаа буурдаг аж. Жилийн жилд л ийм байдаг байна.

Гэхдээ яахав бусад өд­рүүдийг бодвол Март, цэр­гийн баяр, Эх үрсийн баяраар харьцангуй дажгүй орлого олно.

Алт, үнэт эдлэлийн худал­дагчаар арав гаруй жил ажил­ласан Н.Долгорсүрэн гуай­гаас зарим зүйлийг тодруул­сан юм. Киноноос харж бай­хад дээр үеийн хүмүүс алт, мөнгөн зоос, эдлэлийг хуу­рамч эсэхийг нь үлээж чихэн­дээ нааж сонсож шалгаж бай­гаа нь харагддаг. Бас алт, мөнгөн эдлэлийг хазаж, до­лоож ч байх шиг тохиолдол­той таарч байсан удаатай. Энэ бүхнийг түүнээс лавлаж сонирхлоо. “Алт, мөнгөн эд­лэл авахдаа юуны түрүүнд сорьц болон улсын үйлдвэ­рийнх нь тэмдгийг шалгах ёстой. Би олон жил худалдагч хийхдээ янз бүрийн л хүнтэй таарч байсан. Алдартай дарх­чуул алтыг үнэрлээд л хуурамч уу, үгүй юу гэдгийг мэдчихдэг юм. Тэр дархчуу­лаас “Алт ямар үнэртэй вэ” гэж асууж л байлаа. Хуурамч алтнаас төмөр үнэртдэг гэсэн” гэж Н.Долгорсүрэн гуай яриад “Харин би шууд хараад л алт мөн үү, үгүй юу гэдгийг мэддэг. Бас алган дээрээ алтан эдлэлийг тавиад дэн­сэлж үзээд л мэднэ” гэлээ.

Олон жилийн өмнө нэгэн дэлгүүрт хамт ажилладаг байсан худалдагч нь эртний эдлэл худалдан авдаг байж. Тэр хүн эртний алт, мөнгөн эдлэлийг үнэрлэж үзэж байж л худалдан авахаа шийддэг байсан гэнэ. Эртний хэт хутга, хөөрөг, авдрын булангийн мөнгөн хамгаалалт гээд юу ч байсан үнэрлэнэ. Алтыг ин­гэж маш сайн мэдэрч, өвөр­мөц шалгадаг хүмүүс одоо ч мэр сэр тааралддаг тухай тэрээр нэмж ярьсан юм.

Мөнгөн эдлэлтэй харь­цуул­бал монет, алтан эдлэл гүйлгээ бага. Энэ нь үнэ ханш­тай нь ч холбоотой байдаг гэнэ. Худалдан авагчид орж ирээд алтан эдлэл авахаар бол эхлээд загвар хийцийг хараад дараа нь хаанахын алт вэ гэж лавладаг байна. Тэгээд үнэ ханш нь таарвал хямдруулаад авна. Түүнээс биш алтны үнэ өсөөд байна уу, буураад байна уу гэдэгт огт анхаардаггүй, тоодоггүй гэ­сэн.

Гэхдээ эдийн засгийн чиг­лэлээр ажилладаг юм уу, нярав, нябо мэтийн мэргэ­жилтэй зарим хүмүүс “Сая хэдэн сар алт айхавтар өсөв өө. Одоо нэг хэсэгтээ буурна гэсэн. Тийм болохоор нүдэл­сэн бөгжөө авъя” гэсээр ороод ирэх тохиолдол байдаг аж. Гэхдээ бараг мянгад нэг гэсэн. Манайхан Монголын­хоо алтаар хийсэн эдлэлийг нэг их сонирхдоггүй байна. Хийц загвар нь сонирхолтой биш, сүүжин, навчин гэсэн улиг болсон цөөхөн загвар­тай гээд залуус тоохгүй.

“Мөнгөн
завъяа”-д одоо гүйлгээтэй байгаа бараа нь гоёлын чулуун болон сва­ровк­сий шигтгээтэй мөнгөн эдлэлүүд. Том, жижиг, хөх, ягаан, цагаан, улбар шар гээд янз бүрийн шигтгээтэй хараа булаам мөнгөн ээмэг бөгж­нүүд хийц загвараасаа шалт­гаалаад өөр өөр үнэтэй бай­на. Хүмүүс ер нь загварыг л чухалчилж бараагаа сонгож байгаа аж. Дараа нь Урт цагаан болон хуучнаар Хүнс­ний нэгдүгээр дэлгүүрийн ойр орчимд үйл ажиллагаагаа явуулдаг дэл­гүүрүүдээр орлоо.

Мартын наймны баяртай холбоотойгоор эрчүүд, за­луус орж ирээд мөнгөн хос­лолын үнэ их асууж байгаа гэнэ. Алтан, монетон эдлэ­лийн гүйлгээ зун, наадам, намрын дунд сар хүртэл “унтамхай” байдаг тухай ярив.

Урт цагаанд алт авдаг ченжүүд “Алтны үнэ хэлбэл­зэлтэй байсан ч томоохон дэлгүүрүүд тэрийг дагаад үнээ өөрчлөөд байдаггүй. Яахав сардаа нэг удаа л үнээ хөдөлгөж байгаа харагддаг. Харин алтны үнийн өсөлтөд гярхай хандаж, өөрчлөлтийг нь дагадаг хүмүүс бол бид шүү. Одоо чинь гэр орондоо алт хадгалдаг хүн байдаггүй. Бурхан бүтээлгэх юм уу, ээмэг, бөгж болгож хадгалдаг. Алт байгалиараа байснаас бүтээл болбол илүү үнэд хүрдэг” гэцгээнэ. Тэд нэг грамм алтыг дунджаар 70-71 мянган төгрөгөөр худалдан авч байгаа юм байна.

Харин хотын төвд ажил­ладаг ломбардууд нэг грамм алтыг 68-75 мянган төгрөгийн хооронд худалдан авч бай­гаа аж. Ийм их хэлбэлзэлтэй байгааг “Алтны үнэ зах зээл дээр хэлбэлзэлтэй байгаа болохоор тэр” гэж тайлбар­лаж байв.

Ченжүүд мэдээллийн хэ­рэгсэл, банкуудын мэдээл­лийн самбар, бие биенээсээ алт, мөнгөний ханшийн мэ­дээл­­лийг шуурхай авдаг бол ломбард ажиллуулдаг хүмүүс зурагтын мэдээний доогуур урсдаг алтны цаг үеийн мэдээнд анхаарал хандуулж хэдэн төгрөгөөр худалдан авахаа зохицуулдаг аж.

Д.САРУУЛ

Гэрэл зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Каракасийн чинээлэг айлын хүү Мигиел Ангел Гонзалес ядуусын хо­роол­лын, сонин зардаг үзэсгэлэнт охин Стре­литад анхны харцаар дур­лана. Тус хотын нэр нөлөө бүхий баян айлын том хүү гудамжны халтар царайттай хайр сэт­гэ­лийн холбоотой болсон нь бүх үйл явдлын эхлэл, зангилаа, учир утга бол­дог. Хэдий хайр дурлалд нь саад бэрхшээл, зовлон гуниг, салалт, мэхлэлт тохиолддог ч хосууд эцэст нь уулзаж, үлдсэн амьд­ралаа хамтдаа өнгөрүү­лэхээр болж буйгаар “Хал­тар царайт” кино дуусдаг.

Телевизийн олон ангит “Халтар царайт” кино 1992 онд Венесуэ­лийн телевизээр гарч тухайн үедээ шуугиан тарьсан.

Энэ кино англи, орос, монгол, филиппин хэл дээр орчуулагдсан бөгөөд Монгол, АНУ, Филиппин, ОХУ зэрэг улсуудын томоохон телевизүүдээр гарсан байна.

 

“Халтар
царайт”-ын Стрелитад тоглосон Венесуэл, АНУ-ын жүжигчин Соня Элеонора Смит удам дагасан жүжигчин. Ээж Илеа­на Жаке нь 1947 онд Германд төрсөн бөгөөд Венесуэлийн ал­дар­тай кино жүжигчдийн нэг юм. Тэ­рээр ганц хүүхэдтэй, тэр нь Соня Смит.

Соня драмын театр, кино зураг авалт руу ээжийгээ дагаж очдог байсан нь жүжигчний мэргэжил, амьдралыг сонгоход нөлөөлжээ.

Соня Смит 1972 онд Пеньселваны мужийн Филадельфи хотод төржээ. Эцэг эх нь түүнийг багад нь хоёр тийш болсон бөгөөд Илеана Жаке охиноо дагуулаад Венесуэлд буцан иржээ. Соня испани орчинд өссөн учир испаниар чөлөөтэй ярьж, бас герман, англиар ярьж, бичдэг юм байна. Коллежид сэтгэлзүйн чиглэлээр суралцдаг байхдаа “Халтар царайт” кинонд тоглосон нь түүнд маш их нэр алдрыг хайрлаж, жүжигчний амьд­ралыг эргэлт буцалтгүйгээр сон­го­ход “ташуур” болжээ. 12 нас­тай­гаа­саа кинонд тоглож жүжигч­ний замналаа эхлүүлсэн ч түүнд жин­хэ­нэ амжилт, олонд танигдсан алдар хүндтэй болоход “Халтар царайт” кино нөлөөлснийг Вене­суэлийн урлаг судлаачид нэгэн дуугаар хэлдэг байна.

“Халтар
царайт”-ын Стрелита­гийн дүрийг амьдруулснаар Соня зөвхөн Венесуэлийн жү­жиг­чин гэгдэхээ больж олон улсад алдартай болсон юм. Холливудад данстай жүжигчин бүсгүй маань гуч гаруй уран сайхны кино, арваад жүжиг, телевизийн олон ангит гучаад кинонд гол болон туслах дүр бүтээгээд байгаа аж. Тэрээр одоо энэ оны сүүлээр дэлгэцэнд гарах “Маридо Эн Алгүлэр” гэх цувралд тоглож байгаа юм.

Айлын ганц охин, ээжтэй­гээ хоёулхнаа амьдардаг байсан нь эрх дураараа гэхээсээ илүүтэй аливаад хэрсүү хандаж, зорьсон­доо хүрэхийн тулд юуг ч даван туулдаг, зоримог зантай болгосныг ээж нь нэгэн ярилц­лагадаа дурд­жээ. Соня бүрэг ичимхий, танихгүй хүнээс бишүүрхдэг, ганцаардмал зантай охин байж. Харин ээж нь урлаг, тайз руу хөтөлсөн нь ган­цаард­мал араншингаа гээхэд нь тусалжээ. 

Соня Смит олны танил, Холливудын алдартай жүжигчин боловч хувийн амьдрал, өөрийн­хөө талаарх мэдээллийг хав дар­даг. Үүнийгээ “Миний амьдрал бол миний л амьдрал” гэж тайл­бар­ладаг аж. Түүнтэй холбоотой ямар нэгэн сенсаци, папараци гарч байсан удаагүй. Тэрээр “Би АНУ-д төрж, Испанид өссөн ч ээж минь намайг герман хүүхэд шиг хүмүү­жүүл­сэн. Тоглох, хичээлээ давтах, зурагт үзэх бүхий л зүйл минь нарийн хуваарийн дагуу явдаг байлаа” гэж ярьжээ. 

Соня “Олвидартэ Жамас” ки­нонд хамтран тоглосон Мексикийн жүжигчин, сайхан залуу Габриел Поррастай гэрлэжээ. Тэд 2008 оны хоёрдугаар сард хуримаа нууцаар хийсэн юм. Соня одоо Миамид нөхөр, ээжийнхээ хамт амьдарч байна.  

Соня Смитийг алдартай продюс­сер, нэр хүндтэй эрхмүүд “Цайвар үстэй, цэнхэр нүдэт бүсгүй” хэмээн тодотгодог. Түү­ний бүтээсэн дүрийг алдартай болгоход цайвар урт үс, гал цогтой цэнхэр нүд нь нөлөөлсөн гэхэд эргэл­зэх аргагүй.

Ирэх дөрөвдүгээр сард 41 насны төрсөн өдрөө тэмдэглэх Соня Смит “Жүжигчний амьдрал нүргээнтэй ч би тайван амгалан байж, өглөөний кофегоо тухтай ууж, орой нар жаргахыг ширтэн харах дуртай” гэжээ.

Харин “Халтар царайт” кинонд хамтран тоглож Мигель Ангелын дүрийг бүтээсэн жүжигчин Гуил­лер­мо Давила 57 насны босгыг алхаад байна. Тэрээр гурван удаа гэр­лэсэн боловч аль нь ч бүтээгүй. Даниела, Элена гэх хоёр охин, Гуиллермо гэх нэг хүүтэй. Хүүх­дүүдтэйгээ уулзахын тулд Каракас, Миамигийн хооронд ирэн очин явдаг, амьдралтай аж. Сүүлийн үед дорвитой бүтээл хийгээгүй, дууны урлагаа орхичихоод байгаа аж.

1990-ээд оны эхээр монгол­чуудыг байлдан дагуулсан “Халтар царайт”
киноны гол дүр Стрелита ийн
даруухан, нууцлагдмал амьдарч уран бүтээлээ
үргэлж­лүүлж байгаа бол Мигель Ангел урлагаас
жаахан хөндийрчихсөн аж төрж байна.

Та бүхэнд “Халтар царайт” киноны дууны шүлгийн орчуулгыг сонирхуулъя.

 

Яасан сайхан тогтуун, уянгалаг үдэш вэ

Дуудаад дуудаад ханамгүй нэрийг чинь

Сэтгэлийнхээ чанадад энхрийлэн шивнэнэм

Хэзээ ч мартахгүйгээр зүрхэндээ хадгалнам

Намайг ховсдон дурлуулсан чинийхээ

Ид шидийн гэмээр орон зайд умбан

Хүсэл мөрөөдлийн ертөнцдөө мансуурч

Улаахан булбарай уруулыг чинь үнснэм

Шөнөжин чи минь хүсэл гижигдэнэ

Чамдаа илбэдүүлсэн мэт тэмүүлнэ

Хүсэл бүхнийг минь эзэмдсэн чи минь

Ая дуу болгондоо намайг урин дуудаач

Алив хонгор минь хүрээд ир

Амьдралыг жаргал болгоё

Анхны шөнөөс илүү

Надад өгсөн тэр мөч шиг

Алив хонгор минь хүрээд ир

Биесээ илбэн таалъя

Жүжгийн аз жаргалтай төгсгөл шиг

Энэ шөнө бидний хайранд амт нэмнэ

Би тэсэхгүй ээ, тэсэхгүй нь хонгор минь.

Д.САРУУЛ

Лондонгийн олим­пийн мөнгөн медальт, гавьяат тамирчин Н.Төгс­цогттой ярилц­лаа.

–Анхны сэтгэгдэл гэдэг зүйл цаг хугацаа улиран одсон ч тэр л хэвээрээ байдаг. Таныг одоо ч Монголын ард түмэн 17-хон настай бокс­чин хүүгээр л тө­сөөлж, хүлээн аваад байдаг юм шиг ээ. Танд тэгж санагддаг уу?

-Тэгэлгүй
яахав. Би тэр үеэс хойш өөрчлөгд­сөн. 21 нас хүрэх гэж байна. Нас бие гүйцлээ. Ер нь бол эрийн цээнд хүрчихлээ шүү дээ. Би бас тэгж боддог юм. Хү­мүүс тэр үед 17-той жаа­хан, хөөрхөн хүүхэд л гээд байдаг байсан. Анхны сэтгэгдлээрээ л байх юм даа, хэдэн ч жил өнгөр­сөн. Магадгүй тав, зур­гаан жилийн дараа дахин амжилт гараад 27 нас хүрэхэд хүмүүс “Нөгөө 17-той нас хүү чинь энэ байна” гэх байх даа гэж боддог юм.

–Тэмцээнээр гадагшаа явах гэж байгаа гэв үү?

-Маргааш
явах гэж байна. Гер­ман, Чех руу. Олимпоос хойш хоёр тэмцээнд орлоо. Алт, мөнгөн ме­даль авлаа. Улсын аваргад өрсөл­дөөд түрүүллээ.

–Лон­дон­гийн олимпийн меда­лийн тавцанд зогсч байхдаа та мөнгөн медалиа биш, өөрийгөө чамласан янзтай байсан?

-Олимпоос
медаль авахаар мэдээж сайхан байлгүй яахав. Тэр үеийн агшин бол сэтгэлд дундуур байсан. Олимпийн мөнгөн медаль бол том медаль. Юун би голох байтугай.

–Алтан медалийн төлөө тог­лож байхдаа тэсрээд хамаг хү­чээ шавхаагүй гэж үү?

-Миний
анхаарал гүйцэхгүй байсан л даа, тэр үед. Тархи ядарч анхаарал төвлөрөхгүй байсан. Тэр өдрийн өглөө нь юм идэж чадаагүй, жаахан шингэн юм уусан. Одоо тэр талаар яриад яахав. Чехэд болдог тэмцээнд кубчууд ирдэг юм. Харин Германы тэмцээнд кубчуудыг оруул­даггүй. Тийм болохоор Че­хийн тэмцээнд надтай олимпийн алтан медалийн төлөө тоглосон тамирчин маань ирнэ. Одоо л өрсөлдөгчөө харна даа. Цаашид олон таарна. Би олимпийн рингэд өөрөөрөө байж чадаагүй. Одоо тоглоод дийлэхгүй бол үнэхээр дийлэхгүй л байж гэж бодно.

–Өрсөлдөгчөө үзэн ядах то­хиол­дол гардаг уу?

-Үзэн
ядах юм байхгүй. Хүндлэл үзүүлэх хэрэгтэй л дээ, тамирчин хүмүүс бие биедээ. Тэр үед миний уур хүрч, шар хөдөлсөн. Дараа­гийн тэмцээн хурдан болоосой гэж бодож байсан. Эсвэл цагийг ух­рааж болдог бол ямар сайхан юм бэ гэж бодогдсон. Тоглолтын хэд­хэн хором асар хурдан өнгөр­чих­сөн. Цаг хугацаа асар хурдан ч өнгөрсөн, би ч хурдан ядарсан. Ядраад л байсан. Хичээгээд хичээ­гээд оноо ч гүйцээгүй.

–Та хэдэн нас хүртлээ бок­соор хичээллэе гэж боддог вэ?

-Мэдэхгүй.
Магадгүй энэ жил ч байж болно.

–Өөрийг тань монголчууд хол явах сайн боксчин гэж боддог шүү дээ?

-Сонирхогчийн боксоосоо боли­лоо гэхэд мэргэжлийн бокст тоглоно л доо.

–Мэргэжлийн бокс илүү эрс­дэлтэй санагддаг?

-Надад
мэргэжлийн бокс илүү таалагддаг. Олон үеийн турш тэсвэр хатуужлыг шалгадаг хүнд спорт. Зүгээр зогсвол цохиулаад унана. Нимгэхэн бээлийтэй 12 раунд тоглоно.

–Олимпийн дараа та их л зав­гүй харагдсан. Энд тэнд уриг­даж, янз бүрийн ёслолд орол­цоод л?

-Өнгөрсөн
аравдугаар сар хүр­тэл л тийм байсан. Хэцүү ч юу байхав. Тамирчин хүн амрах ёстой. Ярилцлага өгөөд яваад байхынхаа оронд бэлтгэлээ хийх хэрэгтэй. Хайран цаг зав. Хувийн ажил амьдрал, сургууль соёл гээд их завгүй байлаа.

–Энэ хавар сургуулиа төгсөх билүү?

-Энэ
жил дөрөвдүгээр курс. Боломжоороо хичээлдээ очоод номоо уншаад, даалгавраа аваад явж байгаа. Мөрдөн байцаагч, цагдаа мэргэжлээр төгсөнө.

–Таны энгийн өдөр хэрхэн өрнөдөг вэ?

-Янз
бүр. Өглөө босоод нүүр гараа угаагаад, цай уувал уугаад, уухгүй бол тэгээд гараад явна. Ихэвчлэн өглөөний цайгаа уудаг­гүй.

–Яагаад?

-Жин
барьсаар байгаад тэгээд сурчихсан юм болов уу.

–Гавьяат тамирчин Н.Бүр­гэдаа гуайтай ярилцахад тэрээр “Би тамирчин байх хугацаандаа 15 жил өлсгөлөн явсан” гэж ярьж байсан. Та  жингээ барихын тулд хоолоо хэр сойдог вэ?

-Би
өлсөөгүй (инээв). Жингээ хасах үедээ л жаахан өлсөнө. Би нэг их нервгүй. Идье гэснээ ид­чих­нэ. Заавал цадталаа идээд яах юм. Жаахан юм идчихээд гуч, дөчин минутын дараа мартаад сайхан болчихно. Ам л их цангадаг юм. Бүх бие хуурайшаад. Тэр л хэцүү. Ходоод халуу дүүгээд унтаж ча­дах­гүй. Тэгээд л хоолноос эхлүүлээд янз бүрийн юм бодоод хэвтэнэ. Угаас цаг хугацаа чинь хурдан өнгөрдөг. Юм гэдэг чинь дуусна. Тэр бүхэн амжилттай дуусвал гоё. Сэтгэл хангалуун байдаг.

–Та өөрийгөө тамирчны зам­на­лаар яваагүй байсан бол өдийд ямар явах байсан бол гэж төсөөлдөг үү?

-Бодогдоно
л доо. Гэхдээ тө­сөө­лөг­дөхгүй байна аа, юу хийгээд, яаж явж байх байсан бол гэж.

–Монголын “Зөн билгийн ту­лаан” тэмцээний ялагч Т.Заманд гуайн охинтой таныг холбоод бай­гаа. Та хоёр сүй тавьсан юм уу?

-Бид
хоёр үерхээд л явж байгаа. Сүй тавиагүй ээ.

–Олимпийн дараа хаагуур амрав?

-Гайгүй
амарсан. Хөдөө явсан. Хөвсгөл, Архангай, Эрдэнэт явсан. Гадагшаа нэлээд явлаа. Тэгээд л бэлтгэлээ хийгээд оны өмнө тэм­цээнд орсон. Түүнээс хойш бэлтгэлээ хийгээд л яваад байна.

–Чөлөөт цагаараа юу хийдэг вэ. Шинэ хоббитой болсон уу?

-Гэртээ
компьютер тоглоом тог­лоно. Чөлөөт цагаараа юу хийх вэ дээ, та ч гэсэн мэдэж байгаа шүү дээ. Манай Монголд хэд алхаад л баар сав, зоогийн газар байна. Чөлөөт цагаараа хийгээд байх юмгүй. Бэлтгэлээ л хийхгүй бол болохгүй. Бэлтгэлээ хааяа ганц нэг тасалчихдаг, санаандгүй. Тэгэнгүүт л хийх юм байхгүй. Үнэн уйдаж байгаа юм чинь. Бэлтгэлгүй л бол байж чадахаа больчихсон. Тэр хэмнэлдээ дасчихаж.

–Ирэх олимпийн алтан ме­даль цээжинд тань багтаж байна уу?

-Мэдээж
шар хөдөлж байна. Аварга болохыг хүсч байна. Одоо аварга биш мөнгөн медальтан гэж дуудуулж байна. Тааламжтай биш байна.

–Хэрэв та энэ үгийг 1990, 2000 оны үед хэлсэн бол хүмүүс таныг дүргүйцэн хүлээн авах байсан. Тэр үед ДАШТ–ээс хүрэл медаль авбал л том амжилт гэж үздэг байлаа?

-Өөртөө
л итгэнэ шүү дээ. Ми­ний өмнөөс өөр хүн тоглохгүй.

–Таныг өөртөө ийм их итгэл­тэй, хүчтэй байлгадаг зүйл юу вэ?

-Би
эхлээд сугалаагаа сонсоно. Дараа нь зүгээр л эвлэрчихдэг юм, тоглолтдоо. Ямар ч хүнтэй таарсан бай хамаагүй. Тоглолт ойртох тусам миний бодол санаа бэлэн болоод байдаг. Тэгээд л рингэд гарахад аль хэдийнэ хожчихсон байдаг. Зарим үед рингэний гадна, дотор, тоглолтын өмнө өрсөл­дөг­чийн минь гаргаж буй тэнэг үйлдэл намайг улам хүчтэй болгодог.

–Та гадаадад том тэмцээнд явж байхдаа эх орон, уул усаа сэтгэлдээ төсөөлж, эрч хүч авдаг уу?

-Уул
хад, сайхан байгалиа бодно. Аргалын хөх утааг үнэртэж байна гэж төсөөлдөг. Эмээ, гэр бүлийнхэнтэйгээ халуун ам бүлээ­рээ бөөнөөрөө цэвэр агаарт, голын дэргэд сууж байгаагаар их төсөөл­дөг юм. Миний гар утсан дээр Монголын үзэсгэлэнт байгалийн сайхан зургууд бий. Заримдаа бүр төсөөллөөрөө Монголдоо оччих­сон юм шиг болно. Зарим үед үнэхээр гоё байж чаддаг. Хүн чинь байнга өөдрөг байгаад байхгүй. Унаж босно. Тэмцээний нэг өдөр зөндөө л юм болдог.

–П.Сэрдамба, Э.Бадар–Ууган гавьяатууд тамирчны замналаа зогсоож байх шиг байна. Тэгэ­хээр таны нуруун дээрх үүрэг хариуцлага улам нэмэгдэж бай­на уу даа?

-Нэмэгдээд
байх ч юу байхав. Хийх ёстой юмаа хийнэ дээ. Тэм­цээн­дээ сайн оролцоход л болно.

–Та Монголд өрнөж буй өдөр тут­мын мэдээллийг хэр авдаг вэ?

-Сайн
авна шүү. Сайтууд руу орно. Мэдээ үзнэ.

–Үлгэрийн ном уншдаг хэ­вээ­рээ юу?

-Үлгэрийн
ном уншина ш дээ. Бараг бүгдийг нь уншаад дуус­чих­сан (инээв).

–Таны хүсэл?

-Олимпийн
аварга болчихоод тэр шөнө нь унтахгүй үүр цайтал монголчууд, шүтэн биш­рэг­чид­тэй­гээ цахим ертөнцөд байж, фэйс­бүү­кээр харьцана. Асуусан бүх асуултад нь хариулна даа гэж хүсч байлаа.

–Гэхдээ таны хувьд Лон­дон­гийн олимп эхлэл байсан шүү дээ?

-Эхлэл
байсан л даа. Цаашид юу болохыг хэн ч мэдэхгүй шүү дээ, тийм үү. Гэхдээ ямар ч байсан энэ жилийн ДАШТ-д оролцох сонирхол байна. Боломж байвал мэргэжлийн боксоор явах санаатай байна.

–Та мэргэжлийн боксоор нэг хэсэг тоглосон. Хэр удлаа?

-Лигт
зургаа, долоон сар бол­сон.

–Гадны боксчдоос сайн найзал­даг найз гэвэл?

-Азербайжаны 64 кг-ын жинд тоглодог Г.Батула. Бабала гэж дууддаг. Сая олимпод оролцсон юм. Надтай үе тэнгийн хүүхэд. Азербайжанд байхдаа хамт бай­сан.

–Сая УАШТ–д аль жинд үзлээ?

-56 кг-ын жинд ороод аварга болсон. Жин ийм болчихлоо л доо, өмнө нь 52, 54 кг гэж байлаа. Хуучнаараа байсан бол би 54 кг-ын жин руу орох байсан. Өөрч­лөгд­сөн болохоор одоо 56 кг-ын жинд тоглохоос өөр аргагүй боллоо. Эс­вэл 52 кг-ын жиндээ ч юм уу. Миний хувьд 52 кг-ын жин бол гоё жин. Энэ жиндээ би дэлхийн аварга, олим­поос мөнгөн медаль авлаа.

–Лондонгийн олимпийн үеэр манайхны хувьд дас­гал­жуу­лаг­чийн ур чадвар дутсан спорт бол бокс байсан гэж анзаарагдсан?

-Тийм
зүйл байхгүй л дээ. Ми­ний зуун хувийн алдаа болсон. Олимпийг бодохоор бухимдмаар ч юм шиг. Яахаараа ч тийм юм болчихдог юм бэ дээ. Гэхдээ цаа­наа­саа л болох ёстой зүйл болж байгаа байх л даа.

2009 оны ДАШТ-ий тэр үед миний сэтгэлзүй дэлхийн хэмжээнд хүрээгүй байсан. Зүгээр л арван жилийн  сурагч. Сургуулиа тэр жил төгсч байсан хүүхэд. Өөрийгөө сайжраад тийм түвшинд очсоноо ч мэдээгүй. Финалын тоглолт хүртэл гоё байсан. Финалын тог­лол­тод сул, нэг л сонин тоглочих­сон. Хүн чинь алдаагаа засдаг бол засахаар. Гэтэл энэ жил дахиад л нэг л хэвийн байсаар байгаад хожигдчихсон. Миний л буруу. Өөрийгөө зохи­цуулж чадаагүй. Өмнөх тоглолтууд ямар гоё бай­лаа. Өмнөх тоглолт гэснээс хамгийн гоё, оргил үе гэвэл олимпийн эрх олгох  Аста­нагийн тэмцээн л дээ. Формондоо орчихсон үе. Гучин оноо авч байлаа ш дээ. Нэгдүгээр тойрогт Азийн наадмын аваргыг техникийн илт давуу байд­лаар ялаад хоёрдугаар тойрогт Азийн аварга Энэтхэгийн тамирч­ныг 30:10-ын харьцаагаар буулгаж аваад дараа нь Пакистаны та­мир­чин­тай олимпийн эрхийн төлөө тоглосон. Тэр тамирчныг 22:9-өөр буулгаж авсан. Тэгээд Японы та­мирч­ныг 22:6-аар ялаад финалд Казахстаны тамирчинд 14:18-аар ялагдчихсан.

–Та томоохон тэмцээнээс ме­даль авчихаад эх орон руугаа яараад сэтгэл догдлон хонодог уу?

-Яах
ч үгүй ээ. Онгоцондоо унтаад л ирнэ. Олимпоос алт авсан хүмүүс догдлоод нойр нь хулждаг байх. Олимп, ДАШТ-ээс л алт ав­чи­хаад тэгж догдолно доо.

Д.ГАНСАРУУЛ
Гэрэл зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН