Author: Намсангийн Пагма

Дуурийн дуучин СТА Ц.Баттөртэй ярилцлаа.

-Та Дуурийн театрт 15 жил ажиллахдаа урын сангийнх нь 40 гаруй дуурьт дуулсан. Дуурийн гоцлоочийн хувьд урын сангаа маш зөв дарааллаар тавьсан цөөхөн дуучдын нэг. Моцартын “Увдист лимбэ”-ээс эхэлж Фигарог, дараа нь Вердийн “Трубадур”, Пуччинийн “Тоска” гэхчлэн. Театрт та хамгийн сүүлд “Аида” дуурьт дуулаад театраасаа гарсан. Тэр үед та өөртөө дараагийн том түүх босгохоор зэхэж байна гэж ярьж байсныг санаж байна. Удалгүй Оросын Буриадад сонгодог тоглолт хийгээд, саяхан Америкт очиж тоглолоо. Ойрын үед уран бүтээл арвин байна уу?

-Одоохондоо би хувиараа уран бүтээлээ хийгээд эрх чөлөөтэй явж байна л даа. Ойрын үед гурван ч сайхан дуу дуулчихлаа. Хэнтий нутгийн тухай “Цэцэн ханы нутаг” гэж сайхан дуу дууллаа. Сэтгүүлч Сонинбаяр гэдэг залуугийн шүлэг А.Энхтайван ахын хөгжим энэ дууныхаа клипийг хийхээр ирэх лхагва гаригт хөдөө явах гэж байна. Ардын уран зохиолч Балжирын Догмид гуайн шүлэг мөн А.Энхтайван ахын хөгжим “Бурхан Халдун” гэж сайхан дууг дууллаа. Мөн ”Өндөрхаан хайрхан” гэсэн ийм гурван дуу дууллаа. Гурвуулаа Хэнтий нутгийн тухай сайхан дуунууд.

-Бас гурвуулаа ардын жүжигчин А.Энхтайван гуайн хөгжим юм байна. Ингэхэд А.Энхтайван гуайн дуунууд эгшиглэгээгээрээ, сэтгэлийг илэрхийлэх орон зайгаараа гойд содон сайхан даа. Дуулахад ямархуу байв?

-Намайг сая Америкт тоглолтоо хийгээд ирэхэд ихэд олзуурхаж бичиж өгсөн л дөө. Их сайхан аялгуутай дуунууд юм. Гурвуулаа л хоолойны цар хүрээ далайц шалгасан дуунууд.

-Америкт хийсэн тоглолтынхоо сониноос хуваалцахгүй юу. Ямар хөтөлбөртэй явав?

-Тэнд гурван удаагийн тоглолт хийлээ. Намар нэг тоглоод өвөл шинэ жилээр Солт Лейкт нэг тоглоод сүүлд нь Чикагод тоглолоо. Тэнд ажиллаж амьдарч байгаа төгөлдөр хуурч Хулан гээд доктор, мэргэжлийн тоглогч хүн байна. Өөрөө сонгодог урлагийн хүн болохоор их сайхан зоригтой “Сонгодог үдэш” нэртэй тоглолт зохион байгуулж өглөө. Хоёр хэсэгтэй тоглолт хийсэн. Манай Дуурийн театрт нэг хэсэг концертмейстр хийж байсан Д.Маралгуа сонгодог бүтээлүүдийг тоглож өгсөн. Хөтөлбөр маань, сонгодгоос Фигарогийн ари, Эскомильогийн ари, “Отелло” дуурийн Ягогийн ари, тэгээд Оросын болон Монголынхоо хөгжмийн зохиолчдын овоо хэдэн романс дуулсан.

-Дуунуудаасаа ямар дуу сонсгов?

-“Жинжиймаа”-гаас эхлээд “Халуун элгэн нутаг” гэхчлэн. Ардын жүжигчин А.Загдсүрэн багшийн хүү Амарбүрэн гэдэг залуу байдаг юм. Америкт амьдардаг, өөрөө бас дуурийн дуучин мэргэжилтэй, басс баритон хоолойтой залуу бий. Тэр маань миний тоглолтод оролцож дуулсан. Амарбүрэн намайг урьж аваачиж, найз маань Хулантай хамтарч тоглолтыг маань зохион байгуулсан л даа. Найзынхаа урилгаар очоод Америкийн баруун эргээр нэлээн явж үзэж сонирхлоо.

-Монголын дуурийн алтан гургалдай хэмээн алдаршсан А.Загдсүрэн гуайн уянгын цээл хоолой, бүтээсэн дууриуд, ари романсуудыг нь үнэндээ мартахынг аргагүй. Бас их үзэсгэлэнтэй эмэгтэй байж. Үр ач нар нь тэнд олуулаа юм уу?

-Манай багш гурван хүүтэй шүү дээ. Амарбүрэн ахтайгаа Америкт байдаг. Бараг арван тав зургаан жил болж байгаа байх аа. Том нь эндээ байдаг юм. Ер нь сайхан амьдарцгаадаг.

-Үзэгчид таныг хэрхэн хүлээж авав. Тэнд байгаа монголчууддаа зориулж тоглосон уу?

-Эхний хоёр тоглолтыг монголчууддаа сонсгосон. Дараагийн “Сонгодог үдэш” тоглолтод монголчууд ч гадныхан ч нэлээн ирж сонирхсон. Чикагод манай монголчууд олон байдаг юм байна. Эмэгтэйчүүд нь америк, европ хүмүүстэй ханилж гэр бүл болсон нь олон байдаг юм байна. Тэд “Сонгодог үдэш”-ийг их сонирхож хань ижлээ, найз нөхдөө дагуулж ирсэн. Их олон гадаадын хүмүүс тоглолтыг маань үзэж сонирхлоо. Тэнд амьдарч ажиллаж байгаа монголчууд маань янз бүрийн л ажил хийж байгаа шүү дээ. Тэгээд ч тэр үү тоглолтын дараа гадныхан ярьж байна л даа, намайг янз бүрийн ажил битгий хийгээрэй, зөвхөн энэ сонгодог урлагаараа яваарай, дуучны карьераа битгий орхиорой гэцгээж байна лээ.

Ер нь тэнд ажиллаж амьдарч байгаа монголчуудаа хүндэтгэх сэтгэл надад төрж байлаа. Энд байхдаа бас сайн ойлгодоггүй байсан юм байна. Найз нөхөд маань ч тэнд байна, соёл урлагийн их сургууль төгсөөд тэнд ажиллаж байгаа Батхуяг, “Нюанс”-ын Өнөрөө гэхчлэн найзууд ч байна. Тэднийгээ яаж ажиллаж амьдарч байгааг хараад би хүндэтгэж байлаа. Хүн ер нь ажлыг голж болохгүй л дээ. Ажил хүнийг голно уу гэхээс. Тэд нар бол амьдралын төлөө л явж байна. Монгол орон маань өнөөдөр ажил мэргэжилтэй хүмүүс нь эндээ ажиллаж амьдраад, тэр нь амьдралыг нь тэжээн тэтгэдэг байсан бол тэд нар тэгж хүний нутагт янз бүрийн юм хийгээд явахгүй шүү дээ. Би ч бараг тэнд тэгж явахгүй шүү дээ, ер нь.

-Ер нь тийшээ явъя гэсэн бодолтой ирсэн үү, та?

-Олимпийн аварга Түвшинбаяр, “Олимпод яваад би амжилт гаргаагүй бол эргэж ирээд Улаанбаатартаа гуйлгачин” гэж хэлсэн дээ. Аваргын маань хэлсэн шиг, театрт би 15 жил сайхан ажиллачихаад яг үнэнийг хэлэхэд ингээд байгаад байлтай биш. Би ч яахав, дуурийнхаа хажуугаар “Жинжиймаа”-гаас эхлээд олон сайхан дуу дуулаад олон түмэнд хүргэснийх орлого тасардаггүй байлаа л даа. Дээрээс нь цомгуудаа гаргаад, тоглолт хийгээд болоод л байдаг байсан. Гэвч алийн болгон тэгж явах вэ. Хүүхдүүд том болж байна, амьдралын төлөө л тэнд юм судалж яваа маань тэр шүү дээ. Түүнээс биш айхтар мундаг аялаад яваа юм биш. Амьдрал судалж л яваа хэрэг. Тэнд байгаа монголчууд эх орондоо байгаа хүмүүсээс илүү Монголоо гэсэн сэтгэлтэй юм. Наад зах нь, цагаан сар зэрэг үндэсний баяр ёслолын үеэр ёс заншлаа эрхэмлэж байна гэж жигтэйхэн юм. Би тэнд зургаан сар л болоод ирсэн. Тэгэхэд бас нутгаа санаж байна лээ шүү. Хааяа найз нөхөдтэйгөө ярилцаад сууж байхад нүдэнд нулимс мэлмэрэх маягтай.

-Нутгаа саналаа гэснээс,ирэхэд тань энд уран бүтээлийн орчинд хүлээлт хэр байв?

-Мэдрэгдэж л байна. Хөгжмийн зохиолчдын холбооноос ийм ийм сайхан дуу байгаа шүү гэсэн хүмүүс цөөнгүй л байна. Сая ирмэгц Бүтэнбаяр гуай “За, чи хүрээд ирэв үү. “Эх орон хаанаас эхэлдэг юм бэ” дуугаа одоо дуулна шүү дээ” гээд угтаж байх жишээтэй. Энэчлэн уран бүтээлийн орчин маань мэдрэгдэж л байна л даа. Дуулах шинэ дуунууд байна аа байна.

-Америк орноор нэлээн явж сонирхлоо гэлээ. Та бол сонгодог дуурьт хүч чадал ид жагссан дуучин. Тэнд оперын компаниуд хэр олон байх юм, сонирхож үзэв үү?

-Америкийн тавин хэдэн мужид бүгдэд нь оперын компани байна. Бид нэг л зүйл дээр гацаад байгаа юм л даа. Хэлний бэрхшээл л байдаг юм. Харилцааны хэлтэй л байгаад дээрээс нь өөрөө хэдийд ч дуулах байнгын формтой байж байхад хаана ч очоод дуулж болох том зах зээл зөвхөн Америкт гэлтгүй байна шүү дээ. Жишээ нь, Чайковскийн “Евгений Онегин”-ыг дуулъя гээд хойшоо гарахад л хажууханд том зах зээл байж байна.

Хэрвээ ярианы хэлтэй бол хаана ч очоод дуулахад асуудалгүй. Америкт бол маш том зах зээл байна. Тавин мужид тавиуланд нь оперын хувийн жижиг компаниуд ч байна, том нь ч байна. Гурав, дөрөв, таван жилээр гэрээгээ хийчихдэг юм байна. Зарим хүмүүс онгирч байна гэх байх даа, гэвч бодит байдал ийм л байгаа.

-Буриадад хийсэн тоглолтоос гадна та дуурьт нь бас дуулсан байх аа?

-Тэр тоглолт ийм учиртай. 2013 онд би буриад дууны цомог гаргасан юм. Андреев гэж Оросын мундаг хөгжмийн зохиолч байдаг даа. Голдуу тэр хүний дуунууд, “Тоонот нютаг”, “Ижий минь” гэх мэт 13 дуутай цомог гаргасан л даа. Тэр цомгоосоо хэдийг манай Монголын дуучин, Улаан-Үдийн театрт ажилладаг Буриадын ардын жүжигчин Мөнхзулд өгч явуулсан юм. Улаан-Үдийнхэнд таалагдсан юм байлгүй, өнгөрсөн хавар Филармони нь уриад очиж тоглосон. Тэнд би “Травиата” дуурийн Жермонд бас дууллаа. Би эндээ Дуурийн театрт “Травиата” дуурьт гурван дүрийг нь дуулсан шүү дээ. Тэднээсээ Жермоныг дуулаад ирсэн. Ер нь цаашид хэл сураад энд тэнд явж дуулъя л гэж бодож байна. Сүүлийн үед би нэг юмыг мэдэрлээ. Орчин үед бүтэн том дуурь гэхээсээ илүү тэр олон гоё дууриудаас шилмэл гоё гоё хэсгүүдээс аваад сонгодог концерт хийх юм бол хүмүүс их сонирхож байна.

-Ардын дууны, буриад дууны, романсын, бас аригаар гээд төрөл чиглэл бүрээр та олон цомог гаргалаа. Сонгодог ари болон романсаар дагнасан цомог тань бас л Монголдоо анхных байлаа. Сонгодог романсуудаас гадна манай Монголын романсууд бас л гоё шүү. Та дахин энэ төрлөөр цомог гаргах уу?

-Би голдуу Чайковскийн романсуудыг дуулсан л даа. Романс дотроо Чайковскийн романсууд их гоё. Гончигсумлаа гуай тэргүүтэй манай Монголын хөгжмийн зохиолчид Орост боловсрол эзэмшсэн учраас Монголдоо ирээд романс их бичсэн байдаг л даа. Тэдний маань сайхан сайхан романсууд байна аа байна. Одоо би дахиад романсаар нэг цомог гаргахаар ажиллаж байгаа. Чайковский, Бородин, Рахманинов нарын романсуудаар хоёр дахь цомгоо гаргана.

Н.Пагма

Монгол Улсын урлагийн гавьяат зүтгэлтэн, зураач Цүлтэмийн Мөнхжин гуайнд өнжлөө. Бямба гаригийн үдийн алдад бид Баянгол дүүргийн дөрөвдүгээр хороололд байх гэрт нь очив. Мөнхжин гуай урьд өдөр нь Санзай яваад бидний яг өмнөхөн гэртээ иржээ. Ямар ч юм бэ нэгэн намын хурал уулзалт яриа хөөрөө болсон юм байх аа. Тэр тухайгаа сонин болгож дуулгасаар биднийг угтсан ч намын явдлыг сайн ойлгосонгүй тул ингээд орхиё. Гэргий Ганчимэг нь унд хоол бэлдээд гал тогоондоо байж таарав. Намсрайн Ганчимэг гэж Хөгжим бүжгийн коллежид багшаас эхлээд уран сайхны удирдагч, дэд захирал хүртэл нь олон жил ажиллаж тус сургуулийг өнөөдөр чанар чансаагаар консерваторийн зэрэгт хүртэл нь урагшлуулахад амьдралаа зориулж яваа, төгөлдөр хуурч мэргэжилтэй хүн байдаг. Хуучны Намын төв хорооны Намсрай, ардын жүжигчин, хөдөлмөрийн баатар Цогзолмаа хоёрын охин, ардын жүжигчин Сувдын дүү гэхээр хүмүүс андахгүй. Алба ажлынх нь хүрээнд Ганчимэг гуайг эчнээ сайн мэдэх ч өмнө нь нүүр тулж уулзаж ярилцаж байгаагүй бид дотроо нэлээн сүрдэнгүй. Тийн суух зуур гялалзуур хурдан хөдөлгөөнтэй, инээмсэглэсэн дугуй цагаан царайтай тэр эмэгтэй орж ирэн гар барьж мэндлээд тавтай үдлэхийг урилаа.

Мөнхжин гуайнх их л амгалан тайван агаар амьсгал ноёрхсон, энгийн мөртлөө тийм нэг сонгодог хэв маягийн ч юм шиг, элдэв яриа дэлгэн өнжин суухад таатайхан айл юм. Эднийх ганц охинтой, охин нь далайн чанадын Япон оронд олон жил суралцаж байгаа учир гэртээ хоёулхнаа амьдардаг аж. Элдэв дээдийн хогшил овоолоогүй энгийн тэнүүнорчин сэтгэлд өег дулаахан санагдах бөгөөд зочны өрөөний нэг буланд шаргал өнгө нь гялалзсан, сүүлийн үеийн гэхээргүй ч бас хуучных ч гэмээргүй төгөлдөр хуур байна. Ноотны дэвтрүүд, хөгжмийн зохиолын партитурууд ч юм уу өрөөстэй эл төгөлдөр хуурын дээр Людвиг ван Бетховены цээж баримал их л содон харагдана. Цав цагаан, цээж баримал гэхэд арай жижигхэн, суутны толгойн баримал юм. Мөнхжин гуайн ярианаас энэ баримлыг ардын зураач Н.Цүлтэм гуай бэрдээ дурсгасан гэдгийг мэдэв. Н.Ганчимэг гуай Армянд хөгжмийн энд дунд сургуулийг нь төгсөөд улмаар Консерваторт нь сурч төгсөөд эргэж ирэн Хөгжим бүжгийн дунд сургууль одоогийн ХБК-д багшаар ирэхэд энэ хоёр танилцаж гэр бүл болсон байна. Мөнхжин гуайн ихэр ах Энхжингийн гэргий Алтанцэцэг, хийлч Чулууны Чинбат, Дуламсүрэн, Сарантуяа гэхчлэн Армянд хамт суралцсан найзууд Хөгжим бүжгийн дунд сургуульд ажиллаж байж. Тэр үед Энхжин нь гэргий Алтанцэцэгтэйгээ танилцаад удаагүй үерхэж байх зуур Ганчимэг төгөлдөр хуурч төгсч ирснээр ахынхаа ойрын хөгжимчдийн тэр хүрээлэлд Мөнхжин зураач гэргий болох бүсгүйтэйгээ учирсан аж. Аль алиных нь аав, ээжүүд ч бие биенээ сайн мэдэх, Монголын орчин цагийн урлагийн үндэс суурийг тавилцаж явсан нэгэн үеийн лидерүүд. “Манай хадам ээж бүр багадаа арван хэдтэйдээ Ленин клубт дуулдаг, манай аав баян хуур тоглодог байсан юм байна лээ. Тэр үеэс бие биенээ мэддэг улс” гэж Мөнхжин гуай ярив. Н.Цүлтэм гуай удирдан Монголын урлагийнхан анх удаа Азийн орнуудаар аялан тоглож, уран зургийн үзэсгэлэн гаргаж, аав ээжүүд нь залуудаа Монголоо гадаадад сурталчилж явсан тэр үйл явдлын гэрэл зургууд хүртэл түүх болон эдний гэр бүлийн зургийн цомогт үлджээ.Манай урлаг Азид гарсан анхны тэр багт Л.Цогзолмаа гуай, хөгжмийн зохиолч Билэгийн Дамдинсүрэн, нугараач Мажигсүрэн, ёочинч Дашдаваа гэхлэн хожмын алтан үеийхэн цуг явцгааж, тэр үйл явдлыг мөн хожмын нэрт кино найруулагч Жигжид гуай гэрэл зургийн хальснаа буулган үлдээжээ. Ер нь Н.Цүлтэм гуай ихэр хөвгүүддээ бүр бага балчраас нь урлагийн түүх их ярьж өгдөг, гэр орноор нь ч манай урлагийн алтан үеийхэн байнга орж гардаг байж. Хавар болохоор ихрүүдээ дагуулаад талбайгаар зугаалдаг, нэг удаа хоёр хүүдээ улаан, саарал хоёр гутал өнгө солбин өмсгөчихөөд явж байж. Ихрүүд улааныг нь өмсөх гээд булаацалдаад байхаар нь хоёуланд нь улаан саарал, улаан саарлаар тэнцүүлж өмсгөчихөөд явж тааралдсанаас хойш одоо хүртэл Энхжин Мөнхжин зураачдын бага насны хөгжилтэй амьдралыг дамжуулан ярьж хөгжилддөг гэнэ.

Мөнхжин Ганчимэг хоёр Гэрлэх ёслолын ордныг ашиглалтад ороод удаагүй байхад тэнд хуримаа хийжээ. Тэндээсээ ДСНК буюу одоогийн Оросын соёл, шинжлэх ухааны төвийн нэгдүгээр давхарт байрлах ресторанд хуримын цайллага хийж байснаа дурсан ярив. ХБК-ийн урдах 64 дүгээр дэлгүүртэй байранд, айлын байранд залуу хосын амьдрал эхэлж. “Охин Анар маань төрлөө. Гурвуулаа тэнд нэг жил болсон. Тэгж байтал Шүр эгчийн нөхөр Балдорж Коммунист намын сургуульд явав. Шүрээ эгч хүүхэдтэйгээ хоёулхнаа байрандаа үлдэхэд нь бид гурав тэднийд нэг жил амьдарсан. Бас ээжийнд ч нэг жил байл уу даа. Тэгж байтал аав хоёр өрөө байр авч өгсөн юм. Би сургуульд багшлаад, байрны хувиараа бичүүлчихсэн байсан чөгөхгүй л байж л дээ. Тэгээд аав маань Лениний музейн хажууд хоёр өрөө байр авч өгөв. Түүнээ гурван өрөө болгон сольж томсгоод энэ байраа авсан юм. Зургаа зурахад зай талбай хэрэгтэй гэж л арай жаахан томсгож байгаа юм. Тэр бол 1986 он. Дөрөвдүгээр хороолол ашиглалтад ороод нэг жил болж байсан үе” хэмээн Мөнхжин гуай гал голомтоо анх хэрхэн бадраасан нандин дурсамжаа сөхөж байна. Энэ зуур Ганчимэг гуай хэдийнэ дэргэд ирж “Тэр үед энэ их зэлүүд газар байсан юм. Одоо л шавааралдчихаад байгаа болохоос. Би ч заримдаа байршлаа сольё гэдэг байсан ч сүүлдээ эндээсээ бүр хөдлөх дургүй болсон доо” гэв. Ер нь Монгол хүний ухамсар бол амьдралыг үргэлж ажиглаж амьдардаг, тэр нь бараг шинжлэх ухаан маягтай болчихсон. Тэнгэрийнхээ байдлыг ажиглаж амьдардаг, түүхийнхээ уламжлалыг дагаж амьдардаг, хүний зан байдлыг ажиглаж зохицож амьдардаг. Монгол хүний амьдрал бүхэлдээ тийм.Энэ жишгээр ажиглаад байхад голомтоо байр байшингаа зараад байсан хүн ер нь л алдаад байдаг. Энэ чинь аавын маань авч өгсөн байшин. Би тэр элдэв хаус, таун маунаар яах юм гэж Мөнхжин зураач тайлбар нэмлээ.Үүнээс үүдэн, хувь хүний мөн чанар хувийн амьдралаа байтугай улс үндэстэн, хүн төрөлхтний түүхийг үеийн үед нуруун дээрээ тээж байдаг гэсэн сонирхолтой “онол”-ыг Ганчимэг гуай дэвшүүллээ. Тэрбээр “Нас ахиад амьдралын мөн чанарыг мэдээд ирэхийн үед хүний ноён нуруу, тууштай чанарыг их тод мэдэрч хардаг юм байна. Хүмүүс ер нь их хувирч өөрчлөгддөг шүү дээ. Харин суурь сайтай, тэр нь өөрчлөгддөггүй хүмүүс их ховор юм. Амьдралын мөн чанарыг барьсан хүн өөрчлөгддөггүй бөгөөд тийм хүмүүс маш ховор юм байна. Хүн төрөлхтний, улс үндэстний хөгжил дэвшил гээд үлдээд үнэт зүйлс нь үргэлжлээд байдгийн учир нь нөгөө л өөрчлөгддөггүй хүмүүсийн нуруун дээр түүх явж ирдэгийнх юм байна л даа. Яг л амьдралын мөн чанарыг таньж мэдсэн, алсыг харсан, гол мөн чанараа барьж чаддаг тийм хүмүүс өнөөдрийн хөгжил дэвшлийг тээж ирсэнбайна. Ийм хөдөлшгүй содон хүмүүсийг “цагаан хэрээ” гэж оросууд ярьдаг. Хэтэрхий нэг талаа барьдаг, фанат гэж буруутгаж ярьдаг л даа. Гэтэл тийм биш. Ийм хүмүүс байхгүй байсан бол амьдрал балрах байсан. Түүхийн явцад хөгжлийг тэр хөдөлшгүй тууштай хүмүүс л нуруун дээрээ үүрч үлддэг. Хүн бүхэн цаг үеэ дагаад хэд дахин хувираад байсан бол өнөөдрийн энэ хөгжил дэвшил байхгүй байсан шүү дээ. Бетховен гэхэд ямар хүнд хэцүү амьдрал туулж агуу бүтээлүүдээ хийлээ дээ. Эд нар байгаагүй бол хүн төрөлхтний өнөөдрийн түүх бүтээгдэх үү” гэж ярьсан юм. Тиймэрхүү хөдөлшгүй занчанарыг эр нөхрөөсөө их тод мэдэрдэг нь түүний ярианаас илт. Тэгээд лийм “онолын” яриа руу хазайчихсан хэрэг л дээ. Хажууд нь хэлбэл онгирчихгүй байгаа хэмээн тэрбээр тас тас хөхөрч сууна. Манай аав, ээжийн үед “суурь хүмүүжил” гэж их ярьдаг байсан юм. Одоо энэ үг сонсогдохгүй болчихож. Суурь хүмүүжилгүй, суурь боловсролгүй хүн гараад яаж олигтой хүн болж, яаж боловсролтой хүн болох вэ. Суурь нь байхгүй юм чинь. Өнөөдөр Монголд маань энэ “суурь” л дутагдаж байна. Тийм учраас амьдарч чадахгүй дээгүүр нь хий хоосон хөвсөлзөөд байна шүү дээ” гэсэн Мөнхжин гуайн яриагаар энэ сэдвийг бид өндөрлөв. Эднийх ганц охинтой гэж дээр хэлсэн. Ганц охин нь философич болж байгаа юм байна. Аав нь зураач, ээж нь төгөлдөр хуурч, эмээ, өвөө нь нэртэй зураач, жүжигчин гээд урлагийн “сонгодог” түвшний гэр бүлд төрж өссөн охин яахаараа философи сонирхдог байна вэ. Бүр гайхмаар. Тэгээд ч философи чинь сүүлийн жилүүдэд олон нийтийн дунд “хүнд”, “хэрэгцээгүй мэргэжил” гэх мэтийн олон тодотгол зүүгээд байгаа шүү дээ.Нарийн учир шалтгаан гэгч юм бүхэнд байдаг бололтой юм аа. Ганчимэг гуайн ярьж байгаагаар, охиных нь өсч өндийсөн энэ “шилжилтийн” гэх он жилүүд нийгмийн үзэгдлийг сонирхох асар их сонирхлыг охинд төрүүлсэн юм болов уу. Хэн хэнийх нь найз нөхөд бүгдээрээ уран бүтээлчид, эднийхээр байнга ирж очицгоодог тэдний яриа хөөрөөн дунд өссөн хүүхэд гэнэ. Тэгээд охиныг нь жаахан байхад нь нийгэм солигдож байсан үе болохоор аав ээж нь найзуудтайгаа нийгмийн амьдралын болох болохгүйг ихэд шүүмжлэн ярилцдаг, урлаг уран бүтээл ярихаасаа илүү нийгмийн амьдрал, зөрчилтэй үеийн тухай их ярьдаг байсан нь охинд нь нөлөөлсөн байх гэж байв. Тэгээд л миний охинд нийгмийн үзэгдэл, нийгмийн амьдрал их сонирхолтой болж, философийн мэргэжил сонгож дээ гэж би бүр сүүлд ойлгосон гэж байв. Анар охин нь аравдугаар ангиа алтан медальтай төгсчээ.Тэр хүртлээ философийн талаар юу ч ярьдаггүй байснаа яг мэргэжлээ сонгох болсон чинь тун товчхоноор “Би философич болно” гэсэн гэнэ.

Олон улсын харилцаа гэхчлэн орчин цагийн “мөрөөдлийн” хуваарь бэлэн байхад хэн ч тоохоо байчихаад байсан Их сургуулийн фитлософийн ангийг багш нар, ах дүүсийнхээ зөвлөгөөг үл хайхран зөрсөөр байгаад авсан байна. Ганчимэг гуайн аавынх нь талын хамаатнуудаас философийн анги төгссөн гурав дөрвөн ч хүн байдаг гэнэ. Ерээд онд бүх юм задрахад тэд энд тэндэхийн лаборантын ажил хийх болж л дээ. тэгээд “нөгөө мундаг философичид чинь бүгд лаборант болчихсон, дахиж нэмж лаборант гаргаж яах гэсэн юм, болиул” гэж ах дүүс нь ятгасан ч Анар охиныг аав ээж хоёр нь дэмжжээ. Охин нь их сургуулиа төгсөөд Япон руу магистрантурт явжээ. Дараа нь үргэлжлүүлэн докторантуртнийт найман жил тэнд сурч байгаа юм байна. Ирэх долдугаар сард докторын зэргээ хамгаалаад ирэх гэж байгаа гэж байв. “Философи сонирхсон хүн юмыг их олон талаас нь харж дүгнэдэг болчихдог юм байна лээ.Миний охин одоо надаас илүү юмыг дүгнэнэ шүү” гэж Ганчимэг гуай охиноо магтаж байсан. Нөхрийнхөө уран бүтээлд хэрхэн ханддаг тухай нь сонирхвол “Манай Мөнхжин их модерн хүн шүү дээ. Агуулгаараа уламжлалаа хадгалсан хэрнээ маш модерн хэллэгтэй. Би Мөнхжингийн өнгүүдэд их дуртай” гэж товчхон хариулсан юм. Үнэхээр ч Мөнхжин зураачийн бүтээл өнгөнөөсөө гадна дотоод өгүүлэмж нь маш хүчтэй билээ. Нөхөр нь ихэр гэдгийг мэдээд гэргий нь эхэндээ ихэд гайхсан гэнэ. Монгол ёсонд, ихэр хүүхдийн аль түрүүлж төрснийг нь ахынхаа ертөнцөд ирэх үүдийг нээж өгсөн гэж үзээд дүү нь гэдэг юм байна. Энэ ёсоор Мөнхжин дүү нь Энхжин ах нь гэж тайлбарлаж өгөв. Мөнхжин гуайн хадам ээж Цогзолмаа гуайг дөрөв таван настайд аав ээжнь насан өөд болцгоож, Манзуширийн хийдийн ойролцоо хүргэн ахындаа өссөн гэдэг. Тэр ах нь бас Намсрай гэдэг хүн байж. Тэр хүн Москвад элчингээр суух болж, Цогзолмаа гуай Москвад бага сургуульд орсон гэдэг.Гэтэл 1939 оны их баривчлагааны үедНамсрай ахыг нь Москвагаас баривчлан Монголд авчирчээ. “Тэгэхэд ээж минь жаахан ч байж. Ахыг нь баривчлаад гарыг нь гавлаад явахад тэр хүмүүсийн араас жаахан охин шороо цацаад үлдэж байсан гэж ээж минь ярьдаг юм” гэж Ганчимэг гуай ярилаа. Тэгж баривчилж аваачаад шоронд хорьж, цаазын ял оноосон хэрнээ арван жил шоронд суулгаад тавин хэдэн онд цагаатган сулласан гэнэ. Гарч ирснээсээ хойш төхөөрөх гэж байгаа уяатай хонь харж чаддаггүй байсан гэж ээж ярьдаг юм.Шоронд арван жил хоригдож байхдаа хаалга торхийх тоолонд одоо л алах гэж байна боддог байснаа хэлдэг юм. Үнэхээр аймшигтай цаг үе хэмээн ээжийнхээ амьдралтай холбогдуулан өр өвдмөөр түүх сөхсөн юм. Гэтэл аав Намсрайнх нь амьдралыг ч бас хэлмэгдлийн хар сүүдэр дайран өнгөрсөн байх юм. Намсрай гуай эхээс наймуулаа байж. Хамгийн том ах нь гэгээрлийн сайд Баттөмөр гэж хүн байсан нь бас хэлмэгдэж цаазлуулжээ. Намсрай гуайг тавтай жаахан хүүхэд байхад монгол бичигт сургаад хот руу ах руу нь явуулж. Ахынхаа дэргэд амьдарч байгаад Орос руу сургуульд явжээ. Тэр хооронд нь ахыг нь баривчлан цаазалсан юм билээ. 1937 оны анхны 14 хэлмэгдэгсдийн нэг, гэгээрлийн сайд Баттөмөр гэдэг хүн. Монголын томоохон сэхээтэн 14 хүнийг цаазалсан түүхийн хуудас энэ зуур ийнхүү сөхөгдөв. Тэднийг дөчөөд жилийн дараа цагаатгаж нэр төрийг нь сэргээсэн байна. Тэр бүү хэл улс төрийн хилс хэрэгт хэлмэгдэгсдийн бүх ах дүү хамаатан саднуудыг гэр бүлээс нь хүчээр салгадаг байсан гэнэ. Намсрай гуайн эгчийг хүүхдүүд нь эмээ гэдэг аж. Тэр эмээ нь залуудаа дээрх хэлмэгдүүллээр нөхрөөсөө хүчээр салжээ. “Эмээ маань(аавынх нь эгч) хэлэхдээ, гэрийн хамаг унь ханыг буулгаад бид хоёрыг салгаж байсан юм гээд уйлаад ярьдаг байсан. Эмээгийн маань хүү олон жил дууны найруулагч хийсэн ная гарсан настай хүн байгаа. Тэгж залуугаараа улстөрийн хэлмэгдүүллээр гэр бүлээ салгуулаад аав дээр ирсэн эгчийгээ бид эмээ гэдэг юм. Эмээ маань аав ээжид дэм болж бид нарыг бүгдийг нь өсгөсөн дөө” гэж Ганчимэг гуай ярив. Монголын анхны улстөрийн хэлмэгдэгсэд болох 14 хүний шүүх хурлыг хийхдээ Сүхбаатарын талбай руу цагаан хоолойгоор шууд дамжуулж, “цаазын ял оноосугай” гээд л шууд уншиж байсан, тэр үед эзэнгүй хоосон хашаануудын хаалга савчаад нийслэлд амьдрал нэг их зовиуртай байдаг байсан тухай, жаран оны эхээр зарим айлд цагаатгалын хуудсууд ирж, ар гэрийнхэн нь хэрхэн хүлээж авч байсан тухай сэтгэл шимшрэм түүхийг эргэн дурсав. Аав нь сургуулиа төгсч ирэн, гэгээрлийн сайд болоод хэлмэгдсэн ахынхаа өрөөнд ирэхэд их хэцүү байсан гэж ярьдаг байсныг мөн ярьсан юм. “Ахынхаа сууж байсан ажлынх нь өрөөнд, ширээнийх нь ард суухад их эвгүй байсан” гэж Намсрай гуай хүүхдүүддээ ярьдаг байжээ. Ажилчны сургууль Рабфакт хамт явж суралцсан аавынхаа унаган найз Ю. Цэдэнбал дарга, Б.Ширэндэв академич нарыг ч дурсан ярьсан юм.

Мөнхжин зураачийнд ороход төгөлдөр хууран дээр байх Бетховены шаазан баримал ихэд содон харагдсаныг хэлсэн.Ардын зураач Н.Цүлтэм төрийн шагнал авчихаад шагналынхаа мөнгөөр ч юм уу хөвгүүддээ хөгжмийн боловсролтой болгохоор нэг төгөлдөр хуур авч өгчээ. Тэгээд төгөлдөр хуур дээрээ нөгөө Бетховены хөргөө ихэд бэлгэшээн тавьчихсан байдаг байж. Гэвч ихрүүд хөгжим тоглож сураагүй гэнэ. Цүлтэм зураачийн шүтэж сонсдог хөгжмийн зохиолч нь Бетховен байж.Сүүлд Мөнхжин нь гэрлэхэдөнөө Бетховены баримлаа бэр Ганчимэгтээ өгсөн нь энэ ажээ. Харин Ганчимэг гуайн төгөлдөр хуур Германы Циммерман брэндийн хуур юм.Циммерманы хуурыг анх 1963 онд Монголд орж ирэхэд аав нь авч өгчээ. Одоо бол маш ховор төгөлдөр хуур. 2011 онд анх манайд болсон Шопены нэрэмжит төгөлдөр хуурын олон улсын уралдааныг Ганчимэг гуай санаачилж хийжээ. Гэргийнхээ тухай Мөнхжин зураач ингэж сонирхуулан ярьсан юм. “Ганаагийн Хөгжим бүжгийн коллежид хийсэн нэг чухал ажил бол хүүхдүүдээ олон улсын уралдаануудад оролцуулах зам мөрийг засч нөхцөл бололцоог нь бүрдүүлж өгсөн явдал. Өмнө ХБК-ийн хүүхдүүд гадаадын олон улсын тэмцээн уралдаанд орж байгаагүй. АнхГанчимэг олон улсын уралдаануудыг сураглаж, холбоо тогтоож, том том тоглогчдын тэмцээнүүдэд бэлтгэхийн тулд хүүхдийг багаас нь хүүхдийн уралдаануудад бэлдье гэсэн бодлогыг дэд захирал байхдаа барьж эхэлсэн л дээ. Түүнээс хойш эдний хүүхдүүд өнөөдөр олон улсын уралдаанд оролцсон, медаль авчирсан нь тоогоо алдсан. Өнөөдөр Карнеги холлд хүртэл тоглож байна. Одоо Монголын хүүхдүүд олон улсын уралдаануудаас дандаа медаль авч байна. Энэ бол Ганаагийн хийсэн том ажил” гэж гэргийгээ магтав.Анх олон улсын тэмцээнд хүүхдүүдээ оруулахаар болоод замын зардал олох гээд хүн бүхнээс гуйгаад явж байснаа гэргий нь ярьсан. Гүйж гүйж нэг зуун доллар олчихоод хөл газар хүрэхгүй баярлаж байсан гэнэ. Тэр зуун долларыг Циркийн дарга Батмөнх 1995 онд өгч байж. Энэ нь ХБК-ийн хүүхдүүд олон улсын уралдаанд оролцсон анхны алхам байжээ. Харин Ганчимэг гуай “Би 1979 онд төгсч ирээд л арван жил хүрэхгүй ажиллаад хичээлийн эрхлэгч болчихсон болохоор гарын шавь олныг бэлдээгүй. Миний шавь нараас дуучин Оюунтүлхүүр маань гавьяат болсон байна. Ганчимэг ХБК-д тэнхмийн эрхлэгч хийж байна. Хэдэн хүүхэд төгсгөсөөн. Эхнийх нь Оюунбадрах гэдэг хүү доктор болчихлоо. Гүнсмаа гээд сайн багш байна. Энэчлэн миний гарын шавь цөөхөн боловч бий” гэв. Анх сурвалжлагаа бэлтгэхээр эднийх рүү ирж явахдаа аавыбнх нь өөрийнх нь ахынх нь бүтээлүүд гээд ханаар нь дүүрэн уран зураг өлгөөтэй байх юм шиг төсөөлсөн минь эсрэгээр байв. Хананд нь нэг ч уран зураг байхгүйд гайхаж л байлаа. Гэвч гэр бүлийн хоёр хоёулаа ихэд энгийн бөгөөд “классик” хүмүүс юм.Ардын зураач, хөдөлмөрийн баатар Цүлтэмийн “Талын айл” гэж алдартай бүтээл байдгийг хүмүүс мэднэ. Ядаж тэр зургийн хуулбар бол лав байгаа даа гэж бодсон минь ч оносонгүй. Дашрамд хэлэхэд, Цүлтэм гуайн тэр бүтээл болертөнцийн тухай монголчуудын төсөөлөл, түүнийг үзэх үзэл, түүн дотор хэрхэн амьдрах тухай монголчуудын зохиронгуйн ухааныг өөртөө агуулсан урлагийн нэгэн сод бүтээлюм. “Талын айл” уран зургийн үнэ цэн нь, байгалиас тасран холдох бус байгальтай найрсан зохирох, нэгдэн зохилдох зарчмаар амьдардаг монгол хүний философийг өгүүлсэнд байдаг бөгөөд энэ философийн уран сайхны илэрхийлэл болсныхоо хувьд “Талын айл” нь Монголын уран зургийн сонгодог бүтээл билээ. Ийнхүү бид Монгол Улсын урлагийн гавьяат зүтгэлтэн, орчин цагийн Монголын дүрслэх урлагийн нэгэн тод фигур болох Цүлтэмийн Мөнхжингийнд өнжин сууж ярилцлаа.Бидний яриа гэр бүлийнх нь хүрээнд өрнөхөд л Монгол Улс орчин цагийн соёл иргэншилт улс болон төвхнөсөн өнгөрсөн нэгэн жарны түүхэн амьдрал, түүнийг бүтээсэн эрхэм хүмүүсийн тухай, нэн шинэ цагийн Монголын урлагийн ертөнц гээд дахиад дараагийн энэ жарны амьдралыг хамарч байв, Хэтэрхий гэмээр өргөн хүрээтэй, үе удмаараа улс үндэстнийхээ соёл иргэншлийн түүхийг нэр төртэй бүтээлцэж яваа энэ гэр бүлийн амьдралын өнгө төрхийг тоочин өгүүлэхэд ганц энэхэн сурвалжлага хаана нь ч хүрэлцэхгүй байлаа.

Ц.Намсрайжавын нэрэмжит Улсын Филармонийн Ерөнхий удирдаач Монгол Улсын урлагийн гавьяат зүтгэлтэн, профессор Н.Бүтэнбаяртай ярилцлаа. Түүний Улсын Филармонийн уран сайхны удирдагч, хөгжмийн удирдаачийн уран бүтээлийн 25 жилийн ойн тоглолт ирэх даваа гаригт ДБЭТ-т болох гэж байна.

-Та аавынхаа анх үүсгэн байгуулсан симфони найрал хөгжим, Улсын филармонитой хувь заяагаа холбоод хэдийнэ 25 жил болчихжээ. Тэгэхээр даваа гаригт хийх ”Өнө мөнхийн эгшиглэн” нэртэй уран бүтээлийн тоглолт тань их баялаг дуурьсалтай содон тоглолт болох байх аа?

-Тоглолт маань гол нь, аавын төрсөн өдрөөр тохиож байгаа юм. Аав маань зургадугаар сарын 15-нд төрсөн. Хөгжмийн урлагийг удам дамжуулан авч явж байгаагийн хувьд, мөн миний охин, зээ охин гээд цааш нь энэ урлагийг залгамжлаад явж байгаа учраас тоглолтоо “Өнө мөнхийн эгшиглэн” гэж нэрлээд түмэн олондоо аавынхаа төрсөн өдрөөр хүргэе гэж бодсон юм. Уг нь өнгөрсөн тавдугаар сард хийе гэж бодож байсан боловч Филармони их ажилтай учраас хойшилсоор одоо л хэд хоног гаргаж бэлдэж байна. Ер нь он жил их хурдан өнгөрөх юм аа. Үнэндээ хурдан өнгөрөх юм. Эргээд бодох нь ээ, энэ 25 жил ерөөсөө л нүд ирмэхийн зуур өнгөрч шүү дээ. Яг сайхан юм хийх тийм гоё цагтаа тулаад иртэл нэг мэдэх нь ээ л тэтгэврийн нас нь болчих юм. Гэхдээ бас өөрөөрөө бахархаж явдаг юмаа хуваалцахад, аавынхаа энэ нөр ажлыг 25 жилийн турш нэр төртэй сайхан аваад явлаа. Өөрийнх нь бүтээн байгуулж үүсгэсэн оркестрыг нэр төрийг нь хугалалгүй, нэлээн өндөр түвшинд, дэлхийн түвшинд авч яваадаа би баярладаг юм.Өнөөдөр гадаад улс орнуудаас олон сайхан удирдаач ирж бидэнтэй хамтарч ажиллаж байна. Энэ бол манайх дэлхийн түвшиндээ байгаагийнх юм шүү. Дэлхийд өндөр биш юмаа гэхэд зохих түвшиндээ бид явж байна. Ирж байгаа удирдаач нар сэтгэгдэл их өндөр байдаг. Ази тивдээ нэлээн дээгүүрт орно шүү. 2003 онд бид Японд очоод тоглоход Монголд ийм симфони оркестр байдгийг мэдэх бүү хэл ойлголт ч бараг байгаагүй. Маш их гай­хаж байсан. Тэгэхэд тэнд Асашёорюүгийн нөлөө их байлаа. Эхний өдөр өөр улсын оркестр тоглоход заал 70 хувьтай байхад манайх зуун хувь, битүү байлаа шүү дээ. Тоглолт эхлэхийг хүлээгээд чив чимээгүй байсан танхим дүүрэн үзэгч Асашёорюүг ороод ирэхэд бүгдээрээ нирхийтэл босоод л. Ямар их хүндэтгэл вэ гэж гайхаж билээ. Ид барилдаж байсан үе нь. Японд тэр хүний нэр хүнд үнэхээр гайхалтай юм билээ. Манай оркестр тэгэхэд маш сайн тоглосон. Би үүнийг хааяа гайхуулж хэлмээр л байдаг юм.

-Тэгэхэд ямархуу хөтөлбөртэй явсан бэ?

-Үнэхээр сайхан зохио­луудаас шилж байгаад авч явсан. Монголынхоо Шаравыг ч эгшиглүүллээ, дэлхийн сонгодог сайхан бүтээлүүдээс тоглосон. “Лоэнгрин”-ийг тэнд бид тоглосон. “Лоэнгрин” гэдэг чинь жинхэнэ том зохиол л доо. Ийм том зохиолыг яаж ийгээд сайхан тоглож эгшиглүүлсэндээ бас бахархдаг юм.

-Рихард Вагнер өрнийн сонгодгуудаас хамгийн хүнд сэтгэлгээтэй нь гэдэг шүү дээ. Тэгээд ч маш эртний сэдвээсээ авахуулаад “Лоэнгрин” том бүтээл байлгүй яахав?

-Ёстой харин үүн дээр би оркестрынхоо түвшинг ямар өндөр байгааг илт мэдэрсэн. Үүнээс хойш арван хэдэн жил өнгөрч. Улам л сайжраад байна. Манай Филармонийн сүүлийн жилүүдэд хийсэн том тоглолтуудын нэг “Ногоон хэрэм” гэж төслийн хүрээнд байгаль экологио хамгаалах үзэл санаатай тоглолт болсон юм. 2005 билүү 2006 онд байх аа. Түүн дээр Хятадын том хөгжмийн зохиолчийн дэлхийд алдартай зохиолыг Одгэрэл маань Испанийн удирдаачтай хамтарч тоглосон. Тэр нэлээн сайн тоглолт болсон шүү. Манай оркестрын сургуулилт ч сайхан байлаа. Охин маань маш сайн тоглосон. Би түүн дээр охиноороо бахархдаг юм. Нэртэй томоохон хөгжимчдийн тог­ло­дог зохиолыг охин маань ёстой л Францад сурч төссөнийхөө хэргийг гаргаж маш сайн тоглосон доо. Дажгүй төгссөн нь мэдэгдэж л байна лээ. Удмын, төрөлхийн авьяас цаана нь байдаг л юм шиг байна.

-Таны хөтөлбөрт энэ удаа ямар ямар бүтээлүүд орж байна вэ?

-Голдуу аавынхаа хэдэн зохиолыг, тэгээд дээр нь өнөөгийн үзэгчид таашаан сонсох сонгодог сайхан бүтээлүүд оруулж байна. Тухайлбал, Ф.Суппегийн “Морьт цэрэг” гэж сайхан зохиол байна. Вальсын хаан И.Штраусын “Цэнхэр Дунай”, П.И.Чайковскийн “Цэцгэн вальс”, И.Брамсын “Унгар бүжиг”, Жорж Гершвиний “Цэнхэр рапсоди” гэсэн ийм зохиолуудыг онцолж сонгосон. Ийм зохиолууд нь үзэж сонсч байгаа хүмүүстээ их сайхан таашаалтай байдаг юм л даа. Ардын жүжигчин Ж.Чулууны “Уран Хас” вальсыг бас сонсгоно. Үүнээс гадна, миний өөрийн зохиосон хэдэн дуу байдаг юм. Тэднийгээ сонсгоно.

-Дуурийн дуучин Ц.Баттөр манай сонинд өгсөн ярицлагадаа “Эх орон та хаанаас эхэлдэг юм бэ” гэдэг дууны тань тухай ярьж байсан. Их сонин түүхтэй дуу, олон ч хүн дуулах гээд яагаад ч юм болоогүй. Дуурьслынхаа хувьд их том дуу, хоёр агуу хүний хүүхдүүд зохиосон, Явуухулан гуайн хүү Энхээ шүлгийг нь бичиж таныг хөгжмийг нь бичсэн гэж байсан?

-Тэр миний сүүлд зохиосон дуу л даа. Энэ тоглолтоор бас сонсгоно. “Ээжээ дурсахуй” гэж миний нэг дуу байдаг. Би ээжийгээ багадаа, их эрт алдсан хүн шүү дээ. Арван таван настай байхад ээж минь мөнх бусыг үзүүлсэн. Тэгээд “Ээжээ дурсахуй” гэдэг дуугаа 15 настай жаахан хүүхдээр дуулуулахаар бэлдэж байна. Аавынхаа нутаг Тариатад явж байхдаа тэр сайхан Тэрхийн цагаан нуур, байгалийн сайхныг нь үнэхээр биширсэн. Тэгээд “Тариат нутгаа магтан дуулъя” гэдэг дуу бичсэн, Ш.Сүрэнжав гуайн үг “Саран гийсэн үдэш” гээд бас нэг дуу бий. Иймэрхүү дуунууд бас сонсгоно.

-Удирдаачийн тань хувиар энэ тоглолтоос хү­мүүс Ц.Намсрайжав гуайн “Говь гурван сайхан” сим­фони зураглалыг сонсоно гэж мэдээж найдаж бай­гаа байх л даа. Энэ гайхам­шигтай бүтээлийг сонсгоно биз дээ?

-“Говь гурван сайхан” дуугар­на. Аавын зохиолуудаас жишээ нь, ”Ээжээ дурсана” гэдэг сайхан дууг Б.Зангад гуай дуулна. Аавд бүр цаа­наас нь зориулж бичиж өгсөн УГЗ Д.Баттөмөр гуайн “Миний ноён нуруу” гэдэг сайхан дуу бий. Манай хойд эх юм даа, “Сэрэлт” кинонд тоглосон Янжинжав гэж хүн аавд зориулж үгийг нь бичсэн юм. Энэ дууг ардын жүжигчин А.Долгор дуулна. Их гоё аятай дуу байдаг. “Халуун элгэн нутаг” нь бас дуугарна.

-Л.Бетховены IX симфо­нийг 1980 онд Ц.Намсрайжав гуай удирдан тоглуулсан нь Азид анхных гэдэг. Та 30 жилийн дараа 2010 онд шинээр дахин удирдан тоглуулж урлагийн ертөн­цөд онцгой үйл явдал өрнөж байлаа. Таны удир­даа­чийн урын сангийн нэгэн гялалзсан шижир алт. Энэ бүтээлийн хэсгээс та хөтөлбөртөө оруулсан уу?

-IX симфони орохгүй байх. Тоглолтын цагтаа тэр болгон багтахгүй. Нэг цаг хагас юм уу хоёр цагийн дотор сайхан юм сонсгоод үзүүлээд гаргачих хэрэгтэй. Яг сонгодгоо бариад хийх биш үзэж байгаа хүнээ бодож тоглолтоо хийж байгаа юм.

-Таны охин төгөлдөр хуурч Б.Одгэрэл, бас зээ охин тань ч энэ тоглолтод оролцоно гэлээ. Ямар бүтээл тоглох гэж байна?

-“Хувдай ишигний паян” гэж манай аавын зохиол бий. Энэ зохиолыг хөгжмийн зохиолч Ш.Өлзийбаяр төгөлдөр хуурт хөрвүүлэн найруулсан байгаа. Зээ охин маань тоглох юм. Гершвиний “Цэнхэр рапсоди” гэж том зохиол байдаг. Үүнийг охин маань тоглоно.

Н.ПАГМА

Үндэсний их баяр наад­мын төрийн хүндэтгэлийн концертын Ерөнхий найруулагчаар Үндэсний дуу бүжгийн эрдмийн чуулгын Ерөнхий зураач, найруулагч Д.Ганболд ажил­лаж байна. Өнөө жил наадмын хүндэтгэлийн тоглолтыг ямар хөтөл­бөрөөр бэлтгэж байгаа талаар түүнтэй ярилцлаа.

-Энэ жил Үндэсний их баяр наадмын Төрийн хүндэтгэлийн кон­церт ямархуу болох бол.Хөтөлбөрийг нь сонир­хуулахгүй юу?

-Төрийн хүндэтгэлийн тоглолтыг би өмнө нь 2012 онд нэг найруулж байсан юм. Ер нь жилийн жилд Төрийн хүндэтгэлийн концертыг УИХ-ын 76 гишүүн, яам тамгын газруудын удирдах хэдэн хүмүүс, Ерөнхийлөгчийн тамгын газрынхан, тэдний гэр бүлийнхэн гэсэн ийм л хэдэн хүнд үзүүлдэг, ерөнхийдөө тэр хэдхэн хүнд зориулагдсан маягаар Соёлын төв өргөөнд хийж ирсэн буруу жишиг бий. Тэр жишгийг анх удаа эвдээд, Чингэсийн талбайд задгай тайз засаад, долдугаар сарын 10-ны орой 21.00 цагт олон түмэнд хүргэхээр төлөвлөөд байна. Энэ маань наадмын комиссоор бараг шийдчих болов уу. Гадаа талбайд хийх учраас 5000-8000 хүний суудал засна. Үүний 3000 суудал нь гадаадын жуулчид, төрийн өндөрлөгүүд, бусад зочдынх байна. Үлдсэн 5000 суудал нь наадамчин олон түмэнд зориулагдаж байна. Тоглолтыг нэг цаг 40 минут байхаар бодож хөтөлбөр хийсэн.

Хөтөлбөртөө ч өөрчлөлт орууллаа. Үндэсний их баяр наадмын Төрийн хүндэтгэлийн тоглолт бол Монголын ард түмэнд зориулсан тоглолт учраас ард түмний сайн мэддэг хайртай бүтээлүүдийг нь үзүүлж сонсгохыг хичээж байна. Мөн гадаадын жуулчид олноор ирж үздэг учраас тэдний сонирхлыг ихээр татдаг Монголын соёлын үндэсний хэв шинжийг илүү тод томруун харуулсан номеруудыг багтаасан байгаа. Морин хуур, уртын дуу, ардын дуу, бий биелгээ, хөөмийн гээд үндэсний урлагийнхаа уламжлалт хэв шинжийг түлхүү шингээж хөтөлбөрөө гаргалаа. Мэдээж, оюуны соёлын­хоо орчин цагийн ололтууд, хэв маяг хэлбэр төрлүүдийг мөн оруулж бай­на. Жишээ нь, Билэгийн Дамдин­сүрэнгийн “Хэнтийн өндөр ууланд” хийлийн гоцлол байна. Энэ бүтээлийг монголчууд бүгдээрээ мэддэг, сонсох дуртай хөгжим нь. Н.Жанцанноров гуайн морин хуурт зориулсан “Монгол аялгуу” зохиол, Л.Мөрдорж гуай, Д.Сэнгээ нарын “Эх орон” дуу байна. Ямар ч монгол хүн аяыг нь сонсоод л дагаад дуулж байдаг дуу юм. Өнөө жилийн Наадмын Төрийн хүндэтгэлийн концерт Монгол эх орноо магтан дуулсан, ард түмний ахуй соёл, нутаг ус, байгаль дэлхийгээ эрхэмлэн дээдлэх үзэл, сэтгэлгээгээ шингээсэн тоглолт болно. Сонгодог бүтээлүүд мэдээжорж ирнэ. Манай Дуурь бүжгийн эрдмийн театрын алдартай дуучид, тухайлбал, олон улсын томоохон тэмцээ­нүүдээс гавьяа шагнал авсан Э.Амартүвшин, Хүрэлбаатар гэхчлэн дуучид маань Мон­голынхоо хөгжмийн зохиолч­дын сонгодог дуу, романсуудаас дуулна. Ингээд Чингэс хааны талбай дээрээ ирсэн үзэгч түмэн Монгол эх орноороо бахархах, бүтээсэн өв соёлоороо бахархах сэт­гэлийн баяр цэнгэлийг бодож ерөн­хий хөтөлбөрөө гаргалаа. Гадаа хийж байгаа болохоор нүсэр хэмжээний тайз, гэрэл­түүлэг, дуугаралтын аппаратур хэрэгтэй болж байгаа.

-Тоглолтын төсөв нь тодорхой болсон уу?

-Баримжааг нь сонсоход одоогоор 98 сая 650 мянган төгрөг юм байна. Үүнд тайз нь ороогүй, шинээр хийгдэх бүтээлүүдэд зориулагдаж байгаа. Жишээ нь, дөч гаруй хүний бүрэлдэхүүнтэй, шинээр тавигдаж байгаа бүжгүүд, симфони бүтээлүүд гэхчлэн томоохон хэмжээний шинэ бүтээлүүдэд зориулагдаж байгаа юм. Үүнийгээбас оройтуулчих вий гэж би үнэхээр айж байна. Төсөв мөнгийг нь эртхэн шийдэж өгөхгүйгээс болоод уран бүтээл­чид юмаа бэлтгэж амжих­гүй жил болгон асуудал үүсгэдэг байдал давтагдах вий гэж айж л байна. Ер нь жил жилийн наадмаар төсөв нь дандаа хоцорч ирдэг. Өнгөрсөн 2012 оны наадмаар долдугаар сарын 5-нд төсөв нь орж ирж байсан. Энэ жил арай ч ийм юм болохгүй байлгүй дээ гэж найдаж сууна. Энэ жилийн наадмын соёлын бүх арга хэмжээний продюсерээр “Модерн номадс” сүлжээний эзэн Есөнмөнх гэдэг залуу ажиллаж байгаа. Залуу хүн ажиллаж байгаа учраас арай хурдтай хүчтэй хөдөлчих болов уу гэж бодож байна шүү дээ.

-Наадмын комисс нь өөр­чилчихгүй бол их аятай­хан хөтөлбөр юм. Таныг өнгөрсөн 2012 онд бас найруулагчаар ажил­лахад санал болгосон хөтөлбөрийн тань бараг 60 хувийг хасчихсан гэж та ярьсан байсан. Ийм юм гарахгүй байгаа?

-Наадмын төв комиссыг удирдаж байгаа шадар сайд Хүрэлсүх соёлын арга хэмжээг зохион байгуулж байгаа хүмүүстулстөржсөн агуулгатай юмнаас маш хол байгаарай гэж захьсан байна лээ. Энэ нь надад их таатай санагдсан. Хөтөлбөр маань бүхэлдээ Монголын ард түмний түүх соёл, байгаль, нутаг усаа магтан дуулсан бүтээлүүдээс бүрдэж байгаа учраас дажгүй хөтөлбөр гарлаа гэж би бодож байгаа. Жишээ нь, “Миний ардын сэтгэл цагаан” гээд олон түмэн бүгд мэддэг сайхан дуу байна. Монгол ардын дуу “Хоёр сэтгэл” байна. ҮДБЭЧ-ын гоцлол дуучин Амгалан дуулах юм. Саяхан Авьяаслаг азиуд шоунд хоёрдугаар байрт шалгараад ирсэн манай “Хөсөгтөн” хамтлаг, Улсын Филармонийн дэргэдэх “Арга билэг”, “Домог” хамтлагуудын хамтарсан үндэсний хөгжмийн шилдэг номер байна. Ц.Сэвжид, Ц.Намсрайжав нарын “Адуучин залуус” гээд Монголын ард түмний брэнд бүжиг байх жишээтэй.

-Том хэлбэрийн шинэ бү­тээ­лүүд нэлээн оруулж ирж байгаа гэлээ. Тодруулахгүй юу?

– Ерөнхий найруулагчийн багт ажиллаж байгаа хүмүү­сийн дотор залуу хөгж­мийн зохиолчид голдуу ажиллаж байна. Эд нар бол Монголын хөгжмийн урлагт өөрсдийн байр сууриа эзэл­чихсэн, бүтээлүүд нь ард түмний танил болоод эхэлчихсэн, өмнө нь наад­мын хөтөлбөрт бүтээл нь тэр бүр орж байгаагүй залуучууд. Хөгжмийн зохиолч Г.Түвшинтөр “Баярын удирт­гал” гээд үндэсний их найрал хөгжимд зориулсан том удиртгал бичиж байгаа. Цэн-Эрдэнэбат “Хөх тэнгэрийн Монгол мину зэ” нэртэй томоохон найрал дуу бичиж байна. Үүгээр ДБЭТ, ЦДБЭЧ, ХЦДБЧ-ын найрал дуучид нийлсэн 100 гаруй хүний бүрэлдэхүүнтэй найрал дуу шинээр гаргаж байна. Ш.Өлзийбаяр гээд энэ жил төрийн шагналд нэр дэвшиж байсан залуу бий дээ. Тэр залуу “Монгол орны хийморь мандан бадраг” гэсэн нэртэй симфони найрал хөгжимд зориулсан бүтээл шинээр хийж байна.

-Үндэсний болон симфони найрал хөгжмийн том хэмжээний бүтээлүүд сүүлийн олон жил улам ховордоод байгаа. Энэ жилийн наадмын хүндэт­гэлийн тоглолт ийм хэд хэдэн бүтээл төрүүлж байгаа ньюу юунаас ч илүү том баяр болох нь дээ?

-Ер нь төрийн концертууд дээр шинээр бүтээлүүд төр­дөг. Тэр уламжлалаа арай өргө­жүүлж байгаа гэх юм уу даа.

-Ц.Намсрайжав гуайн “Баярын жавхаа” симфони удиртгалыг дөчин жил эгшиглүүлсний эцэст Ш.Өлзийбаярын “Оргилуун удиртгал” гэж шинэ бүтээл гарч ирж, уржнангийн наад­маар тоглуулсан билүү?

-Тэгсэн. Уржнангийн наадмаар. Дахиад энэ бол бүр том хэмжээний зохиол орж ирж байна. Хоёр том найрал хөгжим буюу үндэсний болон симфони найрал хөгжим хамт сууж тоглох юм. Энэ жилийн наадамд миний шинээр оруулж ирж байгаа дөрвөн хөгжмийн зохиолчийн гурав дахь нь энэ. Дөрөв дэх нь Мягмарын Бирваа гэдэг залуу байна. Тэр бол монгол бүжгийн болон дан хөгжмийн гоцлолд зориулсан бүтээлүүдээрээ бас өөрийн гэсэн байр суурьтай залуу. Энэ залуу “Тэнгэрийн цагаан шонхор” нэртэй том хэмжээний бүж­гийн хөгжим бичиж байна. Ийм дөрвөн залуу хөгжмийн зохиолчийг шинэ бүтээлүүд бичиж өгөөч гэж урьсан. Тэд маань зөвшөөрөөд ажлаа эхэлчихсэн байгаа.

-М.Бирваагийн энэ наадмаар сонсгох шинэ бүтээл нь хөтөлбөрт бүж­гийн хөг­жим юм уу, зүгээр гоцлол, эсвэл чуул­бар маягийн бүжиг юм уу?

-“Салхит шувуу”, “Жороо нь жороо” гэдэг бүжгүүдийг нь хүмүүс байнга үзэж байна л даа. Энэ жилийн манай “Оройн дээд” түүхэн дуулалт жүжгийн хөгжмийг бас бичсэн шүү дээ. Энэ бол дуулалт жүжиг, гэхдээ дуурийн хэлбэр форм руу нэлээн хандсан жүжиг болсон. Энэ наадмаар үзүүлэх “Тэнгэрийн цагаан шонхор” нь том хэмжээний сюит бүжиг байх юм. Чуулбар. Энэ бол концертын бүжгийн томоохон хэлбэр болох сюит юм. Цар хүрээ, хөгжмийн форм хэлбэр нь томроод явчихаж байгаа юм л даа.

-Э.Чойдог, Ц.Намсрай­жав, Л.Мөрдорж гээд хууч­чуулын хөгжмөөс сонсгох уу. Жишээ нь, Монголын анхны симфони бичсэнээр нь Л.Мөрдорж гуайн “Миний эх орон” ч юм уу?

-Тэр талын бүтээлүүдээс энэ жил ховор оруулж байна. Л.Мөрдорж гуайн бүтээлээс харин “Эх орон” дууг нь эгшиг­лүүлнэ. Яагаав, өнгөрсөн 2012 онд нөгөө улстөржсөн нөхдийн хассан бүтээлүүдийн нэг л дээ. Л.Мөрдоржийн “Эх орон” гэдэг энэ дууг 2012 онд юу гэж ад үзэж байсан гээч. Энэ дууны үгэнд “үйлдвэр, уурхай” гэсэн үгс байхгүй байна. Одоо Монгол орон үйлдвэр уурхай хөгжсөн, аж үйлдвэржсэн том орон учраас тийм үг байхгүй дууг оруулахгүй ээ гээд хасч байсан. Нуугаад яахав дээ. Манай урлагийн хамгийн том алдартай хүмүүсийн нэг нь тэгж хэлээд Д.Лувсаншарав гуайн “Эх орон” гэдэг дуугаар сольж байсан юм. Л.Мөрдорж гуайн дуу бол “Яндаж болшгүй далай шиг яасан баян нутаг вэ. Ямар их хувь заяагаар бид нар эзэн нь болж төрөв өө” гэсэн монголчуудад тодорхой ийм л үгтэй дуу байдаг. Тиймээс би Л.Мөрдорж гуайн энэ дуугаар хүндэтгэлийн тоглолтыг хаая гэж төлөвлөөд явж байна. Энэ бол Монголын ард түмэн жирийн иргэнээсээ авахуулаад төрийн тэргүүн хүртлээ мэддэг, монгол нутаг орноороо бахархасан сайхан дуу. Э.Чойдог гуайн зохиолоос “Монгол мэндчилгээ” гэдэг бүжгийн хөгжим нь эгшиглэнэ. Э. Чойдог, Ц.Сэвжид нарын бүжиг шүү дээ. Жаран хүний бүрэлдэхүүнтэй бүжиг.

-Манай үндэстэн өөрс­дийн бүтээсэн жинхэнэ сонго­дог урлаг болох уртын дуугаанаадмаараа хамгийн түрүүнд эгшиглүүлэх нь мэдээж. Аргагүй бахархал төрүүлж байдаг энэ их өвөөс чухам ямар дууг нь сонгов?

-Монголчуудын төрт ёсны наадам учраас “Эрхэм төр” гэдэг уртын дууг сонгосон. Ер ньXIV, XV зууны үед зохиосон болов уу гэж үздэг. Эрдэмтдийн таамаглалаар, Батмөнх даян хаан бол монголчуудаа дөчин жил хөл хөсөр, гар газар амар жимэр амьдруулсан хаан гэж үздэг. Тэгэхээр тэр үед зохиогдсон байх магадлалтай гэж яригддаг юм. Тэр үед төр түмэн амгалан байсан учраас энэ дууны үг нь төр минь амгалан байснаар бид амгалан байх юм шүү гэсэн утгатай их том философитой дуу. Тиймээс энэ “Эрхэм төр” уртын дуугаар концертыг нээх нь зөв юм гэж үзсэн. Есөн дуучин дуулах юм.

-Дуу нь сайхан сонголт юм. Харин энэ “Эрхэм төр” уртын дууг дуулж ирсэн уламжлал нь ямар юм бэ. Наадмаар нэг нь гоцолж бусад нь түрэх юм уу. Уртын дуун дээр хэлэхэд, манайхан яагаад олноороо гарч ирээд дуулаад байдаг нь ер ойлгомжгүй байдаг л даа. Уртын дуу чинь угаасаа гоцлоочийн урлаг. Дуучны бие хүнийх нь давтагдашгүй онцлог илрэх тэр мөчөөс уртын дуу амилж дуурьсдаг урлаг шүү дээ?

-Төрт ёсны дуу гэдэг утгаараа “төрийн дууч” гэсэн хүмүүс байсан болов уу гэж таамагладаг юм байна лээ. Гэхдээ одоогоор тодорхой баримт байдаггүй. Би энд бэлгэдлийг бодож цагаан дээлтэй есөн дуучин оруулж ирье гэж төлөвлөсөн. Гэхдээ баргил хоолойтнуудыг авах сонирхол их байна.

-Бүжгийн тухайд, манай үндэстний л аж амьдралын нэг хэсэг юм чинь, ялангуяа итгэл үнэмшлийг нь илэр­хийлж байдаг багт бүжгийн төрлөөс үзүүлэх үү?

-Үзүүлнэ. Энэ жил ХалхынӨндөр гэгээн Занабазарын мэндэлсний ой тохиож бай­гаа. Ц.Нацагдорж гэж агуу хөгжмийн зохиолчийн “Нүүдэл” бүж­гэн жүжгийн доторх “Өндөр гэгээний залбирал” гэж бүжиг байдаг юм. Манай Баярбаатарын дэглэлт. Өндөр гэгээний дүрд манай гавьяат жүжигчин А.Даваахүү бүжиглэнэ. Хорин нэгэн дарь эхийнхээ хамт. Өөрөөр хэлбэл, энэ бол цамтай бүжиг. Энэ бол Монголын ард түмний өөрсдийнх нь бахархал юм. Занабазарын бүтээсэн хорин нэгэн дарь эх тэргүүт баримлууд нь дэлхийн урлагт өөрийн байр сууриа эзэлсэн, дэлхийн үзэгчдийн сонирхлыг үргэлж татаж байдаг, яах аргагүй манай соёлын нэг бахархал учраас энэ бүжгийг оруулах нь зөв гэж үзсэн.

-Өнөө жил ямар ч байсан олон түмэнд нээлттэй, хүр­тээмжтэй болгож байгаа нь сай­хан хэрэг. Харин 21.00 цагт эхлэх нь оройтохгүй юу?

-Хуучны буруу жишгийг эвдэж байгаадаа ёстой харин баяртай байна. Энэ чинь Наадам учраас 10-ны өдрөөс эхлээд л хөл хөдөл­гөөн ихэс­чих­дэг. Монголчуудын төрт ёсны Хүндэтгэлийн концерт учраас олон түмэн их сонирх­дог. Тэгэхээр цаг оройтохгүй байх аа.

Н.ПАГМА

Франц улсын Засгийн газраас шинжлэх ухааны доктор, профессор, яруу найрагч Сэндэнжавын Дуламыг “Эрдмийн дал мод” шинжлэх ухааны дээд одонгоор шагналаа. Тус улсаас манай улсад суугаа ЭСЯ Засгийн газрынхаа эл эрхэм хүндтэй шагналыг түүнд өчигдөр гардуулав. С.Дуламтай ярилцлаа.

–Францын Засгийн газраас энэ онцгой шагналыг хоёр улсын соёлын харилцаанд оруулсан хувь нэмрийг тань үнэлж хүртээж байна уу?

-Франц хэлээрээ “фальм академик” гэдэг шагнал юм. Яг махчилбал, эрдмийн дал мод гэсэн үг л дээ. Дотроо алтан дал мод, мөнгөн дал мод гэхчлэн зэрэглэлтэй юм шиг байна лээ. Зөвхөн эрдмийн хүмүүст олгодог. Миний шавь нарын нэг Алтангүль гэж франц хэлний багш бас энэ шагналыг авлаа. 1808 онд Наполеоны буй болгосон одон гэдэг юм. Их сургуулийн багш профессорууд, шинжлэх ухааны академийн эрдмийн хүмүүст олгодог одон юм билээ.

–Шинжлэх ухааны салбарт зөвхөн өөрийн харилцаатай улс орнуудын эрдэмтдэд олгодог юм уу?

-Тэгж л таарч байгаа юм. Нэлээн олон жил хамтарч ажилласан хүмүүст олгодог байх. Миний хувьд 1985 онд тэндэхийн хэл иргэншлийн дээд сургуульд нь багшаар уригдаж очоод тэр үеэс Монголыг судалдаг Францын эрдэмтэдтэй холбоо тогтоож ажилласан.

–Та Францад Монголын соёлын лекц олон жил тавилаа. Гол нь юу байсан бэ?

-Миний гол лекц бол өөрийнхөө судалдаг монгол соёлын бэлгэдэл зүй, Монголын домог зүй, бөө мөргөл гэсэн хэдэн чиглэлийг голлодог юм. Тэгээд ер нь хамрахгүй зүйл байхгүй дээ. Сүүлийн үед францчууд монгол соёлоос идээ ундааны соёлыг их сонирхож байна. Миний хамтарч ажиллаж байгаа Франсуа Раблегийн нэрэмжит Турын их сургуульд ЮНЕСКО-гийн түшиц тэнхим гэж байдаг юм. Францчууд бол идээ ундааны соёлоороо дэлхийд бараг тэргүүлдэг, түүнээ ЮНЕСКО-д бүртгүүлсэн байгаа юм. Тэгэнгүүт ЮНЕСКО-гийн түшиц тэнхим байгуулаад, тэндээ дэлхийн олон угсаатны соёлыг бас сонирхож судалдаг. Энэ талаар бас өнгөрсөн намар очиж лекц уншаад ирсэн. Би Турын Их сургуулийн ЮНЕСКО-гийн тэнхимийн гадаад гишүүн нь гэж явдаг юм. Тэд чинь их глобал юм судалдаг хүмүүс шүү дээ. Түүн дотроо ерөөсөө л давтагдашгүй өвөрмөц ямар соёл байна түүнийг л судалдаг.

–Манай соёл иргэншлийг ер нь хэрхэн хүлээж авах юм. Ойлгох юм уу?

-Юу ярина вэ. Одоо бол тэнд яг Монголын халуурал болж байгаа. Нэг удаа дэлхийн номын яармаг гэж боллоо л доо. Тэнд би лекц уншихаар очоод байв. Ёстой л дэлхий шиг ном дэлгэчихсэн байдаг юм байна лээ. Олон улс орнуудын павильонууд гарчихсан. Тэр дотор өдөр шөнөгүй хамгийн олон хүн шавсан нэг асар байсан нь Монголын асар байсан. Ерөөсөө л өдөр шөнөгүй хүмүүс шавчихсан. Монголын тухай ном, тэнд болж байгаа лекцийг алдана гэж байхгүй. Тэгээд энэ юу болж байна вэ гэж нэг найзаасаа суусанд “Монголын халуурал болж байна” гэж хариулж билээ. Би ч их гайхсан. Тэгээд аль хэр удаан үргэлжилдэг халуурал юм дээ, халуурал гэдэг чинь тэгсгээд л намждаг биз гэсэнд “Энэ ямар ч байсан арван жилтэй” гэж байгаа юм. Ер нь энэ бол гадаадад Монголынхоо соёлыг сурталчлах боломж юм шүү.

-Юуг сонирхож асуудаг вэ?

-Хамгийн гол асуудаг юм нь бол манай Монголын бэлгэдэлт соёл. Маш их сонихрдог юм. Энгийн жишээ хэлэхэд, ямар нэгэн идээ ундаа европчуудын хувьд тийм ч айхтар бэлгэдэлт шинжтэй байдаггүй юм байна л даа. Гэтэл манайд бүх юм бэлгэдэлтэй. Сүү, тараг, бяслаг, бүрээзгий хүртэл бэлгэдэлтэй. Мах шүүс гэхэд л ясныхаа эрэмбээрээ бэлгэдэлтэй. Ямар хүнд ууц тавьдаг юм, ямар хүнд дал дөрвөн өндөр өгдөг юм, ямар хүнд богцог чөмөг өгдөг ямарт нь өгч болдоггүй вэ гэхчлэн бэлгэдэлтэй байх жишээтэй. Энэ бүгдийг маш их гайхаж, энэ бол үнэхээр гайхалтай соёл юм байна гэж үздэг.

-Монгол хүний бэлгэдлийн сэтгэлгээг ойлгоход ер нь амаргүй шүү дээ. Төвөгтэй. Тийм юмыг европчууд ойлгодог гэж үү?

-Ямар ч л байсан маш их сонирхдог. Ийм юм хорвоо дэлхийд бас байдаг аа. Үнэхээр соёл юм аа, дээд эрэмбийн соёл юм аа л гэж хэлж байгаа юм.

–Гэтэл энэ бэлгэдлээр юманд ханддаг нь зарим талаар урагшлахад саад болж ирсэн талтай юм биш үү дээ?

-Яалаа гэж. Одоо орчин үед бол харин ч их хэрэг болно гэж би харж байгаа. Дөнгөж саяхан соёлын бүтээлч үйлдвэрлэл гэж маш том форум боллоо. Дэлхийн томоохон мэргэжилтнүүд ирлээ. Тэд нэг л зарчим дээр нэгдээд хэлж байна. Танай монголчууд соёлоо бүтээлч үйлдвэрлэл болгох маш их нөөц бололцоо байна. Танай соёлын өв бол үнэхээр гүн зузаан байна. Энэ гүн зузаан соёлоо хадгалж хамгаалаад, тэндээсээ соёлын контент гаргаж дэлхийн зах зээлд гаргаж чадвал энэ л танай хөгжлийн нэг том гарц болохоор байна. Ирээдүйд үүгээрээ хөгжих бүрэн боломж байна гэж хэлж байгаа юм л даа. Энэ юу вэ, цөмөөрөө бэлгэдэл шүү дээ.

–Контент болгох гэдгийг жишээ нь та хэрхэн харж байна вэ?

-Өөртөө хамгийн ойрхон зүйлээр жишээлэхэд, манайд баатарлаг тууль гэхэд л хамгийн хураангуй багаар бодоход 250 гаруй, цааш нь дэлгэрүүлбэл 400 гаруй тууль байна. Үлгэрүүд гэвэл хэдэн арван мянгаар ярина шүү дээ. Энэ чинь л нөгөө соёлын бүтээлч үйлдвэрлэлийн түүхий эд нь юм шүү дээ. Аж үйлдвэр түүхий эдгүйгээр урагшаа явахгүй биз дээ. Тэгэхээр соёлын аж үйлдвэрийн түүхий эд нь энэ байж байна. Мэдээжээр, урьдын хуучин цагт хүүхдэд үлгэр уншдаг хэлбэрээр биш шүү дээ. Боловсруулаад соёлын контент болгоод, орчин үеийн баатруудыг бүтээж одоогийн хүүхэд багачуудын сайн мэддэг майнкрафт гэх мэтийн оронд нэвтрүүлэх боломж байгаа байхгүй юу.

–Таны судалгааны нэгэн салаа мөчир болох бөө мөргөлийн судалгаа Европоор тэгэхдээ эрдэм судлалын хүрээнд түгчихсэн. Гэтэл сүүлийн жилүүдэд манайд хүмүүс олноороо бөө болж, тэднээс тусламж хүсэх нь олон нийтийн сэтгэл зүйн бас нэг өрөвдмөөр үзэгдэл болтлоо хүрээгээ тэллээ шүү дээ. Та хэлээч, нийгмийн чухам ямар үед нь ийм үзэгдэл хүрээгээ хүчтэй тэлдэг юм бэ?

-Юуны өмнө, оюун санааны чөлөөт байдал дэлгэрмэгц хүн юу хүсч бодсоноо илэрхийлдэг ийм цаг үед урьд нь хориотой байсан бүх юм дэлгэрч байгаа тал бий. Бас арилжааны тал нь давамгайлаад энэ үзэгдлийг өөрийг нь таньж мэдээгүй, ойлгоогүй сайн мэдэхгүй тохиолдлыг ашиглаж нэг хэсэг хүмүүс ашиг хонжоо олж байгаа. Ашиг хонжоо олж байгаа юм дэлгэрдэг жамтай шүү дээ. Тийм дэлгэрэл болж байгаа юм. Намайг яг судалгаагаа явуулж байсан ерээд оны үе бол хуучин цагийн уламжлалт, удам судар, ёс заншлаа баримталдаг тэр хүмүүс хараахан тэнгэртээ халиагүй байж байсан үе. Тэр хүмүүс бол яг уламжлалт соёлоо хадгалж байсан. Социализмын үед бурууддагаа буруудаад шорон оронгоор ороод зарим нь нууц байдалдаа гэр бүлийнхээ хүрээнд байсан. Энэ нь жинхэнэ нөгөө мөргөл гэдэг нь байсан юм.

–Монгол, Францын соёлын харилцаа одоо ямар түвшинд, ямархуу чиг баримжаатай байгаа вэ?

-Монгол Францын харилцаа бүр дундад зууны үеэс, XIII, XIV зууны үеэс эхэлснийг хүмүүс мэднэ. Шашны элч нар Гильом Рубрук, Плано Карпини, за тэгээд олон хүн мэддэггүй юм даа, 1944 онд Монголд ирсэн эцэг Юк гэдэг хүн байна. Энэ хүмүүсийн Монголын тухай бичсэн ном зохиолууд нь тухайн үед гарсан. Миний бодлоор, Францын монгол судлал сүүлийн жилүүдэд олон чиглэлээр задарч салаалж хөгжиж байна. Жишээ нь, зөвхөн хөөмий, дан морин хуур, монгол хөгжим гэхчлэн бүр ингэж дагнаж судалж байна. Кортис гээд нэг залуу байдаг юм. Тэр зөвхөн хөөмий судалдаг. Ховдын Чандманьд очоод нэг хөөмийчнийг багшийгаа болгоод л, тэднээс яг л Алтайн их урсгалт голуудын хөвөөнд суугаад чимээг нь чагнаж, яаж хөөмий сурдаг номтой юм түүгээр нь хөөмийлж сурч байх жишээтэй. Түүнээ маш шинжлэх ухааны үндэслэлтэйгээр хэдэн янзаар солонгоруулаад л. Монгол эхнэртэй. Ийм монгол судлаачид нэлээд бий. Миний найз Изабель Бианка бол Францын дарс судалдаг хүн л дээ. Дарсны соёл судалдаг. Монголд ирээд айрагны соёл судалж байх жишээтэй. Анх бид тэгж танилцсан юм. Хорин хэдэн удаа ирсэн. Нэг юм барьж авахаараа тэгж нарийн тууштай судалдаг хүмүүс л дээ. Ер нь Франц орон бол бүхэлдээ дэлхийн урлаг соёлын төв шүү дээ. Наад захын жишээ хэлэхэд, Парист урлагийн 800 галерей байна. Дэлхийн бүх өнцөг булан бүрийн уран зураачдын бүх төрөл урсгалын бүтээлийг бүгдийг нь хадгалж байдаг газар. Ер нь францчуудыг энгийнээр тодорхойлбол, энэ зовлонт амьдралыг урлаг болгож амьдардаг хүмүүс. Жирийн нэгэн метроны цэвэрлэгч байлаа гэхэд тэр ажлыг ямар их баяр баясгалантай хийнэ гээч. Дуугаа аялаад, хүн болгонтой мэндлээд, бараг хажуугаар өнгөрсөн хүн алив наад шүүрээ надад өгөөдөх, би наадахыг чинь нэг хийгээд үзмээр байна гэтэл нь хийдэг. Ямар ч ажил бай тэгж хийдэг хүмүүс. Ямар ч бэрхшээл зовлонг яаж баяр баясгалан болгож хувиргахыг мэддэг, амьдралыг яаж урлаг болгохыг, цай ууж, хоол идэхийг яаж урлаг болгох вэ гэдгийг мэддэг хүмүүс юм даа.

–Сонин хүмүүс юм?

-Ер нь их сонин хүмүүс шүү дээ. Орон дээрээ дээшээ хараад толгойгоо салаавчлаад, хийх ажилгүй юм шиг хэвтэж байсан нэг залуу гэнэт ухасхийж босоод л үүргэвчээ үүрээд би дэлхийг тойрно гээд гарч мэднэ. Биднийхээр бол, энэ ч худлаа даа гэж бодмоор, гэтэл тэр нь үнэн л байдаг. Дэвид Нилл гэж Парист төрж өссөн бүсгүй хорин гуравхан насандаа XIX зууны сүүл юм уу XX зууны эхээр билүү дээ, Түвдийг судална гээд гараад л явсан. Нүүр амаа будаад гуйлгачин чавганцын дүртэй болчихоод Түвдээр хөндлөн гулд явсан байдаг. Судлаад өчнөөн ном бичсэн. Ном нь манайд орчуулагдсан байх аа. Тэр бол Түвдийг судалсан Европын бараг анхны эрдэмтний тоонд орно доо. Түвд хэл, заншил бүх юмыг нь судалчихсан.

–Таны хамгийн ойр нөхөрлөж яваа ямар хүмүүс байна. Монгол нутгаарх аяллын сонин хачин цөөнгүй л байлгүй?

-Изабель Бианка гэж Турын их сургуулийн профессор байна. Хүндэт легионы одонтой. Тэр хүн бол миний хамгийн ойр дотнын хүн дээ. Бие биеэ харцаараа ойлгодог. Энэ хүн миний тухай ном хүртэл бичсэн.

–Саяхан байх аа?

-Өнгөрсөн 2013 онд хэвлэгдсэн юм.

–Энэ ном гадуур хэр түгсэн байдаг юм бол?

-Их сонирхолтой. Энэ ном хэвлэгдсэн даруйдаа 2013 оны Азийн утга зохиолын шагнал хүртсэн юм. 1997 онд Страсбургийн их сургуульд намайг урьж нэг лекц уншуулсан юм. Тэгээд галт тэрэгний буудал дээр үдэж өгөөд “Би ингэхэд таны тухай нэг ном бичнэ дээ” гэхгүй юу. Энэ маань сэтгэл нь жаахан хөдөлж дээ, их сайхнаар үдэж өгөх гэсэн юм байлгүй гэж бодоод дотроо мушийгаад гэх үү дээ. Миний тухай номыг хэн унших юм бэ гэсгээд жаахан тоомжиргүй хариу хэлсэн юм. Дараа нь нэг утасдсан чинь хэлж байна. “Манай Турын Их сургууль тийм муу ч сургууль биш л дээ. Нобелийн шагналтан хүртэл ажилладаг юм” гэж байна. Өө, тэгэлгүй яахав, гэсэн чинь “Манай сургууль жилд 25 төсөл шалгаруулдаг юм. Хууль, хими, физик гээд бүх мэргэжлээр. Тэр 25 төслийн тэргүүн байранд нь миний төсөл орж гэнэ ээ. Манай нэг хүн утасдаад баяр хүргэж байна” гэж байна. Би бас баяр хүргэе, яасан сайхан юм гэсэн чинь “Чиний намтрыг бичих гэж байгаа юм” гэнэ. Би бүр гайхахын ихээр гайхав. Энэ францчууд чинь зүгээр л байдаг байгаа даа, би эсвэл болохоо байчихсан юм уу гэж бодоод хэлэх ч үггүй болж билээ. Тэгээд яг энэ ажлаар хэд хэдэн удаа ирсэн л дээ. Энэ ном франц хэлтэй бүх газарт тардаг юм байна. Африкийн Мароккогоос хүртэл захиа ирж ч байх шиг. Франц хэлтэй хүмүүс ямар нэг хэмжээгээр уншдаг юм байна лээ.

–Та өөрөө яруу найрагчийн хувиар Францын яруу найраг, уран зохиолоос орчуулж байгаа юу?

-Шарль Бодлер, Поль Верлений яруу найргаас хэдэн шүлэг орчуулж сонинд гаргаж байсан. Жаахан завтай сан бол би Бодлерийн ганц шүлгийн түүврийг нь орчуулаад гаргачихсан юм сан гэж бодох юм.

–Та анх ямар учир шалтгаанаар монгол соёлынхоо бүр эртний судлал руу орчихсон юм бэ. Бөө ч тэгээд мөргөл шүтлэг, заншлын хэлбэрээсээ илүү сэтгэхүйн үзэгдлийнхээ хувьд оршин байгаад байх шиг. Бас домог зүй байна?

-Монгол соёлыг сайн ойлгоё гэвэл бүр эртний домог зүйгээс нь эхлэхгүй бол юу ч ойлгох боломжгүй. Тэгвэл хуурамч мэдлэг болчихно. Домог зүй судлах болсон минь багын нэг явдлаас эхтэй юм. Дунд сургуульд байхад эртний дэлхий дахины түүх гэдэг хичээл ордог байв. Манай түүхийн багш хэлсэн юм, эртний Грекийн Геракл гэж нэг айхтар баатрын долоон их гавьяа, газар тэнгэр хоёрыг мөрлөөд зогсч байдаг Амфей баатар гээд ярьсан чинь л цээжин дотор нэг юм буцлаад явчихгүй юу. Ямар гайхамшигтай юм байдаг юм бэ гээд л. Тэр нь үнэн гэж биш тэгж урнаар сэтгэж чадаж байгаа нь гайхмаар байсан л даа. Монголд маань ийм юм байдаг юм болов уу гэж байнга боддог боллоо. Тэгээд л миний оюутан байхаасаа сонирхсон сэдэв бол домог зүй. Ер нь энэ дэлхийн хүмүүнлэгийн шинжлэх ухааны олон салбар эндээс эхлэлтэй байдаг юм шүү.

Н.ПАГМА

Зохиолч Б.Сосорбарам­тай ярилцлаа.

-“Зулзаган цагаан хус” дуугаараа та жар далаад оны дууны урлагт өөрийн давтагдашгүй өнгө төрхөө бүтээсэн. Тэр үеийн дуу­нуудын давтагдашгүй өвөрмөц өнгө аялгуу, сэт­гэлгээ тэргүүтэн нь сэтгэлд хоногших чанараараа уян­гын яруу найргийн амт шимт, үнэ цэнийг хүмүүст мэдрүүлж байдаг нь үнэхээр онц­гой юм. Та дууны урлагт хэрхэн хөл тавьсан юм бэ?

-Анхны дуу маань ерөөсөө л энэ “Зулзаган цагаан хус”. Хөгжмийн зохиолч Баатарыг бол би танина л даа. Уулзаж нөхөрлөдөг танилууд байсан. 1967 оны намар билүү дээ, Сөгнөгөрт би амрахаар очсон юм. Би тэр үед “Хөдөлмөр” сониноос Дархан, Сэлэнгийг хариуцсан сурвалжлагчаар Дарханд томилогдож очоод байв. Сөгнөгөрт амрахаар ирсэн чинь Баатар байж байна. Намайг дууны шүлэг бичиж өг гэж шалгаалаа. Тэгээд би ямар ч байсан оролдоод үзье гэж бодсон. Сөгнөгөрийн голыг өгсөж уруудаад бодоод л явна. Сөгнөгөрийн голын шугуй битүү зулзаган хустай. Ингээд явж байхад зулзаган хуснуудын мөчир толгой мөр шүргээд л, голын шуугиан хоржигноод ёстой л сэтгэл хөдөлмөөр тийм сайхан газар байлаа. Тэгээд явж байсан чинь бодогдож байна аа. Ер нь энэ гоё хусыг амрагтайгаа зүйрлэж болмоор юм гэж бодогдож байна. Явж байсан чинь хуснууд чинь толгой шүргээд л байх. Зулзаган цагаан хус гэж амрагтайгаа зүйрлэнэ гэдэг чинь ганцхан миний сэтгэл биш хүн бүхний сэтгэл байж болох юм гэж бодоод явж байсан чинь Зулзаган цагаан хус нь

Зулай шүргэн ганхана аа

Зул шиг ганьхан амраг минь

Зүүдэн дунд минь гунхана гэсэн дөрөвхөн мөр оллоо. Тэгээд Баатар дээрээ очлоо. Баатар маань тувт нэг гитар тэвэрчихсэн сууж байдаг хүн байлаа л даа. Дөрвөн мөрөө өгсөн чинь болж байна, би энийг чинь оролдоно оо, ая хийнэ. Чи харин буцахаасаа өмнө бусад бадгийг нь бичиж өгөөрэй гэж байна. Би ч яахав дахин дахин хусан шугуйгаар яваад л бодоод явна. Буцахынхаа алдад л бусад бадгаа бичиж өгсөн. Ингээд бичиж өгчихөөд за энэ маань аяыг нь хийнэ, хэзээ ч дуулах юм билээ гэсэншуу юм бодоод өнгөрсөн. Тэр үед радиогоор хятад нэвтрүүлэг гэж явдаг байв. Хятад хэл дээр явдаг нэвтрүүлэг. Нэг удаа гэртээ сууж байтал Хятад нэвтрүүлгийн өмнөхөн Сосорбарамын шүлэг Баатарын ая “Зулзаган цагаан хус” гээд дуулж байна аа. Машлай дуулж байна. Тэгээд л олны дунд түгээд амьдарчихсан дуу юм даа.

–Аяыг нь бичээд дуулуу­лаад радиод бичүүлчихээд байхдаа танд хэлээгүй хэрэг үү. Анх сонсоод танд ямар санагдсан бэ?

-Хэлээгүй. Би хөдөө, Баатар хотод байсан. Ийм шуурхай утас шөрмөс нь ч байх биш.

–Анх сонсоод танд ямар санагдсан бэ?

-Их гоё санагдсан юм. Их ч амархан түгсэн дээ. Яагаад гэхээр, Сөгнөгөрийн амралтад газар газраас хүмүүс очиж амардаг байж л дээ. Радиогоор дуулуулчихаад өнөө Баатар маань тэдэнд заагаад байсан байгаа юм. Тэгээд өнөөдүүл нь сурчихаад энд тэнд дуулаад ингээд их амархан түгчихсэн юм даг.

–Жар далаад оны дуунуудад нэг гол чанар бий л дээ, тийм ээ. Шүлэг нь их хөгжимлөг. Үг нь өөрөө аялгуутай. Тийм шүлэгт ая хийхээр л мартагддаггүй юм шиг байна, тийм ээ?

-Тийм ээ. Хойтон жил нь Баатар нэг ажлаар Дарханд очжээ. Манайхыг сураглаад олоод ирлээ. За өнөө дуу чинь амжилтад хүрсэн шүү. Чамд одоо шүлэг зохиол юу байна. гаргаад ир, үзье гэнэ. Тухайн үед би нэг шүлэг бичсэн байснаа үзүүллээ. Улс орны хөгжлийн тухай юм даа. “Яргуй чи минь юундаа яараав” гэдэг нэртэй шүлэг. Болж байна гээд аваад явсан.

-“Зулзаган цагаан хус” дуу гаргаж байхдаа та хэдтэй байв?

-Гучин хэдтэй байжээ. Баатар сүүлд нь ярьдаг юм. Тэр шүлэгт чинь би ая хийчихээд Их сургууль дээр очоод Машлайг дуудуулдаг. Гарч ирэхээр нь “Ийм дуу байна. Орой манайд очоорой” гэдэг. Тэгээд хоёулаа нийлж аваад радио дээр очно шүү дээ. Хоёр дуугаа хоёуланг нь Машлайгаар дуулуулсан юм. Машлай тэр үед Их сургуулийн геологийн ангид сурч байсан хэрэг.

Би 1958 онд Хөдөлдмөр сонинд орчихоод байтал 1960 онд Их сургуулийн дэргэд Утга зохиолын дээд сургууль гэж байгуулагдсан юм. Явуухулан багш удирдсан. 1960-1965 онд. Энэ ийм учиртай. Сэнгээ гуай амьд байхдаа манайхан хойшоо явж утга зохиолын сургуульд сураад байх юм. Дотооддоо сургуультай болбол яасан юм бэ гэж Намын төв хороонд асуудал тавьсан юм билээ. Тэгээд Их сургуулийн дэргэд Утга зохиолын дээд сургууль байгуулъя гэсэн Намын төв хорооны тогтоол гарсан юм байна лээ. Явуухулан багш ч хойно төгсч ирээд байсан үе таарсан. Ингээд 1960 оны тэр намар Явуухулан багш удирдаад Их сургуулийн дэргэдэх Утга зохиолын дээд сургуулийг байгуулсан юм. Мандихан, Гүрсэд, Цэдэндамбаа, Н.Банзрагч, Лувсанцэрэн гээд л бид нэлээн олуулаа анх орцгоов. Ер нь зохиолчдын ихэнх нь тэр сургуульд орсон шүү дээ. Гаднаас хэдхэн хүн орсон байсан. Анх дөчөөд хүн орсон ч төгсөхдөө гучин хэдүүлээ төгссөн дөө. Бид дөрвөн жил сурсан. Юунаас болсныг бүү мэд, Утга зохиолын сургууль маань цааш нь яваагүй, больчихсон юм.

-“Гавж” романаа та хэрхэн бичих болсон юм бэ. Гучин хэдэн оны үеийн лам нарын хувь заяаг авч үзэх болсон тухайд?

-Би Банх гэж овогтой яваа. Энэ Банх гэдэг хүн бол миний хойт эцэг юм. Миний эцэг бол Пүрэв гэж гавж, аграмба мяндагтай том лам хүн байж байгаад баривчлагдаад хэлмэгдчихсэн юм. Тэгээд би эцгийнхээ дурсгалд зориулж “Гавж” гэж романыг бичсэн юм.

–Уучлаарай. Тэр цаг үеийн аймшгийг та өөрийн амьдралаараа туулсан юм байна шүү дээ?

-Тийм ээ. Тэгээд ээж минь тухайн үед айсан ч байх, намайг төрсөн эцгээр минь овоглоогүй. Хойт эцгээр маань овоглосон юм.

–Хэлмэгдсэн хүмүүсийн гэр бүлийнхэн, үр хүүхдүүд бас нэлээн хэсэг хүнд хэцүү амьдрал туулсан байдаг. Таны бага, залуу нас хэрхэн өнгөрөв. Гайгүй юу?

-Манай нутагт бол тийм юм нэг их мэдэгдээгүй. Өөр хүнээр овоглоод явчихсан болохоор ямар ч бэрхшээл гардаггүй л байсан байх л даа. Тэр үедээ ярьдаг ч үгүй байж. Миний эцгийг тэгж баригдаад явсан, буудуулсан энэ тэр гэж ярьдаг ч үгүй байсан байгаа юм.

–Аавыг тань хэлмэгдүү­лээд аваад явахад та хэдэн настай байсан бэ?

-Найман настай байсан.

–Болсон явдлыг та санадаг уу?

-Муухан санадаг юм. Сүүлд ээжийн ярьсан юмыг цуглуулсаар байгаад, тийм байсан, анх тэгж баригдаж явсан ингэсэн гэсэн яриаг нь. Би нэг өргөмөл дүүтэй. Дүү маань таван настай, би найман настай тэгээд үлдсэн. Ээж минь Эрдэнэтэд байж байгаад нэлээн олон жилийн өмнө өөд болсон доо.

–Аавынхаа дурсгалд зориулсан роман дээрээ та олон ажилласан уу?

-Гурав дарвөн жил суусан. Би одоо хоёрдугаар дэвтрийг нь бичиж байгаа. Энэ “Гавж” роман бол миний аав баригдаад цаазлагдсан хүртэлх амьдрал байж байгаа юм. Түүнээс хойш гавжийн ар гэрийнхэн яаж амьдарч ирэв, тэр үеийн улс орны хөгжил ямар болов, нөгөө л нэгдэлжих хөдөлгөөнөөс авахуулаад томоохон өөрчлөлтийн үеийг оруулах санаатай бичиж байгаа.

–Ерэн оны ардчилсан хөдөлгөөн, цагаатгал энэ тэр гарах уу?

-Гарна аа гарна.

–Гучаад онд хэлмэгдсэн тэр гэмгүй олон мянган хүнийг улстөрийн хувьд цагаатгаж нэр төрийг нь сэргээхэд ээж тань хэрхэн хүлээж авч байв?

-Цагаатгалын үйл явцыг ээж минь амьд байхдаа үзсэн л дээ. Нэг сая төгрөг л өгсөн. Ээж минь 90 гаруй настай байв. Тэр мөнгийг аваад ач гучдаа тараачихсан юм.

–Юу гэж ярьж байв?

– Төр засаг цагаатгалаа, яахав дээ л гэж байсан. Миний ээж нэг их юм яриад байдаггүй дуу цөөтэй хүн байсан.

–Аавын тань үлдсэн жор, ном судар байдаг уу?

-Ном судрууд баахан юмыг нь тухайн үед авга ах маань айгаад, хээр аваа­чаад нуучихсан болохоор юм үлдээгүй. Одоо надад үлдсэн юу байна гэвэл, аавын хэрэглэж байсан эмийн шигшүүр нь байна, Алтангэрэл, Доржзовд гэдэг хоёр судар байна. Эмийн шигшүүр гэж нарийн шүүртэй тусгай модон шигшүүр байдаг. Дугуй модон хайрцаг байдаг юм. Дээр үед хоёр давхар шүүртэй байсан юм байна лээ. Гадна тал нь бол их гоё л доо. Есөн тахилын сийлбэртэй. Уур нүдүүр нь байгаа. Төмөр уур нүдүүртэй. Бэлэн хэдэн тан байсан юм байна лээ. Аавын маань дүү нэг цавганц бас л айгаад манайхаас ирж аваад, энд тэнд үхрийн баасан дор аваачиж нууж булаад л, хэрэглэх болохоороо авч хэрэглэдэг байсан. Тэгээд дуусгасан. Ганцхан тан үлдсэн, надад одоо байгаа. Улаан тан гээд бөөрөнд уудаг тан.

–Танд байгаа тан нь ямар саванд хадгалагдаж байдаг вэ?

-Нарийхан илгэн ууттай байдаг. Тэр уутыг төл малын шийрний арьсыг аваад элдэж хийдэг байсан байна лээ.

–Нимгэн гэж үздэг байж дээ?

-Тийм л байх. Элгэний Жамсран гээд өөрийгөө эмчилсэн хүн бий шүү дээ. Тэр хүн бас тан барьдаг юм. Тэр хүн энийгээ хадгалж бай, хэрэг болно гэдэг юм. Хааяа бөөр өвдвөл уучихаар зүгээр болчихдог юм.

–Аавынхаа өөрийн гараар хийж найруулсан танг энэ олон жилийн дараа хэрэглэж байна гэхээр гайхалтай юм аа. Дотно санагддаг л байх тийм ээ?

-Тэгэлгүй яахав. Сэтгэл өег хадгалдаг. Тухайн үед аав минь Дуганы том толгойлогч лам нь байсан болохоор өглөө гараад л явчихдаг. Биднийг яг өөрөө гардаад асраад байдаггүй байсан болохоор би нэг их сайн санадаггүй юм. Ээж, хажууд айл саахалт байсан аавын дүү нар л асардаг байсан байх. Баригдаж явахыг нь би муухан мэддэг юм. Бүр шөнө, үүр шөнийн заагаар ирээд бариад явсан. Дүү бид хоёр унтаж байсан юм байна лээ. Яг аваад явсных нь ард ээж маань дүү бид хоёрыг сэрээгээд “аавыг чинь аваад явчихлаа шүү” гээд уйлж байсан санагддаг. Жаахан хүүхэд болохоор эргээд л унтаад өгөө биз. Дараахнаас нь янз бүрийн сураг чимээ гардаг байсан. Хойш нь Орос руу аваад явчихаж ч гэх шиг, хаана байгаа нь мэдэгдэхгүй байсан.

–Буудуулсан гэдгийг нь бүр сүүлд саяхан мэдсэн үү?

-Сүүлд мэдсэн. Романаа бичиж байхад Дотоод яаманд манай нэг зохиолч ажилладаг байсан юм. Архивынх нь эрх­лэгч хурандаа байсан юм. Түүн дээр орж арын хаалгадаж байж би архивт орж баримтыг нь олж авсан. Байцаасан материал байдаг юм. Хоёр гуравхан удаа байцаагаад, нэг загварын шахуу асуулт л асуусан байдаг юм. Ёндонхаймчигийн бүлэгт элссэн үү, Японы тагнуул байсан уу гэсэн хэдхэн ижил асуултууд л байсан. Гэр бүл чинь хэдүүлээ вэ гэж асуухаар ганцхан ээжийг хэлээд хоёр хүүхдээ хэлээгүй байгаа юм шүү дээ. Хоёулхнаа л гэсэн байгаа юм. Аавыг бариад аваад явахдаа хөрөнгийг нь хураагаад, сүүлд эргэж ирээд дахин үлдсэн юмыг нь хурааж авсан байдаг юм. Архиваас хураасан юмных нь жагсаалтыг олж авсан л даа. Шар тэд, үнээ тэд хонь тэд гээд биччихсэн байдаг юм. Нэлээн хөрөнгөтэй байсан шиг байгаа юм. Арай дутуу хураачихаж гээд хоёр дахиа ирж хураасан юм байна лээ. Хоёр дахиа ирж хураахад нь манай сумын дарга Дамдин гэдэг хүн “Ингэж хүнийг хоосолж болохгүй ээ, та нар” гэж байж заримыг нь үлдээлгэсэн гэсэн. Аавыг ер нь авч яваад удалгүй, арван хэд хоногийн дараа цаазалсан юм билээ.

–Ер нь гучин хэдэн оны сүүл үе, дөчөөд оны үеийн аж байдал яг ямархуу байсан юм бэ?

-Голдуу сургууль соёлоор явчихсан болохоор нарийн ширийн юмыг нь сайн мэдэх­гүй. Би 1948 онд Булган аймагтаа долдугаар анги төгссөн. Түүнээс цааш анги байхгүй. Долоо төгсөөд Багшийн сургуульд ирсэн. 1951 онд төгсөөд сэлэнгийн Орхон-Туул суманд долоон жил багшлаад хот руу орж ирээд “Хөдөлмөр” сонины үйлдвэр, хөдөө аж ахуй хариуцсан хэлтэст ирсэн. Намар, хавар хоёрт бол тувт сангийн аж ахуйнуудаар явчихна шүү дээ. Хаврын тариалалт, мал төллөлт, намрын тариа хураалт гээд сурвалжлаад явчихна.

Н.ПАГМА