Author: Намсангийн Пагма

Монгол HD телевиз “Авьяаслаг монголчууд” шоу нэвтрүүлгээ энэ сарын 20-нд үзэгчдэд хүргэх гэж байна. Дэлхийн хамгийн олон улс оронд гарсан, хамгийн олон үзэгчтэй энэ шоу нэвтрүүлэг нь ”Их Британийн “Syco entertainment” болон “Fremantle Media” компанийн хамтын бүтээл юм. Уг шоу нь дэлхийн 67 оронд хийгдэж, 193 улсад хүрчээ. Дэлхийн даяар 500 сая хүнд хүрсэн гэдэг юм байна. Youtube дээр одоогоор зургаан тэрбум хүн энэ шоуг үзсэн байна. 2014 онд Афганистан, Азербайжан, Камбож, Исланд, Мексик, Мъянмар, 2015 онд Монголд гарахаар болж байгаа аж. “Авьяаслаг монголчууд” шоуны урьдчилсан шал­гаруу­лалтад улс орон даяарх авьяастнууд 1000 гаруй үзүүлбэр үзүүлжээ. Шилдэг оролцогчийн шагнал 100 сая төгрөг. Харин шоу нэвтрүүлгийн өртөг одоогоор тэрбум даваад байгаа аж. Монгол HD телевиз “Авьяаслаг монголчууд” шоуг хийх эрхийг хэрхэн авч, хэрхэн хийж үзэгч олондоо хүргэхэд бэлэн болоод байгаа талаар тус телевизийн ерөнхий захирал, “Авьяас­лаг монголчууд” шоу нэвт­рүүлгийн ерөнхий продюссер Чинбатын Номинтой ярилцлаа.

-Дэлхийн телевизүүдээр маш олон том шоунууд, энтертайнмэнт хөтөлбөрүүд явдаг. Тэр дундаас чухам яагаад “Got talent” шоуг сонгож авч хийх болов?

-Энэ чиглэлийн нэвтрүүлэг бол маш олон төрөл байдаг л даа. Дууных, бүжгийнх, дан ганц хөгжмийнх зэрэг яг “Got talent” гээд авьяастнуудад зориулсан олон нэвтрүүлэг байдаг. Энэ олон нэвтрүүлэг дундаас манайх яагаад энийг сонгосон бэ гэвэл, энэ нэвтрүүлэг маш олон оронд гарсан. Гарсан газар болгондоо хамгийн олон үзэгчтэй байж чадсан. Хоёрдугаарт, зөвхөн нэг төрлийн авьяастныг тодруу­лаагүй, маш олон төрлийн авьяастныг тод­руулж байгаа учраас бид монголчуудынхаа авьяасыг хөгжүүлэх үндэс болох юм байна гэж харж, ийм зорилгоор сонгож авсан. “Got talent” бол бусад нэвтрүүлгээс хүнд. Бид бүтэн нэг жил үүн дээр ажиллаж байна. Одоо ч дуусаагүй байгаа шүү дээ. Энэ бол телевизийн үйл ажиллагаа явуулдаг салбартаа гадаадын аль ч оронд бүх төрлийн юмыг хий­гээд сурчихсан хүмүү­­сийн барьж авдаг нэвт­рүүлэг юм. Хамгийн хүнд нэвт­рүүлэг. Жишээ нь, баримтат нэвтрүүлэг хийж сурсан байх хэрэгтэй, мэдээ мэдээлэл бэлтгэдэг, энтертайнмэнт хийдэг, шууд нэвтрүүлэг маш сайн хийж чаддаг болчихсон, дээрээс нь хүний эмоцийг гаргаж чаддаг болчихсон байх гэхчилэн бүх төрөл жанр дээр ажиллаад оргилд нь хүрчихсэн газрууд авч хийдэг нэвтрүүлэг л дээ. Бид маш хүнд нэвтрүүлэг сонгож авсан. Яагаад заавал ийм хүнд нэвтрүүлэг сонгож, хийж байна гэвэл, Монголын авьяастнуудыг тодруулахад хамгийн дөхөм нэвтрүүлэг юм байна. Бид энэ салбарт соён гэгээрүүлэх зорилготой ажиллаж байгаа хүмүүс шүү дээ. Тэгэхээр энэ бол хамгийн зөв контент юм байна гэж сонгож авсан.

-Танай продюссор Лхагва хэлж байна л даа, манайх энэ нэвтрүүлгийг хийж бай­гаа сүүлийн орнуудын нэг болж байна гэж. Саймон Коуэл үүнтэй холбогдуулж бас жижигхэн ишлэл хэлж монголчуудад баяр хүргэсэн гэж байсан. Манайд бас л олон үзэгчтэй болох байх л даа. Гэхдээ тэрбумаар хэмжигдэж байгаа том төс­лийнхөө үзэгчдийн тоонд урьдчилсан тооцоо хийсэн байгаа юу, үгүй юу. Манай нөхцөлд ер нь ямар байх бол?

-Яг үнэндээ бид залуу хүмүүсийн зоригоор яваад орчихсон л доо.

Онгодтой сайхан юм хийе гэсэн залуу хүмүүсийн эрч хүчээр л орсон. Түүнээс биш төчнөөн хүн үзнэ гэж тооцоолоогүй. Гэхдээ энэ нэвтрүүлэг очсон орон болгондоо гарсан тухайн цагтаа байнга хамгийн багадаа нийт үзэгчдийнхээ 70-аас дээш хувийг нь авдаг үзүүлэлт байгаа учраас бид найдаж байна л даа. Аль ч, тив аль ч оронд байгаа хүмүүс мэдээж соёлын хувьд өөр өөр ч гэсэн тэр олон улсуудад батлагдчихсан нэвтрүүлэг учраас бид тэр баталгаан дээр нь хийж байна. Бид тэр улсуудтай очоод уулзаад ярьж байхад Монгол хамгийн сүүлийн орнуудын нэг, Монгол одоо болтол хийгээгүй байгаа гээд ярихад яагаад бид хийж чадахгүй гэж, яагаад бид бусад орнуудын адил хийж чадахгүй байх вэ гэсэн нэг тийм монгол хүний омогшил төрж байгаа юм. Дээрээс нь дэлхийд монгол хүмүүс авьяастай шүү гэдгийг гайхуулах цаг болсон гэж үзэж зоригтойгоор хийж байгаа. Түүнээс биш арыг нь хараад айхтар төлөвлөсөн юм байхгүй.

-Ерөнхий продюссерээр ажиллаж байгаагийн хувьд та орон даяарх нийт орол­цогч­­дын дунд хэрхэн ажиллаж байна вэ. Энэ их өргөн уудам нутгаар явж, олон хүмүүсийн авьяас, хүсэл эрмэлзлийг хуваал­цаж явахдаа та юу анзаарав?

-Бид дөрвөн бүс, 18 аймгаар орж анхан шатны шалгаруулалтаа хийлээ л дээ. Эхлээд гадуур хүмүүстэй уулзаад ярилцаж байхад ер нь язгуур урлаг маань мөхмөл байгаа, монгол хүмүүс урлагт тийм ч ойрхон биш, эмоци багатай гэсэн үгсийг олон хүмүүс хэлж байсан. Ингээд тойроод явж байхдаа бид нэгдүгээрт, Монгол орон маань үнэхээр том юм байна гэдгийг мэдэрсэн. Хоёрдугаарт монголчууд бид авьяастай юм байна гэдгийг мэдсэн. Мөн язгуур урлаг хөдөө орон нутагт хөгжиж байгаа нь харагдсан л даа. Аймаг болгон өөрийн гэсэн театртай. Аймаг дотроо сум болгон соёлын төвтэй, бараг цаашлаад баг болгон өөрийн гэсэн соёлын төвтэй болчихсон байна. Тэр төвүүд дээр улсаас 4-5 хүнийг цалинжуулаад соёлыг түгээж байна. Тэгэхээр манай улс соёл түгээх тал дээр маш их хүч хөрөнгө оруулаад явж байгаа юм байна гэдэг нь харагдсан. Тэгээд хөдөө орон нутагт очиход дунд сургуулийн бага дунд насны хүүхдүүд хотынхноос олон дугуйланд явдаг, бүгд хичээлээ тараад ямар нэг дугуйланд хичээллэдэг юм байна лээ. Тэр нь их сайхан санагдсан шүү.

-Бодит байдал үнэхээр ийм байна уу?

-Яг бодитой байна. Бид нар бас яг тийм байдаг гэж бодоогүй. Сумдад соёлын төв байгаад зогсохгүй тэр төвдөө уран бүтээл хийдэг хүмүүс байна. Тэгээд явж байхад хүүхдүүд бүр орчин үеийн бүжиг бүжиглэх, хүний санаанд оромгүй дуу дуулах, яг тэр Youtube-ээр дамжуулаад суралцдаг юм байна. Тэр бол үнэхээр гайхамшигтай санагдсан. Бид нар бүр алслагдсан аймгуудаар, Ховд, Увс, Говь-Алтайгаар орлоо шүү дээ. Говь-Алтайн Баянтоорой гээд тосгон байна. Тэр тосгон гэхэд л соёлын төвтэй. Соёлын төвд нь ямар ч байсан хүмүүс тайлан тоглолтоо хийдэг гэж ярьж байна. Тэр бол надад үнэхээр сайхан санагдсан.

-Сумдад интернэт хэр зэрэг хүрсэн байна вэ?

-Жишээ нь, энэ Баян­тоорой суманд ганцхан мобиком ажилладаг юм байна. Түүгээрээ дамжуулаад интернэтдээ ордог гэж байна. Говь-Алтайн Бигэр суманд амьдарч байгаа хүүхдээс би “Чи яаж ийм дуу бүжиг сурсан бэ” гээд асуухад би интернэтээр сурсан гэж хэлж байгаа юм. Тэгэхээр интернэт тэнд байгаа болоод л тэгж байгаа байх л даа.

-Олон нийтийн хүлээж авсан мэдээллээр ялагчийн шагнал 100 сая төгрөг, шоунд нийт нэг тэрбум төгрөг зарцуулж байгаа. Гэтэл энэ шоунд зөвхөн бичлэг хийж байгаа техникийн хүчин чадал, түүн дээр ажиллаж байгаа техникийн ажилтнууд гэхэд л маш олон хүн байгаа юм байна. Нэгэн зэрэг 32 камераар бичдэг гэж дууллаа. Тэгэхээр шоунд зарцуулж байгаа төсөв анх мэдээлсэн хэмжээндээ багтаж байгаа юу. Үндэсний хөрөнгө оруулагчдыг хэрхэн татан оролцуулж байгаа вэ?

-Ер нь Монголд ийм хэмжээний хөрөнгө оруулсан шоу гараагүй байгаа. Бид анх нэг тэрбум төгрөгийн шоу болно гэж мэдээлж байсан. Тэрнээсээ манай төсөв давсан. Одоогоор 1,5 тэрбум гаруй төгрөг зарцуулчихаад байна. Шоу дуусаагүй байгаа шүү дээ. Харж л байна. Үнэнийг хэлэхэд, бид үндэсний том хөрөнгө оруулагчидгүйгээр энийг хийж чадахгүй байх байсан. Бид нэн түрүүнд залуу хүний зоригоор энэ том төсөл рүү орсон. Гэхдээ хөрөнгөгүй бол мэдээж чадахгүй. Тийм учраас цаашаа гэрээ хийхээсээ өмнө бид хамгийн түрүүнд Монголынхоо томоохон хэмжээний компаниуд дээр л очно шүү дээ. Бидний хувьд, “Мобиком”, “Хас”, “Гацуурт” гэдэг гурван компани 100 хувь ивээн тэтгэж санхүүжилт гаргаж өгч байгаа. Мэдээж эхлээд тэрбум төгрөгийн санхүүжилттэй байсан, үүнээс хойших санхүүжилт дээр бид үнэхээр чардайж байна л даа. Хүндэрч байна. Гэхдээ энэ ивээн тэтгэгчдийн хувьд, залуучууд бид ингэж зориг гаргаж байгаа шиг энэ хүмүүс Монголын түүхэнд ийм өндөр хэмжээний зардалтай шоун дээр бидэнд тэр хэмжээгээр нь хөрөнгө оруулалт хийж байгаа. Энэ хүмүүс бас бид нартай адилхан зоригтой алхсан байхгүй юу. Би бодсон л доо. Энэ хүмүүс яагаад ингэж зоригтой алхав гэж. Энэ хүмүүс мөн ялгаагүй Монгол Улсынхаа соёлыг хөгжүүлье гэсэн бодлогоор нэгдээд “Хас”, “Мобиком” хоёр нэг нь үндэснийхээ өвийг түгээгч, нөгөөх нь дэлхийд гайхуулах монгол авьяасыг нээх ийм хоёр зорилгоор бидэнтэй нэгдэж байгаа юм. Энэ хүмүүсгүйгээр бидний шоу бүтэхгүй байх байсан. “Гацуурт” компанийн хувьд, эрүүл хүн, эрүүл хүнс гэсэн бодлоготой. Гэхдээ эрүүл хүн төлөвшихийн тулд эрүүл юм үзэх ёстой гэсэн зорилгоор нэгдэж байгаа юм. Ер нь хийгдсэн бүх орондоо том ивээн тэтгэчдийн хүчээр бүтэж боссон нэвтрүүлэг юм.

-“Хас”, “Мобиком”, “Гацуурт” гурван компанийн улс орныхоо соёл, соёлын өвд хандаж байгаа зорилгыг та хэллээ. Хичнээн олон үзэгчтэй, нэр хүндтэй байлаа ч гэсэн тэрбум хол давсан зардалтай шоуны ашгийг та бүхэн чухам хэрхэн харж байгаа вэ?

-Мэдээж мөнгөн ашиг байхгүй. Гэхдээ манай телевизийн хувьд юугаараа ашигтай вэ гэвэл, манай бүх ажиллагсдын ур чадвар энэ шоуг хийснээрээ дахиад нэг алхам урагшилж байгаа юм. Энэ бол бидний хувьд мөнгөөр үнэлэгдэхгүй ашиг, үнэт зүйл юм. Бид энэ шоуг хийснээрээ Монголынхоо телевизийн хөгжилд бас нэг алхам нэмж байгаа болов уу гэж харж байгаа. Мөн энэ нэвтрүүлгээр дамжуулаад цаанаасаа бидэнд сургалт орж ирж байна. Олон улсын стандартын шоуг яаж хийдэг вэ гэдгийг зааж байна. Энэ бол манай телевизэд орж ирж байгаа том хэмжээний хөрөнгө оруулалт. Нөгөөтэйгүүр, энэ шоу нэвтрүүлгээр дамжаад манай үзэгчдийн тоо өснө гэж харж байгаа.

-Яг энэ шоу нэвтрүүлэг дээр гаднаас зөвлөх багш нар ирж ажиллаж байна гэсэн үг үү?

-Тэгэлгүй яахав. Бид энэ нэвтрүүлгийн форматыг нь худалдаж авч байгаа шүү дээ. Энэ нэвтрүүлгийг чинь хийе гэхдээ танай завлөхүүдийг авчраад сургалт байдлаар юмнуудаа хийлгээд хамтарч хийе, мэдээж лицензээ худалдаж авъя гэсэн үг л дээ. Fremantle Media, Syco entertainment гэсэн энэ компаниудаас өнгөрсөн нэг жилийн хугацаанд давтагдсан тоогоор 20-иод хүн байнга ирж хамтран ажиллаж энэ шоунд оролцож, бид хийсэн юмаа тэр хүмүүс рүү явуулж хянуулаад дүгнэлтээ аваад ингээд явж байна. Нэг ёсондоо бидэнд байнгын сургалт болж байгаа юм л даа. Бидний хийгээд явуулсан ажлыг үнэхээр сайн болсон байна гэж хэлж байгаа.

-Эхний шатанд 1000 гаруй үзүүлбэр үзэж 250 гаруйг нь сонгон шалгаруулж шүүгчийн шатанд оруулж ирж байна гэлээ. Ийм шоунд тэр 250-ийг сонгох шүүлтийг хэн хийдэг юм бэ?

-Дэлхий даяар яг нэг процессоор явдаг юм. Тэр нь урьдчилсан шалгаруулалт юм. Урьдчилсан шалгаруулалтыг манай продюссерын баг, дээрээс нь мэргэжлийн хоёр хүн авч яваад 1000 гаруй үзүүлбэрээ үзээд хийсэн байгаа.

-Та ерөнхий продюссер нь. Тэгэхээр та их нарийн нандин юмс үзэж харсан байна шүү дээ?

-Мянга гаруй үзүүлбэрийг үзээд бид монголчууд үнэхээр авьяастай юм байна гэдгийг ойлгосон.

-“Got talent”-д хаана ч бүх насныхан оролцдог нь бас их сонирхол татдаг юм байна лээ. Таны харсан 1000 үзүүлбэрийн эзэн авьяастнуудаас насаар хамгийн бага нь, бас өндөр настай нь хэд орчим насныхан байв?

-Хамгийн бага нь гурван ойтой хүүхэд орж ирсэн. Хамгийн өндөр настай нь наян хоёр, гуравтай хүн байсан. Энэ дотор байгаагүй үзүүлбэр гэж байгаагүй. Анх би ярилцлага өгч байхдаа, ёстой л илбэчнээс эхлээд дуучин хүртэл, өөр бусад авьяас гэж үзэж байгаа юу л байна дуртайгаа хийгээд ороод ир гэж хэлж байсан. Яг л тийм юм болсон. Манай монголчууд үнэхээр дуучин ард түмэн юм гэдэг нь бас харагдлаа. Хөгшин гэж өөрийгөө голохгүй хүмүүс ордог юм байна. Ийм нялх гэж хүмүүс хүүхдээ боддоггүй юм байна лээ. Ерөөсөө бүх л төрлийн үзүүлбэрээр бүх насныхан орж ирлээ.

-Гурван ойтой хүүхэд аль нутгаас оров?

-Дарханд байх аа. Дарханд гурван настай хоёр ч хүүхэд орж байсан.

-Нээрээ л яг юуг авьяас гэж үзэх вэ гэдэг нь өөрөө бас сонин юм, тийм ээ. Дуулж хуурдахаас өөр бусад авьяастнууд хэр олон байх юм?

-Ер нь авьяас гэдэг бол зөвхөн дуулж хуурдах биш юм гэдэг л энэ шоу нэвтрүүлгээс харагдана. Нэвтрүүлгээ цацахаасаа өмнө тэр болгоныг яримааргүй байна л даа. Үзэх юм бол “энэ ч бас авьяас юм байна шүү” гэж бодтол хийдэг хүн ч байна.

-Үзэгчийн нүдээр харахад, манай монголчуу­дын бие биесээ, өөрөө өөрсдийгөө таньж мэдэх бас нэг гоё боломжийг энэ шоу олгож байгаа нь сонирхолтой?

-Энэ бол бид соёлоороо өөрсдийгөө мэдэх нэг боломж болов уу гэж харж байгаа.

-Шүүгчид, хөтлөгч нарыг сонгоход дээрх хоёр компанийн саналыг бас харсан байх. Тэднийг ямар зарчмаар сонгон шалгаруулдаг юм бэ. Мөн танай телевиз нэвтрүүлгийн эрхийг худалдаж авахдаа дээрх хоёр компанийн өмнө ямар үүрэг хүлээж байгаа вэ?

-Шүүгчдийн тухайд, зарчим нь эхлээд хүмүүсээ санал болгоно. Анх бид хориод хүн санал болгосон. Тэр хүмүүст маш олон шалгуур байгаа. Жишээ нь, гэр бүлийн нэвтрүүлэг учраас гэмт хэрэг янз бүрийн юманд орсон хүн байж болохгүй гэдэг ч юм уу энэ мэтчилэн цаанаасаа шалгууртай. Тэр шалгууруудын дагуу хориод хүнээс найман хүн үлдсэн. Тэр найман хүнээс дөрвөн хүнийг сонгосон. Сонголтыг бид дээрх хоёр компанитай хамтарч хийсэн.

-Нутаг нутгийнхны авьяас, ахуй амьдрал, хүсэл тэмүүллийг зах зухаас нь хараад явж байхдаа та юу мэдэрч явав. Хувийн мэдрэмжээсээ хуваалцаж болох уу?

-Би юун түрүүнд эх оронтойгоо танилцлаа гэж бодож байгаа. Монголынхоо ард түмэнтэй танилцлаа. Хамгийн бахдууштай нь, соёл бол түгээгдэж байгаа юм байна гэдэг нь харагдсан. Энэ сайхан байлаа. Мөн манай монголчууд үнэхээр авьяастай хүмүүс юм байна гэдгийг харах сайхан байсан даа.

Олон улсын уралдааны шагналт манай залуу баритонуудын нэг Чулуунбаатарын Бадрал ээлжит чихэнд чимэгтэй мэдээгээ энэ долоо хоногт дахин дуулгалаа. Тэрбээр энэ сарын 18-25-ны өдрүүдэд Санкт-Петербург хотод болсон Оросын нэрт дуучин, ардын жүжигчин Елена Образцовагийн нэрэмжит олон улсын дуурийн дуучдын уралдаанд оролцож дэд байрт шалгарлаа. Хорин улс орны 220 гаруй дуучин оролцсон энэ уралдаанд Ч.Бадрал Б.Монголхүү нар оролцжээ. Бадрал өдгөө ОХУ-ын Москвагийн Гнисений нэрэмжит академид сурч буй. Энэ уралдаанд Монголынхоо дуучдаас анх удаа оролцоод ийнхүү дэд байрт шалгараад байна.

Монголын гайхалтай сайхан баритонуудын нэг тэрбээр өнгөрсөн жил мөн Орост болсон дуурийн залуу дуучдын нэгэн томоохон уралдааны тайзан дээрээс дэлхийн сонгодог дуурь дахь томоохон дууриудын гол гол ариг хэрхэн бахархалтайгаар дуулж байсныг санаж байна. Тэгэхэд Оросын сонгодгууд дотроос А.С.Рахманиновын Алеко, Бородины “Игорь ван” -г дуулахад нь Монголынхоо дуучдын ид хавыг харж, үнэхээр сэтгэл ханаж байлаа. “Игорь ван” бол орос дуурийн сор. Түүнд дуулсан Оросын нэртэй баритонуудыг бодож, манай дуучид тэр Игорийг нь ямар гайхалтай дуулж байгааг харьцуулсхийн харахад сэтгэл үнэнхүү ханаж байж билээ. Тэрбээр уг уралдаанд мөн Вердийн “Риголето” дуурийн Риголетогийн ари, “Травиата” дуурийн Жермоны ари гэхчлэн баритонуудын хүчээ сорьдог томоохон бүтээлүүдийг дуулсан юм. Бас нэгэн сэтгэл хөдлөм мөч Б.Шаравын “Чингис хаан” дуурийн их хааны ариг дуулсан нь байлаа. Игорь ванг нь мартахын аргагүй бол Чингис хааны ариг дуулахад нь танхимд өчүүхэн ч чимээ аниргүй байв. Их хааны ари:

“Зовлон бэрхийг даваад гарах

Зоригийг өөртөө чангалъюу би

Золгож ээждээ очоод үнсүүлээд

Зол жаргалыг эрьюү би

Хасар Бэлгүтэй дүү нар минь

Хайртай ээжээ хүндлэн асраарай

Хатуу бэрхийг туулах хатан зоригоо чангалаарай

Өөдгүй муу Хирилтуг улс гэрийг минь бусниуллаа

Эцгийн үгийг басамжилж элэг зүрхийг минь шархлууллаа

Хуруу гартаа гавтай өвдөг хөлдөө дөнгөтэй ч

Өөдгүй муу Хирилтугаас өсөө заавал авч

Өрлөг эцгийнхээ их үйлсийг хураана би, хураана би…” хэмээн цааш үргэлжилдэг. Монгол дуурийн Европынхоос ялгарах ялгаагаар нь, үндэсний онцлогоор нь, оркестрынх нь сүрлэг дуурьсал тэгээд Бадралын дуулах цараагаар Монголын дуурийн урлагийг олон улс орон өнгөрсөн жилийн зун тийнхүү амьсгаа даран чагнасан. Харин өнгөрсөн өдрүүдэд болсон олон улсын уралдаанд тэрбээр Вердийн “Риголетто”, “Трубадур” , Чайковскийн “Мазеппа” зэрэг дууриудын гол дүрийн ари, мөн Орос болон баруун Европын романсуудаас дуулжээ. Ч.Бадрал энэ намар Москвагийн Гнесиний нэрэмжит хөгжмийн академийг төгсөх аж. Дэлхийн тэргүүлэх театруудын нэг Санкт-Петербургийн Марийнскийн театрт дуулах урилга өвөртлөөд буй тэрбээр сургуулиа төгсөөд эх орондоо ирж, нөгөө л Цэргийн дуу бүжгийн чуулгадаа уран бүтээлээ хийнэ гэсэн юм. Марийнскийн театрт урилгатай хэрнээ Цэргийн чуулгаа санагалзаж яваа нь гайхмаар.

Хөдөлмөрийн баатар, төрийн шагналт, ар­дын жүжигчин, нэрт хөгж­мийн зохиолч Дагвын Лувсаншаравын зээ охин, төгөлдөр хуурч С.Алимаатай ярилцлаа. Рымский-Корсакавын “Хэдгэний нисэлт”, З.Хангалын “Тань руу нүүж явна, Офенбахын ”Кан Кан”, Д.Лувсаншаравын “Маамуу нааш ир”, Б.Шаравын “Бөртэ” зэрэг зохиолыг гай­халтай сайхан тоглож олон нийтэд клипээ хүргэсэн түүний уран бүтээлийн нэр нь Ами. Энэ нэрээр нь хүмүүс сайн мэднэ.

-Монголынхоо хөгжмийн зохиолчдын зохиолуудаас орчин үеийн сонсогчдод да­хин шинээр хүргэж, шинээр нээн харуулсан таны хэд хэдэн клип олны хүртээл боллоо. Эдгээр бүтээлийг та анх хэрхэн сэдэж хийж эхэлсэн юм бэ?

-Анх Хөгжим, бүжгийн сур­гуулиа төгсөөд одоо юу хийх вэ, уран бүтээлээ яаж хийх вэ гэж бодсон л доо. Төгөлдөр хуур гэдэг маань сонгодог хөгжим, бид өөрсдөө тоглоод гоё мэдрэмж баяр баясгаланг аваад яваад байдаг, гэтэл үэзгчдийн тоо маш бага байсан. Тэгээд л хөгжмөөс мэдэрдэг тэр сайхан мэдрэмжүүдийг хүмүүст хүргэх юм сан гэж бодох болсон. Тайзан дээр хар, цагаан даашинзтай гарч ирж тоглоод, ёслоод ор­дог нөгөө л уламжлалаас тат­галзахыг хүссэн л дээ. Сон­годог хөгжмийг орчин үеийн хөгжмөөр нь дамжуулж хү­мүүст хүргэх нь зүгээр юм гэсэн санаагаар уран бүтээлээ хийж эхэлсэн. Эхний ээлжинд З.Хангал гуайн “Тань руу нүүж явна” киноны хөгжим, Рымский Корсаковын “Хэдгэний нисэлт” гэдэг хоёр зохиолыг сонгож авсан. Төгөлдөр хуур гэдэг энэ сонгодог хөгжмийг өөр өнгө аястай орчин үеийн хэмнэлтэй хослуулж болдог юм байна гэдгийг үзүүлж харуулахад клип нь илүү оновчтой шийдэл юм гэж үзсэн. Хөгжим гэдэг маань үггүй. Дуу бол өөр хэрэг. Хэлэх гэсэн санаа, утга агуулгаа үгээрээ илэрхийлчихэж байна. Хөгжим үггүй, сонсогч бүр өөр өөрийнхөө санаа бодлоор хү­лээж авдаг урлаг учраас ерөнхий нэг утга санаагаа харуулж тэр зохиолоо хү­мүүст илүү тодорхой нээж өгөхөд видео дүрс бичлэг илүү өргөн боломжтой юм л даа. Эхлээд Рымский-Кор­саковын “Хэдгэний нисэлт” нэртэй зохиолыг тоглож клип хийлгэлээ. Рымский-Корсаков бол хорьдугаар зууны сонгодог. Орчин үеийн зохиол учраас орчин үеийн хөгжимтэй хослуулж тоглох нь илүү зохимжтой байдаг. Үндсэн зохиол дээр орчин үеийн хөгжмийн найруулга оруулж тоглоход хамгийн гол нь уран бүтээлчийн өөрийнх нь эмоци их үүрэгтэй байдаг. Жишээ нь, нэг зохиолыг яагаад хүн бүр давтаад тоглоод байдаг вэ гэхээр тэр зохиолыг тоглогч бүр өөрийн онцлогоо гаргаж тоглодог учраас тэр. Би өөрөө их дэврүүн, эмоци ихтэй болохоор тоглолтод маань энэ характер илүү тусдаг. Рымский Корсаков “Хэдгэний нисэлт” гэдэг энэ зохиолоо Оросын Салтаан хааны үлгэрээс сэдэвлэж бич­сэн гэдэг юм. Хаад ноёдыг шүүмжилсэн үзэл санаатай, дүрслэл нь зөгийнүүд тэдэн рүү зогсолтгүй дайрч байгаа хэлбэрээр бичсэн зохиол юм. Ая нь ч гэсэн өнгө алгасалгүй зогсолтгүй үргэлжилдэг. Гад­ны нэрд гарсан бүхий л төгөлдөр хуурчид, мөн сонгодог урлагийг орчин үетэй хольж тоглодог уран бүтээлчид энэ зохиолыг тоглосон байдаг. Тэр бүү хэл гитараар тоглосон хувилбар ч бий. Нэг ёсондоо хөгжимчид тоглогчийн техник, уран чадвараа харуулдаг нэг сор бүтээл юм л даа. Үлгэрээс сэдэвлэсэн хэдий ч үеийн үед байсаар ирсэн нийгмийн үзэгдлийг шүүмжилсэн зохиол. Дараа нь “Тань руу нүүж явна” киноны хөгжмөөр клип хийлгэсэн.

-“Тань руу нүүж явна” бол таныг тоглогчийн хувьд олонд таниулсан бүтээл. Б.Шарав гуайн зохиол “Бөртэ” гэж төгөлдөр хуурын дуэтыг бас олны хүртээл болголоо. Энэ зохиолыг та ээжтэйгээ хамт тоглосон нь үнэхээр сэтгэл хөдлөм. Та хоёр энэ зохиолыг хэрхэн хүлээж авч тоглосон бэ?

-Энэ бол Шарав гуайн “Үхэж үл болно, Чингис” киноны Бөртэ хатны хэсгийн хөгжим л дөө. Энэ их гоё түүхтэй. Нэг өдөр Шарав гуай утасдсан юм. Өмнө нь би “Маамуу нааш ир”-ийг гаргачихсан байсан үе. “Маамуу нааш ир”-ийг сонс­лоо, хөгжмийн найруулгаа их гоё сонгосон байна, сайн бүтээл болжээ гэлээ. Тэр агуу хөгжмийн зохиолчоос урмын үг сонсоно гэдэг бол бидэнд маш сайхан зүйл. Тэгж надад урам хайрлаад ”Чи миний зохиолоос тоглохгүй биз” гэсэн. Дараа нь уулзаад гурав дөрвөн зохиол өөрөө тоглож сонсгосон юм. “Бөртэ”-г тоглоод эхэлсэн чинь л гол руу нэг юм зураад явчихсан. Яг тэр мөчид монгол эмэгтэй хүний дүр харагдаж байгаа юм л даа. Би монгол эмэгтэй шүү гэсэн тийм нэг гоё бахархал төрсөн, бас ээж минь бодогдсон. Тэгээд л би ерөөсөө энэ “Бөртэ”-г л тоглоё гэж шийдээд тоглохоор болсон. Ер нь өмнө нь би ээжтэйгээ хамт тоглох юм сан гэж бо­доод явдаг, ээж бид хоёр энэ талаар бас ярьдаг байсан л даа. Удам дамжсан ээж охин хоёр төгөлдөр хуурчид манайд байдаг ч гэсэн нийт хүн амынхаа дунд бол ховор шүү дээ. Тэгээд ийм гоё санаа миний сэтгэлд яваад байсан боловч яг ямар зохиол тоглох вэ гэдгээ олоогүй байсан. Нэг талаар энэ зохиол надад хүнд санагдаж байсан.

-Тухайлбал… ?

-Шарав гуай өөрөө хэлэхдээ энэ бол сэтгэлийн хөгжим юм шүү гэсэн. Энэ чинь их хааны хатны амьдрал. Хэдийгээр наана нь хаан байгаа ч гэсэн хатдын үүрэг ямар чухал бай­сан бэ. Нэгдүгээрт, их баатарлаг зүрх сэтгэл гарч ирнэ, хоёрдугаарт эх хүний тэр гоё дүр. Үүнийг тоглохдоо дотроо би монгол эмэгтэй хүн гэдгээрээ омогшиж байгаа боловч эх хүн гэдэг талаас нь ойлгоход амаргүй байсан. Би өөрөө одоогоор ээж болж амжаагүйг хэлэх үү. Эх хүн болсон хүн л тэр хөгжмийг илүү гаргаж чадна шүү дээ. Хэрэв би ганцаараа тоглосон бол арай л хөнгөдүүлчих байсан байж магадгүй. Гэтэл ээж ороод ирэхээр бүх юм утга учиртай болж ирж байгаа юм л даа. Хөгжмийн найруулгыг нь хийсэн Одбаяр гэж залуу байдаг. Тэр хоёр төгөлдөр хуурт зориулж дуэт болгож найруулсан. Энэ бүтээл юм юмаараа анхдагч болсон л доо. Хоёр төгөлдөр хуураар дуэт гарсан, тэр бүтээлийг ээж охин хоёр тоглосон, дээрээс нь монгол гэрт сонгодог төгөлдөр хуурыг тоглосон гэх мэтчилэн зураг, хөгжим, хүмүүс гээд бүх талаараа анхдагч болсон. Монгол гэрт сонгодог хөгжмийг тоглохдоо бодох юм цөөнгүй гарч байсан л даа. Зүгээр нэг ахуйн илэрхийлэл болсон, хаа сайгүй байдаг гэрт төгөлдөр хуур байж байх нь зохимжгүй. Монгол гэр гэдэг маань өөрөө урлагийн бүтээл, тэр дундаа сонгодог бүтээл юм л даа. Тэрийг нь хөгжимтэйгөө гоё хослуулах хэрэгтэй юм билээ. Тиймээс их олон гэр судалж үзээд арвангуравдугаар зуун цогцолборын хаадын өргөөг сонгосон. Гэр нь тэр чигтээ монгол сийлбэрчдийн бүтээл, монгол урлагийн сонгодог бүтээл юм шүү гэдэг санааг бас давхар шингээхийг хичээсэн.

-Олон талаас нь гүнзгий бодож шийдсэн юм байна. Мэдээж бичлэгээ студид хийж байгаа хэдий ч ер нь стандартаар нь барьсан монгол гэрт төгөлдөр хуур тоглоход дуугаралт (акустик) нь ямархуу байх бол?

-“Бөртэ” дээр хоёр төгөлдөр хуур тоглож байгаа болохоор маш том гэр сонгосон л доо. Миний бодлоор, монгол гэрт тоглоход маш гоё байх болов уу. Дугуй хэлбэртэй учраас акустик нь гоё байх ч юм шиг. Тоглож байгаа хүн чинь сэтгэлийн хөдөлгөөнөө дагаад дээшээ харахад л тооноор нь тэнгэр харагдаад надад үнэхээр гоё санагдаж байсан. Тэр гоё зохиолыг монгол гэрт тоглоод сууж байхад улам сэтгэл хөдлөөд, монгол хүн гэдгээрээ бахархах сэтгэл өөрийн эрхгүй төрдөг юм билээ.

-Клипийг нь үзээд Шарав гуай та хоёрт юу гэж хэлсэн бэ?

-Хөгжмөө бичүүлчихээд Шарав гуайд сонсгосон. Ер нь зохиолчтойгоо яриад, сонсгоод хийх нь уран бүтээлд маш үр өгөөжтэй байдаг л даа. Ээж бид хоёрын тоглосныг анх сонсоод Шарав гуай үнэхээр сэтгэл хангалуун байсан. Дараа нь клипээ хийчихээд үзүүлэхэд бас их таалагдсан байна лээ. Хөгжмийн зохиолчид нь хүртэл таалагдсан нь ээж бид хоёрт их урам зориг өгсөн.

-“Бөртэ”-г “сэтгэлийн хөг­­жим” гэж зохиолч нь хэл­сэн гэлээ. Гэхдээ их гүн гүнз­гий, агуулга нь их өргөн, хүнд зохиол сонсогддог шүү дээ. Та түрүүн хэлэхдээ анх сонсоход гол зураад явчихсан гэсэн. Үнэхээр ч энэ зохиолыг сонсоход хал­гамаар, уйлмаар санагдах мөч олон тохиолддог юм шүү?

-Ээж хүн гэдэг ямар ариун нандин билээ, намайг төрүүлж багаас нь минь яаж бүхнээ зориулж өсгөж хүн болгосон билээ, одоо ингээд хамт тоглоод сууж байхад ямар гоё мэдрэмж төрөх нь ойлгомжтой. Нөгөөтэйгүүр, ээжтэйгээ хамт тоглож байгаа болохоор их дэмтэй байсан. Тоглохдоо бол их удаан бодож судалж хийсэн дээ, энэ бүтээлийг. Хөгжмийн найруулга дээрээ жил гаруй ажилласан. Зураг авалтаа хоёр ч удаа хийсэн. Үүнд зургаан сар зарцуулсан. Ер нь жил зургаан сарын хугацаанд бүтсэн дээ. Зохиол нь өөрөө гүнзгий философитой зохиол.

-Таны зургаан клип гарчээ. Нэг тоглосон бүтээл тань хүмүүсийн сэтгэл зүрхэнд их хурдан хүрч байна. Гэтэл тоглогчийнхоо хувьд та уран бүтээлдээ нэг их шунаглан орохгүй байх шиг харагдах юм. Шунахгүйгээр, их тайвнаар хандаж байна уу даа?

-Мэдээж, уран бүтээл хийх шунал асар их байна. Яг бүтээл гармагцаа хүмүүст амархан хүрдэг гэж би харахгүй байгаа. Хүний сэтгэлд хүртлээ их л урт замыг туулдаг юм. Хэрэв сайн бүтээл хийе гэвэл зүгээр нэгэн цагт хит болоод өнгөрөх биш он цагийн шалгуур давах, олон жил амьдрах бүтээл хийх хэрэгтэй. Тийм бүтээл хийхэд цаг хугацаа их ордог. Ер нь хэцүү. Гэхдээ цөөхөн ч гэсэн бүтээлүүдийг маань хүмүүс сонссоор байна. Аль 2009 онд хийсэн бүтээлийг одоо болтол сонссоор, утсан дээрээ ч тавьчихсан байх жишээтэй, энэ бүхэн эргээд надад их урам өгдөг. Харин жаахан удаан ажиллаад байна, шуурхай биш байна гэсэн шүүмжлэл хааяа сонсдог л доо.

Тоглох зохиолууд бол маш их байна. Монголынхоо хөгж­мийн зохиолчдын бүтээлээс аль болох тоглох юмсан гэсэн хүсэл их байдаг. Анх уран бүтээлээ эхэлж байхад өвөө маань надад хэлж байсан юм. “Сайн байна, миний охин, уран бүтээлч сэтгэлгээтэй юм байна. Дэлхийн сонгодгийг хүн бүхэн тоглодог. Монголын хөгжмийн бүтээлүүдээ тог­лохгүй орхиод байна. Монгол бүтээл чинь тоглохгүй орхиод байгаа болохоос хичнээн гайхамшигтай бүтээлүүд билээ. Тэрийг тоглож гаргаж ирж, олонд хүртээх хэрэгтэй юм шүү” гэж хэлж байсан. Үнэхээр ч бид монгол хөгжмөө тоглож хүмүүст хүргэж явах юм бол нэгдүгээрт, улс үндэстнийхээ энэ том соёлыг авч үлдэх, хоёрдугаарт уран бүтээлчдэд маш том өв сан нээгдэж байгаа юм л даа. Хөгжим бүжгийн сургуулийг бид сонгодгоо тоглоод төгсдөг. Гэтэл өөрөө уран бүтээл хийгээд, монгол зохиол руугаа ороод ирэхэд манай Монголын хөгжим үнэхээр гайхамшигтай. Жишээ нь, Хангал гэхэд л Монголын сонгодог. Тэгэхээр бидэнд тоглох зохиол бол маш их. Харин тэр дундаас алийг нь яаж тоглох вэ гэдэгт их хугацаа ордог. Сонгодог хөгжим бол жишээ нь поп ч юм уу бусад арилжааны урлаг шиг хурдан хурдан өдөр болгон гаргаад байх бололцоо байхгүй юм л даа. Сонгодог гэдэг чинь өөрөө жинтэй, цагийн уртыг туулж үлддэг тэр шалгуураараа хийхэд бас маш их хугацаа шаарддаг урлаг юм.

-Д.Лувсаншарав гуай, өвөө тань таны тоглож олонд хүргэсэн бүтээлүүдээс алийг нь илүү тоож, сэтгэл хөдөлж хүлээж авч байв?

-“Тань руу нүүж явна” киноны хөгжим дээр өвөөгийн сэтгэл их хөдөлсөн байх. Маш таашааж хүлээж авч байсан юм. Яг ийм байдлаар, Монголынхоо хөгжмийн бүтээлүүдээс, одоо үед байхгүй ийм хөгжмийн зохиолчдынхоо бүтээлүүдээс цаашид зөндөө олон бүтээл хийгээрэй гэж хэлж байсан.

-Манай Монголын хөгжим бол үнэндээ судлагдаагүй эрдэнэсийн сан байгаа юм аа. Энэ рүү хандаж уран бү­тээлээ хийдэгт тань хүмүүс их таатай байдаг. Харин дэл­хийн сонгодгуудаас яг сонгодог үеэс та хэний хөгжимд илүү татагддаг вэ?

-Мэдээж, хөгжимчин бүр үе үеийн сор болсон бүтээлүүдээс тоглох хүсэл сонирхолтой. Яг сонгодог үеэс гэх юм бол, би Бетховены зохиолд илүү дуртай.

Н.ПАГМА

“Хөгжим бол ноотуудын хоорондох орон зай юм”

Импрессионизмын загалмайлсан эцэг Францын хөгжмийн зохиолч Клод Дебюссийн мэндэлсний 151 жилийн ой, түүний төрсөн өдөр өнгөрсөн бямба гаригт тохиож дэлхий нийтээрээ түүнийг дурсав. Тэрбээр 1862 оны наймдугаар сарын 22-нд Парис хотын дагуул хот Сен Жерменд төрсөн. Дээрх алдартай ишлэл бол түүний хэлсэн үг. Хөгжмийг байж болох хамгийн өргөн хүрээнд авч үзсэн байхын хамт Дебюссийн хөгжмийн хэв шинжийг бүхэлд нь илэрхийлэх шиг. “Гүүгл” компани ойрын өдрүүдэд түүний “Сарны гэрэл” төгөлдөр хуурын зохиолоор сарны туяанд булхсан голын тохойг дүрсэлсэн энимэшн хийж нүүр хуудсаа чимлээ. “Сарны гэрэл” зохиол нь 1890-1905 онд бичсэн “Сюит Баргамаска” хэмээх симфони чуулбарынх нь гуравдугаар анги, Францын их яруу найрагч Поль Верлений “Сарны гэрэл” нэртэй яруу шүлгээс сэдэвлэсэн төгөлдөр хуурын зураглал юм. Дебюссийн нэр яагаад хөгжмийн импрессионизмтой нэгэн нэр мэт сонсогддог вэ. Тэрбээр сонгодог хөгжимд эргэлт, хувьсгал хийж, өнгө зохирлын шинэ концепцийг үндэслэн хорьдугаар зууны цоо шинэ хөгжмийг бүтээсэн хүн юм. Түүнчлэн төгөлдөр хуурын зохиолд прелюди зэрэг зохиолын хэд хэдэн хэлбэрийг бий болгожээ. Сэтгэл татам уран дүрслэл, хурц тод мэдрэмжээр амилсан уламжлалт бус өнгө зохирлын шинэ концепц нь хорьдугаар зууны хөгжмийн үндсэн хүч, суурь болж өгчээ. Дебюсси хөгжмийн зохиолын байгууламж, хөг эгшиглэгээний системийг өндөр түвшинд хөгжүүлсэн нь хөгжимд хийсэн эрс эргэлт байв. Энэ эргэлтээр дэлхийн хөгжим романтизмаас модернизмд шилжив. Ийнхүү эрс өөрчлөлтийг хийхдээ хэмнэлийг баяжуулж, эгшгийн өгүүлэх хүрээг өргөтгөв. Тухайн үеийн шинэчлэгч зураачид Клод Монэ, Дега нарын сэтгэлгээ Дебюссийн сэтгэлийг ихэд татаж байв. Францын уран зурагт гарсан шинэчлэл хөгжимд мэдээжээр нөлөөлжээ. Гэхдээ Дебюссийн уран бүтээлийг импрессионизмаас ч өргөн хүрээтэй гэж үздэг. Тэрбээр маш өндөр боловсролтой нэгэн байжээ. Дебюссийн хөгжимд сэтгэл хөдлөм ер бусын өөдрөг бадрангуй романсууд нь мартахын аргагүй. Тэдгээр романсаа Францын яруу найргаас сэдэвлэсэн байх бөгөөд Поль Верлений шүлгүүдээр хэд хэдэн романс бичсэн. Жишээ нь, “Мандолин”, “Сарны гэрэл”, “Нам гүм дунд” гэхчлэн. Дебюссийн романсууд нь төгөлдөр хуурын дуурьслын зарчмыг шинэчилсэн гэдэг бөгөөд романсуудаа оюутан байхаасаа бичиж эхэлсэн байх аж. Түүний дөчөөд романс нь дуулаачдын урын сангийн эрдэнэс болон үлджээ. Дебюсси хөгжмийн амьдралаа нэн багаасаа эхэлсэн байдаг. Арван настайдаа Парисын консерваторт элсэн орсон байна. Яруу найрагчдын уран уншлагын үдэшлэгт байнга очдог байсных, Маллермогийн зохиолоор “Дагинасын үдшийн амралт” зохиолынхоо удиртгалыг бичсэн. 1892-1894 онд бичсэн энэ бүтээл нь машид алдартай юм. Түүний симфони зохиолууд нь санаанд оромгүй чамин тансаг зураглал, өвөрмөц сонин зохиомж найралжуулгаараа бусдаас эрс ялгаатай. 1903-1905 онд “Тэнгис” байгалийн зураглалаа, 1908 онд ”Иберия” симфони чуулбараа бичжээ. 1902 онд “Пеллиас Мелизанда хоёр” дууриа бичиж тайзнаа тавьжээ. Дуурийн анхны тоглолтын дараа “Яруу найргийн сэтгэл булаам увдис, давтагдашгүй зохиомжийн шинэ арга маяг бий боллоо. Энэ бол дэлхийн дуурийн импрессионист чиглэлийн агуу суут бүтээл болжээ” гэж тухайн үеийн хөгжмийн нэрт зохиолчид үнэлж байжээ. Улмаар энэ дуурь нь түүний дараагийн бараг бүх зохиолуудад гүнзгий нөлөө үзүүлсэн байдаг. “Пеллиас Мелизанда хоёр”-ыг 1893-1902 онд бичсэн. Дуурийн анхны тоглолтоос мэргэжил нэгтнүүд нь импрессионизмын агуу бүтээл төрлөө гэж дуу алдаж байсны хамт нийгэмд ихээхэн сенсаац дэгдэв. Нэг хэсэг нь шүүмжилж, нөгөө хэсэг нь биширчээ. Дуурийн цомнолыг алдарт “”Цэнхэр шувуу”-гийн зохиолч Метерлинк бичсэн. Гэтэл тэрбээр хөгжмийн зохиолчтой санал зөрөлдөн анхны тоглолтын дараа бараг л буудалцахдаа тулсан байдаг. Гэсэн ч Метерлинк ч, Дебюсси ч үүгээр хайр дурлалын сэдвийг гайхалтай яруу сайхнаар амилуулжээ. Дебюсси энэ дуурийнхаа талаар “Би хөгжмийн сэтгэл хөдлөл, тоглогчийн хувийн сэтгэл хөдлөл хоёрыг тасралтгүй үргэлжийн, нэгэн бүхэл цогц байлгах гэсэн юм” хэмээн дараа нь өгүүлжээ. Тэрбээр энэ дуурьтаа яруу найргийн символизмын аргыг ашигласан байх аж. Дуулаачдын тал дээр, гоцлон дуулаач найрал хөгжим хоёрын харьцааг ч шинэчлэхийг хүсчээ. Тиймээс харилцан яриа, хүүрнэл, үглэн дуулах хэлбэрийг ихэнхдээ оруулж ирсэн байх ажээ. Дебюссийг зохиолоо бичихдээ хөгжим дээр удтал тоглон найруулан хөгжимдөж байж бичдэг байсан гэдэг. Игорь Стравинскийн хэлснээр Дебюссийн хөгжим нь “хорьдугаар зууны хөгжмийн эхлэх цэг” нь болжээ. Дебюсси хөгжмийн зохиолчоос гадна удирдаач, төгөлдөр хуурч байв. Амьдралынхаа сүүлийн жилүүдэд Европын орнуудаар аялан тоглолт хийсний хамгийн сүүлийнхийг нь 1913-1915 онд Москва, Петрбургт хийжээ.

Хувийн амьдралдаа амаргүй сорилтыг туулав

Одоо Дебюссийн хувийн амьдралаас товчхон сонирхъё. Хувийн амьдрал нь байнгын адармаатай байв. 18 настайдаа Парисын албан хаагч Генри гэгчийн эхнэр хэмээх дуучин эмэгтэйтэй хайр сэтгэлийн холбоотой болж найман жилийн турш амрагийн харилцаатай байв.1884 онд тэд саллаа. Римийн дээд шагнал хүртсэний учир Италид хоёр жил амьдрах шаардлагатай болов. Ингээд тэд салжээ. Уг шагнал нь ийм болзолтойгоор олгогддог байжээ. Гэвч Дебюсси үүнд тийм ч таатай байсангүй. 1888 онд тэрбээр хожим ногоон нүдэн Габи хэмээн алдаршсан Габриель Дюфонттой танилцаж удалгүй хамт амьдрах болов. Гэсэн ч удалгүй түүнээс “чөлөөлөгдөх”-ийг хичээх болжээ. Энэ хоорондоо дуучин Тереза Ружер гэгчтэй амрагийн холбоотой болов. Тэд маш богино хугацаанд дотносон сүй тавихдаа тулав. Эцэст нь тэр Дюфонтын найз загвар өмсөгч Розали Тексьертэй танилцаж 1899 онд тэд гэрлэв. Розалигийн эелдэг, илэн далангүй зан, Дебюссийн найз нөхөд, ер бүх хүмүүст ихэд таалагддаг байсан хэдий ч,энэ бүхэн нэг л худал хуурмаг болохыг мэдэрч, мөн хөгжмийн мэдрэмжгүй байдал зэрэг нь Дебюссийн уурыг бардаг болов. Тэр ч бүү хэл Розалигийн царай зүс нь хүртэл цагаасаа эрт өтлөхийн дээр, хүүхэд төрүүлэх чадваргүй байв. 1904 онд Дебюсси нэгэн шавийнхаа ээж Эмма Бардактай учрав. Парисын банкны эзэн Зигсмунд Бардакийн эхнэр энэ эмэгтэй хоёр хүүтэй байсан бөгөөд том хүү нь Дебюссийн шавь нарын нэг байв. Эмма үүнээс өмнө Францын нэрт хөгжмийн зохиолч Габриель Фюретэй мөн амрагийн харилцаатай байжээ. Эмма авьяаслаг дуучин, бас гайхалтай сайн харилцан ярилцагч байв. Эммад зориулж Габриель Фюре Поль Верлений шүлгээр «La bonne chanson» нэртэй дуулаачийн цуврал бүтээл туурвисан нь маш алдартай. 1905 оны тавдугаар сард Зигсмунд Эмма нар салав. Мөн оны аравдугаар сард Эмма Дебюссигийн охиныг төрүүлэв. Тэд охиноо Клод-Эмма хэмээн нэрлэв. Эцэст нь 1908 онд Дебюсси Эмма хоёр гэрлэв. Дебюсси охиндоо зориулж 1909 онд “Хүүхдийн булан” цуврал аяз бичлээ. Дебюсси Розалид үнэнийг бичжээ. Гэрлэлт нь бүтэлгүйтсэн загвар өмсөгч бүсгүй өөрийгөө буудаж амиа хорлохыг завдав. Сумны шархнаас болж тэрбээр насан туршдаа суумгай болжээ. Үүнээс үүдсэн шуугиан дуулианы улмаас олон найз нөхөд нь Дебюссигээс холджээ. Эммаг гэрлэлтээ цуцлуулснаар тэр хоёр Англид богино хугацааны аялал хийж тэнд түр амьдрав. Энэ үед Дебюсси “Тэнгис” хэмээх симфони сюитээ бичсэн. Энэ бол машид алдаршсан бүтээл. Тэд Англиас Парист буцаж ирэн байшин худалдан авч энэ байшиндаа хөгжмийн их зохиолч насан туршдаа амьдрав. Энэ байшинд хөгжмийн их зохиолчийн цорын ганц хүүхэд болох Клод-Эмма нь мэндлэв. Дебюсси Эмма хоёрын амьдрал амаргүй сорилтыг туулан давж хэцүүхэн нөхцөлд үргэлжилсэн ч хөгжмийн зохиолчийг 1918 онд нас барах хүртэл нь тогтвортой үргэлжилсэн юм. Охин Клод-Эмма нь түүнд хөгжмийн оргилсон их онгод тэмүүллийг хайрлажээ. Харамсалтай нь охин аавыгаа өөд болсны дараа жил эмч нарын буруу эмчилгээнээс болж нас баржээ. Дебюсси 55 настайдаа тэнгэрт хальсан. Францын засгийн газар Дебюссиг 1903 онд Францын үндэсний баатар одонгоор шагнаж байв.

Н.Пагма

Найруулагч Г.Эрдэнэбаатартай ярилцлаа.

-Найруулагчийнхаа хувиар, театраас гарснаасаа хойш та юу хийж байна вэ. Уран бүтээлийнхээ сониноос хуваалцахгүй юу?

-Би сүүлийн хоёр жилд жил дараалан нэг нэг дуурь тавилаа. Жишээ нь “Сарьсан багваахай” опереттаг хөдөө орон нутагт тавьсан. Яагаад энэ опереттаг сонгов гэхээр, өнөөгийн сонсогч үзэгчид бүрэн хэмжээний дууриас ер нь татгалзаж байна. Бүрэн хэмжээний дуурь гэдэг бол цэвэр хөгжмийн драматург дээр явдаг. Гурав дөрвөн зуун жил өнгөрлөө, ерөнхийдөө дууриас дэлхий татгалзаж байна л даа. Дуурийг хүлээн зөвшөөрдөг газар бол дэлхийн том сүлжээний маркетинг байдаг юм. Жишээ нь, Италид Ла Скала байна, Америкт Метрополитан,Орост Большой театр байж байна, Австрид Штат опера гээд Австрийн дуурийн театр байж байна. Лондонд Рояль театр, Австралид Сиднейн дуурийн театр байж байна. Ердөө арав дотор багтах дэлхийн том театруудад л дуурь хийж байна. Эдгээрт дэлхийн сүлжээний уран бүтээлчид очиж ажиллаж байгаа болохоос биш нэг газрыг хөгжүүлэх гээд явж байгаа асуудал биш. Үе дамжин олон зуун жил яваад ирчихсэн, хаад ноёдоос гаралтай элитийн хүрээнд энэ том дууриудыг дэлхийн уран бүтээлчдийн сүлжээ хийж байгаа байхгүй юу.

-Энэ сүлжээний талаар дэлгэрүүлэхгүй юу. Өнөөдөр хөрөнгө оруулалт ашиг орлого талаа барьж байгаа юу, урлагийнхаа эрх ашгийг барьж явдаг уу?

-Орлого талаа барьж явж байгаа. Орлого талаа барихдаа харьцангуй байна. Америкт нэг дуурь тавигдлаа гэхэд зөвхөн тэр Америкийн театрын хэдэн удирдлага зовох биш Австрали, баруун Европын гэхчлэн том орнууд хоорондоо холбоотой, манайд ийм дуурийг тавих гэж байна, танайхаас ийм уран бүтээлч, тэндээс ийм уран бүтээлч гэрээ хийх гэж байна гэх мэтчилэн бүх уран бүтээлчид нь тодорхой болчихсон байдаг. Тэр хүмүүсийг сонсох гэж өндөр зиндааны элитүүд цугладаг. Билет нь гэхэд 500 доллараас доош үнэтэй билет байхгүй. Хамгийн доод тал нь 500 долларын суудал байдаг. Үүний хажуугаар дуурийг хөгжүүлэх гэж яваа орнууд бий л дээ. Манайх болохоор дотоодын зах зээл муу байгаа учраас дуурийн урлаг урагштай явахгүй байна. Баруун Европ ч юм уу, Солонгос ч юм уу Зүүн Азийн том орнууд хүн ам олонтой, зах зээл нь том. Тэр олон хүн ам дотроос яг цэвэр дуурь руу анхаарлаа хандуулж байгаа нь манайх мэтийн орнуудыг бодвол харьцангуй олон. Тийм учраас сонгодог дуурийн үнэ цэн улам өндөр болоод улам чангараад үнэ нь улам нэмэгдэж байна. Дэлхийн энэ том сүлжээнд байхгүй байгаа орнуудад бас л дуурь байгаад байна. Гэхдээ мюзикл гэдэг төрлийг өнөөдөр жирийн олон нийт маш их хүлээж авч байна л даа. Мюзикл гэдэг бол бас л дуурь шүү дээ. Орчин үеийн техник технологийн чадваруудыг ашиглаад хийж байгаа дуурийн хэлбэр юм. Манайд мюзиклийг рок попын ертөнцтэй хольж буруу ойлгоод байдаг.

-Ердөө Америкийн Бродвейн жишгээр ойлгоод хүлээгээд авчихсан харагддаг шүү дээ?

-Тийм. Гэтэл Бродвей бол орчин үеийн бизнесийн урлаг хийдэг байхгүй юу. Тэнд мюзикл явдаг. Мюзикл анх гарч ирсэн голомт нь Бродвей боловч мюзикл нь Бродвейдээ таарахгүй байгаа юм. Тэгээд ч дэлхийд хэдхээн мюзикл байна. Тэр мюзиклүүдийг хийж байгаа хүн нь Андрей Вибер гэж англи хүн байдаг. Хийсэн мюзиклүүд нь дэлхийгээр тарчихсан, тэр нь асар том орлогын эх үүсвэр болчихсон ийм хөгжмийн зохиолч. Гэтэл одоо дэлхий мюзиклийг яг мөн чанараар нь хийх гэж, Андрей Виберийн мюзиклүүдийн туршлага дээр түүний урд гарах мюзикл хийхийн төлөө явж байна.

-Саяхан болсон Чайковс­кийн нэрэмжит залуу дуурийн дуучдын урал­дааныг та хэрхэн харав?

-Үнэнийг хэлэхэд, өнөөдөр Оросын том том тэмцээнүүдийн чансаа дээр үеийнх шигээ тийм өндөр хэмжээнд байхаа больсон юм уу гэж харагдаж байна. Жаахан суларсан гэх юм уу. Чайковскийн уралдааныг зөвхөн Оросынх нь хувьд харахад, өмнөх нэгдмэл байсан үеийнх шигээ хүчтэй биш, жаахан сарнисан маягтай болж. Зах зээлийн хувьд хуваагдаад задраад ирэнгүүт ерөнхийдөө сарнисан, шигшмэлүүд нь тийшээгээ нэг их орж ирэхээ байчихсан ч юм шиг надад мэдрэгдээд байгаа юм. Харин манай Монгол Улсын хувьд бол үнэхээр ярих юм байхгүй. Тэр том урлагийн олимпод очоод түрүү магнайг нь аваад ирнэ гэдэг бол энэ жаранд гарч байгаа том үзэгдэл. Энэ том үзэгдлийг Ариунбаатар хийсэн. Үүгээр бид бахархах ёстой. Хэдийгээр уралдаан Оросынхоо хувьд жаахан чансаа суларсан тал ажиглагдаж байгаа боловч олон улс оролцсон хэвээрээ байна. Харин энэ уралдаанд орж байгаа Орос, баруун Европын дуучдын чансаа ерөнхийдөө муудаж байгаа юм уу гэж ажиглагдсан. Дуучдын чансаа Ази руугаа эргэж байгаа юм уу даа гэсэн бодол надад төрсөн шүү. Гэхдээ муудахдаа бүр дор орчихсон юм биш шүү дээ. Оросуудын хувьд цаг үеийн хямралаасаа болоод том том тэмцээнүүдээ нэг их хайхрахгүй байгаа байж магадгүй. Энэ нь Ариунбаатарыг чансаа муутай тэмцээнд түрүүлээд ирлээ гэсэн үг биш юм шүү. Дэлхий ордгоороо орж байгаа. Чайковскийн дайтай том тэмцээнүүд ч бас бий. Америкт ч байдаг, Солонгост ч байдаг. Хятадад ч болдог. Чансааны хувьд Чайковскийн хэмжээний болчихсон. Гэхдээ тэр тэмцээнүүд бидэнд нэг их танил биш учраас мэдэхгүй байгаа юм. Амартүвшингийн авдаг Английн “Кардиф” бол бас л чансаа том. Тэнд дэлхий тэр чигээрээ ордог. Би мэргэжлийн дуурийн найруулагчийнхаа хувьд энэ хоёр дуучнаар асар их бахархаж байгаа. Мэдээжийн хэрэг, уран бүтээлчдэд байх тайзны имиж дээрээ маш их анхаарал тавих хэрэгтэй. Ялангуяа Ариунбаатар бол ямар ч туршлагагүй явж байгаа. Ариунбаатарт бүх юм байгаа. Нуруу туруу, царай зүс бүгд байгаа. Хоолой нь байна. Гагцхүү туршлага багатай.

-Буриадын театрт ажиллаж байгаа байх аа?

-Тийм ээ, Улаан-Үдэд ажиллаж байгаа. Тэнд ганц хоёр дуурьт гараад толгой руугаа ганц нэг “цохиулаад” ирэхээрээ залуу хүн мэдэрч л таарна. Амартүвшингийн хувьд бол, тайзан дээр гадаад үзэгдэх байдлаа тодорхой хэмжээгээр анхаарах хэрэгтэй. Биеийн жин ихтэй байна. Тайзны үзэгдэх стандарт гэж байдаг. Түрүүний яриад байгаа дэлхийн том сүлжээний театрууд бол бие хаа, нуруу туруу гээд тайзны үзэгдэх стандартаас эхлээд бүгдийг маш нарийн авч үздэг. Манай Амараа арай л жин ихтэй байгаа юм. Спортын бөх шиг харагдаад байгаа. Амартүвшин бол ухаалаг залуу. Ухаанаа гэхдээ өөртөө шүүмжлэлтэй хандаж ашиглахгүй бол, буруу тийшээ ухаарах юм бол урлагийн хүнд том аюул гэж үздэг. Болоогүй байхад өөрийгөө буруугаар ойлгоод буруу тийшээ явах тийм аюулыг Амартүвшин одоогоор мэдээгүй явж байгаа. Залуу хүн гэнэдэж болох ч ухаантай байх хэрэгтэй.

-Тайзан дээр үзэгдэх стандарт гэдгийг манай дуучид нэг их анхаардаггүй юм шиг ээ?

-Манай дуучид анхаар­даггүй байлаа ч дэлхий анхаардаг болчихоод байна шүү дээ. Дэлхийн дуучид гол нь үүнд их анхаарч байна. Дуучин хүн масс ихтэй жин ихтэй байх ёстой, тэгэхгүй бол дуугардаггүй юм гэсэн худлаа онол өөртөө зохиож яриад яваад байж болохгүй юм. Царай зүс бол тайзан дээр хамгийн их хэрэгтэй. Биеийн ерөнхий байдал, анатомын зохицол, хөл гарын урт, өндрийн хэмжээ, хүзүүний урт богино гэхчлэн.

-Г.Ариунбаатар Улаан-Үдэд хэзээнээс ажиллах болсон юм бэ?

-Өнгөрсөн жилээс. Ноднин Дуурийн театрт ирэхэд нь орон тоо байхгүй гээд аваагүй юм билээ. Цагдаагийн “Сүлд” чуулгад ажиллаж байхдаа Глинкийн тэмцээнд тэргүүн байр эзэлж ирээд, чуулга нь татан буугдахад театрт ирэх гэсэн ч болоогүй. Улаан-Үдийн театрын Дарийма гээд мундаг том концертмейстр байдаг юм. Тэр хүн бол манай олон дуучинг нээсэн хүн. Линховойн гэж тэндхийн дуурь бүжгийн театрыг үүсгэн байгуулсан, Буриадын нэртэй том дуучны охин л доо. Өнгөрсөн жил Санкт-Петербургт төгссөн Цэрэнчунт гэдэг залуу бас Улаан-Үдэд ажиллаж байна. Уг нь манай Дуурийн театрт ирсэн чинь бас л орон тоо байхгүй гээд, дээрээс нь их таагүй хандсан юм билээ. Италид Олон улсын залуу дуучдын театр маягийн нэг байгууллага байгуулагдаж байгаа юм байна лээ. Олон улсын залуу дуучидтай цахимаар харьцаад уран бүтээлийг нь хүлээж аван шалгаруулж байгаа юм байна. Түүнд Цэрэнчунт бүртгүүлсэн байна лээ. Тэнцвэл Улаан-Үдээсээ тийшээ явах байх л даа. Ер нь орчин үед өндөр зиндааныхан дуурийг өндөрт нь байлгаад, дэлхий нийт болохоор массаараа татгалзчихаад байгаа юм. Тэгэхээр дуурь нь яваандаа дэлхийн байгууллага болох шинжтэй харагдаж байна л даа. Магадгүй дөч тавин жилийн дараа ч юм уу аль нэг цаг агаар уур амьсгалын таатай нөхцөл дотор Дэлхийн дуурийн байгууллага гэдэг нэг байгууллага бий болж мэдэх л юм.

-Учиртай гурван толгой дуурийг наадмаар талбай дээр тоглуулсан. Олон нийтэд их таалагдлаа гэж ярьцгааж байсан. Ер нь наадмаар талбай дээр хийсэн тоглолтуудад та хэрхэн хандаж байгаа вэ?

-Мэдэхгүй хүмүүст таалагдалгүй яахав дээ. Дөч тавин мянган хүнд тоглосон гэж сурталчилгаа хийгээд л байна. Дуурийг талбай дээр гаргана гэдэг чинь ямар ч үнэ цэнгүй болгож байгаа хэрэг шүү дээ. Дэлхийд хаана ч дуурийг гадаа гаргаж байгаагүй. Гаргах тохиолдолд маш хүчтэй менежментийн баг ажиллаж байж хийдэг. Италид Арена де Верона гээд задгай амфитеатр байдаг юм. Дээр үед амфитеатр байж байгаад нураад олон зуун жилийн туршид дайнд өртөж сөнөөд, тэгээд засаад яг тэр хэвээр нь хад чулууг нь тэр чигээр нь үлдээгээд хажуугаар нь мод тарьж ойжуулаад акустикийг нь шийдчихсан. Бороо ордоггүй шороо тавьдаггүй тийм нөхцөлтэй газрыг амфитеатр болгоод дэлхийн том том фестивалиуд болдог, дэлхийн сонгодог урлагийн группууд очиж тоглодог тийм задгай орчинг бий болгосон байдаг юм. Акустикийг нь шийдсэн байлаа ч гэсэн тээр хол хэдэн километрт сууж байгаа үзэгчдэд техникийн хүчээр хүргэдэг. Италийн гурван тенор микрофонтой дуулж байлаа шүү дээ. Орчин үеийн хүчтэй орнууд нөхцөлийг нь тэгж шийдчихээд тоглодог. Гэхдээ байнга тоглоод байдаггүй, томоохон дэлхийн арга хэмжээ болсон үед л тэнд тоглоно. Дуурийн тоглолт гэдэг бол асар үнэ цэнтэй, хэдэн зуун дамжиж ирсэн нэр хүндтэй урлаг гэдгийг ойлгох чадваргүйгээс өнөөдөр ард түмний нэрийг барьж сүүлийн хорин жил үзээгүй юмыг нь үзүүллээ гэцгээж байна л даа. Хорин жил ингээд талбай дээр тоглочих юм бол Монголд Дуурийн театр хэрэггүй болно. Зүгээр л талбай дээр гараад ирдэг юмыг хэн ч сонирхохгүй. Талбай дээр тоглодог урлаг гэж бий. Талбайн урлаг. Тэр нь тусдаа.

-Жишээ нь…?

-Бүжгийг талбай дээр тоглож болно. Гэхдээ балетыг биш. Орчин үеийн бүжиг, ардын бүжиг, модерн янз бүрийн юмыг талбай дээр тоглож болно. Морин хуурыг талбай дээр тоглуулж болно. Манай монголчууд хөдөө хээр хониныхоо дэргэд ч тоглож ирсэн. Морин хуур бол цаг агаар шаарддаггүй хөгжим. Үндэсний хөгжмийг талбай дээр гаргаж болно. Яагаад гэвэл үндэсний хөгжим бол манай цаг агаарт тохирч хийгдсэн байдаг. Дээр үеэсээ л гадаа наадмаа хийгээд гүүн зэлэн дээрээ тоглоод ирсэн хөгжмүүд юм. Эстрад жазз хөгжим бол техникээрээ гараад явчихаж байгаа учраас талбай дээр гараад том том техникээ зоогоод тоглочихно. Өмнөх өдөр нь болсон тоглолтууд, дараагийн өдөр нь болсон жазз тоглолт зэрэг нь бүгд талбайн урлаг. “Бэст оф классик” гэж муухай орилоод байсныг санаж байна уу. Сонгодгийг тэр чигээр нь оркестртой нь, хувцастай тайзтай нь гаргана гэдэг бол манай нөхцөлд болохгүй. Манайд хөгжил байхгүй, нөхцөл байхгүй учраас тэр. Гэтэл Хятад улс Тян Ань Миний талбай дээрээ Италийн гурван тенорын тоглолтыг хийж байсан. Хятадад том дуурийн театр байгаагүй. Тэр бол нөхцөл нь бүрдчихсэн талбай. Мөн “Турандот” дуурийг тоглож байсан. “Турандот” бол Хятадын гүнжийн тухай өгүүлдэг дэлхийн сонгодог дуурь. Тийм учраас хятадууд бүх нөхцөлийг бүрдүүлээд, хамгийн наад зах нь нэг дуучинд асуудал гарлаа гэхэд л эмчийг нь бэлэн байлгаж байгаад олон улсын түвшинд нэр төрөө хамгаалах үүднээс маш том зохион байгуулалтыг хийсний үндсэн дээр гадаа тоглож байсан. Солонгост талбай дээр тоглуулж байсан тохиолдол бий. Солонгос бол манайх шиг уур амьсгалтай газар биш шүү дээ. Баруун Европын орнуудад эстрадаа талбай дээр тоглодог, дуурь тоглодоггүй. Орост дуурийг талбайд тоглосон тохиолдол бий. Гэхдээ Улаан талбай дээр дуурь тоглоогүй. Улаан талбай дээр зүгээр шоун дотор симфони оркестр орж тоглосон тохиолдол бий. Гэхдээ хоёр минут тоглоод л гараад явчихаж байсан. Оросын бусад хотуудад дуурь тоглосон тохиолдол байдаг. Улсын том арга хэмжээний үеэр сүмийн хашаан дотор тоглосон байдаг. Сүм гэдэг бол өөрөө акустикийн орон зай байдаг. Сүмийн хашаа бол байгалийн ямар нэгэн асуудал үүсдэггүй газар. Цас, бороо, салхи шороо аль нь ч хүрдэггүй тэгж хамгаалагдсан газар юм.

-Яагаад. Архитекторын шийдэл нь тийм юм уу?

-Тэгж барьсан байдаг. Манай Монголын сүм хийдийн хашаа ч тийм. Сүүлийн үед сүм хийдийг хаа хамаагүй барьдаг болчихоод байгаа болохоос дээр үеийн сүмүүд бол бороо цас орлоо гэхэд сүмийн хашааг тойроод орж байх жишээтэй, байгалийн үзэгдлүүд тойроод явчихдаг газар байхгүй юу. “Аида” дуурийг анх гарсан орон нутагт нь, Перст юм уу Египетэд, ялангуяа нил мөрний хавийн орнуудад гадаа тоглож болно. “Аида” өөрөө тэнд бий болсон дуурь. Дэлхийн цаг агаарын орчин нөхцөлийг үзэхэд хамгийн таатай орчин нөхцөл бол Өмнөд Европ, Дундад Азид байна. Итали, Франц байгаа газар, Египет, Болгар байгаа газар. Бороо шороо гэнэтийн аюул байдаггүй, хамгийн таатай. Хөгжихөд хамгийн таатай нөхцөлтэй баруун Европын орнууд бол өөрийнхөө хөгжүүлсэн үндэсний урлагаа гадаа тоглох бололцоотой. Тэрийг манайхан барьж аваад өөрсдийгөө хамгаалж байгаа харагдах юм. Гурав дөрвөн зуун жилийн турш баруун Европын орнууд энэ их үнэ цэнтэй урлагаа, Моцарт, Гайдн, Бетховеноо, бүх хөгжмийн зохиолчдынхоо бүтээлийг яагаад гадаа тоглохгүй явж ирсэн юм. Учир шалтгаан нь тэр оюуных нь үнэ цэнд байдаг. Тэгж үнэ цэнийг нь хадгалдаг, дэлхий тэр үнэ цэнийг нь улам дээшээ аваад явдаг.

-Та бас хамтлаг байгуулж байгаа гэсэн үү?

-Тийм ээ. Акапелла хамтлаг. Наад зах нь жаран хүнтэй байхаар төлөвлөөд эхнээсээ хүмүүсээ бүртгэж эхэлсэн. Акапелла гэдэг бол найрал дуу шүү дээ.

Н.Пагма

-Орчин үеийн монгол зургийн амин сүнс нь юу байх вэ –

Австралийн Куинсленд хотод болох Орчин үеийн урлагийн Ази Номхон далайн орнуудын наймдугаар триеннальд манайхаас Б.Баатарзориг, Б.Номин, Д.Үүрийнтуяа, Г.Гэрэлхүү нарын дөрвөн зураач оролцохоор сонгогдлоо. Триеннальд оролцохоор шалгарсан 30 орчим орны 80 уран бүтээлчийн нэрсийг өнгөрсөн долоо хоногийн сүүлээр зарлав. Асар хурдтай хувиран өөрчлөгдөж буй өнөөгийн цаг үед нийгэм, улс төрийн үзэл баримтлал, соёлын орчин дахь хүн төрөлхтний дүр төрхийг уран бүтээлчид хэрхэн илэрхийлж байна вэ. Чухам үүнийг зураачид өөр өөрсдийн арга барилаар хэрхэн илэрхийлснийг триенналийн цуврал үзэсгэлэн харуулах юм. Триеннальд Непал, Киргиз, Ирак болон манай улс анх удаа оролцож байгаа юм байна. Анх 1993 онд зохиогдож эхэлсэн энэ триенналь өдгөө дэлхий даяар зохион байгуулагдаж буй 160 бенналь, триенналиудаас Ази, Австрали, Номхон далайн орнуудын орчин үеийн урлагийн цорын ганц цуврал триенналь бөгөөд гурван жил тутамд зохиогддог. Куйнслэндийн орчин үеийн урлагийн галерейн кураторын баг бүс нутгийн галерейнууд, уран бүтээлчдийн урлангуудаар явж наймдугаар триеннальд оролцох уран бүтээлчдийг сонгон шалгаруулсан бөгөөд манайхаас монгол зургийн зураачдыг сонгожээ. Орчин үеийн урлагийн Ази Номхон далайн орнуудын VIII триеннальд манайхаас монгол зургийнхныг сонгон шалгаруулсан нь гадаад ертөнц орчин үеийн монгол зургийн хэв шинжийг сонирхож байгаагийнх болов уу. Уг триеннальд Монгол, Киргиз гэхчлэн Төв Азийн орнууд анх удаа оролцож байгааг зохион байгуулагч талаас онцолж байгаа. Манайхаас шалгаран оролцож буй зураачдын уран бүтээлийн зарим сониноос сонирхуулахад, Д.Үүрийнтуяа монгол ахуй, аж байдлын сэдэвтэй бүтээлүүдээрээ оролцож байгаа ажээ. Түүний бүтээлүүдэд голдуу завсрын өнгө онцгой үүрэг гүйцэтгэдэг. Хурц, тод өнгөнөөс зайлсхийдэг нь түүний хэв маяг гэлтэй. Тэрбээр Хонконгийн нэгэн галерейд гэрээт уран бүтээлчээр харьяалагддаг байна. Тиймээс тус галерейгаас гадаадад зохион байгуулдаг томоохон үзэсгэлэнгүүдэд мөн оролцдог гэнэ. Үүнээс өмнө Английн Лондонд болсон Төв Азийн орнуудын “Бурхад газар дэлхийн хооронд” нэртэй орчин үеийн урлагийн үзэсгэлэнд Д.Үүрийнтуяагийн эртний “Торгоны зам”-ын сэдэвт суурилсан орчин үеийн монгол зургийн бүтээлүүд нь үзэгчдийн сонирхлыг ихэд татаж байв. Түүнчлэн ХБНГУ-ын Дюселдорф хотод зураач М.Батзориг, ХБНГУ-ын барималч Лиза Лукас, Силвиа Шрайбэр нарын хамт “Монголын тухай дурсамж” нэртэй хамтарсан үзэсгэлэн гаргаж байв.

“976” арт галерейгаас дэглэн үзүүлдэг “Орчин үеийн монгол зураг” үзэсгэлэнг хүмүүс санаж байгаа байх. Тэр үзэсгэлэнд дээрх дөрвөн зураачийн бүтээл үзэгчдийн анхаарлын төвд байсныг санаж байна. Орчин үеийн иргэншлийн “эмх цэгцгүй” орчин, ялангуяа монголчууд бид нүүдэлчин, суурин хоёр иргэншлийн мөргөлдөөн дунд хэрхэн амьдарч байгааг эдгээр зураачид өөр өөрийнхөөрөө өгүүлдэг. Түүгээрээ магадгүй орчин үеийн монгол зургийн өнгө төрхийг бий болгож байж ч болох юм. Дэлгэмэл орон зайд өрнөж буй үйл явдлуудыг хүүрнэх мэт өгүүлдэг монгол зургийн уламжлалт онцлог өнөө цагт хэрхэн хадгалагдаж бас өөрчлөгдөн хөгжиж байгааг Ази Номхон далайн орнуудын наймдугаар триенналиас гадны сонирхогчид харах нь ээ. Триеннальд оролцогч өөр нэг зураач нь Б.Баатарзориг. Мэргэжилтнүүд түүнийг монгол зургийн бүтээлүүдийг контемпорари, модерн, сюрреал өнгө аястай гэж тодорхойлдог. Зохиомжийн хувьд дэлгэмэл, төвлөрсөн дүрслэлтэй хэрнээ тэдгээрийн агуулгыг ихэд чухалчлан үздэг, уламжлалт зурагт арай өөрөөр хандаж, монгол зурагт өөрийн гэсэн хэв маягийг оруулж ирэхийг хүсдэг гэж тэрбээр ярьсан. Түүний бүтээлүүдээс монголчуудын хэрэглээний соёлын чухал дурсгал болох модон авдрын бүтээл хүмүүсийн сонирхлыг ихээр татдаг. Авдар бол нүүдэлчний соёлын ахуйн онцгой нэгэн тусгал төдийгүй түүн дээрх хээ угалз, амьтны дүрслэл, өнгөний сонголт тэргүүтэн нь монголчуудын бэлгэдлийн сэтгэлгээ бүхий оюуны соёлын онцлогийг ч хадгалж байдаг. Эндээс Б.Батзориг санаа авч “шинэ монгол зураг” гаргах санаагаа олжээ. Тэрбээр хуучны эд өлгийн уламжлалаас орчин үеийн хэв шинжтэй бүтээл хийх, орчин үеийн сэдвийг тэр уламжлалтай хослуулж нэгэн шинэ урлагийг гаргаж болох юм гэж үзэсгэлэнгийнхээ үеэр ярьж байсан. Түүний зарим бүтээлд эртний эд өлгийн, шашны эд зүйлс , янз бүрийн дүрслэл бүхий металл зургандаа шигтэх мэтийн холимог техник ч харагдана. Хуучны эд зүйлс нь тухайн цаг үеэ өөртөө шингээсэн байдаг тул түүн дээр зурсан зураг илүү амьд болно гэж тэрбээр үздэг байна. Түүний “авдарны” бүтээлүүд нь материалын талаасаа уламжлалыг дагах боловч өгүүлэмжээрээ голдуу нийгмийн амьдралын өөрчлөлт, шилжилт зэргийг илэрхийлсэн байх ажээ. Мөн зураач Г.Гэрэлхүү анхны бие даасан үзэсгэлэнгээ 2013 онд “Төөрөлдсөнтэй ярилцахуй” нэртэй гаргаж байсан. Түүнчлэн Үндэсний Уран зургийн галерейгаас зохион байгуулдаг оны шилдэг бүтээл, МУЭ хорооноос зохион байгуулдаг “Шинэ бүтээлүүд”, “Алтан бийр”, “Хөрөг”, “Хавар”, “Монголын сайхан орон”, “Наадам”, мөн Монгол зургийн нийгэмлэгээс зохион байгуулдаг уламжлалт үзэсгэлэнгүүд, Хонконгийн Шони галерейн “Хотын хүүрнэлүүд”, АНУ-д болсон Фолк Арт Фестивал зэрэг томоохон үзэсгэлэнгүүдэд оролцож байжээ. Тус триен­наль нь ирэх арваннэгдүгээр сарын 21-нд нээгдэж ирэх 2016 оны дөрөвдүгээр сарын 10 хүртэл үргэлжлэх юм байна. Орчин үеийн монгол зургийн амин сүнс нь юу байх вэ. Ийм шинэ асуултын өмнө эдгээр зураачид зогсч буй нь мэдээж. Хүний иргэншлийн нүүдэлчин, суурин хэмээх тэс ондоо хоёр хэвшлийн мөргөлдөөн дундах монгол хүний сэтгэлгээг тэд хэрхэн дэлгэн харуулах бол. Чухам эндээс л орчин үеийн монгол зураг хэв шинжээ сая олох биз ээ.

Н.Пагма

-ДЭЛХИЙН II ДАЙНЫ ШУВТАРГА 1945 ОНЫ НАЙМДУГААР САРЫН 6-НД ЯПОНЫ ХИРОШИМА ХОТОД АТОМЫН БӨМБӨГ ХАЯСНЫ 70 ЖИЛИЙН ОЙ ӨЧИГДӨР ТОХИОЛОО

Польшийн хєгж­мийн зо­хиолч Кшиштоф Пендерецкий 1960 онд “Хирошимагийн эмгэнэлийн дуулал” буюу “Хирошимагийн цурхиралт” хэмээх маш сонин хийцтэй симфони зохиол бичсэн. Энэ нь 52 утсан хєгжимд бичсэн, хорьдугаар зууны эхний хагасын хамгийн алдартай авангард бїтээлїїдийн нэг юм. “Хирошимагийн цурхиралт” эмгэнэлийн дуулал нь гарсан даруйдаа дэлхий дахины сонирхлыг асар ихээр татаж, 28 настай залуу хєгжмийн зохиолч Пендерецкийг ихэд алдаршуулжээ. Пендерецкий 1961 онд энэ зохиолоороо ЮНЕСКО-гийн шагнал хїртэв. Уртаашаа найман минут гуч орчим секунд їргэлжилдэг энэ зохиол нь уламжлалт хєгжмийн дуугаралт, дуурьсах боломжийг орчин їед цоо шинээр нээсэн бїтээл байв. Ийнхїї хєгжмийн зэмсгийн характерыг шинээр нээх нь тухайн хєгжмийн зэмсгийн дуугарах боломжийг маш эртний, язгуур, євєрмєц онц­­логоор нь дамжуулан зэмсгийн тембр, эрч хїчийг илїї нарийвчлалтайгаар нээн харуулахыг зорьдог. “Хирошимагийн цурхиралт” бол чухамдаа ийм бїтээл юм. Хожим нь Пендерецкий энэ талаараа “Эхэндээ энэ нь абстракт тєсєєлєл тєдий байж, сэтгэл дотор минь байнга сонсогддог байлаа. Харин яг бичиж байх їедээ би маш хїчтэй сэтгэлийн хєдєлгєєнд автсан байлаа” гэсэн байдаг. “Хирошимагийн эмгэнэл” нь дуулал хэмээх тєрєл жанрынхаа хувьд бад­­рангуй ариун байдал, сїйрэл гамшгийн аль алийг нь єгїїлдэг. 1964 оны арав­дугаар сард Пендерецкий бичихдээ “Энэ бїтээл маань Хирошимагийн хор хохирлыг хэзээ ч мартаж орхих учиргїй гэсэн миний гуйвшгїй итгэл їнэмшлийн илэрхийлэл байлаа” гэжээ.

Тэрбээр энэ бїтээлээрээ хєгжмийн уламжлалт би­чилтээс ангид байж хєгжимч­дєєс хєгжимдєх ур чадвар, єєрєєр хэлбэл, нїдэнд “їл їзэгдэх дїрслэл”-їїдийг гаргаж тавих єргєн боломжийг нээж єгсєн. “Цурхиралт” бол хєгж­­мийн єнгєний дїрслэлийн багтаамжийг асар єргєн дэлгэр болгон боловсруулж, єнгєний єгїїлэх чадварыг хїчтэй нээсэн бїтээл билээ. Орчин цагийн хєгжмийн гайхамшигтай энэ бїтээлийн зохиогчийн амьдрал намтраас одоо товчхон сонирхуулъя. Кшиштоф Пендерецкий 1933 онд тєрсєн. Тэрбээр хєгжмийн зохиолчоос гадна удирдаач хїн юм. Тїїнийг єнєє цагт амьд байгаа суутан гэж ч нэрлэж байв. Пендерецкий дєрвєн дуурь, найман симфони, найрал дууны, дан хєгжмийн олон арван бїтээл бичсэн. Хєгжмийн зохиолчийн карьер нь 1959 онд Варшавын намрын фестивалиас эхэлжээ. 1970-аад оны дунд їеэс авангардизмаас татгалзаж симфони хєгжмийн хєг эгшигжїїлэг, зэмсгийн дуугарах ер бусын боломж, этгээд євєрмєц тєрх аль алийг нь ашиглах болсон байна. Энэ шинэ хандлагаа баялаг эгшигжїїлэг, аялгууны яруу тунгалаг, энгийн найруулга бїхий Хийлийн нэгдїгээр кон­церт, Хоёрдугаар симфони, “Польш реквием” зэрэг бїтээлдээ хэрэгжїїлж эхлэв.

2008 онд 75 насныхаа тєрсєн єдрєєр тэрбээр Гер­манд болдог Рейнгоугийн олон улсын хєгжмийн их наадамд “Польш реквием”, “Кредо” тэргїїт гурван бїтээлээ єєрєє удирдан тоглуулав. 2001 онд “Кредо” бїтээлээрээ Грэммийн шагнал хїртсэн. “Кредо”-гийн дэлхийн нээлт Орегоны Бахын фестивалийн тайзнаа эгшиглэж байв. Гурван хїїхдийн эцэг тэрбээр єдгєє Польшийн Краков хотод амьдарч туурвиж байна. “Хирошимагийн цурхиралт”-ыг дотроос нь сонсгох энэ бїтээлийн талаар товчхон єгїїлэхэд ийм. Тэр аймшигт єдєр, тэр цурхиралтыг хїн тєрєлхтєн їл мартахын учир юу вэ.

Дэлхийн хоёрдугаар дайны шувтарга 1945 оны наймдугаар сарын 6-нд Японы Хирошима хотод АНУ атомын бємбєг хаясны 70 жилийн жилийн ой єчигдєр тохиолоо. Цємийн бємбєг дэлбэрсэн газраас хэдхэн зуун метрийн зайтай байрлах Энхтайвны дурсгалын цогцолборт болсон ойн эмгэнэлийн ёслолд Японы улстєрчид, нийгмийн зїтгэлтнїїд, дэлхийн 100 улс орны тєлєєлєгчид оролцов. Атомын бємбєгийг дэлхийд анх удаа хїмїїсийн эсрэг ашигласан энэ хэрэг явдлыг эргэн санавал, АНУ-ын “Энола Гей” нэртэй “Б29” /B29/ бємбєгдєгч онгоц Хирошимад “Little Boy” (“Бяцхан хїї”) хэмээх атомын бємбєг хаясан. Їїний улмаас 166 мянган хїн амь їрэгдсэн бєгєєд олонх нь бємбєгдєлтийн улмаас їїссэн галд шатсан учир амь їрэг­дэгсдийн тоог єнєєг хїртэл тодорхой тогтоож чадаагїй байгаа. Тїїнчлэн олон мянган хїн цацраг идэвхит бодисын хор хєнєєлєєс їїдсэн элдэв євчнаар амиа алдсан билээ. Хирошимаг бємбєгдсєнєєс гурван єдрийн дараа 1945 оны наймдугаар сарын 9-нд АНУ- ын “Бокскар” нэртэй “Б29” бємбєгдєгч онгоц Нагасакид “Fat Man” (“Тарган залуу”) хэмээн нэрлэсэн атомын бємбєг хаясан бєгєєд учруулсан хор хохирлоороо Хирошимагаас арай бага гэдэг. Энэ їеэр 80 мянган хїн амь їрэгдэж, Хирошимагийн нэгэн адил бємбєгдєлтийн дараах гамшгийн улмаас мєн олон мянган хїн амь насаа алдан, япончуудын удмын санд нєхєгдєшгїй гай зовлонг авчирсан. Хирошимагийн бємбєгдєлтийн хор уршиг їргэлжилсээр байгаа нь їнэндээ тєсєєлшгїй юм.

Одоо Япон улсад ажиллаж байгаа Олон улсын Улаан Загалмайн нийгэмлэгийн эмнэлгїїд атомын бємбєгийн дэлбэрэлтэд єртсєн олон мянган хїнд, тэдний хїїх­дїїдэд эмнэлгийн тусламж їзїїлсээр байгаа тухай 70 жилийнх нь ойн ємнєх энэ єдрїїдэд тус нийгэмлэг мэдээлэв. Уг мэдээллээс їзвэл, Хирошимагийн атомын бємбєгдєлтєєс амьд їлдсэн хїмїїст зориулсан эмнэлэгт 2014 оны гуравдугаар сараас 2015 оны дєрєвдїгээр сар хїртэл 4657 хїн эмчлїїлсэн бєгєєд тэдний гуравны хоёрт нь уушги, бєєр, гэдэсний хорт хавдар туссан гэжээ. Харин Нагасаки хот дахь “Генбоку” эмнэлэгт сїїлийн нэг жилд атомын бємбєгдєлтєєс амьд їлдсэн 6030 хїн эмнэлгийн тусламж авчээ.

Н.Пагма

Английн Лондон хотын “Шекспирийн Бөмбөрцөг” театр манай улсад удахгүй ирж их зохиолчийнхоо “Гамлет” жүжгийг үзүүлэх гэж байна. Харин Уильям Шекспирийн “Бөмбөрцөг” театр нь түүний жүжгийн компанид суурилан 1599 оноос эхэлсэн байдаг. Европын соёлын түүхэнд Лондонгийн сэргэн мандлын үе хэмээн нэрлэгддэг XV зууны сүүлчээс XVII зууны эхэн хүртэл Английн соёл, урлагийн шилжилтийн он жилүүд байв. Энэ үед Лондонд байнгын ажиллагаатай жүжгийн компаниуд ажиллаж байсны нэг нь Шекспирийнх байжээ. Ийм компаниудыг 10 орчим хүний бүрэлдэхүүнтэй жүжигчид, жүжгийн зохиолч, найруулагч нар, эсвэл ухаалаг менежменттэй мөн арав орчим хувьцаа эзэмшигч нийлж байгуулж байж. 1613 оны зургадугаар сард “Бөмбөрцөг” театрын байр галд өртөж үгүй болжээ. Дараа жил нь 1614 оны долдугаар сард театрыг дахин барьж босгосон байна. Ингээд 1942 оныг хүртэл ажиллаад хаагдсан байна. Энэ хугцаанд Шекспирийн нэлээн хэдэн жүжгийг тавьж чаджээ. Өнөөгийн Англи орон их зохиолчийнхоо үндэс­лэн байгуулсан “Бөмбөрцөг” театрыг орчин үед “Шекспирийн Бөмбөрцөг” нэртэйгээр дахин сэргээн босгож 1997 онд нээлээ. Театрын барилгыг анх байрлаж байсан газраас нь 200 гаруй метрийн зайд барьж босгосон байдаг. Нэгэн өөр мэдээлэл дуулгахад, орчин үе дэх “Бөмбөрцөг”-ийн дахин сэргэлтээс өмнө буюу 1909 оноос эхлэн Английн орчин үеийн анхны театруудын нэг Гилгудын театрыг мөн “Бөмбөрцөг” хэмээн нэрлэх болж 1994 он хүртэл энэ нэрээр ажилласан байх аж. Гилгудын театрыг ийн нэрлэх болсны учир нь, 1906 онд байгуулагдсан энэ театр анх үндэслэн байгуулагч нэрт жүжигчин, жүжгийн зохиолч менежер Сеймур Хиксийн нэрээр нэрлэгдэж байсан ч 1909 онд Америкийн театрын менежер ирж ажиллахдаа “Бөмбөрцөг” болгон өөрчилсөн байх юм. Гилгудын “Бөмбөрцөг” театр нь Английн Вестминстрт байрладаг гурван давхар барилга бүхий орчин үеийн театр юм. Гилгуд гэж хэн бэ. Артур Жон Гилгуд бол 1904-2000 оны хооронд амьдарч байсан Английн нэрт жүжигчин, театрын найруулагч, менежер хүн юм. Тэрбээр театрын түүхэнд Шекспирийн дүрүүдийг гайхамшигтай бүтээсэн гүйцэтгэлээрээ алдартай жүжигчдийн нэг байв. Тэрбээр орчин үеийн тайз дэлгэцийн урлагийн гол шагналууд болох Оскар, Грэмми, Эмми, Тони, BAFTA-гийн болон Алтан бөмбөрцөг шагналтай. Шилдэг эрэгтэй жүжигчний шагналыг зургаан удаа хүртсэн цорын ганц жүжигчин байв. 1994 онд тэр Японы Эзэн хааны шагналыг хүртэл хүртэж байв. 1909-1994 он хүртэл 85 жилийн турш “Бөмбөрцөг театр” хэмээн нэрлэгдэж байсан Гилгудын театрын тухайд ийм. Одоо харин Шекспирийн Глоб театрынхаа сэдэв рүү оръё. Анх тус театрын хувьцаа эзэмшигч зургаан хүн байв. Хувь нийлүүлэгч ах дүү жүжигчид Ричард, Кутберт Бёрбеж нар тус бүр 25 хүртэлх хувийг, Шекспир, Жон Хемингс, Августин Филипс, Томас Поп нар 12,5 хүртэлх хувийг эзэмшиж байжээ. Долоо дахь хувь нийлүүлэгч Уильям Кэмп өөрийн эзэмшдэг 10 гаруй хувиа дээрх дөрөвт зарж төслөөс гарсан байдаг. Цаг хугацаа өнгөрч шинээр хувь эзэмшигчид нэмэгдэхийн хэрээр эзэмшлийн анхны харьцаа өөрчлөгдөж Шекспирт ногдох хувь дөрөвний нэгээс бүр 16-ны нэг болтлоо хумигдсан байна. “Бөмбөрцөг” театр 1599 онд нээлтээ Шекспирийн “Генри V” жүжгээр нээхээр төлөвлөж, жүжгийг тайзнаа тавихад бэлэн болгосон ч өөр жүжгээр хөшгөө нээсэн гэсэн баримт байдаг. Энэ талаар XХ зууны Английн утга зохиолын профессор, сэргэн мандлын үеийн драмын урлаг судлаач Довер Вильсон таамаг дэвшүүлэхдээ, “Генри V” жүжгийг “дотоод хяналт”-аар хэлэлцээд тааруухан жүжиг хэмээн үзэж ийм жүжгээр “Бөмбөрцөг” хөшгөө нээх учиргүй гэж үзсэн бололтой гэжээ. Ингээд 1599 оны зун уг жүжгээр нээлтээ хийхэд бэлэн болоод байсан ч намар есдүгээр сар хүртэл хойшлуулжээ. Энэ тохиолдолд профессор Вильсон тухайн үеийн швейцарь жуулчдын тэмдэглэж үлдээсэн баримтыг авч үзсэн байна. Уг баримтад “Бөмбөрцөг театрт 1599 оны есдүгээр сарын 21-нд “Юлий Цезарь” жүжгийн анхны тоглолт гайхалтай сайхан боллоо” гэж дурдсан байжээ. “Юлий Цезарийн эмгэнэл” бол Ромын түүхээс сэдэвлэн бичсэн Шекспирийн цөөн жүжгүүдийн нэг бөгөөд зохиолч жүжгээ 1599 онд бичсэн. 1611 оны дөрөвдүгээр сарын 20-нд “Макбет”, 1613 оны зургадугаар сарын 29-нд “Генри VIII” жүжгийг тавив. Энэ үеэр “Бөмбөрцөг” театрын дотоод ахуй нөхцөл нь огцом өсөн дэвжээд байсан үе. Лондонгийн бусад театруудын нэгэн адил “Бөмбөрцөг” театр 1642 онд хаагдлаа. XVI-XVII зууны Англи оронд хүчээ авсан протестант ёс суртахууны хатуу үзэл баримтлалын улмаас эдгээр театр хаагдсан. Энэ байдал 1644, 1645 он хүртэл үргэлжилжээ.

“Бөмбөрцөг” театр орчин үед “Шекспирийн бөмбөрцөг” нэрээр дахин сэргээн босгогдож Шекспирийн “Генри V” жүжгээр 1997 онд нээлтээ хийсэн. Ийнхүү уг театрыг сэргээн босгохдоо барилгын зохиомжийг нь 1599, 1614 оны үеийн баримтад тулгуурлан сэргэн мандлын үеийн оргиналь эхтэй нь онолын хувьд ихэд ойртуулж, анхны “Бөмбөрцөг” театрын байсан газраас 230 метрийн зайд босгосон байдаг. Орчин үеийн дэлхий ертөнцөд Шекспирийн драмын академийн шууд нөлөөн дор байгуулсан “Бөмбөрцөг” театрууд цөөнгүй байна. Жишээ нь, АНУ-д Орегано мужийн Эшландад 1935 онд байгуулж 1947, 1959 шинэчлэн сэргээсэн “Элизабет” театр, 1935 онд байгуулсан Сан-Диего дахь “Глобус” театр, Юта дахь Адамын Шекспирийн театр, 1936 онд Техаст байгуулсан “Глобус” театр, 1999 онд Иллинойс мужид байгуулсан Чикагогийн Шекспирийн театр, 1975 Виржиния мужид байгуулсан Уильямсбургийн “Глобус” театр, ХБНГУ-д 1991 онд байгуулсан “Глобус Нойс”, 2000 онд Баденд байгуулсан “Европ-Парк”, мөн Баден-Вюртенберг, Италид Римд 2003 онд байгуулсан Сильвано Титогийн нэрэмжит “Глобус” театр, Орост Москва дахь Драмын урлагийн сургуулийн “Глобус” танхим гэхчлэн.

“Шекспирийн Глобус” театр өнгөрсөн 2012 оны Лондонгийн зуны Олимпийн өмнөхөн 4-6 дугаар сард театр урлагийн Их наадам зохион байгуулсныг уншигчид санаж байгаа байх. Үүгээр Шекспирийн жүжгүүдээс өнөө цагт үлдсэн 37 жүжгийг гуч гаруй улс орны театрууд тоглосон нь хүн төрөлхтний оюуны соёлын бахархал байлаа. Шекспирийн жүжгийн Их наадам “Бөмбөрцгөөс бөмбөрцөгт” нэрийн дор Лондон хотод тийнхүү өрнөхдөө түүний жүжгүүд гуч гаруй улс үндэстний хэлээр тоглогдов. Энэ нь Шекспирийн жүжгээр дамжуулан дэлхийн үндэстнүүд эх хэлнийхээ яруу сайхан, гүн гүнзгий илэрхийллийг нэгэн тайзнаа дуурьсгасан олон үндэстний соёлын Их наадам болсон юм. Тухайлбал, Италийн Ромын театр “Юлий Цезарь”, Иракийн Багдадын театр “Ромео Жульетта”, БНХАУ-ын Бээжингийн театр “Гуравдугаар Ричард”, БНСУ-ын Сөүлийн театр “Зуны шөнийн зүүд”, Америкийн Чикагогийн театр “Отелло”, ОХУ-ын Минскийн театр “Лир ван” жүжгийг нь тоглосон. Энэчлэн Франц, Бразил, Мексик, Энэтхэг, Израйль зэрэг 37 орны театрууд Шекспирийн жүжгийг өөрсдийн эх хэлээр тоглосон. Энэ Их наадам нь үндсэндээ дундад зуунаас өнөөг хүртэл дэлхийн театр урлагийн түүхийн нэгэн тулгуур багана болж, хүн төрөлхтний оюуны урлагийн гүнзгий нэгэн урсгал болон хөгжсөн шекспиризмын тод үзэгдэл байв.

Манай театрууд 1960-аад оноос эхлэн Уильям Шекспирийн жүжгүүдийг тавьж эхэлснийг хүмүүс мэднэ. УДЭТ 1955 онд “Отелло”-г найруулагч С.Гэндэн, зураач Л.Гаваа нар тавьсан. Ардын жүжигчин Г.Гомбосүрэн гуай Отеллод 45 жилийн турш тоглосон гэдэг. 1964 онд “Лир ван”-г зохиолч, орчуулагч, найруулагч Э.Оюун, зураач Ц.Доржпалам тавьж Лир ванд мөн Г.Гомбосүрэн гуай тоглосон байдаг. 1966 онд С.Гэндэн найруулагч “Ромео Жульетта хоёр”-ыг тавьсан. Харин 1978 онд Б.Мөнхдорж найруулагч “Отелло”-г шинэчлэн тавихад Отеллод ардын жүжигчин Ц.Гантөмөр гуай, Ягод Л.Жамсранжав гуай тоглож байжээ. Дараа нь 1979 онд “Гамлет”-ийг Галсанжав гуай найруулан тавьсан байна. Улмаар 1991 онд “Макбет”-ыг 1996 онд найруулагч Ч.Найдандоржийн шинэчилсэн найруулгаар “Ромео Жульетта”-г, 2000 онд найруулагч Ч.Түвшин “Зуны шөнийн зүүд”-ийг”, 2012 онд найруулагч Н.Наранбаатар “Гамлет”-ыг шинэчлэн тавьсан.

Харин Дуурь бүжгийн эрдмийн театрт найруулагч Л.Эрдэнэбулган, нэрт удирдаач Ч.Жамсранжав нар Ж. Вердийн “Отелло” дуурийг 1989 онд тавьснаас хойш энэ дуурь өнөөг хүртэл тоглогдож байна. 2000-гаад оны эхээр тус театр С.Прокофьевын “Ромео Жульетта” балетыг тайзнаа тавьсан ч удалгүй тоглогдохоо больсон юм. Шекспирийн “Бөмбөрцөг” театр бол дундад зууны Английн сэргэн мандлын удиртгал юм гэж бодогддог. Эртний тэр театрын оюун санааны өнөө үе дэх тус­гал болох Лондонгийн “Шекс­пирийн бөмбөрцөг” театр манай улсад энэ сарын дундуур айлчлан тоглох гэж байна. Тус театрын арав гаруй жүжигчин ирж “Гамлет” жүжгийг нь тоглохоо мэдэгдээд байгаа юм.