Author: ДЭМБЭЭГИЙН ОЮУНТУЯА

Түндэвийн Цэнд хэмээх эрхэм хүмүүнтэй ярилцлаа. Т.Цэнд гуайг Монголын уул уурхайн хөгжлийн түүхэн товчоон гэж хэлж болохоор юм. Уулын инженер, цахилгааны механик мэргэжлээр Эрхүүд дээд сургууль дүүргэж ирсэн залуухан мэргэжилтэн дөрвөн сар уурхайд хар бор ажлыг хийж эхэлсэн тэр цагаас салбарынхаа дэд сайд хүртэл тасралтгүй 40-өөд жил уул уурхайн салбарт зүтгэжээ. Түүний амьдрал бол их бүтээн байгуулалт, нөр их ажлын түүх ажээ. Ахмад уурхайчин Монгол Улсын зөвлөх инженер,Уул-Олхонууд овогт Т.Цэндийн ярилцлагыг хүргэе.

---

-Та аль нутгийн хүн бэ. Нутаг ус, бага насны дурсамжаас яриагаа эхэлье?

-Би чинь 1945 онд Баянхонгор аймгийн Баян-Овоо суманд төрсөн хүн. Анх нэгдүгээр ангид ороход сумын төв дээр ганцхан цагаан байшин байсан нь сургууль. Манай ангид 18, 19-тэй хэд хэдэн хүн, хамгийн бага нь би найман настай байсан. Нэг хэсэг хүмүүс хүүхдүүдээ сургуульд өгдөггүй, зугтаадаг үе байлаа.

-1953 он гэхэд сургуульд сурах талаар жигдрээгүй л байж дээ…

-Жигдрээгүй байсан. Манай ангид том том залуучууд сурч байсан. Дөрөв төгсөхөд над шиг багачууд л үлдээд томчууд бүгд хөдөө гараад явчихсан. Уншиж, бичдэг болоод гарчихаж байгаа юм.1963 онд аравдугаар ангиа төгсөөд Иркутскийн Политехникийн дээд сургуулийн хуваарь авсан. Тэр зунаа хотод ирээд дахиж шалгалт өгч сургуульдаа тэнцээд найман сарын эхээр хойшоо явсан. Тэгэхэд хичнээн ч вагон байсан юм, долоо, найман зуугаад хүүхэд дүүрэн явж байсан. Наушик дээр зөвшөөрсөн 10 рублиэ солиулж аваад Иркутскт бууж байлаа. Тэр үед хэлний бэлтгэл ч байгаагүй, шууд л хичээлдээ орсон. Мөн л насаараа ч, биеэрээ ч ангидаа хамгийн бага нь би. Манай ангид 13 жил уурхайд ажилласан 35 настай залуу байлаа. Ангийнхны ихэнх нь цэрэгт явсан, гэр бүлтэй хүмүүс. Ийм л ангид орж, таван жил сурч 1968 онд уулын инженер, цахилгаан механикч мэргэжлээр төгсөж ирсэн дээ.

-Та нарыг ирэхэд шууд л ажилд хуваарилдаг байсан үе биз?

-Тэгсэн. Төв аймгийн Зоргол хайрханы уурхай буюу Их хайрханы уулын үйлдвэрт хуваарилсан. Бавуугийн Лхагвасүрэн гуайн нутаг даа.

-Юуны уурхай вэ?

-Вольфрамын гүний уурхай. Гадаадад мэргэжлийн сургуулийг нь дүүргээд, яамны томилолтоор очсон намайг дөрвөн сар орчим вагон түрэгч, цахилгаанчин, гагнуурчин гээд юу л байна бүгдийг хийлгэсэн. Одооныхтой адил шууд инженерээрээ ажиллана гэсэн ойлголт байхгүй шүү дээ. Тэгж л хаана нь юу байдаг, яаж ажилладаг гээд ажлын байртай танилцуулж байж. Эхнээсээ ажлаа сайн эзэмш гэсэн санаа байж л дээ. Дөрвөн сарын дараа би ерөнхий механикаар томилогдсон. Гүний уурхайн дор байгаа бүхий л зүйлийг хариуцахаас гадна газрын дээрх дизель станц, авто гараж, агааржуулалтын систем гээд техникийн холбогдолтой бүхий л тоног төхөөрөмжийг ерөнхий механик хариуцдаг байсан.

-Хэр том уурхай байсан вэ?

-200-гаад метрийн гүнд олборлолт явуулдаг боломжийн уурхай байсан. Их хайрханы уурхай бол хаагдан хаагдталаа тухайн жилийнхээ вольфрамын төлөвлөгөөг биелүүлсэн. 1972 онд нөөц нь дуусаад хаагдсан. Уурхайн суурин дээр хожим нь Баян-Өнжүүл сум байгуулагдсан юм. Дараа нь Дорноговь Хэнтийн зааг дээр байдаг Хажуу улааны жоншны далд уурхайд томилогдсон.

-Та жоншны уурхайд удсан уу?

-Хоёр жил ажилласан. Нэг өдөр уурхайн дарга дуудаад “Чамайг яамнаас дуудаж байна” гэдэг юм. Ингээд яаманд мэргэжилтэн боллоо.

-Яагаад гэнэт яамнаас дуудсан юм бол…

-Яагаад дуудсаныг тэр үедээ гайхаад л өнгөрсөн. Тэгтэл яг тэр үеэр “Монросцветмет” байгуулагдаж, миний ажиллаж байсан уурхай харьяанд нь очсон юм билээ. Намайг “Монросцветмет”-д өгөхгүй л гэж яам руу татсан гэдгийг бүүр сүүлд нь мэдсэн. Яаманд салбарынхаа гадаад захиалган дээр суусан. Хойшоо явж гэрээ хийнэ. Тэр оныхоо 12 сар болоход “төлөвлөгөө биелэхээ болилоо. Хариугүй тасарчих гээд байна” гээд Пэлжээ сайд намайг хоёр маркшейдэртай хамт Хар айргийн жоншны уурхай руу томилолтоор явууллаа. Очоод гурвуулаа гурван хэсэгт ажиллалаа. Арванхоёрдугаар сарын 31 гэхэд хамгийн сүүлийн вагоныг ачаад хилээр гаргаж байлаа. Ямар ч байсан хойшоо явуулах төлөвлөгөөг таслалгүй биелүүлсэн дээ.

-Яамнаас мэргэжилтнүүд томилох хүртэл төлөвлөгөө тасрах гээд байж дээ…

-Одоотой харьцуулахад орчин нөхцөл огт өөр л дөө. Одоо бол техник, технологи, ажиллах мэргэжилтнүүд нь бүгд бэлэн байна, бүгд атаархмаар гоё болжээ. Намайг анх уурхайд очиж байхад уурхайчид гээд морь унасан залуучууд л байсан. Өрөмддөг хүн нь, малтдаг нь ч, тэрэг түрдэг нь адилхан ажил дуусахаар мориндоо мордоод л давхичихдаг. Ямар ч слесарь байхгүй. Уурхай усанд авахуулчих гээд байхад тэнд очих хүнгүй, бүр яахыгаа ч мэдэхгүй. Ийм л байсан. Шаварт унасан шарын эзэн гэгчээр тэр бүгдэд явж янзална, засна, сэлбэнэ. Ямар сайндаа инженер-механикчийг муу хайнаг гэж байхав дээ.

-Муу хайнаг аа?

-Хайнаг бол хамгийн хүчтэй, хамгийн их ачааг үүрдэг амьтан. Механик гэдэг үгээ тэр утгаар нь муу хайнаг гэж нэрлэж байхгүй юу. Ер нь механикч хүн бол бүх зүйлийг түүчээлж явдаг. Хичнээн баатар байлаа ч ажиллах техникийг нь бэлдэж өгөхгүй бол юу ч хийж чадахгүй шүү дээ. Тийм учраас хаа газар инженер-механик хүн бол өглөөнөөс орой хүртэл зүтгэж л байдаг. Яаж ч илүү цагаар ажилласан илүү цагийн мөнгө боддоггүй, ингэж л ажиллах ёстой гэдэг байдлаар явдаг байсан. Нэг ёсны нэргүй зарц нар байсан юм. Олон уурхайд урт, богино хугацаанд ажиллаж байлаа. Анх Их Хайрханы уурхайд очиход толгойн гэрэл гэж ч юм байгаагүй. Карбит кальциар ажилладаг гүц хэлбэртэй дэнлүү барьж явна. Жаахан ус хийгээд шүдэнз зурахад маягтай гоё гэрэлтэнэ. Түүнийгээ доошоо гүн рүү барьж ороод, нэг газар тавьчихаад өрөмдөх ухах ажлаа хийдэг.

Юмаа жаахан мэддэг болоод ирэхээр хамт олон жигдрээд ажил ч урагштай болж ирсэн. Хамт олны зүг чигийг нь олохгүй “хийх ёстой” гээд зандраад байх юм бол юу хийхээ мэдэхгүй хүмүүс ажиллаж чадахгүй. Жишээ нь, слесарь хийдэг хэдэн хүнд л гэхэд тухайн тоног төхөөрөмжийг нь өөрөөр нь задлуулна. Үүнийг нь ингэнэ, ингэж ажиллана, энэ байхгүй бол сорохгүй шүү гэх мэтээр нэгбүрчлэн хэлж тайлбарлана. Аргыг нь зааж өгнө. Тэгж байж л гайгүй хэдэн мэргэжилтэнтэй болно. Түүнээс биш цаасан дээр зураг зурж тайлбарлаад ойлгохгүй, яг л бодит байдал дээрээ ноцолдож байж толгойд нь суулгаж өгдөг. Ингэж ажил эхэлж байлаа.

-Яаманд дуудагдаж ирээд хэр удаан ажилласан бэ?

-Яаманд хоёр жил хэртэй ажиллаж байхад буюу 1975 онд Пэлжээ сайд дуудлаа. “Налайхын уурхай их бүтэлгүй байна аа. Хэдэн техник нь байсхийгээд л эвдрээд болохгүй юм. Яаж ч шахаж шаардаад ажил олигтой болж өгөхгүй байна. Чамайг л явуулна даа” гэж байна. Тэгээд сайдын тушаалаар 1975 оны наймдугаар сард Налайхын уурхайд ерөнхий механикаар очсон.

-Налайх таныг очиход ямархуу байв?

-Монголын уурхайн түүхийг 1922 оны 12 дугаар сарын 25-нд Налайхыг улсын үйлдвэр болгосноор тоолдог. 1957 онд өргөтгөл хийж, Налайхын их уурхай гэж нэрлэдэг болсон байсан. 1400-гаад ажиллагсадтай, 25 гаруй хэсэг цехтэй, гүний уурхай. Анх очоод танилцахад хэцүү хүнд зүйлүүд их байсан. Эцсийн эцэст хаана ч ялгаа байхгүй үр дүн бол хүнтэй л холбоотой байдаг юм. Өмнөх жижиг уурхайнуудыг бодвол инженер техникийнхэн олон, гүнд ажиллаж байгаа уурхайчид нь мэргэшсэн байсан болохоор ажил хийх урамтай.

-Налайхын уурхайд хэр удаан ажилласан билээ?

-1981 оны аравдугаар сар хүртэл ажилласан. Сүүлийн хоёр жил үйлдвэр эрхэлсэн орлогч дарга болсон. Налайх бас л чанга байсан. Хуучин малталтууд нь шатаж, зарим үед угаарт цохиулчих гээд хэцүү зүйлүүд бишгүй. Гэхдээ яахав тэр олон хүн, ажлын хамт олонтой сайхан л ажилласан.Налайх бол тухайн үедээ гүний нүүрсний ганц том уурхай байсан юм.

-Налайхын үйлдвэрийн ерөнхий механикийн нэг өдрийн ажлыг зураглаж хэлээч. Юу юу хийдэг байв гэх мэтээр…

-Өглөө очоод бүх хэсэг, цехийнхээ ажилтай танилцана. Ер нь хувцсаа өмсөөд л доошоо орно. Ямар байдалтай байна, өөрчлөгдсөн юм юу байна гэдгийг нэг бүрчлэн шалгана. Дараа нь тэр бүгдийг ажиллуулах хүмүүст нь үүрэг даалгавар өгнө. Ингэхэд багадаа тал өдөр болно. Заримдаа гэмтэл гарсан хэсгийг засч явсаар байтал бүтэн өдөржингөө гүнд ажиллана. Үнэхээр болохгүй болсон зүйлийг дээш нь гаргаж, засварын цехэд өгнө. Оройны ээлж өнгөртөл байна. Ээлж эхлээд ажил жигдрээд иртэл явахгүй. Ингэсээр байтал шөнийн 12 цагт л гэрийн бараа хардаг байлаа. Заримдаа дөнгөж гэртээ орж ирэхэд араас дуудлагын машин давхиад ирнэ. Шөнө орой ялгаагүй дуудлага л ирсэн бол дуугүй явах ёстой. Юм болгонд л механик явна даа.

Уурхайн гүн дэх том том комплексүүдийг зөв л ажиллуулахгүй бол уулын даралт дээрээс дараад л байна шүү дээ. Туузан конвейр гээд манайхан яриад байдаг даа, ойролцоогоор гурван зуугаас гурван зуун хорь орчим метрийн уртаар конвейруудыг манайхан монтажлаад хос гинжтэй конвейрыг (80-100м урт нь) лаавынхаа аманд тулгаж монтажлаад ажил үргэлжилнэ. Нөгөө хэдэн конвейрүүдийг алсын удирдлагатай болгон, хамгийн эхний конвейрын толгойноос удирддаг болгосон гэх мэтээр юм юм л сэтгэж амжилттай л ажиллаж байлаа.

-Ажил нүргэлж байж дээ…

-Ёстой нүргэлнэ. Өдөр шөнөгүй л бужигнана. Өглөөний 06:00 цагаас эхлээд нэгдүгээр ээлж хүртэл засварын бригад ажиллана.

-Таны ажил бас 06:00 цагт эхлэх үү?

-Тэгэлгүй яахав. Би бүр хэсэг, цехийн дарга нарыг өрөө өрөөнд нь тэр үеийн 200-гийн цагаан ор засуулж байлаа. “Та нарыг араас чинь дуудах машин хүрэхгүй байна, эндээ хонож ажлаа дуусга” гээд хонуулж байлаа.

-Ямар тохиолдолд тэгж хонодог вэ?

-Нүүрс хүрэлцэхгүй, Улаанбаатар хот хөлдчих гээд хэцүү байсан үе. Хотын дарга Алтангэрэл, хотын намын хорооны дарга Лантуу нар “хот хөлдчих гээд байна” гээд

үстэй дээл, эсгий гуталтай ирээд биднийг манаад суучихна. Тэдний дэргэд сууж байхаар гээд манайхан бүгд доошоо орчихно. Тэгж л ажлаа явуулдаг, хэцүү үе байсан. Улаанбаатарыг тавьж туучих гээд хэцүү байсан шүү.

-Нүүрсний олборлолт хүрэлцэхгүй байсан гэсэн үг үү?

-Гаргаад байгаа нүүрс нь хүрэлцэхгүй, хүчин чадал нь тийм л байсан.

-Өвөл бүр ийм байсан уу?

-Яг миний ажиллаж байсан жилүүд буюу 1980, 1981, 1982 онд маш хүнд байсан. Улаанбаатарыг Шарын гол, Налайх хоёр нүүрсээр хангадаг байсан юм. 1980-аад оны үед Дархан, Эрдэнэт хот байгуулагдаж, Шарын голоос ирдэг нүүрсний нэлээд хувь нь Дархан, Эрдэнэт рүү явдаг болсноос ийм хомсдол үүсээд байсан хэрэг. Хүрэлцэхгүй байх тусам хүний толгой их ажилладаг юм. Юм ховор байх тусам “Одоо яах билээ” гэж үргэлж бодож шийдэл гаргаж байдаг. Дараа нь дөрөвдүгээр станц, Багануурын уурхай хоёр нэг төслөөр байгуулагдаж байж л хот хөлдөх аюулгүй болсон юм даа.

-Та Налайхын уурхайд долоо орчим жил ажиллажээ. Би үүнийг хийсэн юм даа гэсэн бахархал юу вэ?

-Наад зах нь Монголд анх удаа суналтаараа1000 метрийн урттай лаавыг монтажлаад ажиллуулж байлаа даа. Тоног төхөөрөмжийн засвар үйлчилгээ нь сайжирч тасралтгүй ажиллаад ирэхээр гардаг нүүрс нь ч нэмэгдээд ажил жигдрээд ирж байгаа юм. Бидний ажил бол нэр байдаггүй. Бүх юмыг нь засч бэлдэж өгөөд ажиллуулахад бэлэн болгоно. Түүгээр ажилласан хүмүүс нь алдар гавьяаг нь авдаг. Тэгэх ч ёстой юм. Уурхайн бүхий л тоног төхөөрөмжийг нь тасралтгүй ажиллагаатай байлгаж, зохион байгуулж удирдаж байх нь миний ажил. Хамгийн чухал нь

уурхайн аюулгүй ажиллагааг хангах. Би бүтэн сайн өдөр амарч үзээгүй. Нойр хоолгүй явах өдрүүд ч гарна. Ээлжийн амралт авч үзээгүй долоон жил ажилласан. Гэр орондоо ч үзэгдэж харагдах нь ховор байлаа. Нэг удаа уурхайд хонон өнжин ажиллаад гараад ирэхэд манай хөгшин хоёр жаахнаа дагуулчихсан хоол цай авчраад хүлээж байж. Тэднийгээ хараад инээхэд зөвхөн нүд, шүд хоёр нь л гялалзаж байсан гэж ярьдаг юм.

-Налайхаасаа яамны орлогч сайд болтлоо дэвшжээ. Таныг шууд л дуудаад сайд болгочихов уу?

-Үгүй юм аа. Өдөр шөнөгүй, амралтгүй олон жил ажиллахаар хүн бас ядардаг юм билээ. Тэгээд өөр ажилд оръё гэж бодоод Намын дээд

сургуульд шалгалт өглөө. Шалгалт өгсөн хүмүүсийг Хотын намын хороо хуваарилдаг юм байна. Нэг өдөр намайг дуудлаа. Хотын намын хорооны дарга Алтангэрэл гуай “Чи чинь яамнаасаа зугтаж яваа хүн үү. Очирбат сайд чинь чамайг дуудаад байна. Оч” гэлээ. Яаман дээрээ очиход П.Очирбат “Чи чинь хаагуур яваад байнаа. Юу гэж чамайг бид тавьж явуулах вэ дээ. Чи жаахан л тэвч” гэж байна. Тэгээд яахав, уурхайдаа ажиллаж байгаад 1981 оны арваннэгдүгээр сард Төв хорооны хурлаар орж Түлш эрчим хүчний яамны орлогч сайд болж байлаа.

-Албан тушаал дээшлэх тусам ажил хөнгөрдөг гэдэг. Орлогч сайдын алба ямархуу байв даа?

-Бас л нүсэр их ажил угтсан. Өвлийг давна гэдэг чанга байлаа шүү дээ. Би түлш эрхэлсэн орлогч сайд, Пүрэвдорж болохоор эрчим хүч эрхэлсэн орлогч сайд. Бид хоёр л Улаанбаатарыг хөлдөөх үү, гүй юү гэдгийг шийддэг хоёр хүн. Нүүрсээ Налайхаас гадна Таван толгой, Баян тээгээс ч татаж байсан. Шарын голын нүүрсээрээ Эрдэнэт, Дарханыг хөлдөөчихгүйхэн шиг байлгана. Өдөр болгон л Паавангийн Дамдин гуай саарал ордонд дуудаж, юу болж байгааг асууна.

Болохгүй бол өөрөө шууд л хөдөө уурхайнууд руугаа давхина. Шөнийн 03 цагт Шарын голын уурхай дээр очоод дарга нарыг нь бүгдийг нь цуглуулж, ажил төлөвлөж явлаа. Би хүн загнаж чаддаггүй хүн л дээ. Ер нь болохгүй байгаа юмыг загнаад ч яахав дээ. “Одоо яахав, ямар арга байна” гээд хоёр гурав хоног зөвлөлдөнө. Газар дээр нь очиж танилцана. Сайд гээд л тэрийг тэг, энийг ингэ гээд дураараа бужигнуулж болохгүйг би уурхайд олон жил ажилласан хүний хувьд мэдэлгүй яахав. Ярьж зөвлөж, зөвлөж нэг гарц гаргалгаа олоод л түүнийгээ биелүүлэхээр пижигнэж өгнө дөө. Шарын голын уурхай дээр очсоны гурав дахь өдрөөс нь Улаанбаатар руу 100 вагон нүүрс ороход Төв хорооноос надад утсаар баяр хүргэж байлаа шүү дээ. Үнэхээр хөлдөх хөлдөхгүйн тухай л ярьдаг байсан үе. Хот хөлдөөчихвөл ямар их хор хохирол гарах билээ. Пүрэвдорж бид хоёр л зэрэгцээд явдаг байлаа. 1982 онд Багануурын уурхай, дөрөвдүгээр станц ашиглалтад орж, хот юу юугүй хөлдчих гээд байдаг аюулаас холдсон түүхтэй.

-Та Москвад ажиллаж байсан гэсэн. Хэдийд тэнд байсан юм бэ?

-1985 онд би Москвад Эдийн засгийн харилцан туслах зөвлөлийн нарийн бичгийн дарга нарын газарт зөвлөхөөр явсан. Тэнд би зөвхөн Монголоо хариуцахгүй. Бүхий л байнгын комиссын юмыг бэлдэж өгнө. Би тэнд Таван толгойгоо л урдаа барина. Хөрөнгө оруулалт олчих санаатай их үзнэ ээ. Жилдээ 20 сая тонн нүүрс гаргах хүчин чадалтай уурхай байгуулах төсөл ч хийлгэж үзсэн. Таван толгойд Их том хөрөнгө оруулалт шаардаж байсан л даа. Хаана ч ажилласан өөрийнхөө хэмжээнд шударга, нөхөрсөг, ямар ч хүнтэй харилцаж чаддаг байхад ажил

бүтээд л байдаг юм. Байнгын комиссын хурлаар Европоор ч их явсан. Энэ тоолондоо өнөө Таван толгойгоо яриад явдаг. Гэхдээ том хөрөнгө оруулалт гараагүй л юм. Орос, Польш, Герман тэр чигээрээ нүүрсний орон л доо.Москвад би таван жил ажилласан. 1990 онд нийгэм өөрчлөгдөж, би нутаг буцсан.

-Ирээд юу хийв?

-Улаанбаатарт ирээд 1991 оны нэг сараас 2006 онд тэтгэвэрт гартлаа яамандаа тэргүүлэх мэргэжилтнээр ажилласан. Голдуу захиргаа удирдлагын хэлтэст ахлах мэргэжилтэн хийсэн. Энэ хэлтэс бол яамны дотоод бүх ажлыг зангидаж удирдаж байдаг хэсэг. Наад зах нь сайдын зөвлөлийн хурлын протокол бичнэ. Бүх хэлтэсийн ажлын гүйцэтгэлийг авна.

Яамны төдийгүй салбарын хэмжээний бүх мэдээллийг барьж байдаг алба.

-Та гурван уурхайд ажиллаж, дэд сайд болж, гадаадад томилогдож, мэргэжилтэн болж, зай завгүй л ажиллаж. Одоо эргээд бодоход сэтгэлд хамгийн ойр нь аль нь вэ?

-Яамны ажил бол төрийн л ажил. Хичнээн ч ажиллалаа гэхэд хийх ёстойгоо хийлээ л гэдэг. Уурхайд бол өөр. Ажил жигдрээд, бүтэмжтэй, үр дүнтэй байхад бүх хүний нүүрэнд инээмсэглэл тодроод ирдэг дээ. Урам зориг, бахархлыг тэндээс мэдэрч авдаг байсан. Тэгж мэрийж, хамаг хүчээрээ ажиллаж байгаа хүмүүстээ урам зориг өгөхийн тулд шагнахгүй яах юм, дэмжихгүй яах юм. Тийм биз дээ. Ганцаараа амжилттай ажиллана, ганцаараа гавьяа байгуулна гэж хаана ч байхгүй. Нэг баг болж, нэг цул болж л ажил явдаг, амжилт ирдэг. Миний зарчим энэ.

-1968 онд сургуулиа төгсөж ирээд ажиллаж байсан тэр үеэс өнөөг хүртэл хагас зуун жил Монголын уул уурхай асар өөрчлөгджээ. Үүнд таны хувь нэмэр чамлахааргүй их байгаа даа…

-Энэ салбарт анх би дөрвөн сар малтагч хийжээ. Үүнээс хойших хагас зуун жил орчим хугацаанд ямар ч байсан би хамт олноо удирдан чиглүүлж явсан байна. Яаманд мэргэжилтнээр ажиллахдаа ч ямар ч мэдээллийг сонгож авч боловсруулж, бодлого гаргах түвшинд бэлтгэж өгдөг байж. Миний ажил салбарын өнөө хүртэлх хөгжилд ямар нэгэн хэмжээгээр нэмэр болсон л байлгүй дээ. Байгууллагын аваргаар хэд хэдэн удаа шалгарч сарын цалингаар шагнуулж л байлаа. Бодвол сайн ажилласан гэж дүгнээд л тэр байлгүй.

Түлш эрчим хүчний салбарыг хөгжүүлэх үйлсэд миний оруулсан хувь нэмэр, хөдөлмөрийг үнэлж төр засгаас одон медалиар шагнаж байсан. Тухайлбал, Монголын уурхайчдын 50 жилийн ойгоор МХЗЭ-ийн Төв хорооны хүндэт үнэмлэх, Засгийн газрын хүндэт жуух бичиг, Хөдөлмөрийн хүндэт медаль, Тэргүүний уурхайчин, Алтан гадас, Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одонгоор тус тус шагнуулж байлаа.

Би ханьтайгаа 1968 онд учирч тэр маань дөрвөн хүүхдийн ээж, ач зээ, гуч гээд 10 гаруй хүүхдийн хамгаас хайртай эмээ нь байж энэ хорвоод жаргаж амьдарсан хүн дээ.

Би хүүхдүүддээ хэлдэг юм, “Аав нь Монгол Улсын гал голомтыг сахиж явсан хүн. Ямартаа ч улсынхаа гал голомтыг өөрийнхөө үед сахиж чадсан гэж боддог” гэж. Одоо миний хүүхдүүдийн зарим нь төрд зүтгэж, зарим нь Монгол Улсыг хүнсээр хангахад өөрсдийнхөө хувь нэмрийг оруулж газар тариалангийн салбарт ажиллаж байна даа.

Ингээд ярилцлагынхаа төгсгөлд Монгол Улсад уул уурхайн салбар үүсч хөгжсөний 100 жилийн ойн мэндийг Монголын Түлш Эрчим Хүчний салбарын хамт олон, уурхайчиддаа хүргэж, эрүүл энх, аз жаргалыг хүсье.

Эрэгтэйчүүдийн “La Salute” эмнэлгийн захирал З.Болормаатай ярилцлаа.

---

-Эрэгтэй хүүхдийн хөвч таслахыг олон улсад хориглосон гэсэн. Энэ талаар тодорхой мэдээлэл өгөөч…

–Ер нь уламжлал болоод шашны дагуу эрэгтэй хүүхдийн хөвч тасладаг орнууд байдаг ч сүүлийн жилүүдэд том бэлэг эрхтэнтэй болох үүднээс хөвч таслалт ихээр нэмэгдсэн байдаг. Мөн ариун цэврийн үүднээс хэрэгтэй гэж яриад байдаг. 2019 онд Италийн Top quality групп дээр очиж сургалтанд суухад сүүлийн жилүүдийн судалгаануудыг үндэслээд дэлхий даяараа хөвч таслахыг хориглож болиулж байгаа талаар Италийн эмч нар ярьж байсан. Яагаад гэхээр хүний бие физологи гэдэг маш гайхалтай. Илүү нэг ширхэг ч юм байхгүй, дутуу нэг ч юм байхгүй учраас цаанаасаа яаж заяагдсан тэр дагуу байлгах ёстой гэдэг зарчмыг Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллага болон эрүүл мэндийн салбар өндөр хөгжсөн улс орнууд гаргаж ирж байна.

Насанд хүрэгчид том бэлэг эрхтэнтэй болох гэж хөвч таслуулдаг. Гэтэл үүний сөрөг нөлөө нь бэлгийн ажлаас таашаал авахаа больчихдог. Нэг ёсондоо зүгээр л үрийн шингэнээ гадагшлуулдаг процесс болоод хувирдаг. Яагаад гэхээр хөвч тасалснаар эр бэлэг эрхний урд талын малгай хэсгийн мэдрэлжүүлэлт алга болдог. Тэр хэсэг бол маш эмзэг, мэдрэмтгий, сэрэл мэдрэхүй өндөр цэг. Энэ далд байдаг хэсгийг ил гаргачихаар хувцасанд үргэдэж явсаар байгаад ямар ч мэдрэмжгүй болдог гэсэн үг. Тэгэхээр таашаал авах мэдрэмж эрс багасна, бараг алга болдог. Зүгээр л үрийн шингэнээ гаргадаг процесс болж байгаа юм. Энэ бол бэлгийн сулралд хүргэдэг хамгийн том хүчин зүйл. Хоёрдугаарт, хөвчрөл дээр асуудал үүсгэдэг. Хөвч тасалсан эрчүүдэд хийсэн судалгаанаас харахад эхний хэдэн жил хэвийн байснаа 3-5 жилийн дараанаас хөвчрөл нь сулардаг. Энэ бол мэдрэхгүй, мэдрэлжүүлэлттэй шууд хамааралтай.

-Ариун цэвэр талаасаа маш сайн гээд эрэгтэй хүүхдийг багад нь хөвчийг нь таслаад байдаггүй билүү…

-Одоо ариун цэврийн тухайд хөвч тасдуулах ёсгүй л гэдэг болсон. Цэвэр байхын тулд маш сайн угаах хэрэгтэй. Хүүхдүүдээ багаас нь сайн угааж сурга л даа. Багаас нь угаахыг хэвшүүлж сайн зааж өг л гэдэг хандлага зонхилох болсон. Ариун цэвэрт сайн гэдэг бол дээр үеийн, усгүй үеийн л ойлголт. Энгийн байгаа анатоми физиологийг эвдэнэ гэдэг бол цаашдаа их том асуудлыг үүсгэнэ л гэсэн үг.

-Нэгэнт эрчүүдийн тухай ярьсных танай эрэгтэйчүүдийг эмнэлгийн талаар сонирхмоор санагдлаа. Дан эмэгтэйчүүдийн эмнэлгээ ажиллуулаад явах нь илүү амар байсан юм биш үү?

-Анх “La Sante” эмнэлгээ нээж байхад зөвхөн эмэгтэйчүүд л нөхөн үржихүйн асуудалдаа анхаарах ёстой юм шиг ойлголттой байсан. Статистик тооноос харахад эмэгтэйчүүд болон хүүхдийн эмнэлэг Улаанбаатар хот, орон нутагт олон байдаг боловч эрэгтэйчүүдийн эмнэлэг гарын арван хуруунд багтахаар цөөхөн. Эмэгтэйчүүдийн резидент эмчээр жилд 100, 100-гаар элсэж байхад эрэгтэйчүүдийн эмч маш бага. Бид эр хүнийг ноён нуруу, сайхан хиймортойгоор нь төсөөлдөг мөртлөө эрүүл мэндийн асуудлыг нь хаячихсан. Эрэгтэйчүүдийн дундаж наслалт, амьдралын чанар гэдэг асуудал ч ярихгүй байна. Эрэгтэйчүүдийн дундаж наслалт бүхэл бүтэн 10 насаар эмэгтэйчүүдийн наслалтаас бага байна. Хамаг л хатуу ширүүн, хүнд хүчир ажлуудыг эрчүүд маань нугалаад, хийж гүйцэтгэж байдаг. Би зургаан ахтай өссөн болоод ч тэр үү эрэгтэйчүүдийн асуудал, амьдралын чанар дээр тулгуурлаж судалж ажиллаж байсан. Хоёрдугаарт, яалт ч үгүй хосын харилцаанд нөхөн үржихүйн эрүүл мэндийн эмчилгээ, үзлэг оношилгоо, нөхөн үржихүйн эрүүл мэндийн боловсрол тал руу ороод үзэхээр хоёуланд нь асуудал байдаг. Эрэгтэйчүүд эмэгтэйчүүд шиг төрөхгүй гэх зэрэг ойлголтуудаас болж нөхөн үржихүйг их хаядаг юм байна. Гадны оронд эрэгтэйчүүдийн нөхөн үржихүйд маш өндөр түвшинд анхаардаг. Бид өнөөдөр үргүйдэл дээр хүртэл эмэгтэйчүүдийг л их яриад байдгаас эрчүүдийг ярьдаггүй. Эмэгтэйчүүдийг бид асар үр дүнтэйгээр олон жилийн хугацаанд Монгол Улсдаа анхдагч эмчилгээ, үйлчилгээг оруулж ирэн эмчилж байна. Гэтэл яг эмэгтэйчүүдийг нөхөн сэргээх эрүүл мэнд талаас нь эрүүлжүүлж үзэхэд хэзээ ч эмэгтэй хүн ганцаараа биш юм байна. Элэг бүтэн эрүүл монгол гэр бүл, иргэдийг төрүүлэхэд эхнэр, нөхрийг заавал хамтад нь эмчлэх ёстой юм байна гэдэг бодол үүссэн. Тэгээд 2019 онд “La Sante” эрэгтэйчүүдийн эмнэлгээ нээж Италийн “Top quality group”-ын эрэгтэйчүүдийн бэлэг эрхтэнд шинээр судас ургуулж, үүсгэх дэлхийн хамгийн шилдэг төхөөрөмжийг Монгол Улсад анх удаа албан ёсны эрхтэйгээр нэвтрүүлсэн.

-Эрэгтэйчүүдийн эмнэлэг рүү тодорхой шалтгаантай хүмүүс зорьж ирдэг шүү дээ. Танай эмнэлэг рүү ямар шалтгаантай хүн ирвэл зүгээр вэ?

-Манай эмнэлэг бол нөхөн сэргээх үйлчилгээ үзүүлдэг. Нөхөн сэргээх эмчилгээний зарчим нь заавал асуудалтай, өвчлөлтэй хүн эмчилгээнд ордоггүй. ДЭМБ-аас уриалдаг эмчилгээний хамгийн чухал арга нь урьдчилан сэргээх эмчилгээ гэж үздэг. Манайд хийгдэж буй эмчилгээнүүд бүгд нөхөн сэргээх зарчимтай. Дэлхийд шилдэгт ордог Итали, Франц, Японы тоног төхөөрөмжүүд байдаг. Тоног төхөөрөмжүүд нь дотроо олон эмчилгээний заалтуудтай. Тухайлбал, Францын технологи бол бараг 300 төрлийн программаар эмчилгээ хийдэг. Яг нөхөн сэргээх эмчилгээ хийж байгаа гэдэг давуу талаараа ер нь бүх насныхан, хүүхдүүд хүртэл ирдэг болж байна. Манайх энэ сард хүүхдийн эмнэлэг клиникээр тусгай зөвшөөрлөө нэмэлтээр хүсч, хүүхдийн салбарт тодорхой нотолгоо, шинжилгээ судалгаануудыг хийж байна. Тэгээд хүүхдийн нөхөн үржихүйн эрхтэн тогтолцоон дээр үүссэн асуудал, өвчлөлүүд, тодорхой эмгэг шалтгаан байх юм бол хүндрэх, өвчлөлөөс сэргийлдэг эмчилгээнүүд хийдэг, үзлэг оношилгоо зөвлөгөө өгдөг болчихсон.

-“Ковид-19” цар тахал хүмүүст янз янзын нөлөө үзүүлж буй гэж байна. Эрчүүдийн нөхөн үржихүйд ямар сөрөг нөлөө үзүүлж байгаа бол?

-Сөрөг нөлөө маш их байгаа. Манай эмнэлэг бол франц эмнэлэгтэй судалгаа мэдээлэл, сургалт хамтын ажиллагаагаатай. Франц улс нь дэлхийд нөхөн үржихүйгээрээ нэгдүгээрт ордог улс. Франц улс 2020 оны “Ковид-19” эхлээд л эхний хагас жилдээ хамгийн анхны судалгаануудыг гаргачихсан. Дараа нь Их Британи, БНХАУ, Япон улс судалгаа гаргаж ирсэн. Манайх одоогийн байдлаар энэ талаар айхавтар ярихгүй байна л даа. БНХАУ-д 2020 онд 237 мянган хүнд судалгаа хийхэд шээс задгайрал маш өндөр буюу 57 хувьтай гарсан байдаг. Мөн өтгөн хаталт, бэлгийн үйл ажиллагааны алдагдал, нөхөн үржихүйн тулгамдсан өвчлөлүүд 40-60 орчим хувь хүртэл нэмэгдсэн гэж гарсан. Статистикаас нэмэгдэж байгаа гэдгийг яаж харах вэ гэхээр “Ковид-19” цар тахлын өмнө хэвийн байсан хүмүүс “Ковид-19” цар тахал туссанаас хойших судалгааг харж байгаа юм. Гадны орнууд ковидыг ижил төстэй шинж чанараар нь ангилах юм бол диабит буюу сахарын өвчлөлтэй их төстэй гэж харж байгаа. Бид ковидын цар тахлын өмнө холестрин ихсэх, буруу хооллолт, амьдралын буруу дадлаасаа болоод цус өтгөрлөө гэж бодоход сайхан унтаж амраад, эсвэл дусал тариа зэрэг хэдэн хоног эмчилгээ хийлгээд, буцаад цус шингэрээд эрүүлждэг байсан. Гэтэл “Ковид-19” цар тахлын дараа шаардлагатай эмчилгээ хийж, удаан хугацаанд амраад, эрүүл хоол идээд байсан ч цус нь цаанаасаа дахиад төрлийн фактор руу орчихоод байгаа юм. Тэгэхээр сахарын өвчлөл буюу диабеттэй бас ижил төстэй чангартай. Сахарын өвчлөл бол цусыг их бүлэгнүүлж, захын мэдрэлийн бодисуудыг нарийсгаж байдаг. Цусан дахь сахарын хэмжээ ихэссэнээр ийм өндөр аюулыг авчирдаг. Дэлхий дээр эмчлэгдсэн тохиолдлууд ер нь л бараг байхгүй, цус ерөөсөө мөнхийн асуудалтай болчихож байгаа шүү дээ.

-Цус өтгөрөх гэдэг хамгийн аюултай зүйл биз…

-Цус өтгөрнө гэдэг нь хамгийн нэгдүгээрт нүдний хараа, гар хөлийн үзүүр, бэлэг эрхтэн зэрэг захын мэдрэлийн судаснууд руу очиж буй цусны эргэлт шууд багасаж байгаа юм. Ийм ухагдахуунаараа нөхөн үржихүйн эрхтэн тогтолцоо, бэлэг эрхтэн өөрөө захын мэдрэлийн судас руу орчихож байгаа учраас зайлшгүй асуудал үүсгэх юм байна гээд судалсан. Нэгдүгээрт, ковидоос болж цус өтгөрдөг, хоёрдугаарт, ковид ханиалгах, үнэр, амт мэдрэхгүй байхаас өгсүүлээд харшил үүсгэх олон шалтгаан шинж тэмдгүүдтэй байдаг. Энэ тэмдгүүд нь бидний нөхөн үржихүйн эрхтэн тогтолцоо, аарцаг ёроолын булчинг суллаад байдаг. Ковидоор өвдсөн хүний цус нь өтгөрнө, дээрээс нь мөнхийн доошоо дүлэлттэй ханиаж байна гэдэг аарцаг ёроолын булчинг суллах давхар шалтгаан үүсгэж байна.

-Үүнийг олон улсад яаж эмчилж байна вэ?

-Дэлхийн эрүүл мэндийн салбар нь хөгжсөн улс орнууд иргэдийнхээ эрүүл, аюулгүйгээр нөхөн үржихүйг нэгдүгээрт тавих ёстой гэдэг концепц, бодлого төлөвлөлт рүүгээ анхаарч “Ковид-19” цар тахал эхэллээ, шинж тэмдэг, цусан доторх факторыг судалж автоматаар шууд бүгдийг нь кегель дасгал хийлгэсэн. Франц улс 2020 оны зургадугаар сараас эхлээд бүх иргэдээ үнэ төлбөргүй онлайн хэлбэрээр сургалтад хамруулсан байна. Ингэснээр аарцаг ёроолын булчин чангарч шээс задгайрах, бэлгийн сулрал зэрэг олон өвчнөөс сэргийлж чадлаа. Нэмж хэлэхэд “Ковид-19” цар тахлын дараа, дэлхий даяар үргүйдлийг их ярьдаг болчихсон, олон орон энэ өвчлөл дээр анхаарчихсан. “Ковид-19” цар тахлын дараа үргүйдэл ихсэх боломжтой.

Хүүхдүүд хүртэл “Ковид-19” цар тахлаар их өвчилсөн шүү дээ. Тэгэхээр өнөөдөр хүүхдүүдийн амьдралын зөв дадал хэвшил, аарцаг ёроол, нөхөн үржихүйн эрхтэн тогтолцоо нь сулрахгүй, цусны эргэлтийг эрүүл байлгахын тухайд сайн анхаарах ёстой. Хэрвээ ковидоор өвчилсөн тохиолдолд 10 жилийн дараа баахан үргүйдэлтэй иргэд нэмэгдэх эсэхийг бид мэдэхгүй л байна. Олон улсын хэмжээний үндсэн гурав юм уу дөрвөн шалтгаан байхад Монгол Улсад бол шалтгаан их олон байна шүү дээ. Архи тамхи, эмийн зохисгүй хэрэглээ, суугаа ажлуудыг буруу сууж хийх, хүүхдүүд хүртэл хичээлээ удаан хугацаагаар буруу сууж хийх, дасгал хөдөлгөөнгүй байх, бэлгийн харилцаанд орохгүй байх маш олон шалтгаанууд байна. Гэтэл тэр шалтгаанууд хүртэл ханиад, эмийн хэрэглээ, эмчилгээнүүдийг ихэсгэчихэж байна. Энэ бүхэн нь буцаагаад л булчингийн алдагдлыг үүсгэж байдаг. Тухайн эсийн цусны хангамж, эргэлтийг багасгаж, цусан хангамжийг их гэмтээж байдаг. Энэ нь хорт хавдар, хоргүй хавдрууд болон үргүйдлийн шалтгаанууд нэмэгдэх эрсдэлтэй гэж үзэж байгаа юм. Үүнийг дэлхийн анагаах ухаан маш өндөр түвшинд анхаарч байна.

-Эрчүүд рүүгээ хандахад манай эрчүүд өвдөхөөс нааш эмнэлэг барааддаггүй, их хойрго шүү дээ. Ямар асуудалтай хүмүүс эмнэлэгт ирэх ёстой вэ?

-Эрэгтэйчүүдийн хувьд шээс хаагддаг, шөнө ойр ойрхон босч бие засдаг болон дүлж шээдэг гэх зэрэг шээсний сүв, давсаг, шээс ялгаруулах тогтолцоотой хамааралтай бүх асуудал, өвчлөлүүд манай байгууллага дээр зуун хувь шийдэгдчихсэн. Мөн бэлгийн үйл ажиллагааны бүх төрлийн алдагдлууд буюу хурдан, удаан дур тавих, дур тавихгүй байх, дур тавилтаа удирдаж чадахгүй, бэлэг эрхтэн өглөө хөвчрөхгүй байх, хөвчрөл сул байх, эсвэл бэлэг эрхтний хэмжээ багасах, түрүү булчирхайн томролт шохойжилт зэрэг асуудлууд манай эмнэлэг дээр шийдэгдэж байгаа. Түүнчлэн цагаан мах эргэх, шулуун гэдэс, анусны амсрын контрол алдагдчихсан хүмүүс ирж эмчлүүлэх боломжтой.

Мөн хүүхдийн орондоо шээх, шээс задгайрал, мэдрэлийн, бухимдлын гаралтай шээс задгайрал бүгд манай эмнэлэг дээр эмчлэгддэг. Хоёрдугаарт, бэлэг эрхтнийхээ хэмжээнд сэтгэл хангалуун бус байдаг бол судас ургуулдаг эмчилгээ хийлгэж болно. Судас ургана гэдэг нь хэмжээнд их нөлөөлдөг. Хүн хүний бие физиологи өөр учраас үр дүн нь хоёр, гурван сарын дараа ч юм уу мэдэгддэг. Үүнийг гадуур хийж байгаа гель, имплант, бөгж зэрэгтэй адилтган ойлгож болохгүй.

-Нэмж судас ургуулж цус их гүйлгэж байгаа гэсэн үг байна шүү дээ?

-Тийм, эрүүл аргаар томруулдаг гэсэн үг. Эрэгтэйчүүд дээр тулгуурлаад дахиад нэг хэлэх чухал зүйл юу вэ гэхээр 2019 оны арваннэгдүгээр сард би Италид “Эрэгтэйчүүдийн бэлгийн үйл ажиллагааны алдагдал” сэдвээр Италийн маш алдартай андрологийн эмчээс сүүлийн үеийн эмчилгээний аргуудын талаар вакум сургалт авч байсан. Эмэгтэйчүүд хааяа нэг ханиаж найтаахад шээс дусагнадаг болох үед эмнэлэгт үзүүлэхэд тухайн өвчнийх нь зэрэг дөнгөж эхэлж байгаа буюу нэгдүгээр зэрэгтэй байдаг. Гэтэл эрэгтэйчүүд огт шинж тэмдэг илрэхгүйгээр өвдөөд яваад байдаг. Ямар ч шээс хаагдах зовуурь илрэхгүйгээр өвчин нь хүндэрч гэнэт дүлж шээдэг болно. Бүр шээс хаагдана. Тэгэхээр эрэгтэйчүүд нөхөн үржихүй дээр анхаарах хэрэгтэй. Сүүлийн жилүүдэд өвчлөл залуужаад л байгаа, дөнгөж 30 хүрч байгаа залуучууд түрүү булчирхайн томрол, шохойжилттой гээд оношлогдоод байна. Түрүү булчирхайн томрол шохойжилт өнөөдөр анхан шатандаа оношлогдож байна гэдэг нь тун удахгүй нэг өглөө таны шээс хаагдах эрсдэлтэй нөхцөлд амьдарч байгаа учраас яалт ч үгүй маш хурдан анхаарахаас өөр ямар ч аргагүй.

Монголыг Азидаа ардчиллын загвар улс гэж хөөргөдөг. Энэ үүднээс харвал ардчиллын 30 жилийн түүхтэй улсын хувьд бид бусдадаа загвар болохоос гадна араасаа дагуулах хэмжээний хөгжил дэвшилтэй болчихсон байх ёстой. Гэтэл энэ олон жил өнгөрөхөд ардчиллаа хамгаалах, бэхжүүлэх, хөгжүүлэхэд нэмэр болох олигтой хууль боловсорсонгүй, тушаал шийдвэр ч гарсангүй. АН-ын үед ч тэр, МАН-ын үед ч тэр нэг нь нөгөөгөөсөө дээрдсэнгүй явсаар Монгол дахь ардчиллын гэрэл өнөөдөр улам л бүүдийсээр байгааг бид харж байна. Өнөөдөр Монголын хүн амын 30 орчим хувь нэн ядуу, энэ хэмжээний хүн ам нэн ядуу ангилалд ороход бэлэн болчихсон талаар мэдээлж байгаа. Чинээлэг дундаж давхаргагүй, дийлэнх нь ядуу, багахан хэсэг нь баян гэсэн ангилалд багтах хэмжээнд бодитоор хүрвэл бид дахин ардчиллын талаар ярих ч хэрэггүй болно. Учир нь ард түмэн ажил орлого, өмч хөрөнгөтэй байж л эрх чөлөө, ардчиллын үнэ цэнийг мэдэрч ойлгодог, түүнийхээ төлөө тэмцдэг. Харин ядууст бол алдах зүйл байдаггүй учраас тэд мөнгө өгсөн хүнийг л сонгодог.

Ардчиллын загвар улс гэгддэг Монголд ардчилал ийм байдалтай байхад 30 жил Н.Назарбаевын удирдлага дор коммунист дэглэмтэй байсан Казахстан улсын шинэ ерөнхийлөгч К.Токаев сүүлийн хоёр гурван жилийн дотор гайхалтай сайн өөрчлөлтүүдийг хийж байна. Гучин жилийн түүхтэй Монголын ардчилал гурван жилийн түүхтэй Казахстаны ардчиллаас хол хоцорч эхэллээ.

2019 онд Казахстаны ерөнхийлөгч болсон К.Токаев энэ богино хугацаанд нийгмийн амьдралын олон салбарыг хамарсан шинэчлэлийг эхлүүлж байна. Ажиглагчид түүнийг улс орноо зөв зүгт залж байна хэмээн үнэлсэн байх юм. К.Токаев энэ богино хугацаанд ямар ямар өөрчлөлт хийв гэдгийг анзаарч нэг харъя.

Токаевын шинэчлэлийн зорилго нь улс орондоо ардчиллыг бий болгох. Үүний тулд тэрбээр Казахстаны улс төрийн тогтолцоог өөрчлөх алхмуудыг хийж байна. Өнгөрсөн зургадугаар сард бүх нийтийн санал асуулгаар Үндсэн хуулиндаа өөрчлөлт оруулсан нь түүний шинэчлэлийнх нь хамгийн чухал алхам болж байна. Тухайлбал:

-Супер ерөнхийлөгчийн засаглалын загвараас эрх мэдлээ шилжүүлэх замаар парламентын үүргийг бэхжүүлнэ.

-Тусгаар тогтносон Казахстан улсыг үндэслэгч хэмээх анхны ерөнхийлөгчийн статусын тухай заалтуудыг Үндсэн хуулиас хасах,

-Ерөнхийлөгчийн хамаатан, ойр дотны хүмүүс улс төрийн албан тушаал болон төрийн оролцоотой салбаруудад удирдах албан тушаал хаших эрхгүй гэсэн шинэ заалтыг Үндсэн хуульд оруулж өгчээ. Мөн цаазын ялыг халсан зэрэг маш том өөрчлөлтүүдийг зоригтой хийсэн байна.Токаевын хийж буй ардчилсан шинэчлэл нь Казахстанд хүний эрхийг хамгаалах, иргэний нийгмийн хөгжлийг цоо шинэ түвшинд гаргах боломжийг олгох нь тодорхой юм.

Казахстанд өдгөө ийм өөрчлөлтүүд үргэлжилж байна. Иргэд нь хүссэн үедээ жагсаал цуглаан хийж, төр нь тэднийгээ хүндэтгэн сонсохыг хичээж эхэлжээ. Гэтэл Монголд юу болж байна вэ. Үг хэлж, үзэл бодлоо илэрхийлэх гэсэн залуусыг баривчлан хорьж байна. Шүүхээр яллаж байна. Цахим орчинд ч үг хэлэхээсээ хүмүүс айж эхэлж. Учир нь хэн хурц дуугарч, хэн эрх баригчдыг шүүмжилж байна түүнд цагдаагийн зарлан дуудах ирж, илт болон илт бусаар зоригийг нь мохоох ямар нэгэн үйлдлийг тасралтгүй хийж байна.

Казахстанд ах дүү, амраг саднаараа сүлбэлдэн төрийн эрх барьж байсан тогтолцоог нураан, ингэж болохгүй хэмээн Үндсэн хуулиндаа суулгаж өгч байхад манай дарга нар зөвхөн ах дүү, танил талаа генерал болгон, хамаг л эрх мэдэл, албан тушаалыг өгч байх жишээтэй. Даргын хүүхэд, даргын эхнэр, нөхөр, ах дүү, ангийн хүүхдүүд л албан тушаалд очиж, энэ нь үе дамжин дархлагдах хандлагатай болоод хэвшиж тогтох нь.

Манай улстөрчид Үндсэн хуулийг өөрчлөхдөө зөвхөн өөрсдөдөө ашигтай нөхцөл байдлыг л тусгахыг хичээдэг. Хар л даа, дөнгөж сая Үндсэн хуулиа өөрчлөөд “давхар дээл”-тэй болж санаа нь амраад сууж байгаа. Гэтэл улс орноо боддог, арай холыг хардаг удирдагч бол улс оронд нь дахин нэг дарангуйлагч гарч ирэхээс болгоомжилж,

удирдаж байдаг хэсэг бүлэг хүмүүс бий. Ерөнхийлөгчийн засаглал, эрх мэдэл хэт нэг хүн дээр төвлөрөхөөр улс орноо хэрхэн уруудуулж болдгийг биеэрээ мэдэрсэн Казахстаны ард түмэн парламентаа бэхжүүлэхээр чармайж байна.

Гучин жилийн хугацаанд Монголд хэн ч Токаев шиг шийдвэр гаргаж чадсангүй. Хэн ч холыг харсан, дорвитой өөрчлөлт хийсэнгүй, хийхийг ч хичээсэнгүй. Улстөрчид улс орноо бодохоосоо илүүтэй зөвхөн амин хувиа хоохойлж өдий хүрчээ.

Азийн ардчиллын загвар хэмээн хөөрцөглөдөг, 30 жилийн түүхтэй Монголын ардчилал гуравхан жилийн дотор Казахстаны ард орчихсон байна.

ӨДРИЙН СОНИНЫ АРХИВААС… АХМАД СЭТГҮҮЛЧ Д.ЧУЛУУНЦЭЦЭГТЭЙ ХИЙСЭН ЯРИЛЦЛАГЫГ ХҮРГЭЖ БАЙНА.

---

1988 онд дайнтай
байсан Афганистанаас 27 афган хүүхдийг Монголд авчирч асарч тойлж байгаад явуулсан
билээ. Тухайн үед афган хүүхдүүдээс ярилцлага авч, сурвалжлага бэлтгэж байсан Монголын
радиогийн ахмад сэтгүүлч Д.Чулуунцэцэгтэй ярилцлаа.

---

-Монголчууд Афганис­та­наас
хүүхдүүд ав­чирч асарч хүмүүжүүлж байсан. Тухайн үед та тэр хүүхдүүдийн тухай радиогийн
нэвтрүүлэг бэлтгэж байсан гэдэг. Тэр үйл явдлын тухай яриагаа эхэлье. Таныг очиход
ямар­хуу хүүхдүүд угтсан бэ?

-1990 оны намар шиг
санаж байна. Сансрын үйлчилгээний төвийн дэргэдэх “Хараацай” нэртэй цэцэрлэгт хүмүүжиж
байсан афган хүүхдүүдтэй уулзаж сурвалжлага авч байж билээ. Гялалзсан хар нүдтэй,
хөөрхөн бор хүүхдүүд монголоор гайхалтай сайхан ярьж, монголоор дуулж бүжиглэж,
үлгэр ярьж эгээ л монгол хүүхдүүд шиг байсан даа. Үл ялиг аялгуутай, одоогоор манайхны
баруун аймгийн ястны хэл аялгуутай төстэй юм уу даа. Г-г к-гээр хэлэх жишээний аялгуутай
ярьдаг. Гэхдээ ээрч түгдрэх, хүний яриаг ойлгохгүй эргэлзэж тээнэгэлзэнэ гэж ер
үгүй. Монголд ирээд хоёр жил болчихсон болоод ч тэр үү, яг л монгол хүүхдүүд шиг
ярьж байсан. Би тэдэнтэй хагас өдөр бужигнаж өнгөрөөсөн дөө. Тэдэнтэй хамт хоёр
багш дагаж ирсэн нь монголоор бага сага ярьдаг болчихсон байсан. Тэр цэцэрлэгийн
багш казах бүсгүй гол орчуулагч. Та бүхэн тэр багшийг олж ярилцлага хийвэл олон
сонин зүйл ярих байх даа.

-Ээж ааваасаа хол,
хүний нутагт ирсэн хүүхдүүд юуны талаар ярьж байв. Та тухайн үед хийж байсан ярилцлагаасаа
манай уншигчдад сонирхуулахгүй юу. Тэд нэлээн сахилгагүй хүүхдүүд байсан гэдэг?

-Сахилгагүй байсан
эсэхийг сайн хэлж мэдэхгүй юм. Хүүхдүүд хойно хөдөлгөөнтэй байсан байх, ямар ч байсан
тун сэргэлэн хүүхдүүд байсан даа. Олонхи нь 4-5 орчим насны хүүхдүүд. Яг л манайхны
хүүхдүүд шиг хоорондоо уралдаж ирээд л ярина. Миний асуултад бие биеэсээ өрсөж ярих
гэж урагш давшиж зүтгэлээд, хоорондоо түлхэлцэж, сандарч тэвдэхдээ бүр ээрч түгдрээд
л… тэдний тэр хөгжилтэй хөөрхөн байдал одоо ч миний нүдэнд тодхон харагдаж байна.
Энэ дурсамжаа эргэн санах бүр тэд маань одоо хаана, юу хийж яваа бол доо гэж эрхгүй
бодогддог юм. 2008 онд бил үү дээ, Ираны радиогоос зарласан Олон улсын уралдаанд
“Радио цомог” нэвтрүүлэг бэлтгэж оролцохдоо “Хар нүдэн хүүхдүүд минь хаа яваа бол”
гэсэн бүлэгтээ өнөө афган хүүхдүүдтэй хийсэн ярилцлагаа, тэдний дуу хууртай оруулсан
юм. Энэ нэвтрүүлэг маань сүүлийн шат хүртэл давхисан даа.

Тэр ярилцлагын маань
гол баатар Суммоли хүү байсан юм. Хүү ярихдаа: “Би том болоод баатар болно. Дайн
муухай, хүмүүс буудалцаад, байшин нураад, хүүхэд уйлаад. Би дайнд дургүй…” гэж
ирээд ярьсан байдаг юм. Тэр яриа одоо хүртэл надад хадгалагдаж байдаг юм. Би тэр
нэвтрүүлгээрээ Суммоли хүү болоод бусад хар нүдэн охидуудаа дурсан санаж “Хар нүдэн
хүүхдүүд минь хаа явна даа, та нарыгаа монголчууд бид мартаагүй ээ…” гэсэн юм.
Ер нь би тэднийг одоо ч дурсч, ярьж байдаг. Харин хүүхдүүд маань танай тэр афган
жаалууд чинь террорист болчихсон яваа бол яана гэж намайг цаашлуулж суудаг юм.

-Афган хүүхдүүдийн
талаар тухайн үед хүмүүс ямар хандлагатай байсан бол. Тухайлбал таны нэвтрүүлгийг
хүмүүс яаж хүлээж авсан бэ. Өөрсдийгөө яая гэж байж юун гадны хүүхэд асрах гэж хэмээн
ундууцах хүн байсан уу?

-Өө, манайхан тун
сайхан хүлээж авдаг байсан шүү. Тэр үед тэдний талаар телевизээр ч бас нэлээд нэвтрүүлдэг
байсан. Гэхдээ тэр афган хүүхдүүдийн яриа, бичлэг миний хувийн фондод л үлдсэн шиг
байгаа юм. Миний тэр сурвалжлага дотоодын сонсогчдод биш гадаадын чиглэлд зориулсан
юм. Тухайн үед Японы сонсогчдоос сонирхсон, гайхсан захидал хүртэл ирж байсныг санаж
байна. Монголчууд афган хүүхдүүдийг асарч өсгөж байгаа нь, афган хүүхдүүд монгол
хэлээр ярьж байгаа нь тэдний сонирхлыг үнэхээр татаж байсан байх.

Хар нүдэн хүүхдүүд
минь хаана юу хийж яваа бол доо, Суммоли хүү маань яаж яваа бол доо гээд бодогдоно
доо. Магадгүй тэр хүү хүсээгүй буугаа бариад буудалцаж явааг үгүй гэх аргагүй. Нутаг
орон нь дайны хөлд байгаа хойно сайн сайхан юм бодогдох нь ховор доо. Нэг үе хар
нүдэн хүүхдүүдийнхээ эрэлд мордохсон гэж их боддог байлаа.

-Одоо дайнд нэрвэгдээд
байгаа сири хүүхдүүдийг авчирч асарч өсгөж өгье гэж манай сонин бичиж байгаа. Үүнийг
та зөв гэж бодож байна уу?

-Монголчууд хэзээнээс
ядарч зовсон нэгэндээ тусалж ирсэн ард түмэн. Манайхан энэ талаар ер нь уламжлалтай,
бас туршлагатай ч гэж хэлж болох байх. 1950-иад оны сүүл үеэр Солонгосын өнчин хүүхдүүдийг
сургаж хүмүүжүүлж байсан. Тэдний амьдарч байсан байшин өнөө ч Зайсангийн аманд бий
шүү дээ. Тэр үед би цэцэрлэгт байсан юм. Одоо Чингисийн хөрөг буй уулын орой дээр
хоёр хүн чулуу хэлбэртэй чулуу байдаг байв. Манай цэцэрлэгийн хүүхдүүд “Солонгос
сургуулийн хүүхдүүд гэрээ санаад гэр рүүгээ явах гэж байгаад энэ уулын орой дээр
эндсэн юм. Тэгээд энэ хоёр чулууг босгосон гэнэ лээ” гээд “бурдаг” байж билээ. Инээдтэй
шүү, хүүхдүүд л өөрсдийнхөө сэтгэхүйгээрээ ургуулан бодсон зүйл байсан байх даа.
Дараа нь Афганы хар нүдэн хүүхдүүд амар тайван хэдэн жил болоод нутаг буцсан. Тухайн
үед үр хүүхэдтэй болохыг хүссэн хүмүүс өргөж авах санаатай очиж байсныг би мэдэх
юм байна. Тэр хүүхдүүд хоёр улсын гэрээгээр ирсэн. Бүтэн өнчин ховор. Олонхи нь
эх нь үгүй ч, эцэг нь цэргийн хүн байдаг. Тэд буцахаараа байлдаж байгаа аавууд дээрээ
очно гээд буцааж байсан тухай сураг сонсож байсан.

Солонгос, Афганы өнчин
хүүхдүүдэд орон гэр нь, эцэг эх нь болж байсан манай улс сири хүүхдүүдийг хүлээж
авахад болохгүй нь юу байхав. Ер нь монголчууд бид өнчнийг өрөвдөж, өөрөө хоосон
ч өрөөлийг хооллож чаддаг хүмүүс шүү дээ. Тийм болохоор туршлага ч байна, сэтгэл
ч байна гэж бодож байна. Би хувьдаа танай сонины уриалгыг дэмжиж байна.

-Та их олон сурвалжлага
хийж, олон янзын хүмүүстэй уулзаж ярилцаж байсан байх. Хамгийн тод санаанд үлдсэн
үйл явдал ч юм уу, сонин намтар түүхтэй хүмүүсийн тухай ярья гэвэл алийг нь онцлох
вэ?

-Би радиод ажиллах
хугацаандаа олон үйл явдалд оролцож, олон ч нэвтрүүлэг бэлтгэж байсан. Аль бүгдийг
ярьж барах билээ. Тэр бүгдийн дундаас Афганы хар нүдэн хүүхдүүдтэй уулзаж хийсэн
нэвтрүүлэг минь хамгийн сонин содон, хамгийн их сэтгэл догдлуулсан мартагдашгүй
үйл явдлын нэг байсан гэж боддог юм. Миний бүтээлийн бараг 80-аас илүү хувь нь гадаадынханд
чиглэсэн байдаг тул Монголоороо бахархаж, монголчуудаа магтан дуулсан байдаг юм.
Гадаадын сонсогчид олны танил хүмүүсээс илүүтэй эгэл хүнийг сонирхдог юм. Гадаадынханд
зориулсан “Хүмүүс” булангаараа 11 хүүхэд өсгөж хүмүүжүүлсэн Мэндсэн ээж, хараагүй
дуучин бүсгүй Баярдулам, тэмээчин эмэгтэй Аюуш… гээд эгэл хүний тухай өгүүлсэн
нэвтрүүлгүүдэд их олон захидал ирж байлаа. Монголын 11 хүүхэдтэй ээжийн нэвтрүүлгийг
сонсоод Хирошима хотын иргэн “11 хүүхэд төрүүлж өсгөнө гэдэг бидний санаанд буухгүй
байна. Манай гэр бүл ганц хүүхэдтэй мөртлөө ажил их, амжихгүй гээд эцэг, эхээрээ
хүүхдээ харуулдаг. Таны нэвтрүүлгийг сонсоод бид бодлоо өөрчилж, хүүхдээ өөрсдөө
өсгөхөөр шийдлээ” гэж бичиж байлаа. Ер нь эгэл хүмүүс л жинхэнэ монгол, монголчуудын
төлөөлөл болдог юм.

-Та сургуулиа төгсч
ирээд л Монголын радиод ажил­лаж, тэндээсээ тэтгэвэртээ гарсан гэхээр олон жилийн
үнэнч хөдөлмөр санагдаж байна. Таныг анх радиод ирэхэд хуучны ланжгарууд байсан
биз?

-Тэгэлгүй яахав. Мундаг
ланжгаруудын гар дээр ирсэн азтай хүн шүү, би. Радиогийн нэрт сэтгүүлч Соёлын гавьяат
зүтгэлтэн Гүнсэн, Сандуйжав гуай биднийг тосож авч байлаа. Би анх хятад хэлний редакцид
орчуулагчаар ирж байсан. Тэр үед нэрт сэтгүүлч С.Одхүү, Лувсандорж, Нанж.Лхагва,
Ү.Хүрэлбаатар нарын материалыг орчуулж хөлд орж, хэл зүгширч үеийн нөхөд П.Соёлдэлгэр,
Б.Нарантуяа, А.Авирмэд, С.Цогтсайхан нартай өрсөлдөж сэтгүүлч болж билээ.

-Монголын радио
хятад хэлний мэргэжилтнээ бэлтгэхдээ Вьетнамд бэлтгэж байсан сонин үе байжээ. Тэр
үеийн талаар та ярихгүй юу?

-Энэ бас л түүхийн
нэгэн үйл явдалтай холбоотой юм даа. Радиод орчуулагчаар ирээд хоёр жилийн дараа
Монголын радио, Вьетнамын радио хоёрын хамтын ажлын хүрээнд Вьетнамын радиод нэг
жилийн хугацаатай сурахаар явсан юм. Тэр цаг үе бас сонирхолтой байсан даа. Хятад-Вьетнамын
дайнаас ердөө ганц сарын дараа Вьетнамд очиж билээ. Вьетнамын хүнд үеийн амьдралыг
нүдээр үзэж, биеэр туулсан. Бас Хятад-Вьетнамын цэргийн олзлогсдыг солилцох түүхэн
үйл явдал, дайны хөлд нэрвэгдсэн Лангшон мужийг нүдээр үзэж, дарийн утаа үнэрлээд
авсан гэж байгаа.

-Та орчуулагчаар
ажиллаж байгаад сэтгүүлч болсон. Одоо харин сэтгүүлчийн мэргэжлээр сурч байгаа залууст
багшилж байгаа байх аа?

-Би 1977 онд МУИС-ийг
хэл уран зохиолын багш, хятад хэлний орчуулагч гэсэн хос мэргэжлээр төгсөж, мөн
жилээ Монголын Радиогийн Гадаад нэвтрүүлгийн Хятад хэлний редакцид ирж 10 жил орчуулагч
хийж байгаад сэтгүүлчийн мэргэжил рүү урвасан юм. Радиогийн Гадаад нэвтрүүлгийн
албанд 30 жил ажиллахдаа гадаадынханд монгол, монголчуудаа бичиж, монголоороо гайхуулж,
бахархаж ирсэн. Харин сүүлийн таван жилд нь радиогийн өргөн нэвтрүүлэгт ажиллаж
байгаад одоо СУИС-ийн Радио-Телевизийн сургуульд багшилж байна. Багш болсноор ном
гаргах ажилтай сууж байна даа. Хэрэв багш болоогүй бол нэг ч ном гаргахгүй байсан
байх. Одоогийн байдлаар хоёр ном бэлтгээд байна. Нэг нь радио, телевизийн сэтгүүлзүйн
оюутан, магистрантуудад зориулсан “Эфир ба сэтгүүлч” ном олны хүртээл болсон.

-Таны радио бүтээлийн
сан хэр арвин бол?

-Өө, тоолж тооцож
барахгүй л дээ. Харамсалтай нь радио бүтээл
хадгалагдаж үлдэх нь ховор юм. Нэвтрээд арчигдаад өнгөрчихнө. Залуу байхад бүтээлээ
хайрлаж, хадгалахаа мэддэггүй байж. Радиогийн алтан санд орсон бүтээлүүдээс гадна
ямар нэгэн байдлаар гар дээр үлдсэн бүтээлийнхээ багахан хэсгээр нь энэ номоо бүтээж
байна. “Монголын дуу хоолой” радио өнөөдөр 50 нас өнгөрч байна. Гэхдээ манай хүмүүс
биднийг бараг л мэддэггүй юм. Харин гадаадад бол мэдэхээр барахгүй, бүр тооно шүү
дээ…/инээнэ/

-Танай сонсогчдын
захидлууд хөгжилтэй сонин содон асуултаар дүүрэн байдаг гэсэн. Та сонирхуулахгүй
юу?

-Энэ тухай хэлнэ гэвэл
барагдахгүй ээ. Харин санаж байгаа хэсгээсээ хэлье. Тухайлбал гадныхан “Малчид нүүж
суухдаа газрынхаа чиг баримжааг яаж тогтоодог вэ, эргээд бууриндаа төөрөхгүй ирж
чадах уу?, Монголд мал хариулдаг нохой байдаг юм байна. Харин тийм муур байдаг болов
уу?, Монголд хүмүүс, тэр дундаа хүүхдүүд траншейнд амьдардаг тухай сонсоод их цочлоо.
Энэ бол Японд төсөөлшгүй зүйл. Монголд баян, ядуугийн ялгаа хэр байдаг вэ?, Улаанбаатарчууд
зун болохоор зуслангийн байшин руугаа нүүдэг гэж сонслоо. Японд зуслангийн байшинтай
хүмүүс тийм ч олон биш. Ингээд бодохоор монголчууд илүү баян тансаг юм биш үү?,
Малчид тэр олон зуун малаа яаж ялгаж таньдаг юм бэ…? гэх олон хачин асуултынхаа
хариуг авахаар хүлээнэ. Харин энэ болгон нь бидэнд шинэ санаа өгч, дараа дараагийн
нэвтрүүлгийн маань эхлэл болж байдаг юм шүү дээ.

-Ингээд бодохоор
гадаад нэвтрүүлгийнхний бичлэгийн өнгө төрх нэлээд өөр байх даа?

-Бидний бичлэгийн
өнгө төрх, хэв маяг өргөн нэвтрүүлгийнхээс өөр өө өөр. Тухайлбал, зөвхөн монгол
хүн л ойлгож мэдэх өвөрмөц ахуй, ёс заншил гээд олон зүйлийг бичлэгийнхээ өнгө төрхийг
алдагдуулахгүйгээр тайлбарлан хүргэх. За тэгээд ямар ч мэдээллийг үндэсний онцлогоо
илэрхийлэхийн хамт сонирхолтойгоор хүргэх гээд олон зүйл бий. Манай сонсогчид бидэнд
урам хайрлаж, биднийг хөглөж хөгжөөхөөс гадна бас шударга шүүмжлэл, хатуу үг ч дуулгана.
Надад тохиолдсон нэг зүйл одоо ч санаанаас минь гардаггүй юм. Нэг удаа “Дуут элс”
гээд тэмдэглэл бичлээ. Дараахан нь Японы нэг сонсогчоос “Дуут элс” гээд сонирхолтой
нэвтрүүлэг сонслоо. Харамсалтай нь тэр элс яаж дуугардгийг нь сонсгосонгүй дээ…” гэж бичсэн байсан. Нээрэн тийм шүү дээ, миний
санаачилга дутсан хэрэг. Тэр явдлаас хойш жилийн дараа Германы Дойчивэлли радиогийн
сурвалжлагчтай хамт Хонгорын элсэн дээр очих үедээ өнөө дуу чимээг бичиж авах болов.
Харамсалтай нь салхи шуургагүй зуны сар байсан болохоор бүтэхгүй болов. Харин нутгийн
хэдэн залуу элс нураахаар болж, би аппаратаа
үүрээд манхан өөд зүтгэлээ. Нэлээд явж байгаад ядраад зогсож байтал дээр онгоц нисэж
байна шүү. Дээшээ хараад онгоц хайгаад байв. Гэтэл өнөө залуус: “Зүтгээд бай эгчээ… дуугарч байна, сонсож байна уу…?” гэлээ. Гэтэл
элсний нуралт онгоц шиг дуугарч байгааг сая мэдээд тэр чимээг бичиж авахаар аппаратаа
залгаж билээ.

-Олон жил гадаадын­ханд
хандаж Монгол, монголчуудынхаа тухай бичээд ирэхээр монголоороо омогших сэтгэл хүн
хүнээс илүү төрдөг байх даа?

-Тэгэлгүй яахав. Ёстой
нэг омогшино шүү дээ. Ер нь өөрөө барьж байгуулж, хийж бүтээсэн юм шиг хөлсч хөөрдөг
юм, сонин шүү. Бидэнд гадаадын сонсогчдын
ирүүлсэн асуулт бичих сэдвийг минь хэлээд өгчихдөг юм, сайхан шүү. Харин тэдний
сэтгэлд хүртэл хийх нь л чухал… Би сонсогчдоо хүүхэдтэй адилтгаж нэвтрүүлгээ хийхийг
хичээдэг. Яагаад гэвэл тэдэнд бидний талаар мэдэхгүй, бүр төсөөлөх ч үгүй зүйл их
бий. Дээр сонирхуулсан сонсогчдын асуултуудаас та анзаарсан байх. Тиймээс тусгайлан
хандсан тайлбарт нэвтрүүлэг хийхээс гадна бусад нийтлэл нэвтрүүлэг дотор тэдэнд
ойлгомжгүй зүйлийг тайлбарлах шаардлага гардаг. Чухам энэ л бидний нэвтрүүлгийн
гол онцлог юм даа. Ямар ч үед “Миний сонсогч хэн бэ?” гэдгийг мартаж болохгүй. Жишээ
нь торомны уралдааны тухай бичихдээ, “…Сонсогч та, тором гэж ямар амьтан болохыг
мэдэх үү? Энэ бол дороо нэг юм уу, хоёр дүүтэй, дөнгөж хөхнөөс гарч яваа жаахан
тэмээ. Мориор бол даага, хүнээр бол гурван настай хүүхэд. Та бодоод үз дээ, дөнгөж
хөхнөөс гарч яваа амьтан гэхээр ямар байх билээ. Уралдаж яваагаа мартаад өөр тийшээ
давхиж мэднэ. Уралдааны замд нэг тором урагш давхихгүй адарч, унасан жаахан эзнээ
мөн ч их зовоож харагдана билээ. Манай телевизээр гардаг “Мөлхөө тамирчид” нэвтрүүлгээр
хэдэн маамуу уралдаж, зарим нь ээж рүүгээ зүтгэж уралдааны замаас гарч, зарим нь
уралдаж яваад гэнэт зогсож амьтан хүнийг инээлгэж байсан шиг явдал мөнөө л торомны
уралдаан дээр гарч байлаа. Эхний зургаад давхиж явсан торомны овсгоотой эзэн бариан
дээр эхийг нь буйлуулахад өнөө тором эх рүүгээ ухасхийн хурдалснаар айргийн тавд
орж, хурсан олныг хөгжөөж билээ…” гэж “Тэмээний баяр”-аас хийсэн тэмдэглэлдээ
бичих жишээний.

-Өнөөдөр манай
хүүхэд залуучууд ч бас гадаадынхан шиг болчихоод байна шүү дээ, тиймээ?

-Харин тиймээ, бас
нэг хөгжилтэй зүйл хэлье. Нэг орчуулагч охин
тором гэхийг “Тормо машин” гэж орчуулсан тухай хөгжилтэй яриа миний нэвтрүүлэгт
бий. Би бас хичээл дээрээ гадаадынханд зориулсан “Гүүний үрс гаргах ёс”-ны тухай
нэвтрүүлгээ сонсгохооос өмнө “Гүүний үрс гаргах” гэж юуг хэлдэг вэ? гэхэд мэдэх
хүүхэд бараг л байдаггүй юм билээ. Гэхдээ сэтгүүлч болох хүн мэдэх л хэрэгтэй. Уншиж
танилц, хөдөө нутгаараа яв, үзэж хар, асууж лавла гэж хүүхдүүддээ хэлдэг юм даа.