Author: ДЭМБЭЭГИЙН ОЮУНТУЯА

– ИПОТЕКИЙН ЗЭЭЛИЙН ЭХ ҮҮСВЭРИЙГ НАЙДВАРТАЙ, ХҮРЭЛЦЭЭТЭЙ БИЙ БОЛГОХ ХЭРЭГТЭЙ –

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

“Эрэл” группын ТУЗ-ийн дарга Б.Эрдэнэбаттай ярилцлаа. Тэрбээр Улаанбаатарын утааг арилгах, хөрсний бохирдлыг багасгах, ажлын байр бий болгох олон шийдлийг санал болгож байна.

---

-Танай “Байшин үйлдвэрлэх комбинат” сүүлийн үед хийсэн хамгийн том бүтээн байгуулалт болж байна. Та хэзээ энэ комбинатыг аваад, хэдийд нь технологийг нь шинэчилчихэв ээ?

-Байшин үйлдвэрлэх комбинат бол социализмын үед бидний амьдарч байгаа энэ хотыг барьсан үйлдвэр юм. 120 мянгат, 220 мянгат, төмөр замын саарал таван давхрууд, Сансарын таван давхар саарал байруудыг бүх үйлчилгээний төвтэй нь барьсан. Улаанбаатарын бүх сургууль, цэцэрлэг, эмнэлэг манай үйлдвэрийнх. 1970-аад оны төгсгөлөөр технологи нь шинэчлэгдэн гурав, дөрөв, 13 гээд хотын бүх байшин хорооллыг барьж байгуулсан. 1990 онд одоогийн Соёлын төв өргөөг бариад оросууд буцсан юм. 1994 онд бид дуудлага худалдаагаар энэ үйлдвэрийг авснаас хойш 23 жил болж байна. Өнөөдөр бид Германы хамгийн сүүлийн үеийн тоног төхөөрөмж, технологиор үйлдвэрээ шинэчиллээ. Ингэснээр Улаанбаатар хотдоо шинэ үеийн хорооллыг цогцоор нь барих боломжийг нээж байна. Дэлхий нийтээр хүн төрөлхтний барьж байгаа хамгийн сүүлийн үеийн технологи, архитектор, дизайнеруудын хийдэг бүх барилгыг барих боломжтой үйлдвэр.

Яг манайх шиг үйлдвэр Францад 115 метр өндөр цамхаг барьсан байна. Франкфуртын төмөр замын терминал, Герман, Хойд Америк, Энэтхэг гээд улс орнуудад бүх төрлийн барилгыг ийм үйлдвэрийн хийцээр барьж байна.

-Танайх Хөгжлийн банкнаас зээл авсан. Гэтэл өнгөрсөн жилээс цагдаа хүчний байгууллагаас танайхыг шалгаж эхэлсэн. Технологийн шинэчлэлийн бүх санхүүжилтээ Хөгжлийн банкнаас авсан уу?

-2013 онд Монгол Улсын Засгийн газар Чингис бонд гаргасан. Тэгээд урт хугацаатай хүү багатай зээлийг Хөгжлийн банкаар дамжуулж өгнө, та нар техник технологио шинэчилж, бүтээн байгуулалтад оролц гэж биднийг урьсан. “Улаанбаатар хотын 200 мянган гэр хорооллыг барилгажуул, танай үйлдвэр бол өнгөрсөн зууны Улаанбаатарыг тэр чигт нь барьсан. Одоо үйлдвэрээ шинэчилж, орчин үеийн хороолол, хот тосгон барь” гэсэн сайхан санал тавьсан. Засгийн газар, Эдийн засгийн хөгжлийн яам, Барилгын яам, хотын захиргаанаас 2013 онд биднийг урьж зөвлөгөөн хийсэн. Тэр дагуу хийсэн бидний төсөл Барилгын яамнаас батлагдаж, УИХ-ын Бондын зөвлөлөөр орж шалгарсан. Дараа нь Засгийн газрын 180 дугаар тогтоолоор Байшин үйлдвэрлэлийн комбинатыг шинэчлэхэд зориулж Чингис бондын мөнгөнөөс 14 сая доллар хуваарилагдсан юм.

Одоо бидний зогсож байгаа энэ үйлдвэр бол 140 сая ам.долларын үнэтэй. Бүр шинээр байшингаа барьж үйлдвэрээ босгоё гэвэл 250-300 сая ам.доллар шаардах байсан. Яагаад хямд байгаа юм гэхээр хуучин барилга байшин, дэд бүтэц, төмөр зам, цахилгаан, дулаан, бүх шугам сүлжээ нь байсан учраас хямд босч байгаа юм.

Бид үйлдвэрийнхээ хөрөнгө оруулалтын 10 хувийг нь Хөгжлийн банкнаас зээлж авсан. Гэтэл үйлдвэрээ ч барьж дуусаагүй байхад бондын мөнгө аваад идчихэж, банкны мөнгө аваад зугатлаа гээд шүүх цагдаагаар өнгөрсөн зунжингаа шалгууллаа. Гэр орныг маань хүртэл нэгжлээ. Манай туслахыг хүртэл аваачиж хорьсон.

Улс орных нь эдийн засаг хямралтай, зээлжих зэрэглэл буурсан орны хувийн компанийн захирал гадаадад очоод яаж зээл олох вэ. 126 сая доллар би хаанаас олох вэ. Тийм байхад танил тал гээд бүхий л арга чаргаа ашиглаж, тэр мөнгийг олж үйлдвэрээ бариад дуусгаж байхад 14 сая ам.доллар авч алга боллоо гээд шалгаад эхэлсэн. Одоо ч шалгаж байна.

-Байшин үйлдвэрлэх комбинат ашиглалтад орлоо. Байрны үнэ буурах байх гэсэн хүлээлт олон нийтэд байна. Үүнд та ямар хариулт өгөх вэ?

-Бид хамгийн орчин үеийн, чанартай, бат бөх, галд тэсвэртэй, эрчим хүчний хэмнэлттэй орон сууц барихад нэг метр квадрат нь нэг сая хоёр зуун мянган төгрөгийн өртөгтэй байна. Одоо арай гайгүй чанартай гэгдэж байгаа байрны үнэ ямар байгааг та бүхэн мэдэж байгаа шүү дээ.

-Та үйлдвэрийнхээ талаар товч танилцуулаач. Сайн барилгыг хямд өртөгөөр барина гэхээр хүмүүс сонирхож байгаа байх?

-Үйлдвэр маань нийтдээ 20 га газарт байрлаж байна. 12 салаа төмөр замтай учраас түүхий эд, үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүнээ гадаад болон дотоодын бүх хот тосгон руу түгээх боломжтой. Олон улсын болон улсын чанартай авто замтай шууд холбоотой ложистикийн тээврийн маш сайхан сүлжээтэй. Үйлдвэрийн үндсэн таван шат дамжлагаар барилгын бүх төрлийн хийц эдлэлийг үйлдвэрлэнэ. Үүнээс гадна дагалдах олон цех үйлдвэрүүдтэй. Цемент, элс хайргаа 24 цагаар гурван сар тасралтгүй ажиллахад хүрэлцэхээр нөөцлөх хэмжээний агуулах савтай.

Барилгын материалуудаас бетон зуурмаг хамгийн чанартай байх ёстой. Гэтэл манай одоогийн баригдаж байгаа барилгууд зуурмагийн үйлдвэрээс бетон зуурмагаа авч байгаа. Ямар гарал үүсэлтэй элс хайрга, цементээр хийсэн гэдэг нь тодорхой биш. Элс хайрга болгон барилга барьж зам тавихад тохирдоггүй. Бид бүх түүхий эдээ лабораториор хянаж үйлдвэртээ авдаг. Элс хайрга, арматур, цемент гээд бүгдийг нь дотоодын үйлдвэрээс түүхий эдээ авна. Хамгийн чанартай, галд тэсвэртэй, эрчим хүчний хэмнэлттэй, аюулгүй байдлыг хангасан барилгын хийц эдлэлийг хийж байна.

Дотоодын 4000 гаруй барилга угсралтын компанид 100-гаад мянган хүн ажилладаг. Тэднийг бид хамгийн орчин үеийн барилга угсралтын хийцээр хангана. Зуны зургаан сар ажиллаад өвөлд нь зогсдог биш, өвөл зунгүй барилга барих боломж нээж байгаа. Бидний үйлдвэрлэсэн хийцээр шууд л лего тоглоом шиг байшин өрөөд барих юм.

-Тухайлбал, нэг байшинг хэдий хугацаанд барина гэсэн үг вэ?

-100 хүүхдийн суудалтай цэцэрлэгийн барилгыг иж бүрнээр нь 14 хоногт угсарна. Харин амины орон сууц гэвэл нэг айлыг 60м2 буюу ойролцоогоор 8\8 хэмжээтэй байшин барилаа гэж бодъё. Ийм хэмжээтэй гурван өрөө хувийн байшин хашаандаа барилаа гэхэд нэг хоногт 12 айлын байшин барьж өгч чадна.

-Хувийн орон сууц ч ялгаагүй адил үнэтэй юу?

-Галд тэсвэртэй, 100-гаас доошгүй жилийн насжилттай, өндөр чанартай ийм байшинг нэг метр квадратыг нь 1200 000 төгрөгөөр барих боломжтой. Үүнээс доош үнээр барих боломж байхгүй. Үнэ буувал чанар буурна. Дулаан алдах, цана цохих гэх мэт өнөө л асуудлууд дагалдана гэсэн үг. Манай төр засаг өрхийн орлогод нийцсэн байр барина гээд байдаг.

Манайх дунджаар 800-900 мянган төгрөгийн цалинтай. Түүнд тохирсон барилга гэвэл амбаар л барина. Арван жилийн дараа буцааж нураах, эсвэл байгааг нь шавардаж додомдох л байх. Бас дулаалга гэж яриад байгаа. Энэ бол арга ядсан хэрэг. Нэгэнт олон улсын стандартын ийм сайхан үйлдвэр үйл ажиллагаагаа эхэлж байхад дулаалга яриад сууж болохгүй. Бид гарч байгаа хийж байгаа эдлэл бүртээ чанарын сертификат олгоно. Жишээ нь, бидний барьсан сургууль 50 жилийн дараа найман баллын газар хөдлөлтөд ямар нэгэн гэмтэл гарвал бид хариуцлагыг нь хүлээнэ.

-Хариуцлага үнэхээр чухал. Улаанбаатарт баригдаж байгаа энэ олон барилгуудынхаа чанарт хариуцлага хүлээнэ гэсэн компани нэг ч байдаггүй…?

-Барилга барина гэдэг хүний амь яригддаг хамгийн хариуцлагатай ажил. Дэлхийн стандарт бол 100-гаас доошгүй жилийн насжилттай, чанартай барилгыг манайх шиг үйлдвэрээр хийцийг нь хийж, ард түмэндээ байшин барьж өгдөг. Манайд Барилгын тухай хууль байдаг ч үйлдвэр нь байхгүй учраас төдийлөн мөрддөггүй. Түүхий эд, хийцээ хаанаас авдаг, хэр чанартай, хэдэн жилийн баталгаатай эсэх нь ч тодорхойгүй байгаа. Энэ бол хамгийн аюултай. 1990 оноос хойш Улаанбаатарт баригдаж байгаа барилгууд бүгд айдастай байдаг. Бүгд л битгий газар хөдлөөсэй гэж залбирч байгаа.

Эрээнд Монголд зориулсан цементийн зургаан үйлдвэр байна гэдэг. Энэ нь Улааны цементийг Эрээний үнстэй холиод манайд авчирч зардаг. 30-40 хувь нь үнс. Үнэ багатай болохоор нь манайхан тэрнээс авч, дурын цементийн үйлдвэр зуураад барилгын компаниудад нийлүүлж байна. Ингэхээр барилгын багана, дам нуруу зэрэг нь хэр чанартай вэ гэдэг нь харагдана. Эрээнд дөрвөн төрлийн арматурын үйлдвэр байна. Харахад арматур боловч хаягдал зэвтэй төмрийг хайлаад л шууд арматур хийдэг. Улааны цемент, Бугатын төмрийн үйлдвэрийн дарга нар нь сая Монголд ирсэн. Хэрвээ манай Бугат, Улааны үйлдвэртэй гэрээ хийж, хашаанаас нь цемент, арматур аваагүй бол бид хариуцлага хүлээхгүй. Яагаад гэхээр Улааны болон Бугатын үйлдэрийн сертификат Хятадаар дүүрэн, худалдаж байдаг гэж анхааруулсан. Тийм чанаргүй түүхий эд орж ирэх вий гэдгийг бид эндээ хамгийн орчин үеийн лаботаториор хянаж байж үйлдвэртээ нэвтрүүлнэ.

-Өндөр хүчин чадалтай үйлдвэрээ нээчихлээ. Захиалга ирж байна уу. Эхний барилгаа хэзээ барих билээ?

-Өнгөрсөн арванхоёрдугаар сарын 15-нд үйлдвэрээ нээсэн. Үйл ажиллагаа маань эхэлж л байна. Гэхдээ бид өнгөрсөн зун хоёр газар өгөөч гэж хүссэн юм. Үйлдвэрийн нээлт өвөл болох гээд байна. Тиймээс өвөл сургууль, цэцэрлэг яаж хэдхэн хоногт барьдгийг харуулъя. Арванхоёрдугаар сарын 1-нээс өмнө газар өгвөл би сууриа хийгээд бэлдчихье. Үйлдвэр ашиглалтад орохоор би баруун Европын стандартаар манай цаг уурын орчинд нутагшсан, газар хөдлөлтөд тэсвэртэй тохилог сургууль, цэцэрлэг барья гэж санал тавьсан. Харамсалтай нь, газар олдоогүй.

Бид зөвхөн сургууль, цэцэрлэг, нийтийн болон амины орон сууц барих хэмжээний үйлдвэр нээсэн биш юм. Энэ бол иж бүрэн хот тосгон барих хэмжээний хүчин чадалтай. Баруун Европ болон дэлхийд хот тосгоныг барьдаг стандарт байна.

Автозамын сүлжээ, туслах замууд, үйлчилгээний төв, сургууль, цэцэрлэг, соёл олон нийтийн төв, эмнэлэг, цэцэрлэгжүүлэлт гээд иж бүрнээр нь барьдаг болсон. Хамгийн гол нь хүндээ зориулж барьдаг. Би хамгийн тав тухтай, амар амгалан, аюулгүй сайхан орчинд Монголын ард түмэн амьдраасай гэж хүсч байна.

-Маш сайхан үйлдвэр бэлэн болжээ. Мэдээж, төрийн зүгээс хүсэх дэмжлэг байгаа байх. Яавал таны яриад байгаа шиг чанартай, тав тухтай, хямд хорооллуудыг бий болгох вэ. Танд ямар дэмжлэг хамгийн чухал байна вэ?

-Дэмжлэг гэхээсээ илүү хамтын ажиллагаа юм л даа. Үндсэн гурван зүйл байна. Нэг нь, гэр хорооллоо хамтарч чөлөөлөх. Утаа гаргаад, жорлон бариад сууж байгаа хүмүүс би энэ янзаараа байна гээд суухгүй нь ойлгомжтой. Тэр хүний газар, хувийн байшинд нь тохирох хэмжээний байрыг үнэ төлбөргүй өгөхөөр сайн тогтоож өгөх хэрэгтэй. Бодит байдал дээр хашаандаа байгаа жижиг байшин бүрээ 100 сая гэж үнэрхээд, гэрт байгаа хүнийхээ тоогоор байр нэхээд байвал байдал энэ хэвээрээ л байна. Хэн ч тэнд байр барихгүй. Газар чөлөөлөлт бол их хүнд асуудал учраас би эхлээд дөрөв таван га хоосон газар өгөөч гэж хүсэж байгаа юм. Хоосон газар дээр 1000 айлын хорооллыг сургууль, цэцэрлэг, эмнэлэг, засаг захиргааны барилгатай нь цогцоор нь барья. Нийтийн том арга хэмжээнд очдоггүй юм бол тэндээсээ гараад байх шаардлагагүй байх юм. Тэнд нь 16-18 хувь нь барилгажна. 80 гаруй хувь нь ногоон байгууламж байхаар төлөвлөж байна.

Ядуу хүмүүст муу байр өгөх ёстой, өрхийн орлогод нь тохирох ёстой гэдэг буруу онол. Тэртээ тэргүй ийм чанартай эдлэл хямд гаргах үйлдвэр нь байхад үүнийгээ ашиглаад хотхоноо хийе. Өнөөдрийн манай хотын хамгийн сайхан тохижилттой хорооллоос ч илүү тав тух, ногоон байгууламжтай хийх ёстой. Барьчихаад гэр хорооллын эхний 1000 айлд санал болгоё гэж байгаа юм. Орохгүй гэх хүн гарахгүй байх. Тэр айлуудын чөлөөлсөн газар дахин хороолол барих гэх мэтээр үргэлжилбэл дараалал нь зөв болох юм. Бодит ажил хийгээд эхлэхээр хүмүүс ч ойлгож дэмжээд эхэлнэ.Тэгэхгүй бол 2020 онд энэ хэвээрээ сууж байна шүү.

-Орлого багатай хүмүүс шинэ байраа авах боломж нь хэр байх бол…

-Миний хүсч байгаа хоёр дахь зүйл бол ипотекийн зээлийн эх үүсвэрийг найдвартай, хүрэлцээтэй бий болгож өгөөч гэж байгаа юм. Өнөөдөр бид ард түмнээ ажилтай, ажилгүй гэж ялгах юм бол тусгаар улсын Засгийн газрын бодлого биш. Ажилгүй хүнээ ажилтай болгож байранд оруулъя. Хэрэв ажилгүй хүн байранд орвол хагас жилийн дараа л мөнгөө төлж чадахгүй хөөгдөөд гарна. Тийм учраас хороолол барьж байх явцад маш олон ажлын байр бий болгох бүрэн боломж байна.

-Яаж тэр вэ?

-Тэр зураг загварыг бид хийсэн. Жишээ нь, гэр хорооллын нэг гудамжинд 20-25 айл байдаг. Таван айлын газрыг нийлүүлээд аравны нэг дээр нь хамгийн орчин үеийн хоёр давхар таун хаус барьж өгье. Дээд давхартаа амьдарч, доод давхартаа үйлчилгээний газар нээж болно. Засвар үйлчилгээ гээд ажлын байраа хийж болно. Ерэн хувийн газар дээрээ төмс, лууван, манжин, байцаа, сонгиноо тарих юм. Өнөөдөр эдийн засгийн түншлэлийн хэлэлцээрээр Японд манай бараа гаалийн татваргүй гарч байгаа. Тэнд ургасан хамгийн чанартай хүнсний бүтээгдэхүүнийг сайн савлаад 100 граммаар нь ч гэсэн савлаад Японд гаргая.

Үүнийг Хөдөө аж ахуйн яам, худалдааны яам нь хариуцаад хийх боломж байгаа. Зарим нь гүзээлзгэнэ, нэрс тариад экспортолно. Тэр талбайг нь, бүтээгдэхүүнээ савладаг шугамыг нь, яаж тарьдгийг нь бид бэлдэж, зааж сургаж өгөх ёстой. Түүнээс биш ийм хэмжээнд амьдарч байгаа ард түмнээ та нарт ийм арга байна, өөрсдөө хий гэвэл хэзээ ч бүтэхгүй. Ийм байдлаар ажлын байрыг бэлдэж, сургаад өгвөл хүмүүс цаашдаа өөрөө өөрсдийгөө аваад явчихна.

Болдог бол Солонгосоос ирэх 500 сая доллараа ипотекийн эх үүсвэр болгох хэрэгтэй. Түүнээс биш нэг хэсгээр нь зуух, нөгөө хэсгээр нь агаар шүүгч, үлдсэнээр нь амны хаалт хийвэл ямар ч үр дүнгүй алга болно. Энэ бүх саналаа би бичээд Ерөнхийлөгч, УИХ-ын дарга, Ерөнхий сайдад хүргүүлсэн. Ойлгож дэмжинэ гэдэгт найдаад хүлээж байна.

Гуравт гэвэл, бид орон сууцны хороолол барилаа гэхэд хуулиараа дэд бүтцийг нь улс хариуцах ёстой. Цахилгаан, дулаан, цэвэр бохирын шугамыг нь улс хариуцаад явбал хамгийн орчин үеийн чанартай хот тосгон, хорооллыг хямд өртгөөр барих боломж нь бүрэн дүүрэн байна. Засгийн газар намайг дуудаад ард түмний өмнө үүрэг өг л дөө. Тэр үүргээ хугацаанаасаа өмнө биелүүлж чадахгүй бол би хариуцлага хүлээе. Би амласан хугацаанаасаа өмнө ажлаа хийж дуусгана. Хэрэв саяын хэлсэн гурван зүйлийг төр хариуцах юм бол би энэ жилийн аравдугаар сар гэхэд 1000 айлын орон сууцыг иж бүрэн хорооллоор нь хүлээлгэж өгье.

-Үнэхээр утаанаас салах шилдэг арга бол барилгажуулалт гэдэг ч өнөө л зуух яндан тараах тухай ярьж байгаад эгдүүцэх хүн олон байдаг?

-Утааны төгс шийдэл бол орон сууц. Зуух яндан бол арга ядсан ажил. Арван жил 280 тэрбум төгрөг зарцуулаад утаа 2.6 дахин нэмэгдсэн байна. Олон улсын шинжээчдийн судалгаагаар ийм үзүүлэлт гарсан. Нарийн ширхэгтэй тоосонцор бүр өссөн. Өнөөдөр дахиад л зуун яндан ярих юм бол эмгэнэл шүү. Энэ хотод таван жилийн дараа хүн амьдрах боломжгүй болно. Бидний ирээдүй бол үр хүүхдүүд маань. Тэд маань ургийн гажигтай, генийн өөрчлөлттэй төрж, зарим нь эхийн хэвлийдээ амьгүй болж байгаа нь хорт утааны нөлөө. Нас баралтын 15-20 хувь нь утаанаас шалтгаантай гэж судалгаагаар гарлаа. Агаарын бохирдол гамшиг болсон нь үнэн ч хамгийн аюултай зүйл бол хөрсний бохирдол. Хашаан дотор жорлон ухах газаргүй болсон. Гандангийн орчим бол өндөр хийдээ дагаад 100-гаад жилийн өмнө гэр хороолол бий болсон. Тэндхийн газар 3-4 метрийн дор тэр чигээрээ жорлон. Бид судалгаа хийгээд үзвэл Туул гол руу 2-3 метрийн гүнээр Улаанбаатарын жорлон урсаж байгаа. Гэр хороололд байгаа гүний худгууд бүгд бохирдсон.

Гадна дотнын донор орнуудын үзүүлж байгаа төслийн мөнгийг зуух яндан эсвэл дүрийг нь хувирган цахилгаан халаалт, агаар шүүгч оруулж ирвэл шийдэл биш. Төгс шийдэл нь барилгажуулалт.

-Өнгөрсөн долоо хоногт хотын удирдлагууд үйлдвэртэй ирж танилцсан. Тэд дэмжинэ гэнэ үү?

-Хотын удирдлагууд ирж үйлдвэртэй маань танилцах үеэрээ Хамтын ажиллагааны санамж бичигт гарын үсэг зурлаа. Энэ хүрээнд нийслэлийн дагуул болон хаяа хот байгуулах, гэр хорооллыг барилгажуулахад манай өндөр чанартай хийц эдлэлийг авах боломж бүрдэж байна. Ер нь бүх талаар хамтарч, дэмжиж ажиллана гэж хотын дарга хэлсэн.

“Таван толгой” ХК-ийн гүйцэтгэх захирал Р.Сэддоржтой ярилцлаа.

---

-“Таван толгой” гэхээр хүмүүс хоёр компанийг нийлүүлээд ойлгох хандлага байдаг. Ер нь Өмнөговьд үйл ажиллагаа явуулж байгаа бүх компанийг “Таван толгой”-нх гэдэг хүмүүс ч байна. Та өөрийн удирддаг “Таван толгой” ХК-ийнхаа тухай танилцуулаач?

-“Таван толгой” гэдэг бол манай өмнийн говьд байдаг нүүрсний том орд газрын нэр. Энэ ордын хамгийн анхны эзэд бол манай хамт олон юм. 1966 онд улсын үйлдвэрийн газар болон ажиллаж эхэлсэн бөгөөд өдгөө 52 дахь жилдээ үйл ажиллагаагаа явуулж байна. Хүмүүс манай уурхайг ууган Таван толгой, ялангуяа гадаадынхан жижиг Таван толгой ч гэж нэрлэдэг. Манайх орон нутгийн өмчийн оролцоотой хувьцаат компани. Өдгөө таван толгойн орд газар дээр төрийн, орон нутгийн, хувийн гэсэн гурван өөр өмчийн компаниуд олборлолтын үйл ажиллагаа явуулж байна.

Манай компани 2004 оноос эхлэн Монгол Улсын хувьд анхны нүүрсний экспорт хийж эхэлсэн. Мөн 52 дахь жилдээ говийн аймгуудын эрчим хүчний нүүрсийг хангаж байна. Онцлог гэвэл БИД гурван тийшээ татвар төлдөг өөрөөр хэлбэл Өмнөговь аймгийн төсвийн орлогын 70 хүртэлх хувийг, Цогтцэций сумын төсвийн 90 хүртэлх хувийг, улсын төсөвт татвар төвлөрүүлдэг. Монгол Улсад татвар төлдөг дөчөөд мянган аж ахуйн нэгжүүдээс татвар төлөлтөөрөө эхний зургаадугаарт жагсдаг.

-Өнгөрсөн жилийн хувьд та бүхэн хэр үр өгөөжтэй ажиллав?

-2017 он бол түүхэндээ хамгийн үр өгөөжтэй жил байлаа. Манай “Таван толгой” ХК 4,1 сая тонн нүүрс олборлож гадаад, дотоодын зах зээлд борлууллаа. Ижил төстэй үйл ажиллагаа явуулдаг компаниуд дотроос улсдаа өндөр татвар төлсөн. Төлсөн татварыг авч үзэхэд 170-аад тэрбум төгрөг болж байна. Нэг тонн нүүрснээс улсдаа өгч байгаа татвараараа нүүрсний уурхайнуудаасаа түрүүлсэн амжилт гаргалаа.

-Нэг тонн нүүрсний татвар компаниудад ижил байдаггүй юм уу?

-Компаниасаа шалтгаалаад өөр өөр байгаа. Шинэ он гараад ажил маань урагштай сайхан өрнөж байна. Бид үр ашгийг тооцож ажилладаг. Боломжит бага зардлаар нүүрсээ хэрхэн олборлож, өндөр үнээр яаж борлуулах вэ гэдгийг нарийн судалж, тооцож ажилладаг. Манайх 100 хувь Монгол ажилтнуудтай. Үүний 90 гаруй хувь нь Өмнөговийн иргэд. Гурав дөрвөн үеийн уурхайчид манайд бий. 2011 онд нүүрсний “boom”гэж ярьж байсан тэр үедээ 6,3 сая тонн нүүрс гадаад зах зээлд борлуулж, 200-гаад тэрбум төгрөгийн орлого олж байсан бол өдгөө 430-аад тэрбум төгрөгийн орлоготой ажилласан байна. Энэ бол манай хамт олны, компанийн удирдлагуудын, уурхайчдын маань ажлын үр дүнгийн илэрхийлэл. Нүүрсний бусад уурхайнууд дундаа хамгийн үр ашигтай ажиллаж байгаа компанийн нэг юм.

-Нүүрс одоо ямар үнэтэй байгаа вэ. Манайхан зах зээлийн үнээр нь борлуулж чаддаг уу?

-Монголчууддаа буюу дотоод зах зээлд бид нэг тонныг нь 15000 (НӨАТ-гүй) төгрөгөөр борлуулдаг. Хамгийн хямд нүүрс гэж хэлж болно. Айл өрх, албан байгууллагад нүүрс борлуулдаг (ордын хэмжээнд) ганц уурхай нь манайх. Говийн гурван аймгийн төвийн, сумдуудын эрчим хүч, хилийн отрядуудыг нүүрсээр хангаж байна. Мөн Хөтөлийн цемент шохойн үйлдвэр, бусад аймагт байрлах төмөр хайлуулах чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг бүхий л газруудыг манайх нүүрсээр хангадаг. Харин гадаад зах зээлд 80 ам.доллараар борлуулж байна.

-Энэ жил нүүрсний үнэ ямар байх бол. Одоогийнхоос өсөх эсвэл буурах болов уу?

-Эхний улирлын байдлаар нүүрсний үнэ боломжийн байна. Цаашид тогтвортой байх төлөв харагдаж байгаа. Гэхдээ үнийн хувьд гадаад хүчин зүйлээс хамаардаг учраас шууд тооцоолох боломж бага.

-Цаашид нүүрсний экспортыг нэмэгдүүлэхэд юу хэрэгтэй вэ?

-Нүүрсний экспортыг нэмэхийн тулд юуны өмнө нутаг оронтойгоо маш сайн харилцаж ойлголцох хэрэгтэй. Нэг тонн нүүрсийг олборлож борлуулахад хөрс хуулалтаас асар их тоос шороо үүсч байдаг. Энэ нь орон нутгийн иргэдийн амьдрах нөхцөлийг муутгаж байгаа. Тиймээс төмөр зам тавьж, авто замаа сайжруулах ёстой. Юуны түрүүнд хос зам яаралтай барих шаардлагатай.Одоо байгаа Гашуун сухайтын авто замыг хоосон машин явдаг зам болгоод түүнтэй паралель Гашуун сухайтаас эхлэлтэй хүнд даацын зам барих шаардлага байгаа. Мөн хилийн гарцыг ч нэмэх шаардлагатай.

-Өнгөрөгч саруудын хувьд экспорт буурч байгаа мэдээлэл бий. Юунаас үүдэлтэй вэ?

-Хоёр улсын бодлого байдаг байх. Манай компанийн хувьд нөлөөлсөн зүйл бага байна.Сүүлийн хоёр жилд хамгийн их хамтарч ажиллах санал ирсэн жилүүд байлаа. 2016 оны эхний хагасаас хойш Хятадын зах зээл сэргэсэн. Өмнөд хөрш бол дэлхийн хамгийн том хэрэглэгч учраас тэдний гангийн үйлдвэрлэл өргөжиж, эдийн засаг нь тэлэх тусам хэрэглээ нь нэмэгддэг.

-Төмөр зам, автозам яаралтай барих тухай та сая ярилаа. Эрчим хүчний хангамж хүрэлцээтэй байдаг уу. Эрчим хүчээ хаанаас авдаг вэ?

-Бид татварт маш их мөнгө төлдөг. Бүс нутагт зам тавих, дэд бүтцийг хөгжүүлэх тал дээр төрийн бодлого дутагдалтай байгаа. Юуны өмнө хил рүү явах хос автозам маш хэрэгтэй байгаа. Хос зам байхгүйгээс осол гарч эрдэнэт хүний амь эрсдэх тохиолдол их гарах боллоо. Нарийхан ганц замаар том даацын машинууд зөрж өнгөрнө гэдэг маш хэцүү. Хос замыг төмөр замтай ялгаагүй ач холбогдол өгч барих нь чухал.

Таван толгойн орд газар бол эрчим хүчний нүүрсний асар их нөөцтэй. Энд хямд өртгөөр цахилгаан эрчим хүч үйлдвэрлэх боломжтой. “Таван толгой” цахилгаан станцыг яагаад баригддаггүй юм бол гэж бид хүлээдэг. “Оюу толгой” Хятадаас маш өндөр үнээр цахилгаан худалдаж авдаг гэж ярьдаг. Гашуун сухайт, Шивээ хүрэнгийн боомт ч гэсэн эрчим хүчний хувьд Хятадаас хамааралтай. Ийм учраас Таван толгойн цахилгаан станцыг яаралтай барих шаардлагатай байна. Оюу толгойн Хятадаас эрчим хүч худалдаж авдаг тэр мөнгөөр цахилгаан станцаа барих юм бол энэ бүх бүс нутгаа эрчим хүчээр хангана. Гадаадаас тог авахгүй. Ингэснээр Монгол Улсын эрчим хүчний аюулгүй байдлыг хангах боломжтой. Манай гурван уурхайн хувьд эрчим хүчний нүүрсний нөөц хангалттай байна шүү дээ. Хамгийн хямдаар авч, маш хямд цахилгаан үйлдвэрлэх боломж байгаа. Аймгийн үе үеийн бодлого бол цахилгаан станц баригдаасай гэдэг дээр төвлөрч байдаг.

-Уул уурхайтай газар байгаль, экологийн асуудал байнга хөндөгддөг. Өмнөговийн байгаль экологи ямар байгаа вэ. Ямар асуудал анхаарал татаж байгаа вэ?

-Байгаль экологи хэцүү байгаа. Уул уурхай байгаль орчин хоёр бол урвуу хамааралтай. Нэг нь өсөхөөр нөгөө нь доошоо урууддаг. Зам барьж тоосжилт багасгах, ард иргэдийнхээ эрүүл мэндийг хамгаалах нь хамгийн чухал асуудал болоод байгаа. Цогтцэций сумын иргэд л гэхэд тоосон дотор амьдардаг. Үүн дээр төрийн бодлого үгүйлэгдэж байна. Манай компани тоосжилтын эсрэг, иргэдийн эрүүл амьдралын төлөө анхаарал хандуулж ажиллаж байгаа. Хөрш компаниуд маань ч бас анхаараасай гэж хүсч байна. Иргэд бүр аргаа бараад сумыг нүүлгэж өгч болдоггүй юм уу гэсэн байдалтайгаар харж хүлээж сууна.

Өмнөговь аймгийн нутаг дэвсгэрт 10 гаруй уурхай ажилладаг. Экологийн хувьд хамгийн хүндрэлтэй нь усны асуудал. Нүүрс угаах ус компаниудад хэрэгтэй байгаа ч говийн ус хүрэлцдэггүй. Одоогоор “Энержи Ресурс” ХХК нүүрсээ угааж байгаа. “Оюу толгой” компани гүний усаар зэс угааж байна. Бусад уурхайнуудад усны боломж байхгүйгээс нүүрс угаадаггүй. Хүн мал нь усаар гачигдаж байхад гүний усыг үйлдвэрлэлийн хэмжээнд маш ихээр нь хэрэглэнэ гэдэг ойлголт нутгийн иргэд, манайд компанийн удирдлагууд болох хувьцаа эзэмшигчид, үе үеийн төлөөлөн удирдах зөвлөлийн гишүүдийн хувьд байдаггүй байсан.

-Говийн ус багассан гэдэг нь үнэн үү?

-Хэдэн хувь нь дэлхийн дулаарал, хэдэн хувь нь уул уурхайн үйл ажиллагаанаас болдог юм тэрийг хэлж мэдэхгүй юм. Гэсэн хэдий ч мэдэгдэм усгүй болж байна. Жишээ нь, манай компанийн ундны усны хэрэглээний гурван худаг гурвуулаа ширгэсэн. 120 метрийн гүний худаг л даа. Тиймээс газрын гадаргын буюу Орхон эсвэл Хэрлэн голын аль нэгийнх нь усыг үерийн түвшинд нь хуримтлуулж байгаад говийн бүс нутагт үйлдвэрлэлийн зориулалтаар ашиглах боломжтой. Гүний усаа ашигласаар байвал говь минь цөлжиж, байгаль нь улам их доройтож магадгүй. Татвар хамгийн их төлж байгаа ч байгал экологи нь дордсон, хүмүүсийнх нь эрүүл мэнд муу аймгаар тодорч мэдэх нь.

-Та аймгийн Иргэдийн хурлын тэргүүлэгч. Аймгийн удирдлагуудын зүгээс говь руу ус татах, усны асуудлыг шийдэх тал дээр дээш нь асуудал болгож тавьдаг уу?

-Үеийн үед усны асуудал яригддаг. 2013 онд аймгийн зүгээс гүний усны ашиглалтыг хаах шийдвэр гаргаж үзсэн. “Том төслүүд зогслоо, та нар болиоч ээ” гэсэн шахалтанд орж шийдвэрээ цуцалж байсан. Ер нь “Хэрлэн говь”, “Орхон говь” төслийг яаралтай эхлүүлэх юмсан гэж л аль ч цагт аймгийн удирдлагууд саналаа хүргүүлж, ажилладаг. Үнэндээ усны асуудал хана мөргөөд л зогсчихдог. Говийн иргэдийн усны хомсдолыг шийдвэр гаргагчид ойлгохгүй байна. Өмнөговьд уух усаа яаж олох, усанд хаана орох, хаанаас малаа услах вэ гэдэг асуудал яригдаж байна. Ийм байхад гүний ус ашигласан уул уурхайн баяжуулах үйлдвэрээ өргөжүүлэх боломж байхгүй.

-Орон нутгийн өмчийн оролцоотой болохоор танай компани сум, орон нутагтайгаа хамгийн сайн хамтын ажиллагаатай байдаг гэж сонссон. Аймаг, сумын төсөв бүрдүүлж өгөхөөс гадна томоохон бүтээн байгуулалт хийхээр төлөвлөсөн ажил бий юу?

-Манай компанийн ногдол ашгийн 51 хувь нь Өмнөговь аймгийн төсөвт ордог. Аймгийн бүтээн байгуулалт,хатуу хучилттай автозам гээд бүхий л бүтээн байгуулалт манай компаниас аймаг руу өгсөн ногдол ашгаар хийгдсэн. Өнөөгийн Өмноговь аймгийн өнгө төрх манай компанитай шууд холбоотой. Одоо аймаг өөрийн хөрөнгөөр сумд руугаа автозам тавьж байгаа. Одоогоор 85 км зайтай байдаг Баяндалай сумыг аймгийн төвтэй автозамаар холбоод байгаа. Энэ бүхэн манай компанийн ногдол ашгаас хийгдсэн ажлууд юм. Өмнөговь аймгийн сумдуудын нүүрс түлээнээс эхлээд өвөлжилт, өвс тэжээл гээд бүхий л зүйл манайхаас хамааралтай. Өнөө жилийн хувьд өвөлжилт хүндэрсэн сумдад тусламж үзүүлэх, өвс тэжээлийн хүүгүй зээл олгох, татаж өгөх гэх зэрэг ажлыг хийж эхлээд байна.

-Манайх нүүрсээ байнга түүхийгээр нь гаргаад байх уу. Нүүрс боловсруулалтын тал дээр төлөвлөж байгаа ажил байгаа юу.Нүүрс боловсруулна гэхээр яахыг хэлээд байна вэ?

-Нүүрс баяжуулна гэдэг угаах ажлыг нь хэлээд байгаа. Түрүүн ярьсан, усны хүрэлцээ маш муу учраас нүүрс угаах боломж бага. Тиймээс Монголоосоо гадагшаа урсаад байгаа Хэрлэн голын усны үерийн түвшинг хуримтлуулж байгаад говь руу хоолойгоор татах ажлыг хийх шаардлага байна. Тэр хоолойг дагаад жинхэнэ ногоон хэрэм үүснэ. Говь устай болно. Ийм ажлыг хийхгүй бол нүүрс угаана гэж байхгүй. Өөр нэг баяжуулалт бол кокс химийн үйлдвэрүүдийг хөгжүүлэх ёстой. Манайх Монголдоо хамгийн том кокс, химийн үйлдвэр болох “ИНК” ХХК-ийн кокс химийн үйлдвэртэй хамтран ажиллаж байгаа. Таван толгойн орд газраас хамгийн ойрхон нь Хятадын Хатан гол. Хатан голын сав газарт буюу Монголын хилээс 140 орчим км газарт нүүрс угаах үйлдвэрүүд ихээр байгуулагдсан байна. Биднийг энд голын ус говь руу татаж үйлдвэр байгуулах гэж ядаж байхад өмнөд хилийн цаахна нүүрс угаах үйлдвэрүүд олноор байгуулагдаж байна. Гадагш урсгалтай голын усны үерийг говь руу татаж, угаах үйлдвэрээ дотооддоо байгуулах ажлыг яаралтай шийдэх хэрэгтэй. Энэ талын зохион байгуулалтын бүх ажлыг “Эрдэнэс Монгол”, “Эрдэнэс Таван толгой” компанид өгөөд усны хоолой татах, авто зам, төмөр зам, цахилгаан станц барих гэх мэт эрхүүдийг нь өгөх хэрэгтэй гэж боддог. Асар их нүүрсний нөөцтэй Төрийн өмчит “Эрдэнэс таван толгой” ХХК шиг боломжтой компани байхгүй. Ийм компанидаа эрхийг нь өгч, ажил эхлүүлбэл манай эдийн засагт маш үр өгөөжтэй.

-Нүүрсний салбарт төрөөс ямар арга хэмжээ авбал та бүхэнд хамгийн сайн дэмжлэг болж чадах вэ?

-Агаар бохирдуулсны татвар гэж манай компаниас нэг тн нүүрс тутмаас 1000 төгрөг аваад хот руу татчихдаг. Манайх дөрвөн сая тонн нүүрс гаргалаа гэхэд дөрвөн тэрбум төгрөг татварт өгдөг. Тэр мөнгөөр юу хийсэн нь мэдэгддэггүй. Хотод зуух, яндан болоод тардаг юм уу, бүү мэд. Уг нь энд агаар бохирдуулсны татвар гэж авч байгаа болохоор энэ мөнгөний тодорхой хэсгийг уул уурхайн үйл ажиллагааны нөлөөгөөр агаар нь бохирдож байгаа орон нутагт нь зарцуулбал зохимжтой гэж хэлмээр байна. Хоёрт, уул уурхай хөгжсөн орнуудад орон нутагтаа зам барих, мод тарих, нийтийн эзэмшлийн бүтээн байгуулалт хийвэл улсад татвар төлсөн гэж тооцдог юм байна. Иймэрхүү арга хэмжээг хэрэглэвэл яасан юм бэ. Тэгвэл уул уурхай бужигнаад байгаа орон нутагт зам тавигдаж, барилга байшин босч, соёл иргэншил бий болж нутгийн иргэдийн мөрөөдөл биелэх болно. Орон нутагт зориулж байгаа мөнгийг татвар төлсөн мэт тооцох татварын тогтолцоог хэрэгжүүлбэл орон нутаг хөгжнө. Аль аль талдаа хэрэгтэй. Монголын аймаг бүр алт, зэс, нефтийн баялаг бий. Үүнийг нь түшиглэн орон нутгийн өмчиийн оролцоотой манайх шиг компаниудыг байгуулбал Монгол Улс орон нутгаасаа хөгжих боломжтой гэж би боддог.

-Танайх нийгмийн хариуцлагынхаа хүрээнд нэлээн олон ажил хийдэг. Өнөө жил говьд хөв цөөрөм байгуулахаар төлөвлөсөн гэсэн. Энэ талаараа мэдээлэл өгөөч?

-Говьд ирвэс, зээр, аргаль, янгир гэх мэт зэрлэг амьтад усгүйгээс хатаж харангадаж үхэж байна. Манай компани Өмнөговь аймгийн хилийн бүс, Номгон, Баян-Овоо, Цогтцэций суман дахь аргаль янгир, зээр гөрөөсийг хатаж үхэх аюулаас хамгаалахаар ажиллаж байна. Мөн нийгмийн хариуцлагын хүрээнд Даланзадгадын айл өрхүүдийн нүүрсийг 100 км тээвэрлэж хүргэж өгдөг. Нэг тонныг нь тээврийн зардалтайгаа нийлээд 22 мянган төгрөгөөр өгдөг нь хаана ч байхгүй хямд үнэ. Энэ мэт аймаг орон нутаг, иргэдээ дэмжсэн орон нутгаас худалдан авалт хийхийг эрхэмлэсэн олон ажлыг нийгмийн хариуцлагын хүрээнд ашиг харалгүй хийдэг.

-Сүүлийн өдрүүдэд шатахуун хомсдож, заримынх нь үнэ өслөө. Танай ажилд хэр нөлөөлж байна вэ?

-Маш их нөлөөлж байна. Шатахууны үнэ нэмэгдсэнээр туслан гүйцэтгэх компаниудад ачаалал маш их ирж байна. Ашиглалтын зардал нэмэгдэж байна л гэсэн үг. Цаашлаад нүүрсний олборлолтын зардалд шууд нөлөөлж байгаа зүйл.

Хүний эрх, эрх чөлөөг хамгаалахын төлөө манай сонин олон нийтлэл, цуврал сурвалжлага, өгүүлэл, ярилцлага нийтэлжээ. Тэдгээрийн нэг нь хүүхдийн дотуур байрны асуудал юм. “Хонины хурга зутарна гэж хоньчны хүүхэд бэтгэрэх ёстой юу”, “Хүүхдийн баяраар дотуур байр гэх шоронг халъя”, “Дотуур байр гэх боловсон шорон хүүхдийг ямар хүн болгосоор байна вэ”, “Дотуур байрны хүүхэд доголон сэтгэлгээтэй төлөвшдөг юм биш үү” зэрэг цуврал нийтлэлээр дотуур байранд хүүхдийн эрхийг хэрхэн зөрчиж байгаа талаар асуудал дэвшүүлэн нийгэмд түгээсэн юм. Харамсалтай нь, дотуур байрны асуудал өнөөдөр манайд хэвээрээ байсаар. Жил бүр дотуур байрны багш нарыг цуглуулж байгаад хуралддаг хурал саяхан боллоо. Тэнд дурдагдсан мэдээллээр өдгөө манайд 517 дотуур байранд 6-18 насны 35 мянган хүүхэд амьдарч байгаа аж. Ирэх жил 18 дотуур байр нэмж барина хэмээн салбарын сайд нь баяртайгаар мэдэгдлээ. Мөн нэг цугласных яаж зүгээр байхав гэдэг шиг дотуур байрыг хүүхдийн хөгжлийн орчин болгох зорилт тавилаа.

Сонсоход сайхан сайхан зүйл ярьж байх юмаа, дотуур байрны тухай. Хүртээмж бага учраас нэмэх хэрэгтэй л гэнэ. Хүүхдүүд дотуур байрандаа тав тухтай сайхан амьдардаг л гэнэ. Хоол унд хүрэлцээтэй, хүүхдүүд тэнд жаргаж байдаг юм байх. Гэтэл бодит байдал дээр халаалтгүй дотуур байранд хүүхдүүд амьдарч байна. Малчид өвлийн хүйтэнд малынхаа хашаа хороог битүүлж, салхи ч орохоогүй пүнхийтэл дулаалдаг байтал малчны хүүхдүүд жавар хургасан хүйтэн байранд “жаргаж” суудаг. Тэнд эхийнхээ мөөмнөөс ч гараагүй шахам зургаан настнуудыг “ном сур” гэж суулгадаг. Эцэг, эхийн хайр халамжинд байх ёстой бяцхан үрс гэнэт л харь танихгүй хүмүүсийн дунд орж, бие дааж амьдарна гэдэг насанд нь хэтэрхий ахадсан цэвдэг хандлага юм. Хувцас хунараа угааж цэвэрлэх, хичээлээ хийх, хүйтэн харанхуй шөнөөр гадаа гарч жорлонд бие засахаас эхлээд гэрээ санахын зовлон барагдахгүй. Ядахад дотуур байранд олон жил болсон томчууд багыгаа дээрэлхэнэ, юмыг нь булаана. Байрны хоол хэзээ ч гэрийн хоолыг гүйцэхгүй. Нэгдүгээр хоолоо идээд хоёрдугаар хоолноосоо хоцрохгүйн тулд бүгд л яаран дайрна. Хоол идээд байгаа хэрнээ өлөн зэлмүүн сэтгэлтэй болж өсдөг. Байрны багш эцэг, эхийн хайрыг орлохгүй. Захирч зандарсан хандлагаар л хүүхдүүдтэй харилцдаг. Ийм байдал хүүхдийн хүмүүжилд бага багаар нөлөөлсөөр амиа бодсон, бусдыг үзэн ядсан, дээрэлхүү, атаархуу бие хүн болж төлөвшдөг. Хичээлээ хийхэд нь тусалдаг, даалгавраа хийсэн эсэхийг шалгаж анхаардаг хүнгүй болохоор байрны хүүхдүүд сурлага муутай байдаг. Дотуур байрны онц сурлагатан гэж тун цөөхөн дөө. Байрны хүүхдүүд жилийн 12 сарын есөн сард нь гэрээсээ хол амьдардаг. Хүүхэд нас нь тэр чигээрээ аав, ээжийнхээ хайр халамжаас хол өнгөрдөг гэсэн үг.

Гэтэл Монгол Улс НҮБ-аас баталсан Хүүхдийн эрхийн конвенцид нэгдэж ороод 30-аад жил болжээ. Түүнд “Эцэг, эх нь муухай харьцаж, үл ойшоодог биш л бол хүүхдийг эцэг, эхээс нь салгаж болохгүй” гээд тов тодорхой заасан байдаг. Бид дэлхийн соёлт хүн төрөлхтний мөрддөг энэ дүрмийн эсрэг амьдарч байна. Хүүхдээ хайрлаж байгаа нь энэ гээд хар нялхаас нь дотуур байранд аваачаад хаячихдаг. Нэг талаар хүүхдээ ном сургаж эрдэмтэй хүн болгох аав, ээжийн санааг ойлгож болох ч хүүхдийнхээ өмнө хүлээсэн эцэг, эхийн үүрэг хариуцлагаас цэвэрхэн мултарч байгааг зөвтгөх аргагүй юм. “Монголын онцлог шүү дээ. Малчид тэгээд хүүхдүүдээ яаж сургуульд суулгах юм, битгий тэнгэрийн юм яриад бай” гэж гөжих хүн олон гардаг. Тэгвэл хар нялхаараа дотуур байранд хаягдаж, тэнд өсөж өндийж, бүр насанд хүрч байгаа олон олон хүүхдийн хүмүүжил, тэдэнд тохиолддог хүндрэл бэрхшээлийг бид байнга ил гаргаж, хүүхдийн эрхийн төлөө дуугарч байх ёстой, үүрэгтэй юм. Үнэндээ хүүхдийн эрхийг малаас дор үзэж байгаа энэ төр засгийн бодлогыг хүн рүүгээ чиглүүлэхийн төлөө байнга энэ асуудлыг хөндсөөр байх болно. Албан тушаалын төлөө үхэлдэн тэмцдэг шигээ ард түмнээ сайхан амьдруулахын төлөө толгойгоо гашилгадаг болтол нь бичих юм. Дотуур байраар хангана гэдэг шийдэл биш. Шорон мэт болсон дотуур байрыг огт өөр түвшинд аваачих, хүний эрх ялангуяа хүүхдийг эцэг, эхтэйгээ хамт амьдрах боломжоор төр хангах ёстой.

Япон, Солонгост суурин амьдардаг танилуудаасаа “бага, дунд сургуулийн дотуур байрных нь тухай мэдээлэл явуулаач” гэхэд “Энд тийм юм байдаггүй” гээд толгой сэгсэрч байна. Хүний эрхийг дээдэлдэг Америк тэргүүтэй барууны орнуудад хүүхдийг ингэж хар нялхаас нь эцэг, эхээс нь салгадаг дотуур байрны тухай яриад ойлгох ч үгүй биз. Дэлхийн 200 орон мөрддөг Хүүхдийн эрхийн конвенцийн тогтоосон олон улсын эрхзүйн хэм хэмжээний дагуу хүүхэд бүр ямар ч алагчлалгүйгээр аз жаргал, хайр энэрэл, ойлголцол бүрдсэн орчинд өсөн торних ёстой. Хүүхдийн эрх нь хүүхдэд олгож буй тусгай эрх биш харин хүн бүрт тэр дундаа хүүхдэд төрөлхөөс заяагдмал үндсэн эрх. Хүүхдийн эрхийг хангах нь сонголтоор хийх зүйл биш, эсвэл сайхан сэтгэл, сайн санааны үүднээс хийх зүйл биш. Харин энэ нь бүх нийтээр хүндэтгэн дагах ёстой үүрэг хариуцлага мөн гэдгийг Конвенц тодорхойлсон юм.

“Өнөөдрийн хотын замд өмнүүрээ ганц машин оруулчих сэтгэл байхгүй, өөрөө ч чадахгүй, өрөөлийг ч болгохгүй тийм хүмүүс зөндөө байна. “Энэ удаадаа тэр маань хожиг дээ, дараад нь надад ээлж ирэх байх” гэсэн сэтгэлтэй хүн бидний дунд алга. Жаахан л хожигдох гээд ирвэл орилоод дайрчих хүмүүс л олон юм. Интернэтийн мэдээний дор сэтгэгдэл бичиж байгаа хүмүүс ч тэр. Өчүүхэн жаахан, атгаг. Энэ бол дотуур байрныхны сэтгэлгээ, тэдэнтэй адил өрсөлдөж, арсалдаж сурсан манай нийгмийн онцлог” хэмээн дотуур байрны талаар нийтлэлч Э.Энэрэл бичжээ. Японы метрод бие биенээ элдвээр харааж, нэгийгээ алчих дөхсөн монгол залуусын зодоон ч манай дотуур байрны сэтгэлгээний нэг л хэлбэр шүү дээ.

Монголын хүүхдүүдийг малнаас дор үздэг дотуур байр гэх боловсон шоронгоос даруйхан салах цаг болжээ.

Манай эрх баригчид “Улс орноо хөгжүүлэхийн тулд том том төслүүдээ хөдөлгөнө. Гадаадын хөрөнгө оруулалтыг татна” гэж байнга ярьдаг. Ер нь жижүүрийн хэдэн үг нь л дээ. Одоо ч түүнийгээ ярьсаар л байна. Үүнийгээ ажил хэрэг болгох нь уу гэлтэй нахилзаж дохилзсон нэг их сайхан ааштай хүмүүс гадныхантай гар барин гүйлдэж байна. Тэгвэл манай дарга нарын үнэн нүүр царайг гадны хөрөнгө оруулагчид нэвт шувт харчихсан, доогтойхон мушийж суугаа биз. Монголын хөгжлийн бодлогыг хэлэлцэж, улс эх орны хувь заяатай холбоотой чухал шийдвэрүүд гаргадаг хэмээн ард олон итгэж үнэмшдэг Төрийн ордноос өнгөрсөн өдрүүдэд зөвхөн хэрүүл, хараал, бие биенээ идсэн уусан, хулгайч худалч гэсэн үгс хөвөрлөө. УИХ-ын дарга М.Энхболд “Ерөнхий сайд аа, Ерөнхий сайд аа” хэмээн Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх, Засгийн газрын хэрэг эрхлэх газрын дарга асан Ж.Мөнхбат хоёрын хэрэлдэж байгааг олон түмэнд мэдүүлэх гэж орилоогүйсэн бол “Хадгаламж” банкнаас зувчуулсан 14 тэрбум төгрөгийн хэдээр нь хэн хэн казино тоглосон гэдгийг тэдний хэрүүлээс ард түмэн мэдчих боломжтой байлаа.

Манай Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд нар ч хэлдэг тогтсон хэдэн үгтэй. Монголын 30 гэр бүл ашигт малтмалын бүхий л лицензийг авч, хамаг баялгийг эзэмшдэг. Уул уурхайгаас баяжсан бүх хүний хөрөнгийг хураана. Шоронд хийнэ гэж дэлхийгээр нэг орилж байхад гадаадын хөрөнгө оруулагчид бүү хэл дотооддоо гайхан шогширч байна. Үнэндээ харамсаж үхчих гээд, сүр дуулиан болгоод буй лицензний тоо нь улсын хэмжээнд 3000 хүрэхтэй үгүйтэй гэж байгаа. Энэ далай шиг элсэн дунд 3000 гэдэг бол маш бага тоо. Хайгуулын болон ашиглалтын тусгай зөвшөөрөл бүх газар нутгийн дөнгөж найман хувийг эзэлдэг. Ийм байтал дөнгөж саяхан шинээр томилогдсон Уул уурхайн сайд нь хайгуулын лиценз олгох ажиллагааг дахин зогсоолоо. Өөрийнх нь тайлбарласнаар эмхэлж цэгцлэх юм байх. Үүнийг зарим хүмүүс хайгуулын лиценз дээр өөрийн ашиг сонирхлыг оруулах гэсэн үйлдэл хэмээн харддаг. Шинэ сайдын энэ үйлдэл шинэ ч юм бас биш билээ. 2010 онд Ерөнхийлөгчийн санаачилгаар ашигт малтмалын лиценз шинээр олгохыг хориглож байсан бөгөөд үр дүнд нь нийт лицензийн тоо 1000 хүртэл буурч байсан түүх бий.

Үүнээс харахад улстөрчдийн санаа нийлдэг зүйл нь уул уурхай болон уул уурхай, ашигт малтмалын бизнес эрхэлдэг хүмүүсийг үзэн ядах явдал юм. Ийм Ерөнхийлөгчтэй, ийм Ерөнхий сайдтай, ийм парламентын гишүүдтэй. Бүр сөрөг хүчин нь хүртэл ингэж ярьдаг. Ийм байдал тэгээд хэнд ашигтай, Монгол Улсад ямар ач холбогдолтой юм бэ? Мэдээж, Монгол Улс, ард түмэнд ямар ч ач холбогдолгүй. Харин хэдэн улстөрчдөд л ашигтай. Ингэж ярьсаар байгаад Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд, УИХ-ын гишүүн болчихож болдог юм чинь ийм үзэл санаанаас хэзээ ч ухрахгүй. Сөрөг хүчин нь ч ялгаагүй. Гадныхныг зайлуулна, уул уурхайг хаана, хэдэн баячуудын хөрөнгийг хураана гэсээр байгаад сонгогдоод гараад ирдэг. Хэрэв одоогийн эрх баригчид, сөрөг хүчнийг сольж өөрчиллөө гэж бодоход өмнөхөөсөө нэг их дээрдэхгүй хүмүүс сонгогдоод гараад ирнэ. Гадныхан болон уул уурхайг үзэн ядвал амархан сонгогддог юм чинь гээд яг л ийм үйлдэл хийнэ. Харин бүр “одоо миний идэх ээлж” гэсэн асар их шуналтайгаар төрд орж ирэхийг яана. Ард түмэнд юу ч долоолгохгүй.

Ийм үзэл бодол, итгэл үнэмшилтэй манай дарга нарт итгэж хөрөнгө оруулах маанаг энэ дэлхийд одоо байхгүй болжээ. Өөрийнхөө улс, ард түмэнд итгэмээргүй хүнийрхэж ханддаг эрх баригчдад хэн итгэх билээ. Ялангуяа эрүүл саруул тогтолцоотой, өндөр хөгжилтэй орны хөрөнгө оруулагчид юу гэж ийм улс руу зүтгэх вэ. Ард түмнээ ингэж амьдруулж байгаа эрх баригчдын үнэн мөн чанарыг тэд алган дээрээ тавьсан мэт л харж суугаа. Ядаж байхад Ерөнхий сайд нь гэнэт л сэнтий дээрээсээ “хуц уль” гэж хараагаад эхэлдэг, авиргүй, араншингүй, барьцгүй хүн байх. Дэлхийн хайгуулын, тэр дундаа зөвхөн металл ашигт малтмалын салбарт олон зуун тэрбум ам.доллар эргэлдэж байдаг гэдэг. Энэ мөнгө ашигт малтмал илрэх боломжтой талбай, мэдээлэл нь ил тод байдаг орон, татвар, хууль эрх зүйн орчин нь өрсөлдөх чадвартай улсууд руу урсаж байна. Хайгуулын салбарт мөнгө хаях хөрөнгө оруулагчдын сонирхол ч байна. Гагцхүү бидэнд хөрөнгө оруулагчдыг татах хөшүүрэг, өдөөх мэдээлэл алга. Үүнээс гадна хамгийн аймшигтай нь хууль зүйн тогтвортой орчингүй. Эрх мэдэлтнүүд нь уул уурхай, хайгуул болон ашигт малтмалын лицензтэй хүмүүсээ үзэн яддаг. Олон улсад геологи, уул уурхайн салбарт судалгаа хийдэг Фрейзерийн институт гэж бие даасан байгууллага бий. Энэ байгууллагын судалгаагаар Монгол Улс сайн үнэлгээ аваагүй гэж албаны хүний мэдээлэл байна. Монгол Улс 109 орноос 85-д жагсчээ. Энэ байгууллагын ар талд геологи, уул уурхайн салбарт хөрөнгө оруулагчид байдаг юм. Тэднийх Монголын эрх зүйн орчин боломжийн, гэхдээ хууль, дүрэм, журам, стандартын давхцал ихтэй гэсэн үнэлгээ өгсөн. Мөн геологи, уул уурхай, газрын тосны салбарын мэдээлэл нь ил тод биш, хөрөнгө оруулагчдад өгөх мэдээлэл дутмаг гэж онцолжээ.

Хэрэв ашигт малтмал илрэх боломжтой талбай, мэдээллээ ил тод болгон, хууль эрх зүйн орноо сайжруулаад, дарга нар уул уурхайг үзэн яддагаа больчихвол энэ салбарт эргэлддэг олон зуун тэрбум долларын тодорхой хувийг татах боломжтой гэдэг. Гадны гэлтгүй үндэсний том компаниуд ч энэ салбарт ажиллах сонирхол байдаг бөгөөд дарга нар түүнийг нь хааж бооно гэж жигтэйхэн.

Мөнгөнийхөө талыг өгсөн болохоор одоохондоо Олон улсын валютын сангийнхан л манайханд итгэсэн дүр үзүүлж байна. Өгсөн мөнгөө буцааж олж авахын тулд хэдэн дарга нарыг тойглож байх шиг байна. Валютын сангийнхан ч бас гэнэдчихсэн нөхөд л дөө. Ж.Эрдэнэбат, Б.Чойжилсүрэн нарын итгэл үнэмшил төрүүлэхүйц царайнаас гадна МАН нь АН-аасаа арай илүү хариуцлагатай гэсэн итгэлээр гэрээ хийсэн нь үнэн юм. Гэтэл өнөө айгаад байсан АН-ынхнаас нь ч дор хүмүүс гарч ирээд өөр хоорондоо алалдаж байна.

Монголын амьдрал, эрх баригчдын уул уурхайг үзэн ядах хийрхлийг дэлхий тэр чигээр нь тольдон харж байна. Хэрэв яг өнөөдрөөрөө ингээд уул уурхайг үзэн ядаад, лиценз эзэмшигчдээ шоронд хатаана гээд байх юм бол хөрөнгө оруулалт улам алсарч, том төслүүдийн хувьд заяа бүүдийсээр байна.

-“УТАСНЫ ЧИНЬ ДУГААР 03” ДУУГ МААНЬ ЗАЛУУС МАШ ИХ СОНИРХОЖ БАЙНА-

Удтал чимээгүй байсан дуучин Т.Ариунаа “Утасны
чинь дугаар 03” дуугаа шинэ клип, шинэ найруулгатайгаар фэнүүддээ барилаа. Дуу
цацагдаад удаагүй байгаа ч аль хэдийнэ шилдэг дууны жагсаалтыг тэргүүлж
эхэлжээ. Энэхүү дуу нь түүний “Cosmic Ariunaa: The Remixes” шинэ цомгийнх нь
нэг эс ширхэг бөгөөд дуучин маань цоо шинэ урсгал чиглэлээр эргэн ирлээ. Түүний
яриаг уншигчдадаа хүргэе.

-Би 2006 оноос хойш шинэ цомог гаргаагүй, 2009 оноос хойш бие даасан тоглолт хийсэнгүй. Миний фэнүүд, сонсогчдын маань дунд “Т.Ариунаа хэзээ шинэ уран бүтээл хийх бол” гэсэн хүлээлт үүсчээ. Өнгөрсөн хугацаанд өөрийгөө олох, өөрчлөх, цаашид юу хийх вэ гэдгээ удаан бодож судаллаа. Олон ч хүнтэй уулзлаа. Буддын сургаал номлолыг ч судаллаа. Энэ хугацаанд гэр бүлийн амьдрал маань ч бас түвшин байсангүй. Мөнгөтэй байснаа мөнгөгүй болж үзлээ. Бизнесээ бусдад алдлаа. Хүмүүний туулдаг бүхий л зүйлийг бие, сэтгэлээрээ туулж, айхтар дөрөв таван жилийг давлаа. Гэхдээ айхтар гэж байгаа боловч бидэнд их том сургамж, туршлага өглөө.

-Одоо хийх уран бүтээл маань ямар мөн чанартай байх ёстой вэ гэдгээ ч их бодлоо. Ер нь бид олон нийтийн давалгаанд автах шаардлагагүй юм байна гэдгийг ойлгосон. Хэт их мэдээллийн орон зайд ороод, түүндээ автаад байвал хүн өөрөө өөртөө асуудал үүсгэн, өөрийгөө стресстүүлээд явах юм байна гэдгийг ойлгосон. Өнөөдрөөрөө амьдрах, өөрөөрөө байх ёстой гэдгийг ойлгосон. Одоо цагт хийх юмаа хийгээд явахад ирээдүйд хийх юм боловсроод явах юм гэдгийг анхаарч яг өнөөдрөөрөө амьдарч байна.

-Уран бүтээлийн хувьд хоёр цомог гаргах гэж байна. Нэг нь “Cosmic Ариунаа” цомог. Нөгөөг нь О.Дашбалбар найрагчийн шүлгээр хийсэн дууныхаа нэрээр “Тэнгэр шиг бай” гэж нэрлэх бодол бий. Мэдээж, нэрний талаар найрагчийн хүү Д.Гангабаатартай ярилцаж оюуны өмчийн асуудлаар ярилцах ёстой.

-Космик бол сансар огторгуй. “Cosmic Ariunaa: The Remixes” цомог маань дахин шинэчилсэн хувилбараар гарч байгаа. 1990ээд онд дуулж байсан хит дуунуудаа хөгжмийн найруулга, стиль имижийг нь өөрчилж “Космик” төсөл болгоод явж байна. Үүний дараа “Тэнгэр шиг бай” төсөл рүүгээ орох юм.

-“Космик” цомгийн маань зорилтот бүлэг 1835 насныхан гэж бид төлөвлөж байна. Миний 1990ээд оны дуунуудыг одоогийн 18, 19 настай залуус мэдэхгүй. 21 жилийн өмнө “Утасны чинь дугаар”аа дуулж байхад манай хүү төрөөгүй байж. Сая энэ дууны клипэнд хүү маань тоглосон. Энэ дууг анх сонсоод “Хөөх ээж ээ, та ийм дуутай байсан юм уу” гэж асууж байх жишээтэй. Одоо бүр өөрөө дуулаад явж байна.

-“Байгаль эх дэлхийгээ шүтэж амьдаръя, байгалийн хуулийг дагая, хүн байгалийн бүтээгдэхүүн шүү” гэдэг санаанууд дуунд маань шингэсэн. Клипээ ч ийм утгатай хийсэн. 1981 онд Монгол хүн сансарт ниссэн. “Утасны чинь дугаар” дууны клипээ 2081 онд монгол хүн оюун санаагаараа сансарт яагаад нисэж болохгүй гэж гэсэн шинжлэх ухааны зөгнөлт буюу апоколист жанраар хийсэн. Монголд анх удаа ийм жанраар хийсэн дуу. Монгол оюун санаа дэлхийг эзэлнэ гэсэн төсөөлөл зөгнөл.

-“Утасны чинь дугаар 03” дууны кпип “Үргэлжлэл бий” гэж дуусдаг. Хоёрдугаар анги нь буюу үргэлжлэл нь “Космик” гэж дуу гарна. Дэлхий даяараа, шинжлэх ухаан ч тэр, кино урлаг ч тэр космик гэж ярьж, судалж байна. Хар нүхний талаар янз бүрийн онол, баримт гарч байна. Бидний клипний зураг авалт ч энэ тухай өгүүлнэ. Мөн Монголын байгалийн үзэсгэлэнт газруудаар явж зургаа авсан. Хэн ч барьж аваагүй шинжлэх ухааны зөгнөлт төрлийг зоригтойгоор барьж авч хийлээ. Бид өндөр түвшинд бол хийгээгүй ээ. Манай боломж бололцоо, техник технологи маань ямар билээ. Бид зөвхөн дөхүүлээд л хийсэн. Үүнийг харин манай залуус шүүрч аваад улам боловсронгуй болгон хөгжүүлж явах боломжтой.

-Кино үйлдвэрлэл хийдэг кино багтай хамтарч ажиллаж байна. “Космик” цомгоо “Хаган” студитэй хамтарч хийсэн. Захирал нь Америкт сургууль төгссөн чадварлаг залуу бий. “Хоёр нүүрт” киноны найруулагч нь. Бид багийн системээр ажиллаж байгаа. Ганц “Би”гээр явбал дан ганц нэг хүний тоглолт болно. “Космик Ариунаа”, “Тэнгэр шиг бай” төслүүд маань бүгд багаар явна. Монголд хийх нөлөөллийн аянг бид багаар л хийнэ. Өнөөдөр манай нийгэмд асуудал болоод буй хүчирхийллийн тухай ярихаасаа өмнө юунаас болж гараад байна, мөн чанар нь юу вэ гэсэн судалгааг сайн хийх хэрэгтэй. Сонирхуулахад, би ирэх долоо хоногоос НҮБын Хүүхдийн сангийн хүчирхийллийн тухай хичээлд суух гэж байна. Энэ сэдвээр нөлөөллийн аян өрнүүлэхийн тулд мэдлэг мэдээлэл, ул суурьтай судалгаа хэрэгтэй. “Космик”, “Тэнгэр шиг бай” цомог маань ч хүмүүст танин мэдэхүйн эерэг зөв мэдээллийг нь өгөх гэж хичээсэн. Үнэн зөв мэдээлэл байхгүй учраас өнөөдөр бид энийг ч буруутгаад, тэрийг ч загнаад байдаг. Үнэндээ яг бид өөрсдөө л буруутан нь байдаг гэдгээ мэддэггүй. Соён гэгээрүүлэх гэж бид ярьдаг даа. Тэгвэл дуу хуураар дамжуулан хүмүүнийг засах үйл ажиллагаа бол хамгийн амархан. Түүнээс биш нэг улстөрч гарч ирээд засч залруулна гэж байхгүйг мэддэг боллоо. Урлаг, утга зохиол, спорт хүмүүсийг яагаад ингэж төлөвшүүлдэг юм гэдгийг бид өөр өөрийн шугамаараа хийх хэрэгтэй байгаа юм.

-“Космик”ийг би халаалт болгоод залуу зрителээ татах зорилготойгоор хийсэн. Миний есөн дуу багтсан. Ес дэх нь “Космик” нэртэй, бага хүү маань клипэнд нь тоглосон. “Утасны дугаар”, “Эргээд чамдаа ирнээ”, “Хайрыг минь сонс”, “Жинжиймаа”, “Хуучраагүй жинс”, “Үггүй мордсон чи минь”, “Баяртай гэж хэлж чадахгүй” гээд хит болж байсан дуунуудаа шинэчилж оруулсан. 1990-ээд оны залуус миний энэ дууг мэддэггүй. Сонсоод маш их таалагдаж байгаа. Сайн уран бүтээл цагийн уртыг даадаг гэдэг.

–Данзанравжаагийн хийдэд очиж “Утасны чинь дугаар 03” дууны шинэчилсэн клипээ хийсэн. Нөхөр хүүхэд, дөч тавин уран бүтээлчдээ дагуулаад, өнөө онгоцоо чирээд явлаа даа. Зардал нь яаж гарах бол гэж бас санаа зовоостой. Амьдрал л юм даа. (инээв) Хийдийн хамт олон, орон нутаг маань биднийг сайхан хүлээж авсан. Алтангэрэл ах маань зураг авах их сайхан газар зааж өгсөн. Нэг нь шар, нэг нь улаан, дундуураа заагтай их гоё өвөрмөц газар зургаа авсан. Зураг авалтын үеэр нэг шөнө айхавтар элсэн шуурга бослоо. Нүүр нүдгүй юм боллоо. Тэгсэн найруулагч маань хэлж байна “Яг энэ үеэр зураг авмаар байна” гэнэ. “Яаж авах юм” гэсэнд “Фото зураг авна” гээд авахаар боллоо. Намайг өндөр дөрвөлжин тавцан дээр зогсоогоод , нөгөө хэд маань уяагаар татаад, даашинзыг маань бас барьчихсан, би уначих гээд бөөн л юм боллоо. Би чинь хоёр жилийн өмнө хөлөө хугалсан, тэнцвэр муу байсан болохоор өнөө шуурганд нь тэсэхгүй уначихсан. Амьсгаа авч болохгүй, хөдөлж болдоггүй. Өнөөдүүлдээ уурлана биз дээ, “Та нар л энэ абшигтай газар ухаж сэндийлээд байсан, тэрнээс боллоо” энэ тэр гээд дээж өргөөд сүйд болсон. Аз болоход тэнд бариач таарч бариулаад арай дээрдсэн. Бүр сарын дараа эдгэсэн дээ. “Космик”-ийн бичлэг, клипүүдийг хагас жил хийсэн. Тэр олон зураг авалт, хөгжмийн бичлэг, сурталчилгаа гээд асар их ажлын дараа нэг дууны клип таван минут гээд бодохоор бас л чамлалттай санагдсан шүү. Ирэх хоёрдугаар сард “Космик Ариунаа” гээд цомгийн баяраа хийнэ.

-“Космик” цомгийнхоо дараа гаргах “Тэнгэр шиг бай” цомогт дандаа шинэ уран бүтээл маань багтах юм. О.Дашбалбарын үг, Бямбабаярын ая “Тэнгэр шиг бай”, Д.Пүрэвдоржийн үг, Б.Шаравын ая “Тусгаар тогтнол”, “Монгол бүүвэй” гээд том дуунууд бий. Реппер Жи-тэй хамт “Хиж гөрөөс” гэж дуу хийсэн. Хиж гөрөөс гэж орк гэсэн үг. Бүр 13 дугаар зуунд байсан үг юм билээ. Оркуудыг монголчууд хиж гөрөөс гэдэг байжээ. Орк гэдэг үгийг хиж гөрөөс гэдэг үгээр сольж, моодонд оруулна. Бусдын юмыг булааж идсэн хүнийг хиж гөрөөс гэдэг байж. Амьтнаас ялгаагүй ухамсар муутай хүнийг хиж гөрөөс гэдэг юм байна. Хиж гөрөөс дотроо бас олон янз. Булай, булхай, боулхай гэж нэрлэдэг байжээ. “Космик” цомог маань дуу болгоныхоо өмнө нь тухайн дууны утга учрыг бичсэн тайлбартай. Өөрөөр хэлбэл сонсдог ном хэлбэрээр гарах юм.

-“Тэнгэр шиг бай” цомгийн дараа залгуулаад “Хагас зуун жилТөмөрийн Ариунаа” тоглолтоо хийнэ. Ирэх жилээс хийх төлөвлөгөө байна. Энэ удаа би дандаа залуустай хамтарч ажиллаж байна. Шинэ залуусыг гаргаж ирнэ. Би сая Орост П.Крикоровын “Я” гээд тоглолтыг үзлээ. Энэ тоглолтыг үзээд би “Хагас зуун жилТөмөрийн Ариунаа” тоглолтоо заавал хийх ёстой юм байна гэж бодсон. Бид хоёр нас чацуу юм байна. Ямар гоё, ямар нүсэр тоглолт болов оо. Тэндээс санаа авах, ажил хэрэг болгох зүйл их байнаа. Зочдоо хаана суулгадаг юм, бүжигчид нь яаж бүжиглэж байна, гэрэлтүүлэг, дэлгэц нь ямар байна гээд ажиглаж харж л явлаа.

“Өдрийн сонин”-ы 2017.09.29-ний баасан гаригийн №211(5778) дугаараас авч нийтлэв.

Эрх мэдэлд хүрч, эдийн засгийн боломж нь сайжраад ирэхээр хүний зан чанар их өөрчлөгддөг гэдэг. Хуучин муусайн найзуудтайгаа дуугарахаа больж, ядарч зүдэрсэн үедээ хамт зүтгэж байсан хүмүүсээ голдог гээд олон янзын өөрчлөлтийн тухай ярьдаг. Гэхдээ иймэрхүү ахуйн чанартай гэмээр өөрчлөлт бол юу ч биш юм. Үүнээс цаадах, хүний амь амьдрал, хувь заяагаар нь тоглочихоод юман чинээ боддоггүй хүмүүс олон байна. Ер нь монголчууд хэн ч ялгаагүй УИХ-ын гишүүн болох, төр засагт боломжийн ажилд орох зэргээр гайгүйхэн албан тушаалтай болонгуутаа хамгийн түрүүнд хийдэг тогтсон нэг ажилтай болжээ.

Тэр нь хонзон авах. “Чи муу өмнө нь ингэж байл уу, одоо тэгвэл чамайг ажилгүй болгоно доо”, “Надтай муудалцдаг хэн бэ, шоронд хатаана даа”, “Миний хүнийг танай намынхан ажилгүй болгож байсан, одоо хариугаа авъя” гэсэн хэт богинохон, харалган бодолтнууд олширсноос төрийн ажил зогсонги байдалд орж, албан тушаалтнууд нэг нэгнээсээ хонзонгоо авахад л хамаг цаг хугацааг зарцуулдаг болжээ. Энэ нь УИХ-д сонгогдож байгаа гишүүд болон жил хүрэхгүй зайтай солигдож байгаа Засгийн газрын олон үйл ажиллагаа, халаа сэлгээнээс тодоос тод харагдаж байна. Өөрөө Ерөнхийлөгч болчихоод өмнөх Ерөнхийлөгчөө шоронд хорьчихож байгаа нь шударга ёс гэхээсээ өшөө авалт гэж л харагддаг. Олон түмэн ч тэгж ойлгодог. А.Сүхбат аварга УИХ-ын гишүүн болоод Монголын бөхийн холбоог булаан авч байгаа нь шударга ёс тогтоож байгаа хэрэг огтхон ч биш юм. Эрх мэдэлтэй болонгуутаа өмнө нь авч чадаагүй зүйлээ хүчээр хийх гэж буй оролдлого. Олон жилийн хүслээ биелүүлж, хонзонгоо авч буй хэрэг л гэж харагддаг.

Энэ мэт олон жишээ бий. Өмнөх парламентад байсан М.Батчимэг гишүүн сонины эрхлэгчтэй муудалцаад Хэвлэлийн эрх чөлөөний тухай хууль санаачилж, тогтмол хэвлэлийг устгангаа алдсан. Ж.Батзандан гишүүн гадаад нөхөртэй эмэгтэйтэй түнжин хагарч “гадаад эхнэр, нөхөртэй хүн төрийн албанд ажиллахыг хориглох тухай” заалттай хууль батлуулчих дөхсөн нь ердөө хэдхэн жилийн өмнө болсон явдал. Г.Уянга гишүүний ээж нь түрээслэгчидтэйгээ муудалцжээ. Охин нь гишүүн болж түрээслэгч нарыг ахиж сэхэхгүй заалттай хууль өргөн барьж батлуулчих дөхсөн гэдэг. Өөрийг нь байнга шүүмжилдэг хэдэн шар сониныг хаалгах гэж Ц.Нямдорж гишүүн Садар самуунтай тэмцэх тухай хууль санаачлан өргөн барьж байлаа.

Хэдхэн хоногийн дараа тамгаа өгөх гэж буй Ж.Эрдэнэбатын Засгийн газар төрийн албаны 51 хувийг өөрсдийн хүнээр дүүргэсэн гэдэг нь өмнөх Засгийн үед ажилд орсон хүмүүсийг халж, нөгөө намаас өс хонзонгоо авсны тодоос тод илэрхийлэл юм.

Монголчууд биднийг ноён зантай гэдэг. Үг даадаггүй, хуйсгануур, түргэн ууртай, өөрөөсөө бусдыг үнэлдэггүй бас бусдад итгэдэггүй. Нэг өглөө босоход өөрөө ч мэдэлгүй нэг хүний дайсан болчихсон байдаг. Яагаад гэхээр хэн нэгэн очоод хов ярихаар шууд итгэчихдэг хүн олон болсон. Хов ярьсан хүнийг хөөгөөд гаргахгүй, цаад наад учрыг нь тунгаалгүйгээр улам итгэж шадарладаг. “За тэр ч арай тэгэх хүн биш ээ” гэсэн уужимхан бодлын оронд “тэр муу тэгээд байхдаа яадаг юм” гээд өрвөсхийгээд ирнэ. Ялангуяа төрийн өндөр албан тушаалд очсон хүмүүс хов үгэнд итгэж, олон хүнтэй шууд л дайсан болдог.

Үүнээс л өнөө айхтар хэлмэгдүүлэлт, хонзон авалт эхэлдэг. 1937 оны хар хэлмэгдүүлэлтийг Коминтерний заавраар хийсэн гэх ч энэ нэр дор өөрийнхөө дургүй олон хүнийг өш санаж буудан хороосон явдал хэдэн мянгаараа тоологдоно. Эхнэртэй нь суух гэсэн өчүүхэн сэтгэлээс үүдэлтэй Лхүмбийн гэгч зохиомол хэргийн гайгаар гэмгүй олон зуун хүн хэлмэгдэж, үүнийг бодож олсон ногоон малгайтан өөрөө энэ эргүүлэгтээ орж алга болсон гэдэг. Орчин цагт энэ хэлмэгдүүлэлт ажлаас нь халах, бизнесийг нь булааж авах, шоронд хорих гэх мэтээр үргэлжилсээр байгаа. Ард түмний эв нэгдлийн илэрхийлэл болох ёстой Ерөнхийлөгчийн “30 айлтай эвлэршгүй тэмцэнэ” гэж хэлсэн үг ч энэ нийгэмд сэтгэл сэртхийлгэм эвгүй сонсдож байна.

Өнөөдөр Монголын улстөрийн нэг үе солигдож байна. Шинэ Ерөнхийлөгч, шинэ УИХ-ын гишүүдтэй болсон. Одоо дахиад шинэ Засгийн газартай болох гэж байгаа. Энэ цаг үед дахиад хоморголон халахаа больж, хонзон авахаа хойш нь тавих хэрэгтэй байна. Мөрөөрөө ажлаа хийж байгаа хүмүүсийг биш алдаа дутагдал гаргасныг л халдаг эрүүл тогтолцоог бүрдүүлэх цаг болсон. Тэгвэл төрийн алба төрлийн алба байхаа больж, дөрөв дөрвөн жилийн хугацаатай ажлаас нь хоморголон халдаг өшөө авалт зогсоно. Хэрэв ингэж чадах юм бол аль нэг улстөрийн намын төлөө үхэн хатан зүтгэдэг төрийн албан хаагч гэж байхгүй болж, нийгмийг хамарсан их улстөржилт, сонгууль дагаж хөөрч хөөсөрсөн бүхэн ном журмандаа орж, нийгэм эрүүлжинэ гээд олон олон сайн үр дагавартай. Одоо бол сонгуульд ялалт байгуулсан нам, түүнийг дагасан хэдэн хүний өшөө авалтаар ажлаасаа халагдах төрийн албан хаагчдын айдас хүйдсээс үүдэлтэй чөтгөрийн тойрог үүсчихжээ. Нэг нь ялаад нөгөөхийн тавьсан хүмүүсээ халдаг. Дараа нь нөгөө нь ялж баахан халаа сэлгээ хийдэг. Ийм л чөтгөрийн тойрог үүсээд олон жил боллоо. Хуучин нийгмийн үед дургүй хүнээ дээш нь гаргадаггүй, хэлмэгдүүлж бараг л үр удмаар нь устгадаг байсан бол одоо тэгж чадахаа больсон. Шорон оронд хийж, шүүх цагдаад дуудаж үхтэл нь дарамталдаг ч хэсэг хугацааны дараа дарамтлуулсан хүн нь төрд гараад ирдэг. Тэгээд нөгөөдүүлээ нухчих санаагаа хэрэгжүүлдэг. Ийм л хорон, хэзээ ч урагш явдаггүй тойргийг задлах ухаан одоогийн улстөрчдөөс гарах ёстой. Тойргоор дороо эргэлдэх биш, урагшаа шулуун шугамаар алхмаар байна. Чөтгөрийн тойргийг задлахад улстөрчдийн уужим ухаан, холч бодол, хонзон санадаггүй сэтгэл их чухал даа.

Нэг нам сонгуульд ялаад өөрийн гишүүдээ ажилтай болгоход яагаад болдоггүй юм гэх хүн байдаг. Намын гишүүд гэлтгүй ард олноо ажилтай байлгах нь төрийн үүрэг. Сонгуульд ялж төрд гарсан эрхмүүд сонгуулиар амлаад байсан үйлдвэрүүдээ барьж, дагуул хотуудаа хөгжүүлж, зөвхөн нүүрс зэс гэлтгүй мах, сүүгээ экспортлох ажлаа эхлээч. Бүтээн байгуулалт өрнүүлж байж ажлын байр нэмдэг болохоос төрийн албаны хэдхэн орон тоонд нэгийг нь халж нөгөөг нь тавих нэрээр асуудлыг шийддэггүй. Их бага гэлтгүй хөрөнгө оруулалт татаж, бүтээн байгуулалт өрнүүлэх зарчмаар ажлын байр нэмж гэмээнэ энэ улс орон чинь хөгжиж, ядарч зүдэрсэн ард түмний чинь нуруу тэнийх буй за.