Author: СОСОРБАРАМЫН ОТГОНБАЯР

“Mandal risk man­agement” компанийн гүйцэтгэх захирал Г.Барсбаатартай ярилцлаа.

-Танай компани ямар зорилгоор хэзээ байгуулагдаж байв?

-Манай компани мэдээлэл харилцаа холбооны чиглэлээр байгуулагдсан. 2022 онд албан ёсоор байгуулагдаад үйл ажиллагаагаа явуулж байна. Манай компанийн зорилго гэвэл вирус буюу хакеруудаас хамгаалахаас гадна таны мэдээллийг хамгаалах юм. Мэдээлэл гэдэг нь юу байж болох вэ гэхээр ажил, банкны үйлчилгээ зэргээс эхлүүлээд бүх л зүйлээ онлайнаар хийдэг болчихсон энэ үед тэдгээр рүү ямар нэг аккаунтаар нэвтэрдэг. Урьд нь вирус гэхээр флаш залгасны дараа уг компьютер гацдаг, удаан ажилладаг, янз бүрийн сайт руу ордог байсан бол одоо вирус нь тэдгээр аккаунтыг хулгайлдаг буюу нэвтрэх нэр нууц үгийг хулгайлчихдаг гэсэн үг. Яаж вэ гэхээр и-мэйлээ алдлаа гэхэд эрсдэл нь та бүх аккаунт руугаа и-мэйлээр нэвтэрч байгаа. Мөн интернэт банк чинь холбоотой байдаг. Тэгэхээр манай компани энэ бүх эрсдэлийг хараад хүмүүс болон байгууллагын мэдээллийг хамгаалах шаардлагатай юм байна гэж үзсэн. Цахим залилан, гэмт хэрэг маш идэвхтэй байна. Ялангуяа ковидын үед нэлээн эрчимжиж дэлхий даяар 2019-2021 оны хооронд 300 гаруй хувиар цахим гэмт хэрэг өссөн. Манай Монголчууд ч мөн үүнд өртөж байна. Сүүлийн үед монголчууд өөрсдөө хакер хийдэг болчихсон болохоор байгууллага руу болон хувь хүн рүү чиглэсэн цахим гэмт хэрэг ихсээд байна. Байгууллага бол олон улсад шаардлага хангасан бүх программ хангамжаа аваад хүний нөөцөө ажлуулаад явдаг. Жижиг дунд үйлдвэрлэлийн компаниуд орхигдоод байгаа. Нэг бол хангалттай мэдээлэл байдаггүй. Хакераас хамгаална гэхээр яг тодорхой юм үнэхээр байдаггүй.

-Хамгаална гэхээрээ яаж хамгаалах вэ. Өмнө нь вирусээс хамгаалах систем гэж суулгадаг байсан шүү дээ. Одоо ямар үйлчилгээ байдаг вэ?

-Хувь хүний хувьд яаж өөрийгөө хамгаалах вэ гэхээр хүмүүсийн хамгийн түгээмэл өртдөг арга нь Fishing буюу загасчлах гэсэн утгатай халдлага их түгээмэл. Монголд хакердуулсан, аккаунтаа алдсан гэдэг хүмүүсийн 90 гаруй хувь нь энэ Fish­ing гэх халдлагад өртсөн байдаг. Яаж ажилладаг вэ гэхээр тан руу и-мэйл, чатаар түүх ирээд гол нь доор нь линк ирнэ. Уг линкэн дээр дарахад нэг нь таныг хортой веб сайт руу үсэргээд шууд автоматаар таны нөүтбүүкийг таниад таарсан төрлийн вирус суулгачихаж байгаа юм. Бүх юм цахим болчихсон болохоор вирус авахад амархан болчихсон. Fishing-ийн нэг төрөл нь ийм, вируснээс сайт руу үсэргэчихнэ. Хоёр дахь нь миний ордог сайтуудыг дуурайлгасан сайт үүсгээд миний нэвтрэх нэрийг хулгайлдаг. Хамгийн түгээмэл ашигладаг нь фэйсбүүк. Фэйсбүүкээс анзаарсан бол хааяа и-мэйл ирдэг. Таны аккаунтыг хакердах гээд байна, яаралтай энэ линкээр ороод өөрийгөө баталгаажуулаарай гэдэг. Уг нь фэйсбүүкээс иймэрхүү анхааруулга их ирдэг. Гэхдээ хакердах хүн маань уг и-мэйлийг яг дуурайлгаад биччихдэг. Хүн мэдэхгүй, анзаарахгүй дараад орчихно. Энэ үед яаж хамгаалах вэ гэхээр ирж байгаа и-мэйл нь яг хаанаас ирж байгаа вэ гэдгийг дандаа шалгаж байх ёстой. Хуучин бол бичиг үсэг, форматын алдаатай байсан бол одоо хакеруудын арга нь улам нарийссан. Шууд хараад ялгах ямар ч боломжгүй.

-Хуурамч гэдгийг нь таних, шалгах арга бий юу?

-Mouse-аараа дарахаасаа өмнө сумыг нь тухайн линк, и-мэйл дээр аваачаад үзээрэй. Тэгэхээр томроод ямар веб сайт руу үсрэх гэж байгаа нь харагддаг. Гар утсаараа бол линкэн дээрээ удаан дарчихад бодит сайт нь харагдана. Хүмүүс анзаарахгүй, мэдэхгүй, гэнэн зан гаргаад тэрэн дээр дарчихдаг. Тэгээд фэйсбүүкээс гаргачихна. Ингээд фэйсбүүк шиг өөр сайт үүсгэчихнэ. Тэгээд л хүн анзаарахгүй өө би фэйсбүүкээсээ гарчихсан юм байна гээд нэвтрэх нэр нууц үгээ дахин хийчихнэ. Хакерууд түүнийг нь хүлээж суудаг. Нууц үг, нэрийг нь аваад жинхэнэ фэйсбүүк рүү үсэрчихдэг.

-Мэдэхгүй удаан явах тусам ямар хор уршигтай вэ?

-Нэгдүгээрт, тэр хүн хувийн фэйсбүүкт нэвтрээд пэйж ажилуулдаг байлаа гэхэд нэвтэрч ороод админаар нь өөрийгөө нэмээд тэр хүнийг нь хасчихна. Тэгээд тэр хүн сүүлийн хэдэн жил пэйжээ хөгжүүлж, хэдэн ч төгрөг зарсан байдаг ч юм мэдэхгүй шүү дээ. Маш олон хүн пэйжээр дамжуулж орлого олж байгаа. Уг хүний хөрөнгө мөнгө, цаг хугацаа зарцуулан хөгжүүлсэн пэйжээ алдчихаж байна. Хоёрдугаарт, нэр төрөө алдчихаж байгаа юм. Зураг хөргийг нь солиод, болж бүтэхгүй коммент бичээд байвал муухай шүү дээ. Гуравдугаарт, тэр хүний эргэн тойрон дахь хүмүүсийг нь луйвардах гэж оролддог. Яаж вэ гэхээр найзууд руу нь орж хараад ямар машинтай, гар утастай, гэр нь хаана гэх зэргээр хөрөнгийг нь харж байгаад, ямар нэгэн шалтаг зохиож бичээд, мөнгө авчихдаг. Мөнгө төгрөг авч залилахгүй ч гэсэн вирусээ тараана. Зуун төгрөгтэй байснаас зуун найзтай бай гээд вирустэй линкээ тараана. Хакер хийхэд нэг их хөдөлмөр шаардахгүй. Хакер гэхээр хүмүүс кинон дээрээс харснаараа төсөөлдөг. Америк, Орос хаана ч юм нэг харанхуй өрөөнд маш олон дэлгэцүүдийн дунд суучихсан, гоц ухаантай хүн юм нүдээд л банкнаас мөнгө авдаг гэж ойлгодог. Үнэндээ дурын хэн ч хакер болох боломжтой. Үүнийг интернэтээс хайгаад үзвэл ойролцоогоор тавин доллараар бүх программ, зааварчилгааг нь аваад хийхчихдэг болчихсон. Цаашлаад хакерын үйлчилгээ бий болсон. Наад захын англи хэлтэй хэрэглээний программ дээр ажилладаг хүн байхад л үйлчилгээг нь авах бүрэн боломжтой. Үүнээс болоод IT-гийн цөөхөн хэдэн мэргэжил байдаг байсан бол одоо маш олширсон. Нэг бол өрсөлдөгчөө хорлох, мэдээллийг нь авах, хэн нэгнийг тагнах, хорлох, эсвэл мөнгө олж авах зэрэг үйлчилгээг хүмүүс захиалдаг болчихсон. Хакер хүний мэдээллийг авчихлаа гэхэд хакерын хувьд хэн гэдэг нь чухал биш. Яагаад гэвэл тэр мэдээлэл гээд байгаа Fishing линкээ и-мэйлээр 500-100000 хүн рүү нэг зэрэг явуулчихаж байгаа юм. Яг энэ аргаар л луйвар явдаг. 2022 оны байдлаар манай Монгол өрхийн 97 хувь нь интернэттэй гэсэн судалгаа гарсан. Нийт иргэдийн 85 хувь нь интернэтэд ямарваа нэгэн байдлаар ордог, бүүр цаашилбал 3-18 насны хүүхдүүдийн 91 хувь нь цахим орчинд тогтмол хэрэглээтэй гэсэн судалгаа бий.

-Мэдээллийг нь хулгайлаад, цуглуулж байгаад шантаажилж мөнгө нэхдэг гэсэн үг үү?

-Хэд хэдэн төрлийн халдлагын аргууд байгаа юм. Эхнийх нь Fish­ing, дараагийнх нь файл цоожлох эрсдэлтэй вирус. Үгийг нь шууд хөрвүүлбэл барьцаалах, цоожлох гэсэн утгатай. Ийм вирус компьютерт суучихвал бүх файлуудыг цоожилчихдог. Түүгээрээ барьцаа нэхдэг.

-Адилхан линкээр нэвтрэх үү?

-Линкээр ч орж болно, халдах магадлал маш өндөр. Болохгүй сайт руу орно, болохгүй файл татаад авчихна, ялангуяа хүмүүс төлбөртэй программын үнэгүйг нь татаж аваад ашиглаад байгаа юм. Янз бүрийн тоглоом, зураг, видео татаж авах юм бол тэр файлууд өөрөө вирустэй байдаг. Энэ нь ямар эрсдэлтэй вэ гэхээр компьютерт байгаа бүх программын нэрийг солиод цоожилчихдог. Компьютер аслаа ч ямар ч программ руу нэвтрэхгүй дэлгэцэн дээр анхааруулга гарч ирнэ. Та халдлагад өртсөн байна, энэ зааврын дагуу энэ дансанд 24 цагийн дотор мөнгө хийхгүй бол таны файлуудыг нэг бол устгалаа, нэг бол олон нийтэд задрууллаа гэдэг. Энэ халдлага тогтмол гардаг болсон. Долоо хоногтоо хоёроос дээш хүн, манай байгууллагад энэ асуудлаар хандаж ирдэг болсон.

-Заавал мөнгийг нь төлж байж авах уу. Өөр аргаар авах ямар ч боломжгүй юу?

-Энэ яг уралдаан шиг болчихсон. Засах арга нь олдох тусмаа хакеруудын арга нь улам нарийссан. Одоо бол 99,9 хувийн магадлалаар сэргээх боломжгүй дээ. Дараагийн вирус нь тагнуулын зорилготой ихэвчлэн гар утсан дээр суудаг. Маш олон аргаар гар утсан дээр суудаг болсон. Линкээр дараад апплкейкшн татахад дагаад суучихдаг. Ингээд миний микрофон, камер, байршлын мэдээллийг татаад авчихдаг. Ингэснээр миний хэнтэй утсаар ярьж байгаа, ямар зураг дарж байгаа гээд утсан дээрх бүх мэддээллийг 24 цаг хянах боломжтой мөн утсан дээрх бүх файлыг татаад авчихна.

-Түүнээс хамгаалах арга бий юу?

-Энгийн наалтууд байж болно. Дурын шархны лент, скоч ч юмуу. Камер, микрофон дээрээ л наачих хэрэгтэй. Та анзаарсан бол шинэ гарч байгаа нөүтбүүк, утаснууд камер дээрээ гүйлгэдэг наалттай болчихсон. Ялангуяа байгууллагын зориулалттай компьютерүүд дийлэнх нь тийм байгаа. Дэлгүүрүүдээр орж үзээд анзаарвал камер дээр жижигхэн улаан наалтууд байдаг. Хортой код суулгахад амархан болчихсон учраас ийм шийдлүүд гараад байгаа хэрэг.

-Хүмүүс энд тэндхийн үнэгүй Wifi руу их нэвтэрдэг шүү дээ. Үүнээс вируст өртөх боломжтой юу?

-Боломжтой. Үнэгүй Wifi руу нэвтэрч байгаа тохиолдолд сүлжээнд нэг компьютер вирустэй байх юм бол тэр сүлжээгээр тархдаг. Хамгийн түгээмэл болдог нь гэвэл би өөрөө хакер байлаа гэхэд энд тэнд үнэгүй Wifi цацчихна. Миний Wifi руу орсон бүх хүний мэдээллийг нь хулгайлах боломжтой.

-Надаас нэг хүн асууж байсан юм. Монголын замын хөдөлгөөний түгжрэлийг google яаж мэдээд байгаа юм бэ гэж. Нээрээ яаж мэдээд байна вэ?

-Андройд утас ашиглаж байгаа хүн бүр google аккаунттай. Google миний утасны байршлыг байнгын авч байдаг. Google Map апплкейшнийг үнэгүй ашиглаад хариуд нь өөрийнхөө байршлын мэдээллийг өгдөг. Гар утастай бүх хүний мэдээлэл тэнд байдаг гэсэн үг. Тэгэхээр энэ байршилд хэдэн хүн байна, ямар хурдтай хөдөлж байна гэдгээр тооцоолоод түгжрэлийн мэдээллийг оруулдаг. Бид өдөр тутамдаа үнэгүй апплкейкшн ашигладаг. Жишээлбэл, фэйсбүүк бидний мэдээллийг цуглуулаад зарж байгаа юм. Анзаарсан бол нэг проекторын зураг харлаа гэхэд фэйсбүүк энэ хүн ийм юм сонирхоод байгаа юм байна гээд проекторын реклам надад байнга харуулна гэсэн үг.

-Хамгаалах программуудыг суулгахад үнэ өртөгийн хувьд хэд гэдэг вэ. Танай байгууллага байгуулагдсанаас хойш хэр олон хүн хамгаалах программ суулгая гэж хандаж байна вэ?

-Анх эхэлж байхад үйлчилгээ авдаг гурван төрлийн хүн байсан. Нэг нь бүх юмаа мэддэг ойлгодог, тодорхой хэмжээнд ашигладаг. Дараагийх нь эрсдэлтэй гэдгээ ойлгочихсон ч ямар программыг татах, хэр их өртөгтэй байдгийг мэдэхгүй төөрчихсөн хүмүүс. Гурав дахь нь эрсдэл байгаа үгүйг ч мэдэхгүй, ямар ч хамаагүй хүмүүс байдаг. Хүмүүст эхний ээлжинд ойлгуулахаар мэдээлэл өгсөн. Ингээд сүүлийн бүлгийн буюу юу ч мэдэхгүй хүн арай багассан. Тэгсэн программыг нь танайх зарчихаа, гадаадын сайтаас татахаар хэл мэдэхгүй, үнэтэй байна гэдэг. Манайх судалж байгаад АНУ-ын нэг компанитай холбогдоод тусгай гэрээ байгуулж, хаана ч байхгүй хямдхан үнээр гэрээ хийсэн. Өнгөрсөн жилээс үйлчлүүлэгчдэдээ санал болгоод явж байна. Гар утсан дээр суудаг программ нь жилийн 25000 төгрөг. Манай монголчууд программ, лицензэд мөнгө үрдэг гэдгийг мэддэггүй. Ковидын дараагаас л мэддэг болсон байх. Монголчууд бүх программын үнэгүй хувилбарыг ашигладаг болохоор тэр. Гэр бүлийн багц гэж байгаа. Таван төрлийн төхөөрөмжинд суулгах боломжтой. Жилийн 60000 төгрөг. Иймэрхүү хямдханаар хувь хүний асуудлыг шийдээд явж байна. Үүнийг бол нийгмийн хариуцлагын хүрээн бизнесээс ашиг олохгүй, хүмүүсээ хамгаалчихъя гэсэн утгаараа хийж байгаа. Бид маш олон контент, сургалт, илтгэл сошиалд тавьж байна. Манай яг үндсэн бизнес байгууллага руу чиглэсэн. Бүх төрлийн банк, хүргэлт, телефон, сервис гэх зэрэг компаниудтай хамтарч ажиллаж байна.

-Компанийн хувьд хэдэн төгрөгийн үнэ ханшаар хамгаалалтын системээ суурилуулдаг вэ?

-Томоохон байгууллага бол гадаадын шилдэг гэсэн тавиад компанитай хамтарч 100 гаруй бүтээгдэхүүнтэй болсон. Бид байгууллага дээр очоод бүтээгдэхүүн санал болгох гэхээсээ илүүтэйгээр танай асуудал юу байна гээд шийдэл санал болгодог. Уг байгууллагын эцсийн зорилго нь ямар нэгэн программ авах биш тулгараад байгаа асуудал, эрсдэлээ хаахад л байгаа юм. Тэгэхээр бид түүнийг шийдлээр санал болгож байгаа юм. Компани хэдэн хүнтэйгээс хамаараад янз бүрийн бүтээгдэхүүн санал болгодог. Энэ жилээс шинээр бий болгож байгаа бүтээгдэхүүн бол кибер аюулгүй байдал автосорсинг. Манай монголын ихэнх компаниуд IT-гүй байдаг. Үйлчилгээний компани бол бизнесээ л хиймээр байдаг. Байнга өөрчлөгдөж байдаг ийм юмтай зууралдмааргүй байдаг учраас арай нэг мэдлэгтэй нь IT-гаа хийдэг ч юм уу. Иймэрхүү үед энэ үйлчилгээгээ санал болгож байгаа юм. Яах вэ гэхээр танай байгууллага компьютерийнхээ тоогоор сар болгон төлбөр төлчих. Уг төлбөртөө танайх ашиглах бүх программуудыг оруулаад өгье. Асуудал гарлаа гэхэд манайхаас инженер нь очоод шийдээд өгнө. Ингээд явахад үйлчилгээ авч байгаа байгууллагадаа зардал хамаагүй бага. Арван хүнтэй байгууллага гэхэд сарын 400000 орчим төгрөгийг төлнө. Үүнийг нэлээн олон газрууд сонирхоод санал болгоод хамтарч ажиллаад явж байна. Аюулгүй байдал дээрээ хүмүүс наад захын анхан шатны мэдлэгтэй болох шаардлагатай байна. Гар утсан дотор бидний амьдрал тэр чигээрээ явдаг болсон. Хүмүүс би нэг ч хакердуулаагүй юм чинь хакердуулахгүй гээд л яваад байдаг. Энэ нь зүгээр л цаг хугацааны асуудал болчихсон. Тийм болохоор урьдчилан сэргийлж, хамгаалах шаардлагатай. Иргэдийг цахим дархлаагаа тогтоогооч ээ гэж уриалмаар байна.

Цахим гавны хэрэглээний талаар хуульч, өмгөөлөгч Ц.Мөнхбаттай ярилцлаа.

-Хөдөө орон нутгийн иргэд цахим гав зүүж, хөдөлгөөн хязгаарлах ял тооцуулах явдал их түгээмэл байдаг. Гэтэл тэнд сүлжээгүй учраас эхний гурван сар дотроо хоёроос дээш зөрчил тооцуулан хорих ялаар солих тохиолдол их гардаг. Уг нь цахим гав хүнийг ажил хөдөлмөр эрхлэх, гэр орондоо байх эрхийг хязгаарлахгүй, хүний эрхийг хангасан энэрэнгүй ял гэдэг шүү дээ. Гэтэл тэдгээр иргэд гэр орондоо байх боломжгүй, мал хуйгаа маллах боломж хязгаарлагдмал. Энэ тохиолдолд хөдөө орон нутагт хэрэгжилтийг хэрхэн хангах ёстой вэ?

-Ял шийтгэл оногдуулж байгаа тохиолдолд түүнийг хэрэгжүүлэх нөхцөл нь тухайн ялтны үүрэг биш. Энэ бол Засгийн газрын үүрэг. Цахим гавыг хэрэглэх, нөхцөл бололцоогоор хангах нь Засгийн газрын үүрэг. Харамсалтай нь Засгийн газар энэ үүргээ биелүүлээгүй. Уг нь харилцаа холбооны салбарт бүх нийтийн үүргийн сан гэж бий.

Бүх нийтийн үүргийн санд төвлөрч байгаа мөнгийг сүлжээ байхгүй орон нутагт зарцуулж, сүлжээгээр хангах үүрэг нь бас л Засгийн газрынх. Эцсийн дүндээ цахим гав ял эдэлж байгаа хүмүүстээ зүгээр. Тухайн шүүгдэгчид ашигтай боловч хэрэгжих нөхцөл боломж нь байхгүй. Ийм нөхцөл байдал ажиглагдаж байгаа. Миний бодлоор сүлжээгүй газарт тэр цахим гав нь байж болно. Гэхдээ түүндээ хяналт тавих үүрэг нь шийдвэр гүйцэтгэгчийн л ажил. Гэтэл үүн дээр хүнд давхар ял оногдуулаад байгаа. Орон гэрээсээ тусгаарлагдмал, хөдөлмөрлөх эрх байхгүй. Уг нь цахим гав хөдөлмөр эрхлэх боломжоор нь хангах үүрэгтэй шүү дээ. Орон нутагт хэрэгжүүлэх нөхцөл боломжоо хангахгүйгээр шууд хэрэглээнд нэвтрүүлчихсэн.

-Үүнээс болоод эхний гурван сар дотроо хоёроос дээш зөрчил тооцуулаад хоригдчихсон хүмүүс буцаагаад гомдол гаргах эрхтэй юу?

-Уг нь бол эрх нь байх ёстой. Шүүх ч гэсэн эцсийн дүндээ тухайн оногдуулж байгаа ялыг хэрэгжүүлэх боломж нөхцөлийг хангах үүрэгтэй. Яагаад гэвэл Монгол Улсын Үндсэн хуульд хүмүүнлэг иргэний ардчилсан нийгмийг цогцлооно гэж заасан. Шүүх асуудалд хүмүүнлэгээр хандах ёстой. Ийм хатуугаар хандаж болохгүй. Шүүх өнөөдөр тогтоолоор хэрэгжүүлж байгаа шийдвэрийнхээ үндсэн агуулгаа давхар харж байх ёстой.

-Тэгэхээр иргэдэд энэ талаарх мэдлэг боловсрол дутагдаад байна уу?

-Шүүхийн шийдвэрийг тайлбарлах, шүүхийн шийдвэрийг ойлгуулах, шүүхийн шийдвэрийг гүйцэтгэх нь Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх газрын ажил. Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэхдээ тухайлбал ял эдэлж байгаа хүнд тайлбарлаж ойлгуулах, мэдлэг боловсролыг олгох, шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэхэд нь туслалцаа үзүүлэх чиг үүрэг нь шийдвэр гүйцэтгэгчийн асуудал. Харамсалтай нь орон нутгийн шийдвэр гүйцэтгэгчид хангалттай хүрэлцдэггүй. Орон нутгийн шийдвэр гүйцэтгэгч мэдлэг мэдээлэл олгохгүй шууд цахим гав зүүлгэж өгч байна.

Тэгээд л зөрчил гаргангуут нь шууд хорьчихдог. Гэтэл тэр зөрчил юунаас болж үүсээд байгаа юм бэ. Мэдлэг боловсролгүй байгаагаас үүсээд байгаа юм уу. Үүнийг нь хангалттай тайлбарлаж өгсөн юм уу гэдгийг харгалзан үзэх ёстой. Яагаад гэвэл Монгол Улс энэ шинэ зохицуулалтыг хэрэглээд удаагүй. Тийм учраас шийдвэр гүйцэтгэгч тухайн шийдвэр гүйцэтгэхэд хангалттай ур чадвар мэдлэг нь байхгүй, энэ талын мэдлэг өөрсдөд нь дутагдалтай гэж харагдаж байна. Үүнд иргэд буруугүй шүү дээ. Иргэд түүнийг мэдэх ч албагүй. Харин иргэдэд мэдээлэл олгох үүрэг нь Засгийн газар, шийдвэр гүйцэтгэгч байгууллагын үүрэг.

-Эрх үүргийг нь танилцуулаагүй байж эхний гурван сард хоёроос дээш зөрчил гаргангуут хорьчихдог. Хоригдоод гарч ирсний дараа иргэн ямар нэг байдлаар мэдлэг мэдээлэл өгөөгүй, боловсрол олгоогүй байж хорьсон талаарх гомдлоо эргүүлээд гаргах боломжтой юу. Тэр талаарх мэдлэг мэдээлэлтэй байсан бол би хоригдох ёсгүй байсан гэх мэтээр гомдлоо гаргаад цагаатгуулах ч юм уу нөхөн төлбөр авах боломжтой юу?

-Тэр хэцүү. Монгол Улс жам ёсны эрхийн хуулиар явдаггүй. Хууль дээр юу гэж байна, түүнийгээ л дагаж мөрдөнө. Тэгэхээр энэ нь хууль тогтоогчийн буруутай асуудал. Яагаад гэвэл хоёр удаа зөрчил гаргалаа. Эхний удаа сануулж болно. Шүүхийн шийдвэрээр танд ийм эрх үүрэг байгаа, та ийм алдаа дутагдал гаргалаа. Дараагийн удаа ийм зөрчил гаргавал таныг хорино шүү. Цахим гавыг хорих ялаар солино гэх мэтээр тайлбарлаж, боломжийг нь олгох ёстой. Гэтэл хууль дээр энэ нь байхгүй. Нэгэнт батлагдчихсан хуулийг шүүх хэрэглэнэ. Шүүх сонголтгүйгээр хэрэглэж байгаа. Тэгэхээр үүнийг шүүхийн буруу гэхэд ч хэцүү. Хууль тогтоогчид хуулиа тогтоохдоо үүнийг хэрэгжүүлэх механизмаар нь хангаж өгөх ёстой. Процессын шударга ёсны зарчим гэж байдаг. Үндсэн хуулийн томоохон зарчим. Тухайн процесс өөрөө шударга ёсыг хангаж чадаж байна уу. Алдаа дутагдал гарлаа гэхэд мэдлэг боловсрол байхгүй бол эхний удаад сануулга өгөх нь процессын шударга ёсыг хангаж байна гэсэн үг. Харамсалтай нь нэгэнт хуулиа баталчихсан бол энэ нь хууль тогтоогчийн асуудал болчихож байгаа юм. Үүнийг буруу гэж үзвэл Үндсэн хуулийн цэцэд хандана. Өнөөдөр Үндсэн хуулийн цэц хангалттай улс төрийн байгууллага биш.

Яг үндсэндээ Үндсэн хуулийг сахин хамгаалагч гэхээсээ илүү улс төрийн томилгоогоор очдог бүлэглэл болсон. Тиймээс Үндсэн хуулийн цэц яг энэ асуудал дээр Үндсэн хууль зөрчсөн гэж дүгнэлт гаргана гэж хэлэхэд хэцүү. Угтаа бол Үндсэн хуулийн цэц яг энэ асуудал Үндсэн хуулийн ямар агуулгыг зөрчөөд байна гэдэг дээр зарчмын хувьд дүгнэлт гаргах ёстой байгууллага. Гэтэл Үндсэн хуулиар үүнийг зохицуулаагүй байна гэдэг агуулгаар нь хараад байдаг. Үүнийг Үндсэн хуулийн зорилгоор нь тайлбарлах ёстой. Үндсэн хуулийн зорилго юу юм. Бидний сонгож авсан нийгэм юу юм. Үндсэн хуулийн оршил дээр энэ бүхэн байгаа. Тэрхүү Үндсэн хуульд байгаа оршил, тодорхой мэдлэг боловсрол иргэдэд олгох асуудал нь шүүхийн ч үүрэг, Засгийн газрын ч үүрэг. Хууль тогтоогч эрх мэдлийн ч үүрэг. Ер нь энэ бол төрийн үүрэг л дээ.

С.ОТГОНБАЯР

Монголын ахмадын холбооны ерөнхийлөгч Ц.Сүхбаатартай ярилцлаа.

-Тун удахгүй олон улсын ахмадын баярын өдөр тохиох гэж байна. Энэ өдөр холбооны зүгээс ахмадуудад зориулсан ямар үйл ажиллагаа явуулах вэ?

-Жил бүрийн аравдугаар сарын 1-ний өдрийг олон улсын Ахмадын баярын өдөр болгон тэмдэглэдэг. Бид энэ өдөр Монгол Улсын Ерөнхий сайдын ивээл дор “Ахмад настны нийгмийн хамгаалал, эрүүл мэнд” гэсэн сэдвээр ахмад настны үндэсний чуулган зохион байгуулах гэж байна. Төрийн ордонд энэ үйл ажиллагаа болно. Төрийн зүгээс ахмадуудад зориулсан арга хэмжээгээ нэгтгэн дүгнээд цаашид ямар арга хэмжээ авах шаардлагатай вэ, ахмадуудын санал бодлыг сонсож, зөвлөмж баримт бичиг гаргах үндэсний хэмжээний чуулган болгох зорилготой. Монголын ахмадын холбооны ээлжит VIII их хурал аравдугаар сарын 2-нд хуралдана. Үүнд ахмадын байгууллагууд оролцоно.

-Монгол Улсын хэмжээнд байх ахмадуудыг нийгмийн байдлаар нь судалсан тоо баримт байдаг уу?

-Улсын хэмжээнд 373000 ахмад настан нийгмийн даатгалын сангаас тэтгэвэр авч байна. 6800 гаруй ахмад настан халамжийн сангаас тэтгэвэр авдаг. Ахмад настны тэтгэврийн дундаж хэмжээ 557500 төгрөг. Тэтгэврийн доод хэмжээ 550000 төгрөг болсон. Ахмад настны хуульд зааснаар ахмад настан гэдэг нь 55-аас дээш насны эмэгтэй, 65-аас дээш насны эрэгтэй хэмээн албан ёсоор тодорхойлсон. Нийт ахмад настны 66.3 хувь нь эмэгтэйчүүд. Эдгээр ахмадуудыг насаар нь аваад үзвэл 70 хүртэлх насных 261000, 70-79 настай 66700, 80-89 настай 24300, 90-99 настай 2900, 100 ба түүнээс дээш настай 106 ахмад настан байна. Ахмад настны ам,жиргааны байдал жил ирэх тусам буурч байгаа. Өнөөгийн байдлаар 19700 ахмад настан амьжиргааны баталгаажих түвшнээс доогуур орлоготой өрхөд амьдарч байна. 3800 ахмад настан харж хандах ах дүүгүй, ганц бие амьдардаг. 7000 ахмад настан бусдын асрамжид амьдардаг гэсэн судалгааг ахмадын байгууллага гаргасан.

Ахмадын тэтгэврийг яаж нэмж байж тэдний амьдрал баталгаажих вэ?

-Өнгөрсөн таван жилд төрөөс тэтгэврийг нийт найман удаа нэмсэн. Саяхан тэтгэврийн зөрүүг арилгах чиглэлээр тэтгэвэр бодох итгэлцүүрийг өсгөж батлаад, 394 тэрбум төгрөг улсын төсвөөс нэмж гаргахаар шийдээд, ахмадуудын тэтгэврийн зөрүүг арилгахаар хичээсэн. үүнд Ахмадын холбоо талархаж байгаа. Олон жилийн өмнө тэтгэвэрт гарсан хүмүүс одоогийн тэтгэвэрт гарч байгаа хүмүүсээс бага тэтгэвэр авч байна гэсэн гомдол ахмадуудаас байнга гардаг. Тэр бүхэнд тодорхой хариу арга хэмжээг төрөөс авч байна. Гэхдээ сая авсан арга хэмжээнд гомдолтой хүмүүс байгаа. 1404000 төгрөгөөс дээш тэтгэвэр авч байгаа ахмадуудын тэтгэвэр нэмэгдээгүй. Ахмадын тэтгэврийн дээд хязгаар тогтоогоод өсгөсөн цалинг нь тайраад тэтгэврийг нь тогтоочихсон. Тэгэхээр уул уурхай, эрчим хүч, хүнд үйлдвэр, өндөр албан тушаалд ажиллаж байсан гээд тухайн үедээ өндөр цалин авч байсан хүмүүсийн тэтгэвэр өсөөгүй. монголын ахмадын холбоо судалж үзээд, хөдөлмөр нийгэм хамгааллын яам, засгийн газарт тэдгээр хүмүүсийн шаардлага хүсэлтийг хүргүүлсэн. дараагийн ээлжинд тэтгэврийн зөрүүг арилгах арга хэмжээг бүрэн гүйцэд хийгээд, хэт хязгаарлалт тавихгүйгээр тэдгээр хүмүүсийн тэтгэврийг нэмэгдүүлэх шаардлагатай гэж үзсэн.

-Нөгөө талдаа цалин, тэтгэвэр нэмэхээр өргөн хэрэглээний бараа бүтээгдэхүүний үнэ дагаад нэмэгддэг. Үүнийг төр засагт ямар нэг байдлаар асуудал болгон дэвшүүлсэн үү?

-Цалин, тэтгэвэр нэмэгдэхээр дагаад өргөн хэрэглээний барааны үнэ өсдөг. тэр нь тэтгэвэр нэмэгдсэн ч амьдралд бодитой нэмэр болдоггүй байдлыг бий болгодог. Ялангуяа 600 мянгаас доош төгрөгийн тэтгэвэртэй хүмүүс үнийн өсөлтөд унаад, амьдрал нь дээшилдэггүй улам дордсон хэвээрээ байна гэдэг хүсэлт шүүмжлэлийг Ахмадын холбоо тавьж байгаа. үүнийг төрийн зохицуулалттай зах зээл, худалдааны хууль гаргаад үнийн зохицуулалт хийгээд, өргөн хэрэглээний хүнсний барааны дээд үнийн хязгаарыг тогтоож өгөөч гэдэг хүсэлт тавьж байгаа.

-Ахмад настны тухай хууль байдаг. Амьдрал дээр энэ хууль хэр хэрэгждэг вэ?

-Нийгмийн халамжийн тухай багц хууль байна. Ахмад настны тухай хууль гэж бие даасан хууль бий. Энэ хуулиудын хэрэгжилтийг эргэж авч үзэх ёстой. Ялангуяа Ахмад настны тухай хууль батлагдаад зургаан жил боллоо. зургаан жилийн өмнө ахмадууд үндэсний чуулган хийсэн. тэгэхэд бие даасан хууль болгооч, бидний эрхийг хамгаалаач, эмнэлгийн үйлчилгээ, нийгэм хамгааллын асуудлыг хуульчилж бие даасан хуультай болгооч гэж хүсэлт тавьж байсан. тэрхүү хууль нь батлагдаад, хэрэгжиж эхлээд зургаан жил боллоо. Энэ хуулийн хэрэгжилтийн байдал, ямар зүйл заалт нь бүрэн хэрэгжихгүй байгаа юм, хаана нь хөрөнгө эх үүсвэр дутагдаад байгаа юм гэдгийг төр засгаас үнэлэлт дүгнэлт өгөөд, цаашид авах арга хэмжээг чуулганаар тодорхойлж өгөөч гэдэг хүсэлтийг ахмадуудаас тавьж байгаа. Жишээлбэл, ахмадуудад сувилал, эмнэлгийн байгууллагууд асрамж сувиллын үйлчилгээ үзүүл гэдэг. энэ заалтууд хөдөө, сум, орон нутагт төдийлөн хэрэгждэггүй. Яагаад гэвэл амралт сувилалын эрх нь хөдөө суманд очдоггүй. ингээд хөдөө орон нутгийн ахмадууд амралт сувилалд амрах эрх байхгүй. үүнийг судлаад үзэхээр жил бүр энэхүү үйл ажиллагаанд 38-40 тэрбум төгрөг хэрэгцээтэй байна гээд Нийгэм хамгааллын яаманд санал оруулдаг юм байна. улсын төсвийн тухайн жилийн бололцоог харж байгаад 21 тэрбум орчим төгрөг жил болгон баталдаг. тэр нь аймаг сум руу хуваарилахаар бага хөрөнгө очдог. тэгэхээр сум орон нутгийн ахмадууд жигд тэрхүү үйлчилгээг авч чаддаггүй. Ахмад настны тухай хуульд нэг чухал заалт байдаг. нь ахмад настанд зориулан сан байгуул гэдэг. газрын тогтоолоор сангийн дүрмийг баталсан. Тухайн байгууллагын цалин хөлсний зардлын гурван хувь хүртэлх хэмжээгээр ахмадын сан байгуулаад, тэрхүү сангаасаа ахмад настандаа хэрэгтэй байгаа тусламж дэмжлэг, эрүүл мэндийн үйлчилгээнд хамруулах, амьдрал ахуйд нэмэр болох туслалцааг үзүүл гэж заалсан. Гэвч байгууллагууд түүнийг хэрэгжүүлдэггүй. тиймээс ахмад настнууддаа анхаарал халамж тавих хөрөнгийн эх үүсвэр байдаггүй. Ялангуяа төсөвт байгууллагууд үүнд маш хариуцлагагүй хандаж байна гэсэн шүүмжлэл ахмадууд тавьдаг. тиймээс үүнийг Сангийн яам, засгийн газрыг онцгойлон анхаарч өгөөч гэдэг хүсэлт тавьсан.

-Хөдөлмөр эрхлэх сонирхолтой ахмадууд их байх шиг. Ийм хүсэлтүүд ирдэг үү?

-Ахмад настны хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих чиглэлээр 6.2 тэрбум төгрөг зарцуулж байна гэсэн тоо байдаг. Аймгуудад жилдээ 100-150 сая төгрөг, дүүрэгт 250 сая орчим төгрөг хөдөлмөр эрхлэлтийн сангаар дамжуулан хуваарилдаг юм билээ. Гэвч энэ төсөв нь хүрдэггүй. Яагаад гэвэл нийт ахмадын 67.5 хувь нь хөдөлмөр эрхлэх сонирхолтой, ажил хийх чадвартай. Өөрөөр хэлбэл ажиллах хүч дээр нэмэгдээд 180 мянган ахмад ажил хийе, орлогоо нэмэгдүүлье гэдэг хүсэлт тавьдаг. Гэтэл үүнд хөрөнгө нь хүрдэггүй. Ахмадуудад хүү багатай, урт хугацааны зээл өгчихвөл тэд өөрсдөө ажлын байраа бүтээгээд зээлээ хугацаанд нь төлөөд явна гэсэн бүрэн идэвх сонирхолтой байдаг.

-Ахмадуудын хувьд эрүүл мэндийн асуудал нэлээд томоохон байр суурь эзэлдэг байх?

-Орон нутгаас хот суурин газар ирээд шаардлагатай шинжилгээ оношилгоог хийлгэхэд ахмадуудад ихээхэн асуудал тулгардаг. Хоёр, гуравдугаар шатлалын эмнэлэгт үзүүлэхэд чирэгдэл ихтэй байна. Өрхийн эмнэлэгт ахмадад зориулсан эмч, тасаг тусад нь гаргаж үйлчилгээ үзүүлдэг болмоор байна гэдэг санал их ирдэг. Мөн ахмадуудад зориулсан эмийн хөнгөлөлтөд зорилтот эм бага байдаг. даралт, зүрх судас, бөөр зэрэг ахмадуудад чиглэсэн эмийг хөнгөлөлттэй эмийн жагсаалтад оруулж өгөөч гэдэг хүсэлтүүд ч их ирнэ. нийт ахмад настны 49.7 хувь нь Улаанбаатар хотод амьдарч байна. 170 мянга гаруй ахмад настан байна гэсэн үг. тиймээс алслагдсан хороо, дүүрэгт ахмадын чөлөөт цагаа зөв боловсон өнгөрүүлэх газар хэрэгтэй. энэ асуудлыг шийдэж өгөөч гэж хүсэлт тавьсан. 2021 онд 221 дүгээр тогтоол гаргаад, Улаанбаатар хотод ахмадуудад зориулсан өргөөтэй бол. Газрын зөвшөөрөл, зураг төслийг нь баталж өг гэсэн засгийн газрын тогтоол байдаг. Үүнийг хэрэгжүүлэхгүй явсаар өнөөдрийг хүрсэн. VIII их хурлаараа үүнийг 2024 онд багтаан шийдвэрлэж өгөөч гэсэн хүсэлт тавина.

-Гэр бүлийн хүчирхийлэлд эмэгтэйчүүд, хүүхдүүд их өртдөг гэх боловч ахмад настнууд ч ихээр өртөх болсон тухай мэдээлэл явах болсон. Энэ талаар Ахмадын холбоонд мэдээлэл ирдэг үү?

-Сүүлийн жилүүдэд ахмадууд хүчирхийлэлд өртөх тохиолдол нэмэгдсэн. Үр хүүхэд нь ахмад настан, аав ээжийгээ халамжилдаг нийгмийн байдал өөр болжээ. Аав ээжийгээ ад үздэг, гэр орноос нь хөөдөг, тэтгэврийг нь хураагаад авчихдаг. хэдэн төгрөгийн тэтгэвэр авч, хаана яаж зарцуулж байгаагаа өөрөө мэддэггүй. эзэмшигчээс нь өмч хөрөнгийг нь хамаатан садан, үр хүүхдүүд нь нийлж байгаад өөрсдийнхөө нэр дээр шилжүүлээд авчихдаг. Жишээлбэл, орон байрыг нь өөрсдийн нэр дээр болгочихоод гэрээс нь хөөдөг. Сүүлийн үед зоддог, дээрэлхдэг үзэгдлүүд их болсон. тиймээс ахмадуудыг хүчирхийллээс хамгаалах бүртгэл мэдээллийн нэгдсэн системтэй болгох, ахмадуудыг хүчирхийлэлд өртсөн үед нь хүний эрхийн байгууллага болон нутгийн захиргааны байгууллагууд, ахмадын байгууллагатай хамтраад дор дор нь зөрчигдсөн эрхийг нь сэргээдэг, хүчирхийллээс хамгаалдаг арга хэмжээ хэрэгжүүлэх чиглэлээр Ахмадын холбоо идэвхтэй ажиллаж байна.

С.ОТГОНБАЯР

Манай улс 2020 оноос сайжруулсан түлш буюу утаагүй түлшийг хэрэглэж эхэлсэн. гэвч жилийн жилд утаа нэмэгдсээр сайжруулсан түлш хэрэглэж эхлээгүй үетэйгээ дүйцэж очсон нь нүднээ илхэн харагддаг. Энэ талаар МУИС-ийн Хэрэглээний шинжлэх ухаан, инженерчлэлийн сургуулийн Хүрээлэн буй орчин, Ойн инженерчлэлийн тэнхимийн эрхлэгч, доктор, дэд профессор Ч.Сономдагва ярихдаа “Тухайн сайжруулсан түлш хэрэглэж эхэлсэн жилд салхи ихтэй, хур тунадастай жил байсан учраас хүмүүст агаарын бохирдол багассан юм шиг мэдрэмжийг төрүүлсэн. Харин 2021-2022 онд салхи багатай, хур тунадас урьд жилийнхээс бага орсон учраас буцаад агаарын бохирдол нэмэгдсэн” хэмээн хэлж байв. Утаа ихэссэн шалтгааныг “Тавантолгой түлш” ХХК-ийн захирал М.Ганбаатар “Сүүлийн үед агаарын чанар муу, салхигүй байгаа учраас манан ихтэй байна. Тиймээс утаа ихэссэн. Хоёрдугаарт, шахмал түлш хямдарсантай холбоотойгоор хэрэглээ их байна. Өнгөрсөн жилийн өдийд өдөрт 2500 тонн шахмал түлш түлдэг байсан бол энэ жил 3500 тонныг түлж байна. Тэгэхээр утаа өнгөрсөн оныхоос 10-15 хувиар нэмэгдсэн” хэмээн хэлж байсныг иргэд мартаагүй байх. Харин энэ талаарх ул суурьтай шинжилгээ судалгааг хийсэн байдаг эсэхийг тодрууллаа.

Сайжруулсан түлшний хэрэглээг энгийн зуух болон төслийн зууханд ямар ялгаатай шатаж буй судалгааг Нийгмийн эрүүл мэндийн үндэсний төв, ЦУОШГ-ын байгаль орчин хэмжил зүйн төв лаборатори, Монголын талбарын тархвар судлалын төгсөгчдийн холбоо, Нью-Йоркийн их сургууль, “Ач” анагаах ухааны их сургуулийн эрдэмтэд хамтран “Сайжруулсан түлшний шаталтаас дотоод орчинд ялгарах хийн бохирдуулагчдын концентрацийг тодорхойлсон дүн” хэмээх судалгааг хийжээ.

Уг судалгаанд дурдсанаар “Гадаад орчны бохирдлоос гадна гэр сууцны халаалт, хоол үйлдвэрлэлд биомасс түлш, нүүрс хэрэглэдэг 2.5 тэрбум хүний эрүүл мэнд дотоод орчны агаарын бохирдол ноцтой эрсдэл учруулсаар байна. 2015 онд 3.8 сая хүн цаг бусаар эндсэн нь өрхийн агаарын бохирдлоос шалтгаалсан байна. Монгол Улс суурьшлын бүсийн агаарын бохирдлыг бууруулахын тулд бохирдуулагч эх үүсвэрт чиглэсэн гэр хорооллын дахин төлөвлөлт орон сууцжуулалт, зуухны шинэчлэл, түүхий нүүрснийг сайжруулсан түлшээр солих зэрэг дунд хугацааны арга хэмжээнүүдийг үе шаттайгаар авч хэрэгжүүлж байна. Гэвч суурьшлын бүсийн агаарын чанар ДЭМБ-ын удирдамжийн дунд хугацааны нэгдүгээр зорилтод ч хүрээгүй байгаа нь нийгмийн эрүүл мэндийн тулгамдсан асуудал хэвээр байна” хэмээжээ. Ингээд судалгааны баг нийслэлийн Сонгинохайрхан болон Чингэлтэй дүүргээс 84 айлыг сонгон авч судалгаанд хамруулсан байна. Ингэхдээ энгийн болон төслийн зуухтай айлуудыг хамруулжээ. Судалгааг 24 цагийн турш тасралтгүй явуулав. Судалгааны дүнд “Өрхийн дотоод орчны агаар дахь химийн бохирдуулагчдын 24 цагийн дундаж концетраци хүхэрлэг хий Дөл зуухтай байшин сууцанд Монгол Улсын MNS4585:2016 стандарт болон ДЭМБ-ын 2021 оны удирдамжид заасан түвшинд байна. Харин энгийн зуухтай гэр болон байшин сууцанд сайжруулсан түлшийг түлэхэд 24 цагийн хүхрийн давхар ислийн концентраци Монгол Улсын MNS4585:2016 стандарт болон ДЭМБ-ын 2021 оны удирдамжид заасан түвшнээс 1.3-2.92 дахин өндөр байна. Сайжруулсан түлшээр галласан Дөл зуухтай байшин болон гэр сууцны дотоод орчны агаарын азотын давхар ислийн 24 цагийн дундаж концентраци Монгол Улсын агаарын чанарын MNS4585:2016 стандартад заасан түвшин байна. Харин энгийн зуухтай байшин сууцны дотоод орчны агаарын азотын давхар ислийн 24 цагийн дундаж концентраци Монгол Улсын агаарын чанарын MNS4585:2016 стандартад заасан хэмжээнээс 1.73 дахин ихэссэн байна” гэжээ. Тус судалгааны үр дүнгээр төслийн зуухтай байшин болон гэр сууцанд амьдарч буй хүмүүс агаарын чанар сайтай байна хэмээн гарчээ.

Тэгвэл сайжруулсан түлшийг төслийн зууханд түлсэн айлууд дотоод орчны агаарын хувьд стандарт нормд заасан хэмжээнд байсан уу гэдгийг иргэдээс тодрууллаа.

Хан-Уул дүүргийн дөрөвдүгээр хорооны иргэн Б.Булгантай ярилцлаа.

-Танайх ямар сууцанд амьдардаг вэ?

-Таван ханатай гэрт амьдардаг.

-Ямар зуухтай вэ?

-Өлзий зуухтай.

-Сайжруулсан түлшийг хэзээнээс хэрэглэж эхэлсэн бэ?

-Засгийн газрын шийдвэр гараад түүхий нүүрс суурьшлын бүсэд түлэхийг хориглосон цагаас хойш хэрэглэсэн.

–Энэ хугацаанд ямар нэгэн байдлаар угаартах, эрүүл мэндэд сөрөг зүйл илэрсэн үү?

-Хэд хэдэн удаа угаартсан. Толгой өвдөж манарах, бөөлжих, дотор муухайрах шинж тэмдгүүд заримдаа ихээр илэрдэг болсон.

-Үүнийг та сайжруулсан түлштэй хамаатай гэж үзэж байна уу?

-Түүхий нүүрс хэрэглэдэг байхад ингэж угаартаж байгаагүй. Сайжруулсан гэх түлшний чанар жил бүр муудаж байна. Маш их тортогтой. Гал түлж эхлэхэд маш их утаа гардаг. Бүр хав хар утаа гарна. Шатаж дууссаны дараа маш их үнс гардаг. Гэрийн дээвэр тал хав хар тортогтой болдог. Түүхий нүүрс түлдэг байхад ийм их тортог суудаггүй байсан. Өвөлдөө бүх зүйл хүрэхэд л нил тортог, гар хумс хуруу байнгын нүүрсний өлөн хиртэй байдаг болсон. Угаагаад арилахгүй.

-Өөр зүйлүүд ажиглагдаж байна уу?

-Өглөө болгон толгой өвдөж сэрдэг. Үнэхээр хэцүү, толгой даагдахгүй. Ер нь л манай гэр бүл, гэр бүл ч гэлтгүй гал түлдэг танил тал, найз нөхөд, ойр хавийнхан бүгд ярьж байна. сайжруулсан түлшинд сайжирсан зүйл юу ч алга. Эхний жил овоо гайгүй байсан. Жил бүр муудсаар одоо худалдаж авахад л нил үйрмэг. Шуудайтай түлшний талаас илүү хувь нь үйрмэг болчихсон байдаг. Барьцалдуулагч бодисгүй хоёрдугаар гурил хольдог гэдэг нь үнэн байх. Гал түлэхээр зууханд хийх хооронд бужигнасан их тоос гардаг. Тэр нь гурил нь байх магадлалтай. Тэгээд үүнийгээ сайжирсан гээд байгаа. Энгийн хүний нүдээр харахад ч илт байна шүү дээ. Өөрсдөө гал түлж үзээгүй хүмүүс энэ талаар юу мэдэж шийдвэр гаргадаг юм бэ. Гал түлснээс хойш хувцас хэрэглэлээ угаахаар нэг эргүүлээд гаргаж ирэхэд л хав хар нүүрсэн дээр өнхрөөд боссон юм шиг л хир гардаг. Үүнийг шинжилж судалдаг газар гэж байна уу. Дунд боловсролтой би хүртэл эрүүл мэндэд сөрөг нөлөөтэйг нь мэдээд байна шүү дээ.

-Танай гэр бүлээс эсвэл таньдаг хүмүүсээс энэ түлшнээс болж эрүүл мэндийн асуудлаар эмнэлэгт хандсан тохиолдол бий юу?

-Манай худууд энэ түлшийг хэрэглэж эхэлсэн жил угаартсан. Эхнэр нь тэр даруй нас барж, нөхөр нь одоо хөгжлийн бэрхшээлтэй болж бэрийн маань асрамжид ороод байна.

-Энэ хэзээ болсон үйл явдал вэ?

-2021 оны нэгдүгээр сард болсон.

Иргэн ийн ярилаа. Сайжруулсан түлшинд хяналт шалгалт хийж байсан тухайн үеийн Нийслэлийн Мэргэжлийн хяналтын газар /НМХГ/-ын дэд дарга С.Даваасүрэн ингэж ярьж байлаа. “Иргэд сайжруулсан түлштэй холбоотой гурван төрлийн санал, гомдол хэлж байна. Нэгдүгээрт, өмнөх жилүүдтэй харьцуулахад сайжруулсан түлшний илчлэг муудсан. Хоёрдугаарт, үүрмэг их байна. Гуравдугаарт, уугилт их байна гэсэн. Бид “Тавантолгой түлш” ХХК-ийн түлшний лабораторийн шинжилгээнд байнгын хяналт тавьдаг. Үүнийг тодруулахад, “Тавантолгой түлш” ХХК мидлингээ маш ихээр нөөцөлж, гадаанаа удаадаг. Үүнээс болж илчлэг муудсан байх магадлалтай. Иймээс хоёр, гурван сараас биш, 14 хоногоор нөөцөлж, үйлдвэрлэлд оруулбал илчлэг өндөр байхаар байгаа юм. Нөгөө талаас сайжруулсан түлш түлж байгаа зуух шаардлага хангахгүй, түлшээ гүйцэд шатаахгүй, утаа их гарч байна. Бид түлшний бат бэх чанарт байнга хяналт тавьдаг. Уул уурхай, газрын тосны төв лаборатори болон SGS-ын лабораторид хийсэн шинжилгээг харьцуулсан байдлаар үзэхэд, түлшний бат бэх нь стандартын хэмжээнд байсан. Айл өрхөд очихдоо яагаад үйрмэгтэй байна вэ гэхээр тээвэрлэлт, зөөвөрлөлт их байгаагаас үйрмэг үүсч байна” хэмээн ярьж байлаа. Тэгвэл тухайн үед төслийн зуух авч чадаагүй айлууд нийслэлийн хэмжээнд маш их байдаг аж. Энэ талаар Чингэлтэй дүүргийн 17 дугаар хорооны иргэн Н.Базар ярихдаа “Анх төслийн зуух хорооноос өгөхөд нь авахаар очтол манай нэр дээр хүн авчихсан байсан. Нэг өрхөд нэг зуух гэж байсан учир тухайн үедээ олж авч чадаагүй. Тэгээд л өнгөрсөн. Дараа нь сураг сонсох нь ээ манай нэр дээрх зуухыг хорооны хэсгийн ахлагч аваад хөдөө хамаатан руугаа явуулчихсан байсан” гэв.

Ингэж иргэдэд ёстой байсан төслийн зуух замаасаа алга болсон тохиолдлууд олон. Тэгвэл төслийн зуухгүй айлууд л зөвхөн угаартаад байна уу. 2019 оны цагдаагийн байгууллагын тайланд “өмнөх арван жилийн байдлаар угаартсан 118 тохиолдолд 158 хүн угаартаж нас барсан. Жил бүр 2500 гаруй хүн галлагааны улмаас эмнэлэгт ханддаг. Угаарын хийн хордлогын улмаас жилд 15-20 хүн нас бардаг гэх тоог албаныхан мэдээлжээ. Үүний шалтгаан нөхцөлийг авч үзэхэд, гэрт 101, байшинд 202, энгийн зуух 203, төслийн зуух 86, нам даралтын зуух зургаа байв. Үүнээс ханан пийшинтэй нь 86, ханан пийшин, зуух эвдэрсэн 73, зуух, яндангийн холбоос завсартай 34, яндан хөө тортогтой 30, үнс дүүрсэн 44, түлшээ дүүргээд түлсэн 85, яндан намхан 35, яндангийн хаалтаа хаасан 69, тодорхойгүй 50 тохиолдол, усгүйгээс зуух нь дэлбэрсэн гурван тохиолдол дээр цагдаагийн алба хаагчид ажилласан тухай тайландаа дурджээ.

2023 оны эхний хагаст нийслэлийн долоон дүүрэгт, 21 аймагт нийт 1720 хүн угаарын хийн хордлогын улмаас эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээ авсан байна. Хамгийн сүүлд олон хүн бөөнөөр угаартсан тохиолдол тавдугаар сарын 31-ний шөнө нийслэлийн хэмжээнд 40 хүн угаартаж, найм нас барсан хэрэг гарсан байдаг. Үүний хоёр нь бага насны хүүхэд байсан.

Энэ талаар “Сайжруулсан түлшний шаталтаас дотоод орчинд ялгарах хийн бохирдуулагчдын концентрацийг тодорхойлсон дүн” судалгааг хийсэн багийн гишүүн, НЭМҮТ-ийн эрдэм шинжилгээний ажилтан О.Оюун-Эрдэнэтэй ярилцлаа.

-Танай багийнхны хийсэн судалгаагаар төслийн зуухтай айлуудын дотоод орчны бохирдол хэвийн хэмжээнд байна гэсэн. Төслийн болон энгийн зуухны ялгаа ямар болоод бохирдол зөрүүтэй гарав?

-Төслийн зууханд гал түлснээр дотоод орчны бохирдол ялгаатай байгаа болохоос төслийн зуух нь агаарын бохирдол үүсгэдэггүй гэсэн үг биш. Яагаад гэхээр зуухан дотор нүүрс шатна. Тэр тохиолдолд дотоод орчинд их бага ямар нэг хэмжээгээр бохирдол үүснэ. Нүүрс шатахын тулд хүчилтөрөгч зарцуулна. Хүчилтөрөгч зарцуулах явцдаа дутуу шаталт үүсч байдаг. Тэр дутуу шаталт дотоод орчинд зуух яндангийн битүүмжлэлээс хамаарч бохирдол үүснэ. Ямар ч зуух заавал ч үгүй агаар оруулах нэг нүхтэй. Тэр нүхээр бохирдол гадагшилж л байдаг. Энгийн зууханд нүүрс шатаах үед гарч байгаа бохирдуулагчийн түвшин, төслийн зууханд шатаах үед гарч байгаа бохирдлын түвшин ялгаатай гарсан. Энэ Нэгдүгээрт, үүнд шаталт болон ялгарч байгаа бохир дуудагчдын ялгарч буй концентрацийн хувьд ялгаатай зүйлүүд байдаг. Хоёрдугаарт, төслийн зуухтай ч гэсэн маш их бохирдол гарч буй айлууд бий. Тэр нь буруу галлагаанаас эсвэл ямар нэг байдлаар зуухны битүүмжлэл алдагдахад үүддэг. Зуухаа хэт дүүргэх, буруу шатаах, буруу талаас нь галаа түлэх гэх мэтээр бохирдол их гаргадаг. Жишээ нь, төслийн зуухтай хэрнээ угаартсан айлууд бий. Тэд дээрх жишээгээр буруу галласан. Зарим нь яндан дээрээ давхар яндан хийсэн. Тэгээд доторх яндан нь хугардаг шалтгаанууд бий.

-Энгийн зуух болон төслийн зуух бохирдлын хувьд дээрх ялгаатай юм байна. Агаарт бохирдол үүсгэхэд галлагааны тоо хамаарах уу?

-Гал түлж эхлэхэд утаа ихээр гардаг. Энэ нь агаарын бохирдолд нөлөөлдөг. Жишээ нь, бидний хийсэн судалгаагаар өдөржин гэртээ хүнтэй байдаг төслийн зуухтай айлууд өдөрт дунджаар 2.1 удаа гал түлж байсан бол энгийн зуухтай айлууд 3-4 удаа гал түлж байсан.

-Сайжруулсан түлшийг туршилтаар хэрэглэсэн тухай сүүлд мэдэгдэл гарсан. Өмнө нь туршдаггүй юм уу?

-Нүүрс түлж байгаа дотоод орчинд ямар бохирдол үүсч байна вэ гэдгийг хэр олон удаа туршиж үзсэн бэ гэдэг судалгааг хэд хэдэн удаа хийсэн бэ? Энэ бол тухайн түлш үйлдвэрлэж байгаа газар мэдээлэл хийх ёстой. Гэтэл шууд хүн дээр туршаад байна уу? Бас энэ асуулт мэдээлэл хүргэх хэрэгтэй. Үүнийг тухайн түлш үйлдвэрлэгч компани өөрийн лабораторид судалгаа хийж, тухайн технологийг шинэчлэх эрмэлзлэлийг хэрхэн хийсэн тухай судлах ёстой. Нүүрс түлэх гэр, байшин янз бүрийн орчинд бий. Янз бүрийн зуух байна. Гэтэл дотоод орчинд ямар бохирдол үүсдэг вэ. Хүний эрүүл мэндэд аюул учруулах хэмжээний бохирдол үүсч байна уу. Тэгвэл тэр технологийг яаж сайжруулах вэ. Үүнийгээ хийж байгаа юу. Эцсийн хэрэглэгч нь хүн, өрх айлууд байгаа. Өрх дотор хэн байдаг вэ. Хүүхэд, өндөр настан, жирэмсэн эхчүүд гээд хамгийн эмзэг бүлгийнхэн байгаа. Мөн хөгжлийн бэрхшээлтэй буюу тусгай хэрэгцээт иргэд, архаг хууч өвчтэй хүмүүс, эрүүл хөдөлмөрлөх насны хүн ам орно. Эцсийн хэрэглэгч нь хүн учраас хүн хордож, эрүүл мэндэд асуудал үүсгэхгүй байх ёстой. Өнөөдөр дотоод орчны агаарын чанарын стандарт байхгүйгээс болоод хамгийн энгийн, дэлхийд маш ховор тохиолддог нүүрстөрөгчийн давхар ислийн хордлогод хүүхдүүд өртөж байна. Жишээ нь, сүүлийн үед гараад байгаа ерөнхий боловсрол сургуулийн зориулалтын бус байранд сурагчдыг хичээллүүлж байгаа асуудал , Налайхад болсон үйл явдал тийм байх боломжтой. Налайхад CO2-оос хордсон гэдгийг тархвар зүйн судалгаагаар гаргаад ирсэн. Сургуулийн хүүхдүүдийг олноор нь сургах байрыг сонгохдоо стандарт дүрэм журмыг бариач ээ, үүн дээр нь хяналтаа тавиач ээ гэдэг зөвлөмжийг бид удаа дараа өгсөн. Энэхүү зөвлөмжийг дагаагүй. Яагаад гэхээр дагах нөхцөлд нь нэг чухал хэсэг нь орчны эрүүл мэндийн үнэлгээ хийлгэх ялангуяа хамгийн түрүүнд дотоод орчны агаарын чанарын үнэлгээ хийгдэх ёстой байсан. түүнийг стандартаар мөрдүүлэх ёстой. Гэтэл өнөөдөр Монгол Улсад тэр стандарт байхгүй. Бид энэ стандартыг батлуулахаар судалгаа хийгээд хоёр жил есөн сарын хугацаанд ажиллаж байна.

-Агаарт байх тоосонцрын хэмжээ дэлхийн стандарт нь PM2.5 байх ёстой. Гэтэл манайд үүнээс их байна гээд байгаа. Та бүхэн энэ талаар судалсан уу?

-Бид дотоод орчны агаарын чанарыг ямар хэм хэмжээнд байгааг тогтоох зорилготой Улаанбаатар хотын гэр хорооллын айл өрхөд 9 сарын турш үргэлжилсэн 24 цагийн тасралтгүй хэмжилт судалгааг хийсэн. Өвлийн улиралд дотоод орчны PM2.5 тоосонцорын концентраци агаарын чанар ДЭМБ-ын зөвлөмжөөс 4 дахин болчихдог. Харин гадаад орчин дахь Монголын MNS4585:2016 стандартаас 1.1 дахин их байдаг. Зуны улиралд PM2.5 бохирдуулагч дотоод орчинд 24.8 мкг/м3-30 мкг/м3 -ын хооронд байдаг. Гэтэл ДЭМБ-ын 2021 оны удирдамжаар үүнийг 24 цагийн дундажийг гадаад орчинд 15мкг/м3 болго гээд заагаад өгчихсөн.

-Сайжруулсан түлш хэрэглэдэг айлууд жил ирэх тусам чанар нь муудаад байна. Үнс, тортог ихтэй, үйрмэгтэй байна гэдэг. Энэ нь дотоод орчны бохирдол агаарын чанарт нөлөөлдөг гэсэн үү?

-Тортог дотоод орчны бохирдолд нөлөөлнө. Тортгийн судалгаа дэлхий нийтэд хийгдэж байгаа. Гэхдээ стандартчилах түвшинд хийсэн судалгаа ховор. Тортог өөрөө олон янзын эх үүсвэрээс гардаг. Гэхдээ тортгийн судалгааг зайлшгүй хийх ёстой. Судалгаа шинжилгээний дэмжлэг олон чиглэлээр бидэнд хэрэгтэй байгаа. Олон улсын байгууллагуудаас л тодорхой хүрээнд дэмжлэг үзүүлж дээрх судалгаануудыг гүйцэтгэсэн.

-Сайжруулсан түлшний хоруу чанар түүхий нүүрснээс их байна гээд байгаа. Мэргэжлийн хүмүүс үүнийг судалсан болов уу?

-Дотоод орчинд сайжруулсан түлшний PM2.5 тоосонцрын хэмжээг тодорхой хувиар бууруулах боломжтой. Гэхдээ дотоод орчныг бохирдуулахгүй гэсэн үг биш. Яагаад гэвэл ДЭМБ-ын зөвлөмжийн хэмжээнээс өндөр гарсан. Манай оронд стандарт байхгүй учраас бид ДЭМБ-ын зөвлөмжтэй харьцуулахаас өөр аргагүй. Харин хоруу чанарын хувьд аваад үзэхэд угаарын хийн хордлогын өртөлтийг нэмэгдүүлж байна. Энэ нь олон талтай. Нэгдүгээрт, түүхий нүүрс дутуу шаталт өгөөд эхэлхээр униар угаар гараад хүний нүдэнд тоос тоосонцор үүсгэж, утаа нь харагддаг. Тэгэхээр хүмүүс хоолой хорсоод, нүд хорсож, нулимс гарахаар хаалга үүдээ онгойлгож, агаарын солилцоо явуулдаг. Тэнд гарч буй угаарын хийг гадагшлуулдаг. Гэтэл угаасан нүүрс буюу сайжруулсан түлшнийх хүний нүдэнд харагддаггүй. Энэхүү угаарын хийг хүн мэдэрдэггүй. Ганцхан хулгана мэдэрдэг. Тэгэхээр үнэр, өнгө, амт байхгүй. Харагдахгүй, үнэрлэх мэдрэмжид огт нөлөөлөхгүй. Угаар мэдрэгч л түүнийг илрүүлнэ. Хүн өөрийнхөө мэдрэмжээр түүнийг тодруулах боломжгүй. Тийм учраас энэ угаарын хийн хордлого хүнийг шууд үхэлд хүргэж байна. Үүгээрээ сайжруулсан түлш түүхий нүүрснээс хортой. Тиймээс л дотоод орчны агаарын чанарын стандарт Монгол Улсад хэрэгтэй. Стандартыг тогтоосныхоо үр дүнд бид тэр нүүрсээ лабораторид судалж үзээд, дотоод орчинд тийм бодис ялгарч байна, энэ нь илүү байна гэх мэтээр судлаад, мэдээлээд тухайн хорт бодис, хоруу чанарыг бууруулахын тулд арга хэмжээ авч технологи сайжрах ёстой. Ингэж агаарын чанарыг сайжруулах ёстой. Иргэддээ энэ мэдээллийг өгөх ёстой. Өнөөдөр нэн даруй яаралтай батлах стандарт дотоод орчны агаарын чанарын стандарт юм.

С.ОТГОНБАЯР

Монгол уламжлал академийн тэргүүн Л.Дашнямтай ярилцлаа.

-Та анх хэдэн онд Улаанбаатар хотод орж ирж байв. Таныг анх хотод орж ирэхэд Улаанбаатар ямар өнгө төрхтэй хот байсан бэ?

-Би анх 1960 онд Улаанбаатар хотод ирсэн. Одоо 62 жил болж байна. Нэгэн жарныг өнгөрөөд явж байна. Улаанбаатар том хот болж байгааг нүдээрээ харж, дунд нь амьдарч явна. Намайг анх ирэхэд Улаанбаатар хот ийм байгаагүй л дээ. Төвөөс Толгойт ороход хөндий, хоосон талаар л явдаг байлаа. Автобус удаж удаж явна. Арай гэж автобусанд суухаар яваад барагдахгүй хол газар санагдана.

Ингээд хот байгуулагдаад ирэхээр газар орон зай нь ч багасдаг юм шиг. Танил болчихоор ч тэгдэг юм уу, хол санагдахаа больсон. Манайх анх ирээд олон газар нүүсэн. Айл айлын хашаа дамжаад л. Энд тэнд их очно. Хамгийн удаан байсан нь Зайсанд юм. Одоогийн өндөр өндөр барилгууд байгаа хэсэг дандаа гэр хороолол, айлын хашаа л байсан. Сүүлдээ Дархан цаазат уул гэж биднийг хөөгөөд, ууланд нэг ч хүн буулгахгүй гэж хөөгөөд зовж л байлаа. Гэтэл одоо шигүү барилгатай болчихлоо.

-Таныг хотод ирснээс хойш бүтээн байгуулалтууд их явагдсан уу?

-Намайг ирснээс хойш Их дэлгүүр, 120 мянгат, 220 мянгат, 19 дүгээр хороолол гээд бүтээн байгуулалт өрнөсөн. Сүүлд Толгойтын хөндий байрууд баригдсан. Ингээд л хотын төрхтэй болж эхэлсэн. Бид чинь энүүхэн Төмөр замаас л хотын төв орно гэж ярьдаг байлаа шүү дээ.

-Хотын төв гэхээр аль хэсгийг хэлдэг байв?

-Сүхбаатарын талбайг л хэлээд байгаа юм. Тэр хэсгээс л хот гэж үздэг. Хот явах уу гэж бие биенээсээ асууна.

-Тэр үед Төмөр зам орчим гэр хороолол байсан хэрэг үү?

-Төмөр замд вагон тээр урдуур хүнгэнэтэл дуугараад явдаг байсан чинь одоо яг хот дундуур явж байна шүү дээ. Туул дагасан энэ их барилгууд байгаагүй. Энэ хойд энгэрүүдэд нэлийсэн хашаа хороо, айлууд байгаагүй. Байшин барилгын хувьд иймэрхүү л байсан даа.

-Тэр үед хөдөөнөөс хотод ирэхэд гайхаж балмагдах, хотын соёл гээд онцлоод цочирдох зүйл байв уу?

-Хөдөөний хүн хотод ирэхэд эхэндээ балмагдана. Жишээлбэл, хүн утсаар ярья гэж дуудуулахад харилцуурыг нь буцаагаад тавьчихаж л байлаа шүү дээ. Би Архангайн хүн. Архангайн бүх гол зүүн зүг рүү урсана. Туул гол баруун зүг рүү урсдаг. Тэгээд голын дээд доод гээд ярихаар зөрнө. Зүг заалгасан хүмүүс төөрнө. Хаашаа юм бэ дээ л гэнэ. Гол нь тийшээ урсдаг гэж би мэдэхгүй шүү дээ. Улаанбаатар Архангайг бодвол нам дор юм байна лээ. Анх ирээд хоёр сар шахам толгой өвдсөн. Цаг агаарын өөрчлөлт, нам дор байршлаас болоод тэгдэг юм уу.

-Тэр үеийн барилгууд одоогийнхоос намхан байсан шүү дээ. Хийц хэлбэр нь хэр байв?

-Одоогийн Занабазарын музей тэр үед их дэлгүүр байлаа. Тэр үеийн ганц том дэлгүүр нь Их дэлгүүр. Шатных нь дээр нэг их том тольтой. Тэр бүү хэл би доороос өгсөж яваад толинд тусах өөрийнхөө дүрсийг хараад таньдаг хүн ирж явна даа гэж бодож байсан ч удаатай (инээв). Доороос ирж яваад толинд өөрийгөө харчихаад том толинд харж үзээгүй хүн чинь нэг л таньдаг хүн тэндээс ирж явах шиг. Ойртоод очтол би өөрөө байсан. Тийм зүйл их болно доо.

-1960 онд хотод орж ирсэн гэхээр та тэр үед хэдэн настай байв?

-Би аравдугаар ангийн хүүхэд байсан.

-1966 оны их үерийг нүдээр харсан уу?

-Яг тэр үеэр би хойно оюутан байсан. Зуны амралтаа хойно өнгөрөөж байсан учраас нүдээр харж чадаагүй. Айхавтар аюул болж гэж дуулаад, сэтгэл зовж л суусан. Тэр явдал намайг ирээгүй жилүүдэд л болсон шүү.

-Тэр үед хүмүүсийн хамгийн их очдог газрууд юу байв?

-Тэр үед цирк зүүн хүрээний тэнд байсан. Одоогийн циркийн барилгыг бүр сүүлд барьсан, Румений тусламжаар. 220 мянгатын тэнд Сүүн зах гээд нэг их том задгай талбайтай газар байсан.

Тэнд бид хөлбөмбөг тоглодог байлаа. Усчны гудамж гэж одоогийн Их дэлгүүрээс баруун хойш уртаа гудамж байсан. Гандангийн эх хүртэл үргэлжилнэ. Гандангийн хойно ч хүрдэг байсан. Төгсгөл хэсэг нь бүр сүүлд газарт орсон доо. Шар дэлгүүр гэж хүн бүр мэддэг дэлгүүр байлаа. Одоогийн 25 дугаар телевизийн өөдөөс харсан буланд л байсан, одоо байна уу.

-Тухайн үед хүмүүсийн хамгийн мэддэг байсан газар ямар газрууд вэ?

-Шар дэлгүүр, Их дэлгүүр, Сүхбаатарын талбай, сүүлд Их дэлгүүр биднийг аравдугаар анги төгсөж байхад баригдсан. Улаанбаатар зочид буудал баригдсан. Хятадууд барьсан. 19 дүгээр хороолол, 120 мянгатыг оросууд барьсан. Тэгж л хотжиж эхэлсэн.

-“Ард” кино театр таныг ирэхэд байсан уу?

-Одоогийн барилга биш Хөрөнгийн бирж байгаа барилгад байсан. Ард кино театр, Нэгдүгээр арван жил, Багшийн сургууль одоогийн байгаа нь. Дээр үед тэнд Засгийн газрын ордон байсан юм билээ. Эдгээрийг олзны япончууд барьсан юм. Хотын захиргаа байгаа барилгад Алтай зочид буудал гэж байсан.

-“Аман хуур” кинонд гардаг бүтээн байгуулалт тэр үед өрнөж байв уу?

-“Аман хуур”-т гардаг хашаа байшин нураадаг зургийг Долоон буудалд авсан. Сүүлд л хашаа нурааж байгаа маягаар авсан л кино.

-Тухайн үед хүмүүсийн сонирхлыг татдаг барилга байв уу?

-Хамгийн гоё барилга Урт цагаан байлаа шүү дээ. Анхны хамгийн урт барилга, их гоё дизайнтай. Намхан хийгдсэн. Одоо тэгээд тухайн үеийн барилгуудыг тэнд энд байсан л гэж ярихаас байх юм алга. Улаанбаатарын музей байрлаж байна уу, Бөхийн өргөөний тэнд нэг байшин үлдсэн байх. Ахмадын ордон гээд байсан, байхгүй болсон. Одоо бөгтийсөн хүн зогсож байгаа хөшөө хэсэгт Улсын филармони байлаа. Тэнд “Цогт тайж” киноны зургийг авсан. Хоёдугаар давхраас ээж нь ном барьж буудаг шүү дээ. Тэр барилгууд одоо байхгүй болсон. Гадаадынхан тийм түүхэн барилгаа үлдээгээд, хамгаалаад явдаг юм билээ. Эсвэл тэр барилга нь байгууламжуудын хэвлийд бүтнээрээ орчихдог. Бүр хуучин барилгаа нөмөрт оруулаад дээр барилга барьчихдаг. Гэх маягаар үлдээдэг юм байна лээ. Манайх заавал нураагаад л оронд нь нэг юм барьдаг.

-Манайх хотожсон л гээд байгаа. Энд тэнд төлөвлөлтгүй бөөгнөрүүлэх нь хотжилт мөн үү?

-Энэ бол хотжилт биш. Астана хотын ерөнхий архитектор миний таньдаг хүн байдаг юм. Серик Руслан Беков гэж Казакстаны гавьяат архитектор хүн бий. Тэр хүн Казакстаны нийслэлийг байгуулсан ерөнхий архитектор. “Астанаг байгуулахад өчнөөн алдааг бид хийсэн. Танай Улаанбаатар түүнээс алдаатай хот. Ер нь эрүүл хот гэж хэлэхэд хэцүү. Үүнийг эрүүл болгох боломж ч байхгүй. Хотоо нүүлгээд, зарим хэсгийг нь гаргаад, зарим хэсгийг нь нураагаад, шинээр барих л зам байна. Одоо Улаанбаатарыг шинэчлэхээс нэгэнт өнгөрсөн байна” гэж хэлсэн. Тэр том хотын ерөнхий архитекторын нүдээр харахад ийм л байна. 1990 оноос хойш хотын төлөвлөлт гэж байхгүй болсон. Тэрнээс өмнө юу барихаа мэдэж байсан. Анхнаасаа Улаанбаатарын төлөвлөлт 1.5 сая хүнтэй болчихно гэж төлөвлөөгүй. Ийм их машинтай болно гэж бодоогүй. Хүн амаа 2.5 хувь өсөлттэй. Түүнээсээ тодорхой хувь нь Улаанбаатарт амьдарна. Аймгуудын өсөлт ч тийм их гэж төлөвлөөгүй. Тухайн үед аймгуудаас хот руу шилжихэд тийм амар байгаагүй. Одоо хүн хаана амьдрах нь чөлөөтэй болчихоор 1990 оноос хүн ам хот руугаа л овоорчихлоо. Дээрээс нь газар эзэмшилт хувьд өгдөг болсноор хотын төлөвлөлт гэж байхгүй болсон доо. Хотын төлөвлөлт гэж байсан боловч хэмжээг нь төлөвлөөгүй учраас сүүлдээ төлөвлөлт биш болчихсон л доо.

-Та олон хотоор явж үзсэн байх. Манайх шиг голын ай сав дотроо барилга байгууламж бариад байх юм уу?

-Ер нь хотуудыг голын дагуу барьдаг. Яагаад гэвэл усан хангамжийн асуудлаа шийдэж байгаа юм. Голынхоо дагуу барихдаа хэдэн метрийн зайтай байх вэ, тэр бүгд нь стандарт нормын дагуу төлөвлөлттэй. Хотын дундуур урсаж буй голоороо тээврийн хэрэгсэл болгочихдог. Бүр том сайхан суваг болчихсон. Жижиг зав, усан онгоц явж байхаар төлөвлөдөг. Тодорхой хэсэгт нь цөөрөмлөөд усан сан байгуулна.

Усан сангаасаа тодорхой хэмжээний ус тогтмол явдаг болгочихсон байдаг. Тэр нь ус зайлуулах хоолой гэх мэт дэд бүтцүүдийн ажил давхар хийгдчихсэн, үер усны аюул гэж байхгүй. тээврийн нэг хэрэгсэл болгож ашиглана. Зугаа цэнгэлийн талбай болгодог. Манайх бол Туул, Сэлбэ, Дунд голоо усан сан болгоод тээврийн хэрэгсэл зорчдог, зугаа цэнгэлийн төв болгох бүрэн боломжтой. Жил болгон хур тунадас хичнээн их орж байна. Үүнийг бид ерөөсөө ашиглаж чаддаггүй. Урсгаад л алдчихдаг.

С.ОТГОНБАЯР