Author: СОСОРБАРАМЫН ОТГОНБАЯР

Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн тамгын газар, Байгаль орчин аялал жуулчлалын яам, Ойн газар, Монголын мод үржүүлэг, цэцэрлэгжүүлэлтийн мэргэжлийн холбоо, НҮБ–ын Монгол дахь суурин төлөөлөгчийн газраас “Тэрбум мод” үндэсний аяны хүрээнд өчигдөр уулзалт зохион байгууллаа. Уг арга хэмжээнд мэргэжлийн 100 гаруй төлөөлөгч оролцсон байна. Энэ талаар сурвалжиллаа. Уг уулзалтад оролцсон “UBT Garden” ХХК-ийн ерөнхий инженер Н.Баяржавхлантай ярилцлаа.

---

-Танай компани хэдэн төрөл зүйлийн ямар модны суулгацууд тариалдаг вэ?

-Манайх 15-20 төрлийн хоёроос арван настай моднууд тариалдаг. Шилмүүст гурван төрлийн мод, навчит төрлийн модны суулгацууд бий. Навчит модны төрөл дотроо цэцэглэдэг, жимслэдэг гоёлын мод, жимсний тэхийн шээг, мойл, үрлийн модод байдаг.

-Хүмүүс ямар төрлийн мод ихэвчлэн авдаг вэ?

-Энэ жилийн байдлаар иргэд ихэнхдээ жимсний мод, шилмүүст мод, нарс, гацуур авч байна. Аж ахуйн нэгж байгууллагууд хамгаалалтын зурвас, ойн зурвас ойжуулалт хийх зорилгоор навчит болон шилмүүст мод асуудаг.

-Ерөнхийлөгчийн санаачилсан “Тэрбум мод” хөтөлбөр хэрэгжиж эхэлснээс хойш мод үржүүлгийн газруудын борлуулалт нэмэгдсэн үү. Хавар, намартаа борлуулалт хэр байдаг вэ?

-Яг энэ уулзалт дээр наад асуудлын чинь талаар ярилцаж байна. Энэ уулзалтад мод үржүүлгийн газрууд, уул уурхайн томоохон аж ахуйн нэгжүүд “Тэрбум мод” үндэсний хөдөлгөөний хүрээнд уулзлаа. Энэ жил борлуулалтын орлого маш муу байна. Манай компани жилдээ 100-гаад сая төгрөгийн борлуулалттай байдаг байсан бол энэ жил 10 сая төгрөг ч хүрсэнгүй.

-Яагаад?

-Бид харин тэр талаар ярилцлаа. Энэ асуудал юунаас болов, яагаад орлого буурав гээд. Урьд нь хавар намартаа хүмүүс боломжийн хэмжээнд борлуулалт хийдэг байсан. Энэ уулзалтад ярилцсаныхаа үндсэн дээр юу гэж үзэв гэхээр “Тэрбум мод” үндэсний хөдөлгөөн эхлэхдээ бэлтгэл үе шат, сорилтын үе шат гэх мэтээр хуваачихсан юм байна. Тэгэхээр ирэх жилээс тарилтын үе шат нь эхлэх юм байна. Түүнээс болоод энэ жил бэлтгэл үе шат нь болохоор уул уурхайн компаниуд ч эдийн засаг хүнд байгаа гэдэг үүднээс одоохондоо мод тариалалт руугаа ороогүй байгаа гэсэн. Ирэх хавраас мод тариалалт нь эхлэх байх гэсэн зүйл л ярилцлаа. Энэ жил мод үржүүлгийн газруудын орлого тэр чигээрээ муу байна гэсэн.

-Суулгацын үнэ наснаасаа хамаараад өөр байх уу?

-Суулгац нь навчит, шилмүүстээсээ хамаараад өөр үнэтэй. Мөн бортогтой, ил үндэстэй гэдгээрээ бас өөр. Бортогтой гэдэг нь хавар дөрөвдүгээр сараас эхлээд 11 дүгээр сар хүртэл тарьж болдог модыг хэлж байгаа юм. Ил үндэстэй гэхээр хавар намар мод тарьдаг өдөр байдаг даа. Унтаа байдалтай үед тарьдаг модыг ил үндэстэй мод гэдэг. Бортогтой нь хавраас эхлээд 11 дүгээр сар хүртэл хэзээ л бол хэзээ тарьж болдог мод. Үнийн хувьд бортогтой, ил үндэстэй, навчит, шилмүүст гэдгээрээ өөр өөр үнэтэй. Модны насжилтаараа мөн өөр үнэтэй. Манай Монголын ихэнх мод үржүүлгийн газрын үнэ нь хамгийн доод тал нь 1000 төгрөгөөс эхэлдэг. Ил үндэстэй нь 1000 төгрөгөөс 100 мянган төгрөг хүртэл үнэтэй бий. Модныхоо өндөр нам, насжилтаас хамаараад. Шилмүүст мод нь 800 төгрөгөөс эхлээд 400-500 мянган төгрөг хүртэл үнэтэй. Тэр нь бас л насжилт, өндөр намаас хамаарна.

-Танай мод үржүүлгийн талбай хаана байрладаг вэ. Иргэд сонирхож үзээд очиж авъя гэвэл?

-Манайх Дамбадаржаагийн хуучин эцсээс Бэлх рүү өгсөх замд 300 метр яваад замынхаа урд талд “Мод үржүүлгийн газар” гэсэн том самбартай, талбай байгаа.

-Модны суулгац худалдаж авах хүсэлтэй хүмүүс очиж үзээд, зөвлөгөө тусламж аваад худалдаж авах боломжтой юу?

-Тийм. Бид модоо хаана тарих, ямар зориулалтаар тарих, ямар газарт суулгах зэргээс нь хамаараад худалдан авагчдадаа үнэ төлбөргүй зөвлөгөө өгдөг. Манайхтай хамтран ажилладаг компаниудад арчилгааны зардлаа төлөх юм бол манай компаниас эхний гурван жилийн арчилгааг хариуцаад явдаг. Бидэнд мөн тарьж өгдөг үйлчилгээ байгаа. Зөвлөгөө өгнө, арчилгаа үйлчилгээг хийх гэх мэтээр хэрэглэгчийн хүссэн үйлчилгээг хийх боломжтой.

-Танай компани хэдэн ажилтантай вэ. Ажилчдынхаа нийгмийн даатгал, татвар гэх мэтийг төлдөг үү. Энэ жил орлого эрс багассан гэлээ. Яаж ажиллаж байна вэ?

-Манайх үндсэн 15-18 ажилтантай. Улирлын чанартай 4-10 дугаар сарын хугацаанд 20-30 хүн авч ажиллуулдаг. Бүгдэд нь нийгмийн даатгал, эрүүл мэндийн даатгал төлөгдөнө. Бид мод тарихаас гадна зүлэг тарих, ногоон байгууламжууд хийх үйлчилгээг давхар хийдэг болохоор солонгороод тэдгээрээр орлогоо нөхөөд явдаг.

Манай компани 2012 онд байгуулагдсан. Түүнээс хойш мод үржүүлэг, ногоон байгууламж, тохижилт үйлчилгээ хийгээд явж байна. Урьдны жилүүдэд балансаа бариад цалингаа тавиад, татвар даатгалаа төлөөд таардаг байсан. “Тэрбум мод” хөдөлгөөн эхэлснээр эрэлт ихсээд борлуулалт сайжрах байх гэж найдаж байна. Энэ жил бэлтгэл үе шат нь болоод ч тэр үү борлуулалт муу байна. Ирэх жилээс борлуулалт нэмэгдэх байх аа.

-Мод үржүүлгийн салбарт шинэ техник технологи хэр нэвтэрдэг вэ. Танай компанийн хувьд шинээр нэвтэрсэн технологийг хэрэгжүүлэх боломж хэр байдаг вэ?

-Манайх Монголдоо хамгийн анх бортогтой мод гэдэг шинэ технологийг нэвтрүүлсэн. Анх Монголдоо модыг бортгонд үржүүлж эхэлсэн компани. Одоогоор манайх аль болох хүмүүсийнхээ хөдөлмөрийг хөнгөвчлөх зорилгоор механикжуулах ажил хийх гэж байна. “Тэрбум мод” хөдөлгөөний хүрээнд боломжтой тоног төхөөрөмжийг оруулж, технологийн шинэчлэл хийхийг зорьж байна. Одоогоор гадагш дотогшоо судалгаа хийгээд л явж байна. Хувийн компанид шууд шинэ технологи нэвтрүүлье гэхээр нэг шинэ механик машин л гэхэд дор хаяж 1-2 тэрбум төгрөг болдог. Бид гэхдээ аль болох боломжоороо шинэ тоног төхөөрөмжийн судалгаа хийж байна. Шинэ технологи оруулж ирэх мөнгөний боломж жаахан дутмаг байгаа. “Тэрбум мод” хөтөлбөр хэрэгжээд, борлуулалт сайжраад ирвэл бид шинэ технологи нэвтрүүлж, ажилчдынхаа хөдөлмөрийг хөнгөвчилнө.

-Танайх хичнээн га талбайд модны суулгац тарьж байна. Яг одоогоор хүмүүс худалдан авалт хийхэд хэдэн суулгац зарах нөөцтэй байна вэ?

-Манайх мод үржүүлгийн 45 мянган м.кв га талбайтай. Тэндээ бид үрээр нь тарьдаг. Тариад 1-2 настай болгоод бортгондоо шилжүүлээд борлуулалтаа хийдэг. 1-2 настай арай борлуулалтад гарах болоогүй 5 сая ширхэг мод байгаа. 2024 оны намар, 2025 оны хавраас борлуулалтад гаргана. Бэлэн борлуулалтад гарах 100 мянга гаруй суулгац бий. Төрөл зүйлээсээ хамаараад янз бүрийн суулгацууд байна.

-Жилд хичнээн суулгац борлуулах хүчин чадалтай вэ?

-Манайх жилд 500 мянган суулгац борлуулах хүчин чадалтай. “Тэрбум мод” хөтөлбөр эхлэхээс өмнө суулгацыг тэгж ихээр нь авдаггүй байсан. Зуслангийн газартаа мод тарих гэсэн юм. Хаусныхаа гадна талыг тохижуулах гэсэн юм гэдэг байдлаар ганц нэгээр л хүмүүс авдаг байсан. “Тэрбум мод” хөтөлбөр хэрэгжиж эхэлснээр бид суулгацын төрөл зүйлээ олшруулаад 2025 оны хавраас эхлээд бид жилд 5 сая ширхэг суулгац зарах боломжтой болж байгаа. Одоогийн байдлаар 100-300 мянган суулгац гаргах боломж байна. Гэхдээ тэгж борлуулж чадахгүй л байна л даа. “Тэрбум мод” үндэсний хөдөлгөөнийг маш үр дүнтэй хэрэгжээсэй гэж хүсч байгаа.

Эргээд бид 10 жилийн дараа харахад тэрбум мод маань ургасан байгаасай гэж хүсдэг. Би ойн инженер мэргэжил эзэмшээд 20 гаруй жил ажиллаж байгаа. Сэтгэл зүрхээ зориулан тарьсан мод бүхэн минь ургаасай гэж хүсч байна даа.

Ингээд мод үржүүлгийн аж ахуй эрхэлдэг таван байгууллагын холбогдох утсыг хүргэж байна.

“UBT Garden” ХХК-99049214, 89066896

“Мөнх ногоон тал” ХХК- 99050505, 99070006

“Zen Garden” ХХК-9000-3199

“Төгөл мод үржүүлэг”- 9917-0889

“Байгалиа дээдлье”- 99585858

С.ОТГОН

Монгол үндэсний бөхийн холбооны дэд тэргүүн асан, МУСГЗ, доктор Д.Данзантай ярилцлаа.

-ЗГХЭГ-ын дарга Д.Амарбаясгалан өчигдөр (уржигдар) Засгийн газраас хэлэлцсэн асуудлын талаар мэдээлэхдээ допингийн асуудлаар олон нийтээс санал авна. Иргэдээс санал авч дэмжигдсэн тохиолдолд Үндэсний бөхөөс допингийн шинжилгээ авахгүй гэх утгатай мэдэгдэл хийсэн. Та Монголын үндэсний бөхийн холбоонд олон жил ажилласан хүний хувьд энэ талаарх байр сууриа илэрхийлэхгүй юу?

-Юуны өмнө хэлэхэд Д.Амарбаясгалан сайд яг авахгүй гэсэн утгаар хэлээгүй шүү. Олон нийтийн санал авах тухай л ярьсан. Энэ зөв. Яагаад гэвэл манай зарим хүмүүс үндэсний бөхөөс допингийн шинжилгээ авах шаардлагагүй гэж ярих нь бий. Иймд олон нийтийн саналыг аваад мухарлах нь дээр. Дахиж ийм юм ярихгүй болно шүү дээ. Ингэж хэлэхийн учир нь хэрэв олон нийтээс үндэсний бөхөөс допингийн шинжилгээ авахгүй байх асуудлаар санал авбал үүнийг дэмжих хүн бараг гарахгүй гэдэгт би баттай итгэж байна. Тухайлахад, бөхчүүдээс эхлээд үүнийг огт зөвшөөрөхгүй. О.Хангай аварга “Хэрэв тэгвэл бөхөө барилдахаа болихоос өөр аргагүй” гэж байна лээ. О.Хангай аварга ухаандаа тийм зүйлийг хэзээ ч хэрэглэхгүй гэдгээ хэлж байна шүү дээ. Тэгэхээр ид залуу насандаа яваа сайхан бөхчүүд барилдахаа болих зам руу орно. Тэгээд монгол бөх гэдэг өв соёл байхгүй болно. Нөгөө талаас олон улс үндэснийхээ спортын тамирчдаас допингийн шинжилгээ авдаггүй жишээ ярьж байна. Бид олон улсын юм болгоныг дууриах албагүй. Монгол Улсад өөрийн гэсэн онцлог, ондоошил гэж юм байх ёстой. Үүнийг саналаа өгөх олон түмэн мэднэ. Допингийн хор холбогдлыг тамирчид байтугай жирийн хүн ч сайн мэддэг болчихсон шүү дээ.

Бас нэг сайн мэдээ нь 32 бөхөөс шинжилгээ авахад нэг л бөхөөс илэрлээ шүү дээ. Энэ бол манай бөхчүүд допинг хэрэглэж болохгүйг бүрэн ойлгочихсон байгаагийн шинж. Өмнө нь 16 бөхөөс авахад 3-4 гарчихдаг байсан.

-Допинг хэрэглэх нь ямар хор хохиролтой вэ?

-Допинг хэрэглэсэн дугуйн тамирчин уралдааныхаа замд нас барсан тохиолдол бий. Хүндийн өргөлтийн тамирчин штангаа өргөж байгаад гар нь хугарсан баримт ч байдаг. Дэлхий дахин допингийг эсэргүүцээд байхад бид дэлхийн нэг эд эс юм бол, дэлхийн нэг л бүрэлдэхүүн юм бол бас л эсэргүүцэх ёстой. Монгол бөх маань манайд хөгжиж буй бөхийн төрлийн бүх спортын үндэс суурь болдог. Монгол бөхөөрөө барилддаг бөхчүүд л чөлөөт, жүдо, самбоор барилддаг. М.Лхагвагэрэл заан дэлхий, олимпод амжилт гаргахын төлөө зүтгэж байгаа. Үндэсний бөхдөө аварга, арслан болохын төлөө зүтгэж байгаа. Тэгэхээр М.Лхагвагэрэл ухаандаа түүнийг хэрэглэж болох уу.

-Болохгүй л дээ.

-Болохгүй байгаа биз. Миний хэлэх гол зүйл манай үндэсний спорт манайд хөгжиж байгаа дэлхийн олон спортын суурь болдог. Бусад улс гүрэнд байдаг үндэсний гэх спортуудтай огт адил биш. Дахин хэлэхэд Д.Амарбаясгалан сайд шууд болиулъя гэж хэлээгүй. Хүний хэлсэн үгийг бид зөвөөр ойлгох хэрэгтэй. Ард түмнээс санал асууя гэсэн. Тэгвэл ард түмэнд тийм үзэл бодол байхгүй гэж би бат итгэж байгаа. Тийм учраас тэгж бардам хэлсэн байх гэж бодож байна.

-Олимпод цагаан тугийн доор орох эрсдэл үүссэн байгаа энэ үед ийм шийдвэр гарвал манайд хэрхэн нөлөөлөх вэ?

-Дээд зэргийн муугаар нөлөөлнө. Б.Бат-Эрдэнэ сайд өөрөө тамирчин хүн. Допингийн асуудлаар маш шаргуу ажиллаж байгааг би сайн мэдэж байна. Хууль дүрмийг нь дэлхийн жишигт нийцүүлэн шинэчлээд, спортын тухай хуульд тусгай бүлэг оруулах гээд ажиллаж байгаагаа хэлж байна лээ. Тэгэхгүй бол болохгүй. Энэ чинь цаг авдаг ажил шүү дээ. Зөндөө ахиц гарч байгаа юм байна лээ. Допингийг оруулж ирдэг сүлжээг уг үндсээр нь тасалж болно. Хил, гааль, тагнуултайгаа хамтраад энэ ажлыг Спортын хороо, Олимпын хороо хийж байгаа гэж ойлгож байна. Энэ бүгдээ ном ёсоор нь болгоод Дэлхийн допингийн эсрэг байгууллага, ОУОХ-ндоо мэдэгдэх бололцоотой гэж бодож байна.

-Нөгөө талаас Допингийн үндэсний хороо бөхчүүдээс авсан допингийн шинжилгээний хариуг хуурамчаар гаргадаг, сорьцыг сольдог гэх мэт мэдээлэл явлаа. Энэ талаар таны байр суурь ямар байна вэ?

-Би тийм зүйл байхгүй гэж бүрэн итгэдэг хүн. Гэтэл таагүй мэдээлэл гарсан нь даанч харамсалтай. Үүнийг хуулийнхан шалгаад, эцэслэн тогтоох байх. Тэр болтол юу ч хэлэх боломж алга. Одоогоор хардлага, таамаглалын төдий л байна шүү дээ. Хэрэв хардлага үнэн байвал мөн ч харамсалтай юм болно доо. Жилийн өмнө 38 бөхийн тухай шуугиад намдсан, тэр илрэх байх, завшсан, хохирсон бөхчүүд ч олноор гарах байх. Энэ төр засаг чинь шударга бус бүхнийг хайр найргүй илчилж, засах гээд зүтгээд байна шүү дээ.

С.ОТГОНБАЯР

 

Хүмүүнлэгийн ухааны их сургуулийн Сэтгүүл зүйн багш доктор, дэд профессор Л.Ариунтай ярилцлаа.

---

-Та шинээр томилогдсон ХЗДХ-ийн сайд Б.Энхбаярын “Мөрдөн шалгах ажиллагааны нууцыг задруулсан тохиолдолд торгох шийтгэлийг хүчингүй болгож, 1-5 жил хорих ялтай болгож ялын бодлогыг чангатгах”-аар төлөвлөж байгаа тухай мэдэгдлийг сонссон байх. Сэтгүүлчийн мэргэжлээр оюутан бэлтгэдгийн хувьд та үүнийг хэрхэн харж байна вэ?

-Доромжлох үйлдлийг Эрүүгийн хуульд тусгах гэсэн энэхүү оролдлогын УИХ-аар хэлэлцэх нь маш олон хор хохирлыг дагуулах бодит эрсдэлтэй. Зөвхөн сэтгүүл зүй, хэвлэл мэдээлийн салбарт хамаатай асуудал биш иргэд сонгогчдынхоо мэдэх эрх, шүүмжлэлт дуу хоолойг хязгаарлах оролдлого гэж үзэж болно. Монгол Улсын Их хурлаас баталсан “Алсын хараа 2050” Монгол Улсын урт хугацааны хөгжлийн бодлогын эрхэм зорилгод “… хүмүүнлэг нийгмийг цогцлоож, ардчилал, шударга ёсны засаглал бэхжүүлэх” талаар тусгасан. Гэтэл энэ оролдого үйлдэл нь ардчилсан Монгол Улсад байх боломжгүй үйлдэл юм.

Мөрдөн байцаалтын нууц задарлаа гэхэд тухайн хэрэгт мөрдөн байцаалтын багаас гадна прокурор, хохирогч, сэжигтэн, гэрч гэх мэтээр хэргийн маш олон оролцогч байдаг. Тэдний хэнээс ч мэдээлэл задрах боломжтой. Үүнээс болж хэн нэгнийг хэлмэгдүүлэх магадлал үүсч болох уу?

-Хангалттай үндэслэл болон судалгаанд суурилаагүй дээрх хуулийн төслийн өргөн барихдаа олон улсын зөвлөмж, мэргэжлийн байгууллагын саналыг тусгаагүй. Хэвлэл мэдээлэл, иргэдийн эрхийн асуудлыг хөндөж байж тэдний олон талт оролцоотой хэлэлцүүлэг, санал дүгнэлтийг аваагүй нь ямар зорилготой вэ гэдэг нь эргэлзээтэй. Үүнийг хэвлэл мэдээлэл, иргэний нийгмийн байгууллагууд хардаж, эрс эсэргүүцэж байгаа.

-Эх сурвалж сэтгүүл зүйд ямар үүрэгтэй вэ?

-Олон нийтэд мэдээллийг бодитой хүргэхийн тулд тухайн үйл явдалтай холбоотой янз бүрийн түвшний эх сурвалжтай холбогдох хэрэг гардаг. Сэтгүүлч эх сурвалжийнхаа аюулгүй байдлыг хангах, тэдний итгэл үнэмшлийг олж авах нь туйлын чухал. Тиймээс Хэвлэл мэдээллийн ёс зүйн зарчимд “Хүний итгэлийг хүлээж, олсон мэдээллийнхээ эх сурвалжийг ямар ч тохиолдолд чанд нууцална” гэсэн агуулгатай заалт бий. Ийм заалт Монголын үндэсний олон нийтийн радио телевизийн хуульд ч бас бий. Өөрөөр хэлбэл олон нийтийн эрх ашгийг зөрчсөн, нийгэмд хор хохирол учруулах буруутай үйлдлийг ил тод бөгөөд шударгаар шүүмжлэх эрх Монгол Улсын иргэн бүрд байх ёстой. Ингэснийхээ төлөө эрүүгийн гэмт хэрэгтэн болох эрсдэл, оролдлого үүсгэж байна.

-Сэтгүүлч эх сурвалжаа хамгаалах, нууцлах үүрэгтэй. Тэгвэл хууль хүчний байгууллага сэтгүүлчийн эх сурвалжийг хэлүүлэх ёстой юу. Бид эх сурвалжаа хамгаалахын тулд юу хийх шаардлагатай вэ?

-Сэтгүүлч эх сурвалжаа хамгаалж чадахгүй бол бодитой мэдээлэл авах, хүргэх нөхцөл боломжгүй л болно гэсэн үг. Нэр төр гутаах, доромжлолтой холбоотой зохицуулалтыг Эрүүгийн хуульд оруулахгүйгээр шүүмжлэлт, эрүүл дуу хоолой, үзэл бодлоо илэрхийлэх эрхийг хамгаалах бүрэн боломжтой. Энэ нь бусдыг доромжлох явдлыг өөгшүүлэхгүй бөгөөд үүнийг иргэний хэргийн шүүхээр болон хэвлэл мэдээллийн өөрийн зохицуулалтын байгууллагаар шийдүүлэх арга зам нь илүү тохиромжтой гэдгийг олон улсын байгууллагууд сануулсаар байна. Өөрөөр хэлбэл, хүний нэр төр алдар хүндийг хамгаалах, нөгөө талаас шударга, чөлөөт хэвлэл мэдээлэл болон иргэний нийгмийн идэвхтэнүүд айдасгүй, аюулгүйгээр үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх чөлөөг нэгэн зэрэг хангах бүрэн боломж бий гэсэн үг юм.

-Сайдын дээрх шийдвэр хэрэгжээд эхэлбэл гарах хор уршиг нь юу вэ?

-Дараах хор хохирлыг дагуулах бодит эрсдэл байна хэмээн мэргэжлийн байгууллагууд дүгнэсэн байна. Нэгдүгээрт, үг хэлэх, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх хүний язгуур эрх чөлөөг хэтрүүлэн хязгаарлах, хясан боогдуулах, урвуулан ашиглах замаар ардчиллын үнэт зүйлээс ухрах. Хоёрдугаарт, шүүх хяналтын байгууллагад хүний нэр төр алдар хүндийг гутаасан гэх нэхэмжлэлийг улам өргөжүүлэх замаар үндэслэлгүй, зохиомол хохирол үүсгэх. Гуравдугаарт, төрийн үйл ажиллагааны нээлттэй, ил тод байдал, шударга ёс, тэгш эрх, боломжийн талаарх иргэдийн чөлөөт шүүмжлэх эрх, эрх чөлөөнд халдаж цензур тогтоож, айдас үүсгэх. Дөрөвдүгээрт, шаардлагагүй хууль тогтоомжоор дамжуулан хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлд төрд хяналт тогтоох чөлөөт сэтгүүл зүйг боомилох. Тавдугаарт, үндэслэлгүйгээр эрүүгийн гэмт хэрэгтэн болох эрсдэл иргэд, сэтгүүлчид, иргэний нийгмийн төлөөллийнхөнд учраад байна.

-Энэ шийдвэр хэрэгжиж эхэлснээр сэтгүүл зүйн салбар яаж өөрчлөгдөх бол?

-Чөлөөт сэтгүүл зүй хөгжиж, Монгол Улс ардчилсан улс гэж хэлэх боломжгүй л болох байх даа. Иймэрхүү практик зөвхөн ОХУ-д л байдаг тухай судалгаа бий.

-Хамгийн сүүлийн жишээ гэхэд сэтгүүлч мэдээлж байж жолоочид мэдээлэл авч хэрэгтнийг барьсан. Хэрэв энэ мэтээр мэдээлэл дамжуулахгүй бол нийгэмд ямар байдал үүсч болох вэ?

-Нийгмийг бодитой мэдээллээр хангаж, танин мэдүүлж, соён гэгээрүүлж гэх мэтээр олон сайн сайхан нөлөөг хэвлэл мэдээлэл, сэт-гүүлчид үзүүлдэг, үзүүлсээр ч байгаа. Эрүүл нийгмийг цогцлоож, ардчилсан улс орныг хөгжүүлэхэд хэвлэл мэдээллийн чөлөөт байдал хамгийн чухал нөлөөтэй. Хатуу хязгаарлалт хууль цаазаас илүү зөөлөн хэм хэмжээг олон улс зөвлөж байгаа. Гүтгэх, доромжлохтой холбоотой асуудлыг шүүхийн бус шугамаар буюу Хэвлэлийн зөвлөл зэрэг хэвлэл мэдээллийн өөрийн зохицуулалтын механизмаар шийдвэрлэх нь зүйтэй байна.

-Хэвлэл мэдээллийн байгууллагууд тэр тусмаа эрэн сурвалжлах сэтгүүл зүйд эх сурвалжгүй болно гэсэн айдас сэтгүүлчдэд учирлаа. Сэтгүүлчид эх сурвалжгүйгээр яаж ажиллах вэ?

-Ажиллах ямар ч боломж байхгүй. Сэтгүүл зүй хөгжих, оршин тогтнох ямар ч арга зам үлдэхгүй. Ийм нөхцөл байдал яагаад ч бий болгож болохгүй.

-Энэ нь нэг үгээр Дөрөв дэх засаглал буюу хэвлэл мэдээллийнхний амыг барих үйлдэл мөн үү?

-Шууд утгаараа мөн. Хамгийн гол нь ганц хэвлэл мэдээлэл, сэтгүүлчид биш. Иргэд олон нийт, сонгогчид, иргэний нийгмийн төлөөлөл ч үг хэлэх, үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх чөлөө, шүүмжлэлт үзэл бодлоо хаалгаж байна гэж ойлгож болно.

-Ямарваа нэгэн хэргийг мэдээлэхгүйгээр үнэн бодит байдал илрэх боломтой юу?

-Асуух юун. Жинхэнэ хуурамч мэдээлэл, тархи угаалт л хөгжих байх даа.

-Сэтгүүлч мэдээлж байж тэр мэдээлэл амилж нийгмийн хараанд өртдөг. Гэвч одоо эх сурвалжаа ялтан болгох хэмжээнд хүрвэл энэ нь хэнд хамгийн ашигтай вэ?

-Цөөн хэдэн ёс зүйгүй улстөрчид, УИХ-ын гишүүдэд л ашигтай байх.

-Хэрэв сэтгүүлч эх сурвалжгүй байсан бол ЖДҮ, Хөгжлийн банк, 60 тэрбумын хэрэг, нүүрсний хэрэг гэх мэт нийгэмд асуудал тарьсан том хэргүүд олны хараанд өртөж чадах байсан уу?

-Зөвхөн дээрх хэргүүдээр тогтохгүй маш олон үйл явдал асуудлыг төр засаг олон нийтийн хараанд авчирч эергээр шийдүүлж ирсэн. Монголын нийгмийн хөгжил, өнөөгийн энэ чөлөөт сэтгүүл зүйн хөгжилд хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд, сэтгүүлчид, мэргэжлийн байгууллагууд маш өндөр үүрэг гүйцэтгэж ирсэн юм шүү. Одоо харин ухралт хийх гээд байна. Уг нь манай оронд 2015 оноос хэвлэл мэдээллийн өөрийн зохицуулалтын тогтолцоо бүрдэж, редакц болон иргэний хоорондын зөрчил маргааныг үр дүнтэй шийдвэрлэдэг жишиг загвар бий болсон. Үүнийг маань Зүүн Европ, Төв Азийн улс орнууд сайн туршлага болон суралцаж байна. Бид салбар дотроо ёс зүйгээ хэлэлцэж, сургалт судалгаагаар өөрсдийн алдаа дутагдлаа засах гэж маш олон ажлыг хийж байгаа үр дүнгээ ч өгөөд эхэлсэн. Хатуу хууль тогтоомжоор хэвлэл мэдээллийг зохицуулахгүй эргээд хүний эрхийн зөрчил болдог тул хэвлэл мэдээллийн өөрийн зохицуулалтын механизмаар шийдвэрлэх нь зүйтэй болох тухай олон үндэслэл, судалгаа бий л дээ.

-Энэ хууль хэрэгжээд эхэлбэл сэтгүүлч яаж ажиллах ёстой болох вэ?

-Хүмүүнлэг, энэрэнгүй, шударга иргэний ардчилсан нийгэм цогцлоох нь монгол хүн бүрийн хамтын зорилго билээ. Шударга ёс, үндэснийхээ эв нэгдлийг дээдэлж үг хэлэх, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх хүний эрх, эрх чөлөөг улам бататгахын төлөө уг хуулийн төслийг эсэргүүцэх нь бидний өнөөдрийн хийх ёстой ажил. Энэ хуулийн төслийг дэмжихгүй байх гэж найдаж байна.

-Сэтгүүл зүйн салбар үүн дээр хэрхэн ач холбогдол өгч хандах ёстой вэ?

-Сэтгүүлчид, судлаачид, иргэний нийгмийнхэн, иргэд олон нийт бүгд энэ оролдлогыг эсэргүүцэж байр сууриа илэрхийлэх хэрэгтэй гэж бодож байна. ХМХ, мэргэжлийн байгууллагууд, судлаачид, сэтгүүлчид зэрэг манай салбарын хүмүүс энэ их хор хохирол дагуулах оролдлогыг зогсооход бүхий л арга хэлбэрээр дуу хоолойгоо хүргэхээр ажиллаж байна. Мэргэжлийн үйл ажиллагаа явуулах, Монголд чөлөөт сэтгүүл зүйг хөгжүүлэхэд саад болох энэхүү үйлдлийг зогсоох нь угаасаа бидний үүрэг юм. Олон нийт, сонгогчдынхоо үг хэлэх, үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх чөлөө, шүүмжлэлт дуу хоолойг хамгаалж “Доромжлох” үйлдлийг Эрүүгийн хуулиар зохицуулахаар өргөн мэдүүлсэн төслөөс татгалзаж Монгол Улсын урт хугацааны хөгжлийн бодлогод нийцсэн алхам хийхийг УИХ-ын гишүүдээс хүсч байна.

С.ОТГОНБАЯР

 

АН-ын даргын зөвлөх, доктор Н. Тэгшбаяртай ярилцлаа.

-Таныг физикийн ухааны докторын хувьд хоёулаа ярилцаж байсан. Энэ удаад эрхзүйч, Олон улсын арбитрчийн хувьд ярилцъя. Сүүлийн үед хотод үүсээд байгаа асуудлуудыг бүгд харж байгаа байх. Автобус, нүүрс гээд л баахан асуудал гарлаа. Та эдгээр асуудлуудыг эрхзүйч хүнийхээ хувьд хэрхэн харж байна вэ?

-Ардын намын авлигачид арай дэндэж байна. Гудамжны цас цэвэрлэх гээд агуулахын тоос сорогчийг автобусны мөнгөөр авчихаж байна. Шинэ автобусны мөнгөөр хуучин ногоон сэг чирч ирлээ. Улаанбаатар ямар хуучин автобусны оршуулгын газар юм уу. Ер нь ардын нам сүүлийн 100 жилээс бараг 96 жилд нь эрх барьж, олонхи байлаа. Өнөөдрийн авлига хээл хахуулийн автор нь ардын намын үе үеийн цүнх баригчид бөгөөд тэд дарга нарынхаа ялыг үүрсээр өнөөг хүрсэн. Ийм авлигын гинжин хэлхээг тасалж, ардын намыг чөдөрлөх нийгмийн шаардлага үүсээд байна. Сүүлдээ авлига хээл хахуулиа далдлахын тулд гэмт хэргээр олон нийтийн санаа бодол тархийг угааж, шударга ёсны жагсаалын өмнөөс жагсаалаар цурам хийж байна. Цаг хугацааг эргэн сануулахад, авлигачдыг ажлаа хий гэж жагсдаг галзуу өвчин шиг эргүү жагсаал Монголоос өөр хаана ч байхгүй. Өөрөөр хэлбэл, огцор гэж жагсдаг болохоос ажлаа хий гэж жагсдаггүй юмаа. Ардын нам авлигын мөнгөөр жагсаалыг хүртэл худалдаж авч монголыг мөхөөх зам руу явуулж байна. Эрдэнэт мэт томоохон газруудад Бүрэн эрхэт төлөөлөгч гээд Монголд өнгөтэй өөдтэй бүх газар үндсэн хууль зөрчсөн томилгоо хийж далд, нууцын тамгаар их наяд, их наядын худалдан авалт хийж байгаа нь олон нийтийн дургүйцлийг өдөөж байна. Эмч нар цалингаа нэмүүлэх гэж жагссаны төлөө байцаагддаг, дайныг эсэргүүцсний төлөө залуус цахим гав зүүдэг цадиггүй эрхзүйн болон үндсэн хуулийн зөрчил ил цагаандаа гарлаа. Аймаг нийслэлийн ИТХ-ын бүрэн эрхэд халдаж Ардын нам аймаг нийслэлийн засаг даргыг шууд томилж нийслэл, аймгийн иргэдийн хурлын төлөөлөгчдийн эрхэд бүдүүлгээр халдаж байна. Ардын намын алдаа дутагдлыг хэлсэн иргэд, сөрөг хүчинг нийгмийн сүлжээгээр дамжуулж эр зориг, шударга тэмцлийг нь мохоодог үзэгдэл газар авлаа.

Манай улс зах зээлийн нийгэмд шилжсэнээс хойш энэ байдал эхэлсэн гэх хүмүүс бий. Зах зээлийн үндсэн зарчим яг юу вэ?

-Сая би дээр дурдсан. Энэ бол Ардын намын бий болгосон 100 жилийн зовлон. Социалист, коммунист маягийн сэтгэлгээтэй хүмүүс баян байх дуртай боловч баян хүнд дургүй байх нь элбэг. Шударгаар баяжсан хүмүүсийг хүндлэх. Худал хулгайгаар баяжсан хүмүүстэй тэмцэх ёстой. Зах зээл бол үг хэлэх эрх чөлөө, хувийн өмчтэй байх эрх чөлөө. Баялаг бүтээх эрх чөлөө юм. Сүүлийн жилүүдэд зах зээлийн бус төрийн ноёрхол улам ихээр тогтож буйд харамсаж явдаг. Угтаа бол зах зээл гэдэг ёс суртахуун юм. Гэвч бид тийм ёс суртахуунлаг нийгмийг бүтээж чадахгүй байна.

-Хөдөө хотгүй аль болох илүү л авахыг боддог болж. Энэ юутай холбоотой гэж та бодож байна вэ?

-Илүү авах биш бүтээсний хэрээр, үйлчилгээ үзүүлснийхээ хэмжээнд цалин хөлсөө авах ёстой. Гэтэл дээр дооргүй шударга бус байна гэж шүүмжлэх боловч жишээлбэл, таксины жолооч шударга байх ёстой гэж төр засгаа харааж явсаар яг өөрөө төлбөр авах болохоор илүүг нэхдэг. Ийм сэтгэлгээнээс салах цаг болжээ. Өөрөөр хэлбэл нийтээрээ гэгээрч, сэхээрч байж бузар булай худал хулгайч улстөрийг сонгуулийн замаар ордноос түлхэн гаргаж чадна. Нийгмийн халамж хэрэгтэй хүмүүст очих ёстой. Гэтэл ардын намаас сонгогдсон хорооны дарга, хэсгийн ахлагч нарт таалагдсан айлуудад очдог явдал хавтгайрсан талаар гэр хорооллын иргэд гомдол мэдүүлцгээж шивэр авир хийж байна. Иргэн бүр өрийн дарамтанд амьдарч байна. Нэг иргэнд 30 гаруй сая төгрөгийн өр ногдож байна. Мөн иргэдийн халаас хоосон байна. Тиймээс улсаа, иргэдээ өрийн дарамтгүй болгох нь нийгмийн шаардлага болжээ.

-Та АН-ын даргын зөвлөхийн хувьд өнгөрсөн долоо хоногт эхэлсэн чуулганыг харсан байх. Ирэх жилийн төсвийг хэрхэн хэлэлцэхийг харж байна уу?

-Үлгэрийн төсөв 2024 гэж хэлмээр байна. Нүүрсний экспорт 60 сая тн төлөвлөсөн нь энэ оны хүлээгдэж буй гүйцэтгэл түүхэн экспорт 50 сая тн хэмжээг 20 хувь нэмэгдүүлсэн байна. Би хувьдаа 2024 оны төсвийг үрэлгэн, үлгэрийн, сонгуулийн төсөв болсон гэж дүгнэнэ. Энэ бол их бүдүүлэг ирээдүйн орлогоо бодит бусаар нэмэгдүүлж тооцсон төсөв юм.

Онлайн худалдаа эрхлэгчид, Карго тээврийн компаниуд ачаа бараа орж ирэхгүй удаж байгаа талаар мэдээлсэн юм. Энэ талаар Гаалийн ерөнхий газрын хэвлэл мэдээллийн ажилтан Б.Сайханзаяагаас тодрууллаа.

-Ачаа бараа орж ирэхгүй удааширч байна гэсэн мэдээлэл байна. Та үүнд тайлбар өгөхгүй юу?

-Хятадын боомтууд хэд хоног ажиллахгүй амарсан. Одоо хэвийн горимондоо орчихсон ажиллаж байгаа. Замын-Үүд-Эрээн боомт есдүгээр сарын 29 болон аравдугаар сарын 1, 3-ны өдрүүдэд амарсан. Энэ хооронд авто замын боомт нь бас амарсан. Түүнээс болж хэд хоног ачаа овоорсон байх магадлалтай. Гашуунсухайт, Шивээхүрэн, Бичигт, Хавирга, Ханги, Булган, Бургастай, Сүмбэр, Рашаан боомтууд аравдугаар сарын 7-ны өдрийг хүртэл амарсан юм байна. Одоо бол хэвийн горимдоо орсон.

-Олон нийтийн сүлжээгээр оросын ачаа 15 төгрөг, монголын ачаа 100 төгрөгөөр тээвэрлэж байна гэсэн зүйл яваад байх юм. Энэ ямар учиртай юм бол?

-Түүнийг гаалийн байгууллага мэдэхгүй. Ачаа тээврийн компаниуд үнээ хэрхэн тогтоох нь тэдний дотоод асуудал л байх.

Ингээд үнэ болон төмөр замын ачаа тээврийн талаар УБТЗ-ын Тээвэр зохион байгуулалтын алба, чингэлэг тээврийн хэлтсийн дарга А.Алтаншагайгаас тодрууллаа.

-Ачаа тээвэр орж ирэхгүй удаад байна гэх юм. Чингэлэг тээвэр дээр нөхцөл байдал ямар байна вэ?

-Удаж байгаа юм байхгүй. Сая хятадын тал арваад хоног амарсан. Өчигдрөөс ажил нь эхэлсэн байх. Манайд ирсэн ачаа бараа хүлээгдэхгүй шууд наашаа ачаад оруулж байгаа. Хятадын боомтын асуудлыг төмөр зам зохицуулахгүй шүү дээ. Монгол Улсын хилээр орж ирсэн юмыг л бид нааш нь тээвэрлэж авчрах үүрэгтэй. Улаанбаатар хотын терминалууд хэвийн ажиллаж байна. Замын-Үүдийн шилжүүлэн ачих анги хэвийн ажиллаж байгаа. Тээвэр хэвийн явж байна ямар нэгэн гацалт, саатал байхгүй.

-Олон нийтийн сүлжээгээр оросын ачаа 15 төгрөг, монголын ачаа 100 төгрөгөөр тээвэрлэдэг гэх зүйл яваад байна. Энэ ямар учиртай юм бол?

-Тийм зүйл ерөөсөө байхгүй. Төмөр замчдыг өнөөдөр транзит тээвэр тэжээж байна. Тэр ямар ч эх сурвалжгүй худал мэдээлэл.

Улаанбаатар хотын нийтийн тээврийн парк шинэчлэл хийхээр энэ онд 384 автобус шинээр авна хэмээн нэгдүгээр сард Нийслэлийн засаг даргын тамгын газраас мэдээлж байв. Ингээд энэ оны нэгдүгээр сараас эхлэн ээлж дараалан шинэ автобусууд оруулж ирсэн. Хамгийн сүүлд “Ногоон автобус”-ын дуулиан гараад байгаа. Уг автобусуудыг өнгөрсөн есдүгээр сард оруулж ирээд олон нийтэд үзүүлсэн. Гэвч “Ногоон автобус” нь хуучин хэмээн холбогдох хүмүүсийг АТГ-аас шалгаж, заримыг нь цагдан хориод байгаа. Энэ талаар ч нэмэлт мэдээллүүд гарч, хэргийн материалууд нэмэгдэж буйг эх сурвалжууд үгүйлсээр байгаа юм. Өмнө нь манай сонин уг ногоон автобусыг Эрээн-Замын-Үүд боомтоор оруулж ирэхэд сошиал орчин хуучин хэмээн хамгийн эхний постыг оруулж байсан механикийн инженер Ч.Эрдэнэбатын ярилцлагыг хүргэж байсан. Тэрбээр ярилцлагадаа “Тухайн автобусууд 2003 онд үйлдвэрлэгдсэн эд ангиар тоноглогдсон. Би хашаандаа угсарчихсан юм шиг мэргэжлийн бус хүн харахад ч илт хуучин автобусууд. Арлын дугаарыг нь алхаар нүдээд цохьчихсон юм шиг дээрээс нь давхар цохьсон. Дулаалгад нь барилгын хөөс шахсан, Бүх эд ангийг хуучин гэдгийг мэдэгдүүлэхгүйн тулд хар будгаар шүршиж будсан” гэж байв. Тэгвэл хуучин автобусны эд анги, тоноглол хэдэн төгрөг болдог, 2003 онд үйлдвэрлэгдсэн эд ангиар тоноглосон капитал автобус хэдэн төгрөг болох тухай сурвалжиллаа.

Эхлээд ШУТИС-ийн Механик инженерийн сургуулийн багш Д.Пүрэвдоржоос тодруулсан юм.

-“Ногоон автобус”-ны шуугианыг та сонссон байх. 2003 оны эд ангиар сэлбэсэн хуучин автобус хэдэн төгрөгт босох бол?

-Би механик эд ангийг хэрхэн тоноглох, түүнийг хэрхэн хөдөлгөх тухай онолын мэдлэг л заадаг учраас үнэ ханшийн талаар мэдээллийг мэдэхгүй байна. Манай сургуулийн зүгээс тухайн автобусуудыг шалгая гэж хүсэлт тавьсан. Гэвч удирдлагууд солигдсон, холбогдох хүмүүс нь алга гээд хариу ирэхгүй удаж байна. Тухайн автобусуудыг анх оруулж ирэхдээ евро-5 стандартынх гэж хэлсэн.

Манайд евро-5 стандартыг шалгадаг хяналтын багаж хэрэгсэл байдаггүй. Гэхдээ мэргэжлийнхний нүдээр харахад өөр байх гэв.

Ингээд адил төстэй компаниудын худалдан авах газрууд тоног төхөөрөмжөө хэдэн төгрөгт авдаг тухай тодруулав. Нийтийн тээврийн нэгэн компаниас тодруулахад “Сэлбэг хэрэгсэл гурван янзын үнэтэй байдаг. Хямд, дунд зэрэг, үнэтэй. Мэдээж үнээсээ шалтгаалсан чанар дагалдана. Хувийн хэвшлийн компаниудад орлого бага, төрөөс өгөх мөнгө ч бага. Тиймээс бид аль болох хямд сэлбэг хэрэгслээр автобусуудаа засаж тоноглодог” гэх хариултыг өглөө.

Цахилгаан автобус нийлүүлсэн БНХАУ-ын Нанжин хотод байрлах “Golden Dragon” компаниас Монгол Улсад нийлүүлсэн албан ёсны гэрээний үнийн дүн

---

Ингээд хувийн автобус үйлчилгээ эрхэлдэг жолооч А.Дугардоржтой ярилцлаа.

-Та хувийн автобус үйлчилгээ эрхлээд хэдэн жил болж байна вэ?

-Би анх нийтийн тээвэрт жолоо барьдаг байсан. Тэгээд актад гарсан автобусаасаа нэгийг аваад хувиараа орон нутагт тээврийн үйлчилгээ эрхлэх болсон. Эхэндээ зөвшөөрөл энэ тэрээ бүрдүүлэхэд жаахан явдал суудалтай хэцүү байсан. Сүүлдээ хувийн компанийн нэр дээр явдаг болсон болохоор явдал суудал бага болсон л доо.

-Та актад гарсан автобус авсан гэлээ. Тухайн автобусаа хэзээ авч байсан бэ?

-Би 2015 онд авсан. Бүх тоног төхөөрөмжийг нь урдаас оруулж ирээд сэлбэж зассан л даа.

-Та сүүлд гарсан ногоон автобусны дуулианыг дуулсан байх. Механик инженер хүн манай сонинд ярилцлага өгөхдөө 2003 онд үйлдвэрлэгдсэн эд ангиар тоноглосон автобус гээд байгаа. Тийм хуучин эд анги худалдаж авахад хэдэн төгрөг болох вэ?

-Нийтийн тээвэрт үйлчилгээ эрхэлж байгаа учраас сонсолгүй яахав. Улаанбаатар хотын иргэн бүр үүн дээр чих дэлдийлгээд буруутай этгээдүүдэд яаж хариуцлага тооцох тухай чих тавин хүлээж байгаа гэж итгэж байна. Би ч тэдгээр автобусыг талбай дээр үзүүлэхэд очиж үзсэн. Нэлээд оройхон очсон. Харваас хуучин юм билээ. Миний өөрөө угсарсан автобус шиг л юм байна лээ. Шинэ автобус хэзээ ч тэгж утаа хаяж асахгүй. Ер нь 2003 оны эд анги гэж зах зээл дээр бол байхгүй. Яахав хэрэв хүсвэл захиалгаар хийж өгдөг.

-Тэгвэл захиалгаар хийлгэхээр үнэтэй юу?

-Нөгөө гурван үнийн дүрэм үйлчилнэ л дээ. Мэдээж манайхан юм чинь хамгийн хямдаар нь хийлгэсэн байх.

-Автобусны эд ангиас хамгийн үнэтэй нь ямар эд анги байдаг вэ?

-Мотор, явах эд анги л хамгийн үнэтэй. Эдгээр нь нийлээд хуучин эд анги юм чинь хамгийн үнэтэйдээ 10 мянган ам.доллар л болно. За тэгээд бусад эд анги тоног төхөөрөмж, засвар үйлчилгээ бүгд нийлээд тийм хэмжээний капитал автобус босгоход хамгийн үнэтэй нь 25 мянган ам.доллар болно.

-Гэтэл тэдгээр автобусын нэг бүрийн үнэ нь 400 сая гээд байгаа шүү дээ?

-Тийм хэмжээний мөнгөөр дэлхийн стандартад нийцсэн хамгийн дээд зэрэглэлийн автобус хоёрыг авна. Та бүхэн олон улсын нэр бүхий худалдааны сайтуудаас ороод үзээрэй. Хамгийн сүүлийн үеийн дээд зэрэглэлийн автобус 69 мянган ам.доллараас эхэлж байгаа. Тэр нь электрон автобус шүү. Бусад улс манайх шиг нийслэл хотынхоо төвд дизель түлшээр явдаг автобус хэрэглэдэггүй. Цахилгаан тээвэр л хэрэглэдэг. Бидний хуучин автобусны хэрүүл дэлхийд аль хэдийнэ хоцрогдсон.

---

Нэг ширхэга автобуснаас 300 сая төгрөгийн “нугалаа” гаргасан уу?

Ногоон автобусны дуулиан дуусаагүй байхад дахин автобусны “Цавчаа”-ны хэрэг мандаж байгаа аж. Тодруулбал, өмнөх онд буюу 2022 онд нийлүүлэгдсэн БНХАУ-ын Нанжин хотод байдаг Golden Dragon компаниас албан ёсоор нийлүүлсэн 160 цахилгаан автобусны нэг ширхгийн үнэ 105.000 ам.доллар буюу Монгол төгрөгөөр 367.5 сая төгрөгөөр орж ирсэн хэмээн тухайн үедээ мэдээлж байлаа. Уг цахилгаан автобусны бөөний үнэ 95 мянган ам.доллар байсан юм. Энэ хэргийн мөрөөр эх сурвалж холбогдон мэдээлэл өглөө. Түүний хэлж буйгаар манайх худалдан авалт хийхдээ цахилгаан автобусны жижиглэнгийн үнээр тооцсон. Үүнээс хэдэн төгрөгийн нугалаа гарсныг тооцъё. Нэг ширхэг цахилгаан автобусыг Монгол Улсад зарсан үнэ үүнд дараахи задаргаа орно. Засгийн газраас гааль, НӨАТ татвар тэглүүлж, монголчуудын дундын санд буюу төсөвт орох ёстой мөнгийг шамшигдуулсан. Тус автобусыг зарсан үнэ 667.5 сая төгрөг. Ширхгийн үнэ нь 367.5 сая төгрөг. Тэгэхээр 300 сая төгрөгийг нэг цахилгаан автобусны үнээс нугалаа гарган авсан байх магадлалтай. 160 ширхэг цахилгаан автобусыг 300 сая төгрөгт үржүүлэхэд 48 тэрбум төгрөг ор сураггүй болоод байна. Гааль, НӨАТ-ыг төлүүлсэн бол нэг ширхэг цахилгаан автобусны үнэ 817 сая төгрөг болох юм. Монголчуудын нийтийн сан буюу улсын төсөвт орох боломжтой 24 тэрбум төгрөгийг Засгийн газар гааль бүрдүүлэлт, НӨАТ-ыг гарган өгчээ. Тэгэхээр 160 ширхэг цахилгаан автобус нь 150 сая төгрөгийн гааль, НӨАТ-ын тэглэлт хийж, үүнээс 24 тэрбум төгрөг мөн л хаачсан нь мэдэгдэхгүй алга болсон аж. Зөвхөн 160 ширхэг цахилгаан автобусны худалдан авах төслөөс 72 тэрбум төгрөг хаачсан нь ор сураггүй гэсэн тооцоо гарч байна. Үүнд тус цахилгаан автобусыг нийлүүлсэн БНХАУ-ын Нанжин хотод байрлах “Golden Dragon” компаниас Монгол улсад нийлүүлэх албан ёсны гэрээний үнийн дүнг хавсаргаж байна.

С.ОТГОНБАЯР

Хотын дарга асан Д.Сумъяабазар үерийн амыг боож, голын эрэг рүү шороо түрж тэгшилж барьсан зарим барилга, шатахуун түгээх станцыг нураах шийдвэрийг гаргасан байдаг. Уг асуудлыг 2023 оны долдугаар сарын 5-нд орсон борооноос үүссэн үерийн дараа л ярьж эхэлсэн. Улмаар 2023 оны наймдугаар сарын 31-ны өдөр тухайн үеийн Нийслэлийн засаг даргын орлогч Ж.Сандагсүрэн Хан-Уул дүүргийн гуравдугаар хорооны нутаг дэвсгэр Алтай хотхоны урд байрлах Шунхлай шатахуун түгээх станцыг нураах шийдвэр гарсан хэмээн мэдээлж, тэрхүү байршилд хэвлэлийн хурал зарлан, үерийн эрсдэлтэй бүсэд байгаа ХУД-ийн гуравдугаар хороонд байрлах Шунхлай шатахуун түгээх станц,

СБД-ийн нэгдүгээр хороонд байрлах “S Outlet”, ХУД-ийн XV хороонд байрлах “Акуа Гарден хотхон”-ы 2 блок барилгыг албадан буулгах Нийслэлийн Засаг даргын захирамжийг уншиж танилцуулж байв. Ингээд сэтгүүлчдийн нүдэн дээр экскаватор бүхий хүнд даацын машин ажиллуулан “яг одоо буулгах ажиллагааг эхлүүлж байна” хэмээж байлаа.

Харин өнөөдөр тэдгээр барилгуудыг нураасан уу гэдгийг сурвалжиллаа. Өчигдөр өдрийн 11:30 цаг орчимд Хан-Уул дүүргийн гуравдугаар хорооны нутаг дэвсгэр, Алтай хотхоны урд байрлах Шунхлай шатахуун түгээх станцыг зорин очив. Тус шатахуун түгээх станцыг тусгаарлах тууз татан хаажээ. Хаалга, цонх нь бүгд түгжээтэй хүнгүй. Үйл ажиллагаа нь зогссон байв. Ойр орчмыг ажиглан хэсэг явлаа. Үер болох үед шуудайнд элс хийж далан дагуу өрж байрлуулсны зарим нь шуудай нь элэгдэж, асгарч гоожжээ. Голын эрэг рүү шороо түрж, дээр нь энэхүү барилга баригдаж, яг залгаад Дунд гол урсана. Шатахуун түгээгүүрүүд нь бүгд өлгөөтэй. Тог, гэрэл цахилгаан нь унтарсан байна. Галын аюулаас хамгаалах элс бүхий хайрцаг, хүрз жоотуу зэргээр тоноглосон улаан жижигхэн сараалжин хэсэг нь яг л хэвээрээ шороонд дарагдан үлджээ. Машин орох, гарах хэсэгт нь тэр хавийнхаа зогсоол болгоод машинаа байрлуулсан тул замын баруун тийш явах хэсэг бага зэргийн түгжрэлтэй байлаа. Шатахуун түгээх станцын зүүн талын хэсэг рүү очлоо. Орох жаахан хэсгийн замын хар асфальтыг хэсэгхэн газар хуулаад орхисноос өөрөөр энд юу ч нураагаагүй байна. Хэсэг ажин зогстол “Та хаанаас ямар зорилгоор явна” хэмээн нэг хүн дөхөөд ирлээ.

-Та эндэхийн ажилтан уу?

-Тиймээ. Би энд ажилладаг.

-Үйл ажиллагаа нь хэзээнээс зогссон бэ?

-Хотын орлогч гээд нэг хүн ирж захирамж уншаад, буулгана, нураана гэснээс хойш үйл ажиллагаа явуулаагүй.

-Энд хэдэн хүн ажилладаг байсан бэ?

-Арав гаруй хүн ажилладаг байсан. Одоо тэдгээр хүмүүс ажилгүй л болж байх шиг байна.

Та эндэхийг манаж үлдээ юу?

-Хааяа эргэж тойрдог юм.

-Тухайн үед нураана гээд том техник хэрэгсэл авчирсан байсан. Яагаад нураагаагүй юм бэ?

-Баахан сэтгүүлч авчирч сүрхий шийдвэр тушаал уншчихаад л экскаватороор энүүхэн замыг хуулж байгаад сэтгүүлчид, телевизийнхэн явсан чинь жаахан харж зогсож байгаад яваад өгчихсөн шүү дээ.

-Тэгээд нураахгүй гэсэн үг үү?

-Нураана гэсэн. Захирамж нь гарчихсан юм билээ.

-Хувийн өмчийг захирамж гаргаад шууд нурааж болдог юм уу. Тэр тухай танай байгууллагынхан ярилцаж байна уу?

-Манай төв оффист хуулийн багийнхан ажиллаж байгаа байх аа. Би нарийн ширийн юмыг сайн мэдэхгүй л байна.

-Энд шатахуун байгаа юу?

-Нураана гэдэг өдөр нь бүгдийг сулла гэсэн.

-Хотоос хураагаад авчихсан уу. Өөр салбар руу шилжүүлсэн үү?

-Өөр салбар руу байсан бүх шатахуунаа шилжүүлсэн.

Ингээд бид хоёрын яриа өндөрлөж, цааш явлаа. Тэр хавиар оршин суугчдын сэтгэдлийг сонслоо. Алтай хотхонд оршин суудаг иргэн Г.Хандсүрэн ярихдаа “Нэг өдөр сүрхий нураана гэж техник хэрэгсэл авчраад юу юугүй нураана гэж байснаа нэг хартал бүгд алга болчихсон байсан. Нураасан зүйл юу ч байхгүй хэсэгхэн зам хуулж, хүний нүд хуурч байгаад алга болж өгсөн дөө” хэмээв.

Үүний дараа буулгах шийдвэрт багтсан “Aqua garden” хорооллыг зорилоо. Тус хороололд өдрийн 12:30 цагийн үед очив. Дөрвөн блок бүхий барилгын гурвынх нь гадна талын пасадны дулаалгын ажил эхэлжээ. Гадуураа шилэн хөвөнгөөр ханыг бүрж байв. Барилгын хашаанаас гурван ажилтан гарч ирлээ. Хэсэг зуур ярилцах гэсэн боловч “Барилгын ажил хэвийн үргэлжилж байгаа. Бид өөр юу ч мэдэхгүй. Энгийн л туслан гүйцэтгэгч барилгын компанийн ажилчид” гэхээс өөр зүйл хэлсэнгүй. Хотхоны хашааг тойрон зүүн талд байрлах гүүрэн зам руу очтол төмөр замын гарамтай хэсэг хэмээн төмөр троссоор хоёр талд нь хаасан байлаа. Тус гүүрээр машин, хүн зорчих боломжгүй болжээ. Тойроод урд талд нь очъё гэсэн ч төмөр замын сараалжин хаалтыг тойрох аргагүй аж. Ингээд хүн явах нь уу гээд хүлээн зогслоо. Замыг нь хаасан тул түүгээр хүмүүс бараг явахаа больжээ.

Цаг гаруй хүлээсний эцэст 40-өөд насны нэгэн эрэгтэй алхаж явав. Түүнээс хэдэн зүйл тодрууллаа.

-Энэ замыг хэзээнээс хаасан юм бэ?

-Зун нөгөөх айхавтар үер болсны дараа урд замыг нь сэтлээд, үерийн усыг зайлуулснаас хойш энэ замыг тэр чигтээ хаасан шүү дээ.

-Та энэ замаар зорчдог байсан уу?

-Тийм ээ. Энэ хорооллоос болж хэдэн мянган хүний эрх ашиг хохирч байна. Замын урд талын хорооллууд энэ замаар чигээрээ хотын төв рүү цаг алдалгүй оччихдог байсан бол одоо баруун болон зүүн талаар нь тойрох гэж маш их цаг зав, бензин шатахуунаараа хохирдог боллоо шүү дээ.

-Энэ хорооллыг нураана гэсэн юу болсон юм бол?

-Юун нураах одоог хүртэл үргэлжлүүлж бариад, үйл ажиллагаа нь яваад байгаа биз дээ. Тэр харж байна уу. Гадна талыг нь шилэн хөвөнгөөр бүрээд байгаа биз. Тэгээд юу гэсэн гэлээ. Нэг давхрыг нь л нураана гэсэн гэлүү. Барилгын ямар ч мэдлэггүй би хүртэл барилгыг дээрээс нь эхэлж нураана гэдэг наад захын логикыг мэднэ. Гэтэл хотын дарга нь тийм юм яриад байж байх зүгээр үү. Ганц нураана гэж байсан хүн нь одоо ажлаа өгчихлөө. Одоо гарах дарга нь үүнийг буулгаж чадах уу. Харж л байя. Эндээс үерийн эрсдэлийн бүсийг хааж барьсан гэх S Outlet дэлгүүрийг зорин очлоо. Барилгын гадуур нь төмөр хашаа барьжээ. Нэг хэсэг нь аюулгүйн тусгаарлах тууз татжээ. Замынх нь эсрэг талд жижигхэн манаачийн байр байв. Ахимаг насны нэгэн эрэгтэй машин оруулж гаргах, зогсоол зааж өгч байгаа нь тус оффисын манаач гэдэг нь ойлгомжтой тул хэдэн зүйл тодруулахаар зорин очлоо.

-S Outlet дэлгүүр ажиллаж байгаа юу?

-Хэвийн ажиллаж байгаа.

-Энэ гадуур барьсан төмөр хашаа урьд нь байсан юм уу?

-Байсан.

-Нураана гээд байсан. Нураах гээд битүүлэн бариагүй юу?

-Үгүй. Ерөөсөө энэ барилгыг нураахаар ямар ч техник, хүн ирээгүй.

-Та энд хэр удаан ажиллаж байгаа вэ?

-Би энд манаач хийгээд гурван жил болж байна.

-Тэгвэл зуны үерийн үеийн нөхцөл байдлыг мэдэх нь ээ?

-Мэднэ мэднэ. Айхавтар юм болсон. Энэ дэлгүүр чинь хамаг бараагаа үерийн усанд алдахгүй гээд борооноор бүх ажилчид нь ажилласан. Одоог хүртэл элс хийж өрсөн шуудайтайгаа хэвээрээ байгаа.

-Ажилчдыг нь таних уу. Тухайн хүмүүс юу ярьж байх юм?

-Нэг их сайн танилууд биш л дээ. Ганц нэг мэнд усны л зөрүүтэй явдаг хэдэн хүүхэд бий. Шууд л нураачихна гэдэгт би лав итгэхгүй байна. Энэ олон хүний аж амьдрал, орлогын эх үүсвэрийг яах болж байна. одоо тэглээ ч нураана гээд байсан хотын дарга нь огцорчихсон. Харин дараа жил тийм хэмжээний үер болбол л дахин яригдах биз. Тэр хүртэл одоо мартагнах байлгүй. Эндэхийн ажилчид хөөрхий юугаа мэдэх вэ дээ. Дарга удирдлагатай хүмүүс. Ажлын байр нь нураагдчихгүй, ажилтай орлоготой байхыг л ажилчид хүснэ шүү дээ. Гэнэт нэг өдөр нураачихвал эдний ажилчид яах болж байна. Иргэдээ бодсон л шийдвэр гээд байгаа. Эдний ажилчид, тэр нураах гэж байгаа барилгынх нь захиалагчид иргэн биш юм уу. Би бүр гайхаад байгаа

Ахимаг насны эрэгтэй ийн ярив. Тэрбээр машин байрлуулах болсон тул “За ах нь ажлаа бодъё” гэсээр ажлын байр руугаа эргэсэн юм.

С.ОТГОНБАЯР

 

Сэтгэлзүйч Ж.Үйлсттэй ярилцлаа.

-Сэтгэл зүйн анхны хэрэгцээ гэж юу вэ?

-Маслоу гэх эрдэмтэн хэрэгцээний шатлалын онолыг гаргасан байдаг. Суурь хэрэгцээ буюу анхны хэрэгцээнд амьд явахын тулд зайлшгүй шаардлагатай хэрэгцээнүүдийг оруулдаг. Үүнд хувцас өмсөх, хоол идэх, гэр оронтой байх, унтаж амрах, сексийн хэрэгцээ гэх мэт орно. Махан бие буюу бие физиологи өөрөө юу хүсч байна түүнийг нь хангах шаардлагатай. Хэрэгцээний онолоор эхний шатны хэрэгцээ хангагдаж байж дараа дараагийн хэрэгцээ хангагдана гэж үздэг. Амьдрал дээр нэгдүгээр ангиа төгсөж байж хоёрдугаар ангийн хичээлээ ойлгодогтой адил.

-Хүмүүс их стресс бухимдалтай болсон нь эдгээр хэрэгцээгээ хангаж чадахгүй байгаатай холбоотой юу?

-Зарим талаараа холбогдож болно. Стресс өдөр тутмын амьдралд 33 хувьтай тогтмол байдаг. Стресс байснаараа бид аливаа зүйлийг даван туулах, цаашлаад хэцүү асуудлын ард гарах хөшүүрэг болдог. Шалгалтын стресстэй бол шалгалтаа бэлдэхэд хүргэнэ. Ажлын стресстэй бол ажлаа гүйцэтгэхэд хүргэнэ гэх мэт тодорхой зүйлийг гүйцэтгэхэд хөшүүрэг нь болж өгдөг. Харин хэмжээнээсээ ихдээд ирэхээр сэтгэл хөдлөлийн түвшинд бусдад тааламжгүй байдал үүсгэх, эсвэл өөр өөртөө тааламжгүй байдал үүсгэх байдал руугаа ордог. Эхнээс нь яаж зохицуулж явах вэ гэвэл эхний суурь хэрэгцээнүүдээ хангасан байх шаардлага үүсдэг.

-Бид гараад л нийгмийн амьдралд оролцдог. Гэтэл нийгмийн хэрэгцээ шаардлага нь хангагдахгүй болохоор хүмүүс стрессдээд байна уу?

-Аль аль нь нөлөөлж байгаа. Хүний аюулгүй байх хэрэгцээ хангагдахгүй магадгүй гадаа гараад л явахаар энд тэндээс машин ирээд мөргөчих ч юм шиг, хэн нэгэнтэй зөрчилдөхөд хэзээ ч хамаагүй цохиод авч магадгүй ч юм шиг асар их сэтгэл хөдлөлтэй хүмүүс бий. Энэ нь анхдагч суурь хэрэгцээний сүүлийн бүлэг болох өөр өөртэйгөө танилцах, дотоод хэрэгцээгээ нээх тэр хэрэгцээ хангагдаагүй тохиолдолд жимсээр боловсроогүй гэж хэлэхээр байна шүү дээ. Ийм байгаа тохиолдолд эргээд хүмүүс бие биедээ таагүй байдлыг мэдрүүлэх нөхцөл нь болоод байгаа юм.

-Нийгэмд амьдарч байгаа хүмүүс бусдад түвэг удахгүйн тулд сэтгэл зүйгээ яаж удирдах вэ?

-Бусдад түвэг удахгүй байх нь ялгаатай хэрэгцээнүүдээ мэдэрдэг байх хэрэгтэй болов уу. Энэ нь нөгөө л суурь хэрэгцээний сүүлийн шатны өөрийгөө ойлгосон хүн бусдыг ойлгодог гэдэгтэй холбогдоно. Ядуу гээд өөр харьцах, эмэгтэй гээд дээрэлхэх, эрэгтэй учраас уйлж болохгүй гэх мэт нийгмийн янз янзын тогтсон хандлагууд байдаг. Энэ бол хүмүүс бие биенийхээ орон зайд маш их халдаж буйн илрэл. Үүн дээр хэд хэдэн зүйл яригдана. Нэгдүгээрт, бусдын ялгаатай байдлыг хүлээн зөвшөөрөх. Хоёрдугаарт, бусдын хэрэгцээг хүндэтгэх. Ингэхийн тулд сэтгэл хөдлөлийн чадамжаа дээшлүүлж, хөгжүүлэх хэрэгтэй. Сүүлийн үед EQ гэж их яригдаад байгаа. Энэ сэтгэл хөдлөлийн чадамж ямар шат дараатайгаар хөгждөг вэ гэхээр эхлээд өөрөө өөрийгөө танин мэднэ. Би ямар үед уурладаг, би ямар үед баярладаг, юу намайг аз жаргалтай болгодог вэ гэх мэтээр өөрийгөө маш сайн танин мэдэх шаардлагатай. Өөрийгөө таньж мэдсэн хүн нийгэмд аюултай байдлаар илрэх сэтгэл зүйн хэрэгцээгээ таньсан байдаг. Жишээ нь, би уурлахаараа юу ч хамаагүй хийчихдэг. Тэгэхээр би уурлаж болохгүй. Би үүнд яг уурлах гээд байна. Тэгвэл би юу хийвэл тайвширдаг билээ. Би ийм зүйл хийвэл тайвширдаг гэх мэтээр сэтгэл хөдлөлөө зохицуулж сурдаг. Түүний дараа өөрөө өөрийнхөө сэтгэл хөдлөлийг удирдаж болно. Яг одоо уурлах нөхцөл биш байна. Тийм болохоор би өөрийгөө тайвшруулчихъя. Энэ хүний уурыг гарсныг дараа ярилцъя гэх мэт. Хэрвээ хэтэрхий дараад байвал сэтгэл хөдлөл нь дараа нь илүү хүчтэйгээр гарч ирдэг. Үүний дараа бусдыг ойлгож эхэлдэг. Бусдын оронд өөрийгөө тавьж сурдаг.

-Манай нийгмийн стресс бухимдал цаг агаарын байдалтай хамаатай юу?

-Давуу талаасаа харвал монголчууд дасан зохицох чадвар маш сайтай. Хавар нэг өдөрт дөрвөн улирал зэрэг болчихдог. Түүнд дасан зохицох чадвар сайтай. Бидний нүүдэлчин амьдралын хэв маяг үүнд нөлөөлдөг. Дасан зохицох нь өөрөө хэд хэдэн хэлбэртэй. Хүнд дасна, байгаа нөхцөлдөө дасан зохицно. Өдөр тутмын хэв маягтаа дасна. Энэ гурван зүйлд маш сайн дасан зохицож байгаа бол тэр хүн дасан зохицох чадвартай буюу амьд үлдэх чадвар өндөр байгааг илэрхийлдэг. Сул тал нь юу гэхээр байгалийн эрс тэс байдлаас болоод цаг төлөвлөлт маш муу. Ямар нэгэн цаг товлочихоор тэр цагтаа амжиж хийх магадлал нь боломжгүй байдаг. Байгалийн олон хүчин зүйлээс нөлөөлж байгаа учраас. Нэг ажил бүтэхгүй байлаа гэхэд хүн сэтгэлээр унана. Сэтгэлээр унахгүй байхын тулд хүлээлт үүсгэхгүй байх хэрэгтэй. Тэгэхээр өдөр тутмын төлөвлөгөөг нарийн гаргахгүй байх шаардлага үүснэ. Тиймээс өдөр тутмын амьдралдаа цаг төлөвлөөд байдаггүй сул талтай. Одоо хотжиж ирж байгаа учраас энэ соёлд бид өөрийн эрхгүй суралцаж байна. Бас эдгээрээс болоод байгалийн нөлөөгөөр монголчууд туйштай биш байх нь их ажиглагддаг. Үүнд нүүдлийн соёл болон улирлын нөлөө хоёулаа нөлөөлж байгаа юм.

-Суурин соёлд бид шилжиж, амьдарч сурч байна уу. Залуусын амьдрах чадвар сул ч гэх юм уу. Жишээ нь, бага ангийн хүүхэдтэй эцэг эхчүүд ойлгомжтой юмыг байнга асуудаг. Өөрсдөө ойлгохгүй бол бусдад түвэг удахгүй байдлаар шийдэх боломжтой байхад 40-50 хүн байгаа групп чатад байнга асуулт асуух нь хэр зохистой вэ. Үүнд сэтгэл зүйгээ яаж бэлтгэх вэ. Бусдад түвэг удахгүй байдлаар өөрийгөө яаж илэрхийлэх вэ?

-Энэ нь бидний уламжлалт нийгэм, гэр бүлийн соёлтой холбогдох байх. Монголчууд хүүхэд төвтэй гэр бүлийн соёлтой ард түмэн. Нэг хүүхэдтэй айл тэр хүүхдийнхээ бүх хэрэгцээг хангаж чадна. Тэр хүүхдэд бүрэн дүүрэн цагаа зориулж чадна. Тэр хүүхдийг маш сайн боловсролтой болгож хөгжүүлж чадна. Гэтэл 3, 4, 5 хүүхэдтэй айл байя л даа. Хэрэв хүйс нь ижил бол бага хүүхэд нь шинэ хувцас өмсөж чаддаггүй. Нэг хүүхдийнхээ хувцсыг дараагийн хүүхэд нь өмсөнө. Ахынхаа, эгчийнхээ тоглож байсан тоглоомоор тоглоно. Санхүүгийн хувьд ихэнх нь дундаж болон дунджаас доогуур орлоготой. Тэгэхээр яалт ч үгүй энэ хэв маяг руу орж байгаа юм. Цаг зохицуулалтын хувьд гэр бүлийн өдөр гэж долоо хоногт нэг өдөр байвал их юм. Ер нь ихэнх айл байхгүй. Гэр бүлийн өдөр гэж байхгүй учраас хүүхэд тус бүрт цаг гаргана гэж бараг байхгүй. Жилдээ хэдхэн удаа хүүхдүүдээ гадуур авч гардаг, тоглуулдаг. Ийм л цаг завыг хүүхдүүддээ зориулж байгаа юм. Жишээ нь, тоглож байгаа тоглоомыг нь наадахаа дүүдээ өг гэдэг шүү дээ. Тэгэхээр том хүүхдийн эрх зөрчигдөж байгаа юм. Энэ нь эргээд миний юм бол чиний юм. Чиний юм бол миний юм гэсэн нийгмийг бүтээж байгаа юм. Нэг талаасаа өөриймсөг хэрнээ нөгөө талаасаа бусдын нөхцөл байдал руу ороод байгаагаа анзаардаггүй. Тэр нь байдаг л хэвийн зүйл юм шиг манай нийгэм ойлгодог. Тэгэхээр тэр хүүхэд өөрөө хэдэн хүүхэдтэй, ямар гэр бүлд яаж өссөн бэ гэдэг нь маш их нөлөөлнө.

-Иймэрхүү ялгаатай байдлаас хүмүүст хувийн аминч үзэл, өөрийгөө дөвийлгөх үзэл суугаад байна уу?

-Ерөнхийдөө нөлөөлнө. Олон хүүхэдтэй айлд тэр хүүхдэд өөрийн гэсэн орон зай байхгүй. Тусгайлсан хайр халамж гэж байхгүй. Аль нэгийг нь гомдоочихгүйн тулд аль алинд нь адилхан л хандана гэдэг. Тэр нь хүүхдэд ямар мэдрэмж төрүүлж байгаа вэ гэхээр орхигдсон, чухал биш, хангалттай биш гэсэн мэдрэмжүүд бий болж эхэлнэ. Тийм байдлаас болоод би л өөрийгөө анхаарахгүй бол хэн ч намайг анхаарахгүй байна гэдэг ойлголтыг үүсгэж болно. Зарим тохиолдолд олон хүүхэдтэй айлын хүүхэд улам илүү нэгнээ гэдэг. Бусдадаа бүх зүйлийг хувааж, цаг хугацаа, орон зай, идэж хэрэглэж байгаа бүх зүйлээ хуваадаг. Сэтгэл зүйн хувьд ч бие биенээсээ хамааралтай, бүх зүйл нь байдаг соёл ч олон хүүхэдтэй айлд тогтчихсон байдаг. Тэгэхээр эцэг эх олон хүүхэдтэй болохоор хоолтой ундтай байхад л болно гээд орхисноор сэтгэл зүйн хэрэгцээ нь хангагдаагүй бол эргээд тэр хүүхэд нэгдмэл биш зөвхөн өөрөө өөрийгөө гээд явах магадлал өндөр. Харин олон хүүхэдтэй ч гэсэн хүүхэд болгоноо тус тусад нь ойлгож, хайрлаж хүлээж авсан, боловсролд нь анхаардаг гэх мэтээр хүүхдэдээ хангалттай анхаарсан эцэг эхтэй айлын хүүхдүүд тэр эцэг эхийн хайр халамжаас хүнийг ингэж хайрладаг юм байна. Хүнийг ингэж ойлгодог юм байна. Ийм байвал гоё байдаг юм байна. Үүнийгээ ч гэсэн бусдад өгье. Би өөрөө үүнийгээ өгч байж бусдаас үүнийг нь авах юм байна гэдэг сэтгэл зүйн зураглалыг хүүхэд бусдаас авч байгаа юм. Тэгэхээр эцэг эхчүүд зүгээр л хамт байх нь чухал, физиологийн асуудлыг нь шийдэх л чухал гэж хандах нь өнгөрсөн зууны асуудал юм.

С.ОТГОНБАЯР

 

 

Хуульч, өмгөөлөгч Б.Агар-Эрдэнэтэй ярилцлаа.

-“Жам ёсны эрх” гэдэг энгийн, товч тодорхойлолтоос асуултаа эхлэх гэсэн юм?

-“Аливаа хууль нь нэгэн төрлийн эрхэд үндэслэж байдаг” гэж Аристотелийн тэмдэглэлд байдаг. Жам ёсны эрх нь хүмүүсийн бий болгосон (позитив) эрхээс давуу гэсэн үзэл бий. Хүний эрхийг ангилан хуваах түгээмэл ойлголтуудад хүний жам ёсны эрх, зүй ёсны эрх гэж хувааж байна. Хүний жам ёсны эрх гэдэг нь төрөөс тогтоож болохгүй эрхүүд буюу байгалиас заяасан хүний амьд явах, амьдрах, эрүүл аюулгүй орчинд аж төрөх, халдашгүй чөлөөтэй байх, гэр бүл, үр хүүхэдтэй байх зэрэг эрх хамаарна. Хүний зүй ёсны эрх гэдэг нь нийгмийн хэрэгцээнээс үүдэлтэй бөгөөд зайлшгүй хуульчлан зохицуулах шаардлагатай эрх юм. Өөрөөр хэлбэл түүний хүрээ, хязгаарыг төрөөс тогтоож, баталсан байдаг. Ийм эрхэд сурч боловсрох эрх, сонгох сонгогдох эрх, төрийн байгууллага, албан тушаалтанд өргөдөл, гомдол гаргах, эвлэлдэн нэгдэх, бүтээл туурвих, эд мөнгөний тусламж авах зэрэг эрх хамаарна. Монгол Улсын Үндсэн хуулинд ч мөн эдгээр эрхүүдийг нэгтгэн баталгаажуулсан. Мөн Монгол Улсын Үндсэн хуулийн 19.2т “… Онц болон дайны байдал зарласан тохиолдолд Үндсэн хууль, бусад хуульд заасан хүний эрх, эрх чөлөөг гагцхүү хуулиар хязгаарлаж болно. Тийнхүү хязгаарласан хууль нь хүний амьд явах эрх, итгэл үнэмшилтэй байх, шашин шүтэх, эс шүтэх эрх чөлөө, түүнчлэн хэнд боловч эрүү шүүлт тулгах, хүнлэг бус, хэрцгий хандахыг хориглосон хуулийн заалтыг үл хөндөнө…” гэж тодорхойлсноор жам ёсны эрхийг ямар хүчтэй болохыг харуулсан.

-Дэлхийн улс орнууд эрх зүйн эх сурвалжаас нь шалтгаалж бүлд хуваадаг. Жам ёсны эрхийг эрх зүйн бүлүүдэд хэрхэн тодорхойлдог вэ. Энэ талаар тодорхойлж өгөөч?

-Эрх зүйн бүл гэдэг нь Улс үндэстний эрх зүйн тогтолцоог бүрдүүлэгч эрх зүйн эх сурвалжийн ялгаатай байдлаас бий болдог. Эрх зүйн бүл бүр өөрийн гэсэн онцлог шинжтэй. Эрх зүйн бүлийг эрх зүйн эх сурвалж хоорондын харилцаа, хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаа, эрх зүйн тогтолцоо, түүний хэмжүүрийг удирдлага болгон ялган тайлбарладаг. Үзэл суртлын болон хууль, эрх зүйн гэсэн хоёр шалгуурыг үндэслэн, эрх зүйн бүлийг дараах байдлаар ангилж болдог. Үүнд, Роман-Германы эрх зүйн бүл, Англо-саксоны эрх зүйн бүл, Шашны эрх зүйн бүл /Ислам гэх мэт/, Социалист эрх зүйн бүл, Уламжлалт. Бусад гэж ангилна.

-Эрх зүйн бүл хоорондын ялгаа болон Монгол Улс аль эрх зүйн ямар бүлд хамаардаг юм бол?

-Эрх зүйн бүл болгон эрх зүйн эх сурвалж, шүүн таслах ажиллагааны журам, эрх зүйг танин мэдэх хандлагаас шалтгаалан өөр өөрсдийн гэсэн онцлогтой байдаг. Монгол Улс РомГерманы эрх зүйн бүлд хамаардаг. РомГерманы эрх зүйн бүл нь бичмэл хуулийг эх сурвалжаа болгодог. АнглоСаксоны эрх зүйн бүл нь шүүхийн прецедент байдлаар шүүн таслах ажиллагааг явуулдаг онцлогтой. Энгийнээр тайлбарлавал, Монгол Улсын нэг хууль дээр жишээ авч үзье. Монгол Улсад авлига, хээл хахуулийн гэмт хэрэг үйлдвэл Эрүүгийн хуулиар ял шийтгэл оногдуулдаг. Тухайлбал, нийтийн албан тушаалтан хахууль авах гэмт хэрэг үйлдвэл Эрүүгийн хуулийн 22.4 дүгээр зүйлийн 1 дэх хэсэгт зааснаар Нийтийн албан тушаалтан хахууль өгөгчийн ашиг сонирхлын үүднээс албаны чиг үүргээ хэрэгжүүлсний хариуд, эсхүл хэрэгжүүлэхийн тулд, эсхүл хэрэгжүүлээгүйн хариуд, эсхүл хэрэгжүүлэхгүй байхын тулд, эсхүл гүйцэтгэх ёсгүй үйлдлийг хийсэн, эсхүл хийхийн тулд шууд, эсхүл бусдаар дамжуулан хахууль өгөхийг шаардсан, авсан бол нийтийн албанд ажиллах эрхийг 28 жил хүртэл хугацаагаар хасаж, 2-8 жил хүртэл хугацаагаар хорих ял шийтгэнэ. Тэгвэл нэгэнт хуулинд дээд тал нь найман жил гэж заасан бол 10 жилийн ял оноож болохгүй гэсэн утгатай. Гэвч олон нийтийн дунд хөнгөн ял оногдуулчихлаа гээд Шүүхийн байгууллагыг буруутгаад байдаг. Гэвч шүүгч бол хууль тогтоогчоос баталсан хуулийн дагуу л ял шийтгэл оногдуулах ёстой, түүнийгээ ч дагаж байгаа. Аливаа нэг албан тушаалтан хахууль авахдаа маш ноцтой үйлдэл гаргасан байсан ч найман жил хорих ял, маш энгийн үйлдэл гаргасан, тэр нь энэ төрлийн гэмт хэргийн шинжтэй болох нь тогтоогдсон бол хоёр жилийн хорих ял оногдуулах л хуультай гэсэн үг. Харин шүүхийн прецедент буюу шүүхийн жишиг нь тодорхой хэргийн талаар шүүхээс гаргасан шийдвэр нь нийт шүүх буюу доод шатны шүүхээс төсөөтэй хэргийг шийдвэрлэхэд заавал дагаж мөрдөх үндэслэлээ болохыг ойлгодог. Энэ дунд шүүхээс гарах шийдвэр шударга ёсонд нийцсэн эсэхийг харж, түүнийг дагаж мөрдөх шинжтэй болдог. Иргэн хуулийг эрх мэдэл гэж харах уу, шүүгчийг эрх мэдэл гэж харах уу гэдгээс шалтгаалж энэ төрлийн бүлийн онцлог ч тодорхойлогддог.

-Манай хуулийг муу хууль биш гэж хуульчид хэлдэг. Ардчилсан хүний эрхийг хангасан шийдвэр гаргахын тулд бидэнд юу дутагдаад байна вэ?

-Аливаа нийгэм нь тухайн нийгэмд амьдарч байгаа хүмүүс, хөгжил, нөхцөл байдлаас шалтгаалж үргэлж өөрчлөгдөж, шинэчлэгдэж, сайжирч байдаг. Манай улсын эрх зүйн тогтолцоо ч мөн адил нийгмийн амьдралаа дагаж өөрчлөгдөж байгаа. Эрх зүйн хөгжлийнхөө тодорхой үе шат дээр явж байгаа гэсэн үг. Монгол Улсын Үндсэн хууль, бусад хууль тогтоомжинд хийдэл, алдаа, зөрчилдөөн багагүй байдаг ч дийлэнх байдлаараа эрх зүйт төрийн шинжийг агуулсан. Хүний эрх, эрх чөлөөг дээдэлсэн, түүнд шаардлагатай салбар хуулиуд нь ч Олон улсын гэрээнд тохирч байдаг. Энэ утгаараа Монгол Улсад хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж байгаа хууль тогтоомжууд тийм ч муу биш. Олон эрдэмтэн, хуульч, судлаачид, багш нарын ачаар нарийн төвөгтэй эрх зүйн хэм хэмжээ бий болдог. Гэвч өнөөдрийн Монгол Улсад хуульгүй мэт авирлах, хэт анархист үзэл олшрох, хуулийг үнэгүйдүүлэх ч тохиолдол гарах боллоо. Гэвч энэ нь хууль муу гэсэн үг биш бөгөөд хуулийг хамгаалж байдаг байгууллагуудын ёс зүй, хандлага, хууль зөрчиж буй этгээдүүдийн хууль бус, хэнэггүй үйлдлээс болж, хууль болохгүй мэт харагддаг. Гэвч хуулинд асуудал байхаас гадна, түүнийг хэрэгжүүлж буй хүмүүс, албан тушаалтнуудад ч алдаа байгаа юм.

-Шүүхийн жишгийг бид одоо хэрэглэх, хэрэгжүүлэх боломжтой юу?

-Монгол Улс Үндсэн хуулиараа тодорхой төрийн үйл ажиллагааны эрх зүйн үндсийг бий болгож, түүнд шаардлагатай нөөц, тогтолцоог бий болгосон. 1992 оноос өнөөдрийг хүртэл бий болсон эрх зүйн тогтолцоог нэг өдөрт, нэг парламентын хугацаанд өөрчлөх боломж нь маш бага байдаг. Харин нутагшуулах, давхар хэрэглэх, эрх зүйн орчинг нэмэгдүүлэх замаар өөрчлөлтийг бий болгож болох юм.