Author: СОСОРБАРАМЫН ОТГОНБАЯР

Ховд аймагт нэгдүгээр сарын 28-ны өдөр 15 настай охин нас барсан хэрэг гарсан. Энэ талаар сурвалжиллаа. Эхлээд бид Ховд аймаг дахь цагдаагийн хэлтсийн хэвлэл мэдээллийн ажилтан ахмад Батсайхантай холбогдсон юм. Тэрбээр “Бид ямар нэгэн мэдээлэл өгөх боломжгүй. ЦЕГ-ын хэвлэл мэдээллийн албанаас тодруулна уу” гэв. Ингээд ЦЕГ-ын хэвлэл мэдээллийн төвийн дарга, цагдаагийн хошууч Г.Мөнхбаяраас тодруулахад “Нэгдүгээр сарын 29-ний өдөр Ховд аймаг дахь бүсийн оношилгоо эмчилгээний төвөөс толгойдоо оёдол тавиулсан шархтай 15 настай эмэгтэй хүүхэд нас барлаа гэсэн дуудлага мэдээлэл бүртгэгдсэн. Тус хэрэгтэй холбоотой хэрэг бүртгэлт нээгдсэн. Ховд.мн сайтаар олон эх сурвалжтай мэдээллүүд явж байна. Түүн дотор талийгаач охины үеэл найзаас цагдаа нар мэдүүлэг авахдаа ёс бус үг хэрэглэх, согтуу байсан гэх зэрэг мэдээлэл байсан. ЦЕГ-аас ажлын хэсэг гаргаад тус мэдээлэл үнэн үү, цагдаагийн албан хаагчтай холбоотой ямар нэгэн асуудал гарсан уу гэдгийг олж тогтооно. Үнэхээр тухайн цагдаагийн ажилтан хариуцлага алдсан бол дараагийн шатны арга хэмжээг авна. Үүнээс өөр мэдээлэл өгөх боломжгүй” гэв.

Ховд аймгийн ерөнхий боловсролын Хоёрдугаар сургууль руу мэдээлэл авахаар холбогдоход “Тухайн үед сурагчид амарч байсан. Тэр хэргийг харсан гэрч манай сургууль хавиар байсан эсэхийг мэдэхгүй. Амиа алдсан хүүхэд манай сургуульд сурдаггүй Зургадугаар сургуулийн сурагч байх. Тэр хэрэг манай сургуулийн орчимд үйлдэгдсэн гэсэн. Харин манай сургуулийн сурагч биш” гэлээ. Энэ мэдээллийн дагуу Зургадугаар сургууль руу холбогдоход “Манайд бага ангиа төгсөөд Хоёрдугаар сургууль руу шилжсэн хүүхэд байна лээ. Мэдэхгүй байна” гэсэн юм. Ингээд Ховд аймаг дахь бүсийн оношилгоо эмчилгээний төвийн чанарын албаны дарга Оюунцэцэгтэй холбогдоход “Хууль, цагдаагийн байгууллагаар шалгагдаж байгаа хэрэгт ямар нэгэн мэдээлэл өгөх боломжгүй” гэв. Харин Эмчилгээ эрхэлсэн орлогч дарга Баясгалмаа “Ховд.мн сайтад мэдээлэл өгсөн. Түүнээс дэлгэрэнгүйгээр өгөх боломжгүй” гэлээ. Ингээд охины сурч байсан Насан туршийн боловсролын төвийн захирал Бат-Эрдэнэтэй холбогдов. Тэрбээр “Тухайн хүүхэд манай сургуульд шилжиж ирээд удаагүй байсан. Хэргийн талаар надад нарийн мэдээлэл байхгүй. Цагдаагийн байгууллагаас шалгагдаж байгаа хэргийн талаар мэдээлэл өгөхгүй байхыг сануулсан. Тиймээс хүүхдийн зан төлвийн талаар ангийнх нь багшаас асуу” гэлээ. Ангийн багш Баасансүрэн ярихдаа “Талийгаач охин шилжиж ирээд удаагүй ч ангийнхандаа хурдан дассан. Сэргэлэн цовоо хүүхэд. Эрсдэлт бүлгийн хүүхдийн тоонд ордог учраас манай төвд сурч байсан. Амь насаа алдахаас өмнө ямар нэгэн байдлаар дээрэлхүүлсэн тухай хэлж байгаагүй. Хэргийн талаар мэдэхгүй учраас ярих боломжгүй байна. Яг үеийнхэндээ дээрэлхүүлсэн үү, яагаад ийм явдал болов гэдгийг цагдаагийн байгууллага тогтоох байх” гэсэн мэдээллийг өглөө.

Охины амьдардаг байсан хороонд Хүүхэд хамгааллын багт ажиллаж байсан иргэнтэй ярилцлаа. Тэрбээр нэрээ нууцлахыг хүсэв.

-Та охинтой хамгийн сүүлд хэзээ уулзсан бэ. Хэр сайн мэдэх вэ?

-Талийгаач охины амьдардаг хороонд би хэдэн жилийн өмнө ажлын хэсгийн хамтарсан багт ажилладаг байсан юм. Тэр хүрээндээ хэдэн жилийн өмнөх мэдээллийг өгч чадна, сүүлийн үеийн мэдээллийг мэдэхгүй юм. Хүүхэд хамгааллын багт ажиллаж байхдаа хамгийн сүүлд жил гаруйн өмнө уулзаж байсан.

-Хүүхэд хамгааллын багт ажиллаж байхдаа байнга тэднийхээр очдог байсан уу. Ар гэр нь ямархуу айл вэ?

-Манай хорооны эрсдэлт бүлгийн айлуудын тоонд багтдаг байсан. Тиймээс аав, ээж хоёр нь охиныг сургуулиас нь гаргаад дүү нарыг нь харуулдаг байсан. Аав нь төрсөн аав нь биш хойд эцэг нь. Тухайн үед нэг дүү нь нялх. Аав нь ажил хийдэг учраас дүү нарыг нь харах хүнгүй гээд сургуульд нь явуулахгүй, зөндөө удчихсан байсан. Сургуулиас нь манай баг руу сургуульдаа явахгүй байна гэж нийгмийн ажилтан нь ярьдаг байсан. Сургууль, багаас төлөөлөл гаргаад бид гэр орноор нь очиж уулзаж, тухайн үедээ хүүхдийн байгууллагаар дамжуулан эрсдэлт бүлгийн хүүхэд гэдгийг мэдсэн. Би энэ багийнхаа ажлыг өгөөд жил гаруй болж байгаа болохоор сүүлд юу болсныг мэдэхгүй байна.

-Талийгаач охин айлын том хүүхэд байсан уу. Хэдэн дүүтэй юм бол?

-Тэр охин маань ээжийгээ дагаж ирсэн дагавар хүүхэд байсан. Миний мэдэхийн хоёр дүү байсан. Тухайн үед ээж нь төрөөд удаагүй нялх биетэй. Нөгөө дүү нь ой гарантай байсан санагдаж байна. Тэгээд сургуулиас нь гаргачихсан. Сүүлдээ тэр хүүхэд гэртээ байхаа болиод нагац эгчийндээ байдаг байсан. Тэр эгч нь бас тухайн үед жаахан архины хамааралтай хүн байсан. Эгчийнх нь сургийг сонсоход энэ жил нас барсан гэж дуулдсан.

-Таныг ажиллаж байх үед тухайн хүүхэдтэй холбоотой өөр мэдээлэл гарч байв уу?

-Коронагийн хөл хорионы үеэр Ховд аймгийн Хүүхэд хамгаалах байранд нэг хэсэг байлгасан. Тухайн үедээ охин гэртээ байх аргагүй, хамгаалах байранд байлгахаас өөр аргагүй болчихоод хамгаалах байранд оруулах гэтэл заавал коронагийн шинжилгээ өгөөд, эерэг гарч байж оруулна гээд аваагүй. Тэгээд бид нэг буудалд мөнгө төгрөгийг нь өөрсдөөсөө төлж байлгасан. Тэгж байтал шинжилгээ нь эерэг гараад хамгаалах байранд оруулж байсан.

Монгол Улс 2002 оноос анх “Энхийг дэмжих ажиллагаа”-нд оролцож эхэлжээ. 21 дэх жилдээ буюу сүүлийн батальоны ээлж солилцох ажиллагаа энэ сарын 1-21-ний өдрүүдэд болсон байна. Энэ нь Өмнөд Судан улсад Монголын нэг баг буюу 850 хүнтэй батальон үүрэг гүйцэтгээд ирж буй хэрэг. 2023 оны нэгдүгээр сарын 5-ны өдөр арваннэгдүгээр ээлжийн дөрөв дэх хэсгийн бие бүрэлдэхүүн эх орондоо ирсэн юм байна. Энхийг сахиулагчид нэг жилд зургаан газар үүрэг гүйцэтгэдэг аж. Харин шинэ ээлжийн алба хаагчид таван ээлжээр хуваагдан явах юм байна.

Энхийг сахиулах олон улсын энэхүү том арга хэмжээнд олон жил явж үүргээ онц гүйцэтгэж ирсэн манай энхийг сахиулагчдын эрүүл мэндийн асуудалд эрсдэл гарах болсон талаар бид энэ удаа хөндөж байна.

2022 оны арванхоёрдугаар сарын 1-ний өдөр гуравдугаар ээлжээр эх орондоо ирсэн энхийг сахиулагч алба хаагчдаас хумхаа өвчний халдвар илэрсэн. Тэднийг ирсэн даруйд нь хумхаа өвчний тест аваагүйгээс өвчтөнүүд хүндрэх, шинж тэмдэг илэрсэн учраас өөрсдөө хумхаа өвчний халдвар авсан байх магадлалтай хэмээн үзэж Цэргийн төв эмнэлэгт хандсан байх юм. Эдгээр есөн алба хаагчаас долоо нь эдгэн, хоёр энхийг сахиулагч хумхаа өвчний хүндрэлээр нас бараад байна. Эх орондоо ирээд 14 хоносны дараа эхний шинж тэмдгүүд илэрч, алба хаагчид Цэргийн төв эмнэлэгт очин хумхаа өвчний тест өгчээ. Гэвч эмнэлэгт хэвтээд удаагүй 22 настай алба хаагч ходоод нь задарсны улмаас нас барсан байдаг. Нэг офицер нэн хүнд оноштой Цэргийн төв эмнэлэгт хэвтэн эмчлүүлж байгаад мөн л нас барсан тухай мэдээлэл байна. Энэ талаар Цэргийн төв эмнэлгийн уг алба хаагчийг хариуцан эмчилж байсан эмч н.Өлзийтөөс лавлах гэсэн боловч “Зөвшөөрлийн бичиг явуулж, зөвшөөрөл авч байж мэдээлэл өгнө” хэмээн мэдээлэл өгөхөөс татгалзав.

Нэгдүгээр сарын 5-ны өдөр БХЯ-наас хумхаа өвчин тусан эмчилгээ хийлгэж байгаа алба хаагчдын талаар мэдээлэл хийсэн. Энэ үеэр Цэргийн төв эмнэлгийн дарга, хурандаа Б.Энх-Од ярихдаа “Ажиллагааны өмнөх бэлтгэлээс эхлэн дуусах хүртэл албан хаагчдын эрүүл мэндийг байнга хянадаг. Өнгөрсөн 21 жилийн хугацаанд тодорхой хэмжээнд хумхаа өвчний халдвар ёс мэт гарч ирсэн. Африк дахь 10 шумуул тутмын нэг нь хумхаагийн халдвартай гэж үздэг. Цэргийн төв эмнэлгийнхэн өнгөрсөн хугацаанд хумхааг маш сайн судалж, оношилж ирсэн. Үүнтэй холбоотойгоор оношилгоо, эмчилгээгээ маш сайн хийдэг. Энэ өвчин шумуулаас хүнд дамждаг. Африк хуурай, борооны улиралтай. Борооны улиралд тээгч шумуулууд идэвхиждэг. Хүнээс хүнд халдвар халдахгүй.Нийт есөн цэргийн албан хаагчаас хумхаагийн халдвар илэрч, долоо нь эдгэж, гарсан. Харамсалтай тохиолдлоор нэг албан хаагч хумхаа өвчний хүндрэлээр нас барсан.

Нөгөө албан хаагч нь биеийн байдал нь нэн хүнд оноштойгоор хэвтэн эмчлүүлж байна. Өнгөрсөн 21 жилийн хугацаанд хумхаа өвчнөөр нас барсан тохиолдол гарч байгаагүй” хэмээн мэдээлж байсан юм. Үүнээс хойш нэн хүнд оноштой байсан алба хаагч мөн л нас барсан байдаг. Тэрбээр ганц хүүтэй, хүү нь хөгшин настай эцэг эхтэй нь цуг үлджээ. Урьд нь Энхийг дэмжих ажиллагаанд оролцоод ирсэн хэд хэдэн алба хаагчтай холбогдож энэ талаар тодруулахад “Мэдэгдсэн нь л сүүлийнх болохоос хумхаагаар нэг биш алба хаагч нас барсан” хэмээн хариулж байх юм. Үнэхээр байнгын хяналттай байсан юм бол эх орондоо ирээд 14 хоносны дараа шинж тэмдэг илэрч, хүндэрсний дараа яагаад эмнэлэгт хандав. Яагаад ирсэн даруйд нь алба хаагчдаас бүгдээс нь хумхаа өвчний тест авалгүй шууд гэр рүү нь явуулав. Жил гаруйн хугацаанд хүний нутагт хүнд алба хаасан эрс гэртээ харих хоногоо тоолон, нарийн чанд дэглэмийг зөрчсөн мартсан тохиолдол байж болох. Гэтэл ирсэн даруйд нь өвчний тест авч анхаарал хандуулаагүй БХЯ, Зэвсэгт хүчний жанжин штаб хариуцлага хүлээх үү.

Энхийг сахиулагчид энэхүү өвчнөөс урьдчилан сэргийлэхийн тулд явахын өмнө хэд хэдэн тариа хийлгэдэг. Очоод ч эмчийн хяналт дор долоо хоног бүр элэг хамгаалах эмийг байнга уух ёстой байдаг аж. Гэтэл урьд нь Энхийг дэмжих ажиллагааны эмчилгээний төсвийг шамшигдуулсан дарга нар шүүхээр шийдвэрлүүлэн ял эдэлж байсан тохиолдол ч байдаг аж. Магадгүй энэ удаад ийм олон алба хаагчаас зэрэг хумхаа өвчин илэрсэн нь эмчилгээний төсөв мөнгийг шамшигдуулсан байж болох юм гэсэн хардалтыг төрүүлж буй юм. Учир нь хумхаа өвчний тестийг гурван удаа авч сөрөг гарсан тохиолдолд халдвар аваагүй гэж үздэг байна. Бас нэгэн албан бус мэдээлэл буй нь Монголд хумхаа өвчнөөр мэргэшсэн эмч ганцхан байдаг ч хугацаанаас нь өмнө тэтгэвэрт гаргасан байж болзошгүй тухай юм. Тийм олон алба хаагч халдвартай ирсэн байхад мэргэшсэн ганц эмч нь хаана байв. Энхийг дэмжих ажиллагаанд оролцоод дайны суманд оногдоогүй цэрэг эрс эмнэлгийн орон дээр хумхаагаар нас барсаар байх уу.

Хумхаа өвчин нь шумуулнаас хүнд халдварладаг аж. Энэхүү өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх вакцин байхгүй. Харин эмчийн хяналт дор байнга уух эм байдаг. Дэлхий дээр ойролцоогоор 41 төрлийн 3600 зүйлийн шумуул тархсан байдаг. Халдвар авсан шумуул нь хүн ба амьтанд хумхаа, япон энцефалити, денгийн чичрэг, шар чичрэг, Баруун Нилийн чичрэг зэрэг өвчнүүдийг дамжуулдаг. Эдгээрээс хумхаа өвчин нь плазмод (Plasmodium)-ын төрлийн эгэл биетнээр үүсгэгддэг, дахилттай халууралт, цус багадалт, элэг дэлүү томрох шинжээр голчлон илэрдэг хурц халдварт өвчин юм.

Хумхаа өвчний гол дамжуулагч нь Anopheles төрлийн шумуул бөгөөд одоогоор мэдэгдээд байгаа 460 орчим зүйл байгаагаас 40 гаруй зүйл нь хүнд хумхаа өвчнийг дамжуулдаг аж. Мөн эхээс урагт, төрөх явцад, цус сэлбэлтийн үед, түүнчлэн бохирлогдсон зүү, шприцээр халдвар дамждаг байна. Дэлхий дээр 3.3 тэрбум хүн хумхаагийн халдвар авах магадлалтай бүсэд амьдарч, жил бүр 250 сая нь өвчилж, 1 сая гаруй хүний нас баралт тэмдэглэгддэг гэсэн судалгаа бий. Хэрэв хумхаа өвчний халдвар авсан бол дараахь шинж тэмдэг илэрнэ. Халуурах, чичрүүлэх, хөлрөх, толгой өвдөх, дотор муухайрах бөөлжих, бүх биеэр өвдөх, айдас төрөх, дэлүү томрох, элэг томрох зэрэг юм.

СЭМҮТ-ийн эмч Л.Цэрэндолгортой нойргүйдлийн шалтгааны талаар ярилцлаа.

-Нойроо бүрэн авах нь хүний биед ямар хэрэгтэй вэ?

-Нойрны тусламжтайгаар бид алдагдсан эрч хүчээ нөхөж авах, маргааш өдрийг үр бүтээлтэй мажилттай давах, бие сэтгэцийн тэнцвэрт байдлыг хадгалах үндсэн энергийн эх үүсвэр болдог. Гэтэл сүүлийн үед техник технологийн хурдтай хөгжил, дэлгэцийн хамаарал, амьдралын буруу хэвшлээс үүдэлтэй нойргүйдэл их болсон. Олон улсын судалгаагаар жилд 64 сая хүн нойрны асуудлаас болж шаналж байдаг. Мөн хангалттай сайн унтаж амарсан хүний хажууд унтаж амарч чадаагүй хүний ажиллах хурд 14 хувиар буурч, алдаа гаргах нь 20 хувиар нэмэгддэг гэсэн тоо баримт бий. Ер нь л гурван хүн тутмын нэг нь ямарваа нэгэн байдлаар нойрны асуудалтай байна гэж үзэж болно.

Хүн хангалттай сайн унтаж амрах нь тархины үйл ажиллагаа, зүрх судасны систем, дархлаа болон дааврын зохицуулалт, хоолны дуршил зохицуулах системүүд хэвийн ажиллах нөхцөл нь бүрддэг.

-Хүн хангалттай сайн унтаж амраагүйгээс болж ямар эрсдэл үүсэх вэ?

-Ойрын болон урт хугацаандаа олон сөрөг нөлөөтэй. Тухайлбал, тархины үйл ажиллагаа хямарснаас ой тогтоолт муудах, анхаарал төвлөрөлт алдагдах, сэтгэл хөдлөлөө удирдан зохицуулах чадвар буурснаас стрессийг даван туулах чадвар нь буурах, амархан уурлаж бухимдах, цочимтгой болох шинжүүд илэрдэг. Яваандаа сэтгэл гутрал, сэтгэл түгшилтэд хүргэдэг. Цаашлаад зүрх судасны үйл ажиллагаа алдагдсанаас артерын даралт ихсэх өвчинтэй болох, халдварт өвчинд нэрвэгдэх нэг үндэс нь болдог. Нойргүй удаан явснаар хавдар тусах эрсдэл ч нэмэгдэж байдаг.

-Хүн өдөрт хэдэн цаг унтах ёстой вэ?

-Наснаас хамаараад нойрны өөрчлөлт янз бүр. Нярай хүүхэд өдөрт 20 цаг хүртэл унтана. Нас дээшлэх тусам хүүхдийн хувьд 14-12 цаг гэж буурч явсаар нас биед хүрсэн хүний өдөрт унтах дундаж хугацаа 6-8 цаг байвал хэвийн нойр гэж үзнэ. Өдөрт дөрвөөс бага цаг унтана гэдэг нь өөрөө асуудал. Нас ахих тусам нойрны хэмнэл багассаар 4-6 цаг болдог. Энэ бол жам ёсны үзэгдэл. Өдөрт 15-30 минут хөнгөн нойр авах нь хөдөлмөрийн бүтээмжид сайнаар нөлөөлдөг.

-Ковидын дараахь нойргүйдэл ихэссэн гэсэн. Хэдэн хувь нэмэгдсэн бэ?

-Ихэнх хүмүүст коронавируст халдварын үеийн нойрны эмгэг их тохиолдож байна. Иймээс коронасомни гэдэг нэр томьёо хүртэл гарсан. Жишээлбэл, Итали улсад нойргүйдлийн түвшинг их сургуулийн оюутнуудын дунд судлахад коронавирусийн халдвар гарахаас өмнө 18 хувь байсан бол халдварын дараа 40 хувь хүртэл болж өссөн байна. Энэ нь тус халдварын үед нойрны эмгэг хамгийн их илэрч байгааг харуулж байна. Мөн БНСУ-ын Сөүл үндэсний их сургуулийн Бүндан дахь эмнэлгийн хийсэн судалгаагаар “Ковид-19” туссан хүний нойргүйдэл 3.3 дахин их болохыг нотолсон байна. Энэ судалгааг “Ковид-19”-ийн PCR шинжилгээ өгсөн 300.000 хүнээс ковидын халдвар авсан 7000 хүн дээр тулгуурлан нойргүйдлийг харьцуулан гаргажээ. Судалгаанд нас, хүйс бусад мэдрэлийн эмгэг зэрэг олон төрлийн өгөгдлийг оруулсан бөгөөд дэлгэрэнгүй үзвэл эмэгтэйчүүд 3.5 дахин, 40-50 насныхан 4.2 дахин өндөр үзүүлэлттэй гарсан байна. Манайд ч энэ төрлийн шалтгаанаар үзүүлэх үйлчлүүлэгчид 30-40 хувиар нэмэгдсэн.

-Нойргүйдлийн үед ямар арга хэмжээг авах хэрэгтэй вэ. Зарим хүмүүс эм уусаар байгаад эмгүй бол унтаж чадахгүй болчихлоо гэдэг?

-Коронавирусийн халдварын дараахь хам шинж 1-6 сар хүртэлх хугацаанд үргэлжилж байна. Коронавирусийн дараах хам шинж нь заавал хэвтэн эмчлүүлэх, эсвэл эмийн эмчилгээ хийлгээд байх шаардлагагүй юм. Ялангуяа нойргүйдлийн үед. Үүнд эмийн эмчилгээнээс илүү эмийн бус арга хэмжээг нэн түрүүнд хэрэглэдэг. Тухайлбал,

Нэгдүгээрт, нойрны эрүүл ахуйг хэвшүүлэх буюу өөрийн унтах орчныг бүрдүүлэх. Унтлагын өрөө сэрүүн, харанхуй байх хэрэгтэй. Өрөөнд янз бүрийн зурагт компьютер зэрэг зүйлс байх ёсгүй. Унтлагын өрөөнд зөвхөн унтах процесс л явагдах ёстой.

Хоёрдугаарт, унтахаасаа өмнө агаар салхинд алхах, хөнгөхөн дасгал хийх зэргээр аль болох эмгүй байдлаар нойргүйдлийг эмчлэх хэрэгтэй. Эцэст нь хэлэхэд, та өөрийн ямар ч эмгэг өвчнийг бусдын үгээр, бусдын амаар бүү онош тавьж, өөртөө дур мэдэн эмчилгээ битгий хийж байгаарай. Таны бие энэ ертөнцөд цор ганц шүү дээ. Хүн хүний бие махбод, физиологи өөр тул та бусдын туршилт болох ёсгүй. Иймд мэргэжлийн хүний үгийг анхаарч, мэргэжлийн эмчээс зөвлөгөө аваарай гэж зөвлөе.

СБД-ийн Эрүүгийн хэргийн анхан шатны шүүхээс “No War” хөдөлгөөний Б.Цацрал, Ц. Чинбат нарт холбогдох дайны эсрэг хориглосон жагсаал хийсэн гэх үндэслэлээр найман хэрэг үүсгээд байсныг 2023 оны нэгдүгээр сарын 13-ны өдрийн шүүх хуралдаанаар хэрэгсэхгүй болгожээ.

Энэ талаар иргэн Б.Цацралтай ярилцлаа.

-Таныг ямар үндэслэлээр шүүсэн бэ?

-2023 оны нэгдүгээр сарын 3-ны өдөр Сүхбаатар дүүргийн нэгдүгээр хэлтсийн мөрдөн байцаагч н.Мөнгөншагай Зөрчлийн тухай хуулийн 5.8.1 буюу Жагсаал цуглаан зохион байгуулсан гэх үндэслэлээр зөрчил оногдуулсан.

Нийт найман төрлийн зөрчил оногдуулснаас долоо нь зөвшөөрөлгүй жагсаал цуглаан зохион байгуулсан гэсэн үндэслэлээр, үлдсэн нэг нь ОХУ-ын ЭСЯ-ны самбарыг бохирдуулсан үндэслэлээр. Тэр хэрэг нь арванхоёрдугаар сарын 26-ны өдөр хүчингүй болсон. Учир нь тэр самбар эзэнгүй, зурагт хуудас нааснаас үүдэн хэн хохирч байгаа нь тодорхойгүй байгаа учраас хэрэгсэхгүй болгосон юм билээ.

Нөгөө долоон хэрэг нь зөрчлийн шинжтэй байна гэдэг нь нотлогдоод, прокурорын саналаар энэ шийтгэлийг оногдуулсан. Би нэгдүгээр сарын 5-ны өдөр шийтгэлээ хүлээж аваад, нэгдүгээр сарын 6-ны өдөр шүүхэд гомдлоо гаргасан.

Өнөөдрийн (нэгдүгээр сарын 13-ны өдрийн) шүүх хурлаар хэргийг хэрэгсэхгүй болголоо. Хэрэгсэхгүй болгож байгаа шалтгаан нь энэ хүмүүс зөвшөөрөлгүйгээр жагсаал цуглаан зохион байгуулаагүй юм байна гэж биш, процедурын хувьд хэргийг шийдвэрлэхдээ алдаа гаргасан буюу хэргийг тус бүрд нь шийдвэрлэх ёстой байсан долоон хэргийг бүгдийг нь нэг хэрэг болгосон.

Процедурын алдаа гаргаж, шүүх өөрөө хууль бус зүйл хийх гээд байсан учраас хэргийг хэрэгсэхгүй болгосон. Гэхдээ шүүхийн шийдвэр гарахад энэ хэргийг үргэлжлүүлэн давж заалдах эрх нь прокурорт хэвээр үлдэх юм билээ.

-Хэрвээ прокурор давж заалдаад дахин шүүх хурал болбол ямар шийдвэр гарна гэсэн хүлээлттэй байна вэ?

-Прокурор бол хэргийн шийдвэрийг хэвээр үлдээхийг л хүсэх байх. Гэхдээ шүүхийн шийдвэр гараагүй байгаа учраас сайн хэлж мэдэхгүй байна.

-Зөвшөөрөлгүй жагсаал цуглаан хийсэн гэсэн үндэслэлээр гэж байна. Тэгэхээр та бүхэн бүртгүүлээгүй жагсаад байсан хэрэг үү?

-Жагсаал цуглааны тухай хууль дээр жагсаал хийх тухайгаа өмнө нь мэдэгдэнэ гэснээс биш зөвшөөрөл авах тухай ойлголт байхгүй л дээ. Гэхдээ бидэнд мэдэгдээгүй. Яагаад гэвэл тэнд жагсаал цуглаан зохион байгуулаагүй.

Жагсах гэж байна шүү, та нар ирээрэй гэж хэн нэгнийг уриалан дуудаагүй. Нэг ижил сонирхолтой хүмүүс ганц ганцаараа очихоор л тэр нь жагсаал цуглаан болчихгүй шүү дээ. Би ганцаараа очих гэж байж тэрийгээ заавал бүртгүүлэх шаардлагагүй.

-Ардчилсан нийгэмд иргэн нь үзэл бодлоо илэрхийлснийх нь төлөө яллаад байх нь хэр зохимжтой юм бэ. Та өөрийнхөө байр суурийг илэрхийлээч?

-Жагсаал цуглаан зохион байгуулах тухай хууль 1994 онд батлагдсан. Тэрнээс хойш энэ хууль дээр байгаа бүртгэл гэдэг зүйлийг зөвшөөрөл гэж ойлгох хүртлээ цагдаа, прокурор шүүхийнхэн явчихсан байгаа юм.

Нэг талаараа цагдаа биднийг энд ирэхдээ заавал бүртгүүл гээд байгаа хэрнээ нөгөө талдаа энэ хүмүүс угаасаа л энд ирээд байгаа юм чинь энэ жагсаалыг нь бүртгээд өгчхөөч дээ гэдэг шаардлагыг яагаад төрийн байгууллагынхан хоорондоо тавьчхаж болдоггүй юм. Хүн үг хэлж, үзэл бодлоо илэрхийлж байгаа үйл явц болохоос биш заавал зөвшөөрөл авч бүртгүүлдэг эд биш шүү дээ. Дээр нь иргэд төр засгаа шүүмжлэх гэж байгаа юм бол “За шүүмжилж болно оо” гэсэн зөвшөөрлөө яагаад даргаас авах ёстой гэж.

Жагсаал цуглааны тухай хуульдаа шинэчилсэн найруулга оруулаад “Эрх чөлөөний тухай хууль” болгоод өгөөч ээ гэсэн санаачилгыг бид 2021 онд гаргаж байсан. Төрийн ордонд нээлттэй сонсгол хийнэ гэхээр нь энэ газраас л хамаг хүний эрхийг ноцтой зөрчсөн шийдвэрүүд гарч байхад бид сонсгол хийхгүй ээ гэж хэлсэн.

Бид хамтарсан байдлаар саналаа өгөөд хийе гээд, 2021 оны арванхоёрдугаар сарын 30-нд УИХ гишүүн Н.Учрал зохион байгуулж нэг хэлэлцүүлэг хийхэд МАН-ынхан дүүрэн орж суучхаад тэр ажил бүтэлгүйтсэн. Тэрнээс хойш энэ хуулийн тухай ярихаа больчхоод байгаа юм. Одоо хэрнээ жагсаал цуглаан зохион байгуулж байгаа залууст бүртгүүлсэн үү, зөвшөөрсөн үү гэсэн асуудал яригдаад байгаа.

Бүртгэх гэдгийгээ зөвшөөрлийн хэмжээнд ойлгоод байгаа нь буруу. Бидний хэлсэн нэг үндэслэл юу вэ гэхээр 1948 онд батлагдсан Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглалд Монгол Улс элсэн орсон. Монгол Улс Үндсэн хуулиараа хүний үг хэлэх, үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх чөлөөг баталгаажуулсан.

Хэрвээ Монгол Улсын хуульд хүний заяагдмал эрхийг тухайлбал, үг хэлэх, үзэл бодлоо илэрхийлэх эрхийг зөрчсөн заалт байвал олон улсын гэрээ конвенцоо мөрдөнө гэсэн хуультай юм. Би энэ эрхээ л эдэлж байна шүү дээ. Эрхээ эдлэхийн тулд л ОХУ-ын ЭСЯ-ны гадаа дангаараа очиж байгаа. Дангаараа очих болгондоо бүртгүүлэх ёстой гэсэн юм хаана ч байхгүй.

Жагсаал цуглаан зохион байгуулах эрхийн тухай хуульд ч байхгүй, Зөрчлийн тухай хуульд ч байхгүй. Өнөөдөр бас цагдаа нэг зүйлийг тайлбарлахдаа ОХУ-ын ЭСЯ бол онцгой газар гээд байна. Онцгой газар биш шүү дээ. Нийтийн талбай. Олон нийтийнх.

ОХУ хашаан доторхоо л эзэмшдэг болохоос хашааны гадна талыг эзэмшихгүй. Өөрсдөө ийм буруу ойлголттой байж иргэдийнхээ үг хэлж, үзэл бодлоо илэрхийлэх эрхийг нь зөрчөөд, дээр нь нэмээд шийтгэл оногдуулаад байж болохгүй биз дээ. Бид цагдаа шүүхээр яваад хоёр, гурван cap болж байгаа. Тэгтэл өнөөдөр хэргийг хэрэгсэхгүй л болгож байна. Баярлаад байх үйл явдал ерөөсөө биш.

Энэ болгонд нь бид давхар. давхар хохирч байна. Сэтгэл санааны хохирол, цаг заваа өчнөөн зарцуулж байна. дээр нь нэмээд өмгөөлөгч хөлсөлж санхүүгээрээ ч хохирч байна. Үг хэлснийх нь төлөө иргэдээ хохироогоод байж болохгүй л гэсэн байр суурьтай байна даа.

-Та бүхэн үзэл бодлоо илэрхийлэхдээ “Монгол Улсын төр ОХУ-ын гар хөл болчихжээ, тэдний даалгавраар ажиллаж байна” гэсэн. Тэгвэл таныхаар төр ямар байх ёстой юм?

-Бид Монгол Улсын Засгийн газрыг дайны талаар байр сууриа илэрхийлэхийг дайн гарснаас хойш шаардаж байгаа. Засгийн газар ерөөсөө албан ёсны байр сууриа илэрхийлээгүй. Албан ёсны байр сууриа илэрхийлж байна гэж тайлбарлахдаа төвийг сахисан гэж хэлдэг. Төвийг сахиж байгаа юм бол яагаад ОХУ-ын хийн хоолойг барих гэрээг Шадар сайд нь очоод зурчихдаг юм бэ.

Жишээ нь, тавдугаар сарын 9-ний өдөр. ОХУ-ын Элчин сайдын удаа дараа манай дотоод хэрэгт оролцож байгаа асуудлууд дээр нь бид зургаан зүйл бүхий шаардлага гаргаж, Гадаад харилцааны сайд Б.Батцэцэгт хүргүүлсэн. Шаардлагын хариуг одоо болтол өгөөгүй. Энэ бол огтхон ч төвийг сахисан үйлдэл биш. Энэ үйлдлүүдээс нь болоод бид Засгийн газрыг огцруулах шаардлага тавьдаг. У.Хүрэлсүх ч тэр, Л.Оюун-Эрдэнэ ч тэр ард түмний өмнө хүлээсэн үүргээ биелүүлж чадахгүй байгаа учраас огцор оо.

-Иргэд арванхоёрдугаар сарын эхээр тов талбайд жагслаа. Тэр жагсаал Засгийн газрыг огцруулах зорилготой биш байсан. Харин та нар фэйсбүүкийн хуудсан дээрээ “Засгийн газрыг огцруулах жагсаал үргэлжилж байна” гэж бичсэн байсан. Эдийн засгийн нөхцөл байдал хүнд байгаа өнөө цагт Засгийн газрыг огцруулах нь зөв шийдэл байж чадах уу?

-Нэгдүгээрт, би өнөөдрийн шүүх хурлын талаар л мэдээлэл өгье.

Хоёрдугаарт, Нүүрсний хулгай бол МАН-ын хулгай. МАН-ын дарга нь Л.Оюун-Эрдэнэ. Засгийн газарт одоо МАН-ын л гишүүд байгаа. МАН-аасаа нэг баатар гаргаж ирээд хулгай зэлгийтэй тэмцэх гэж байгаа бол тэрийгээ нам дотроо хий. Төрийн ордон бол тусдаа. Биднийг төлөөлж чадах хүмүүс л тэнд суух хэрэгтэй.

Засгийн газраа огцруулах эрх нь УИХ-даа байхгүй юм бол МАН өөрсдөө тарах хэрэгтэй. Яагаад манай 1992 онд батлагдсан Ардчилсан Үндсэн хуулийнхаа эсрэг үйл ажиллагаа хийхийг Л.Оюун-Эрдэнийн парламент шаардаад байгаа юм, биднээс.

-Та бүхэн жагсаж үзэл бодлоо илэрхийлэхдээ Украины төрийн далбааг барьж, тийм зурагтай энгэрийн тэмдэг зүүдэг. Үүнийг нь ард түмний зарим хэсэг АНУ-ыг дэмжигчид, барууны гар хөл юм байна аа гэж хараад байдаг. Үүнийг тайлбарлавал?

-Дайн аль улсын нутаг дэвсгэрт болж байгаа юм. Дайн Украины нутаг дэвсгэрт болж байгаа. Дайныг эсэргүүцэж байна гээд хоёулангийнх нь далбааг бариад зогсох ёстой юм уу. Монголчууд яагаад Оросоос ингэж их айгаад байгаа юм бол гэдгийг би дандаа гайхдаг.

МУИС-ийн Хүрээлэн буй орчин, ойн инженерчиллийн тэнхимийн эрхлэгч, профессор Ч.Сономдагватай агаарын бохирдол, утааны талаар ярилцлаа.

-Дахиад л утаа ихэссэн талаарх асуудал яригдаж эхэллээ. Та мэргэжлийн хүний хувьд жил бүр яригддаг энэ асуудлын талаар юу хэлэх вэ?

-Агаарын бохирдлын асуудлыг бид өвөл болохоор л яриад байгаа юм. Өвөл болохоор л гэнэт агаар бохирдчихоод байдаг. Иргэд өөрсдийнхөө ой санамжаар л дүгнэж буй нь тэр. Зунтайгаа харьцуулах ч юм уу, түрүү жилийнхтэй харьцуулдаг. Ер нь бол сүүлийн 30 жил агаарын бохирдол өндөр байгаа. 30 жил яг л энэ асуудлыг ярьж байна. Хамгийн сонирхолтой нь 30 жил үүнийг шинэ содон болгож яриад байгаад л учир байна. Угаасаа бид богино ой санамжтай болчихсон. Нэг асуудлыг нөгөө сенсациар дардаг. Үүнээсээ болоод мартчихдаг. Тэгээд гэнэт нөгөө асуудлуудаа ярихаар санадаг. Ямар сайндаа л их хурлын гишүүн асан М.Билэгт “Өвөл болохоор хүйтэн болдог” гэж хэлэх вэ дээ. Олон хүн дооглож, инээж байсан боловч яг үнэндээ зөв үг хэлж гэж би бодож байгаа. Манайхан мартчихдаг юм байна. Өвөл болохоор хүйтэн болдог, өвөл болохоор утаатай болдог, түгжирдэг. Энэ бол бидний сүүлийн 30 жил амсч байгаа зовлон, бэрхшээл, тулгамдсан асуудал.

-Үүнийг яаж шийдвэрлэх ёстой вэ?

-Бид 20, 30 жилийн өмнөөс үүнийг олж хараад бууруулах арга зам, шийдэл рүү орсон бол одоо ийм байдал руу очихгүй байх байсан. Дандаа гал унтраах маягаар богино хугацааны төлөвлөлтөөр хийсэн учраас бид том үр дүнд хүрч чадаагүй. 1980 хэдэн оны кино байна шүү дээ. “Гэрлэж амжаагүй явна” гээд кинон дээр л шахмал түлшний үйлдвэр ярьж байсан. 30, 40 жилийн дараа тэр нь ажил хэрэг болж байна шүү дээ. 1989, 1990 онд яригдаж байсан Тавдугаар цахилгаан станц одоог хүртэл баригдаагүй. Бид том ажлууд ерөөсөө хийгээгүй. Зөвхөн гал унтраах маягаар өнөө маргаашаа аргацаасан байдлаар юм хийсэн болж харагддаг. Тэр нь бодит байдал дээр ямар ч үр дүн гараагүй. Үүнийг бид том зургаар нь харахгүй болохоор дөнгөж өчигдөр агаар гайгүй байсан, өнөөдөр бохирдчихлоо гэж хараад сандраад, яав ийв гэж ууланд гарч зургийг нь аваад, олон нийтийн сүлжээнд тавьж хэрүүл хийгээд, цонхоороо харж зураг авснаа утаатай болчихлоо гээд байгаа юм. Төр засаг нь ч тэр, ард иргэд нь ч тэр ой санамжаа сайжруулах шаардлагатай байна.

-Ой санамжаа яаж сайжруулах вэ?

-Ой санамжийг хадгалж байдаг зүйл бол эрдэмтэн судлаачид. Бид сүүлийн 18-19 жил байнгын мониторингийн хэмжилт судалгааг тасралтгүй хийж байна. Одоо манай өрөөний цонхон доор байгаа PM2.5 хэмжигчийг 2016 онд байршуулсан. Зургаан жил тасралтгүй 10 секунд тутамд нэг хэмжилт хийж байна. Өдрийн 7600 орчим хэмжилт хийдэг.

Жилийн хэдэн сая хэмжилт, датаг цуглуулдаг. Энэ судалгааг бид Улаанбаатар хотод гэхэд 2-3 цэгт хийж байна. Хөдөө орон нутагт ч хийдэг. Энэ ой санамжийг бид тоон мэдээллээр хадгалж, харьцуулж байдаг. Түүнээс үнэртэж үзээд хүхэр байна гэж хэлэх боломжгүй. Би үнэнийг хэлэхэд үнэртэж үзээд ч түүнийг хүхэр байна гэж мэдэхгүй. Ялгаж чадахгүй. Хүмүүсийг яаж хүхэр байна гэж ялгаж таниад байгааг гайхаад байгаа. Мэргэжлийн биш хүмүүс зураг аваад үнэрлээд л “Өө хүхэр байна” гээд байдаг. Тийм судалгаа дата байж магадгүйг үгүйсгэхгүй. Химийн судалгаанд өнгө, үнэр, амт гээд байдаг. Гэхдээ энэ өндөр бохирдолтой агаарын бохирдлыг дотор нь ялгаж үнэртэнэ гэдэг бол гоц ухаантай, авьяастай хүний хийх ажил байх.

-Та бүхэн яг юунд нь судалгаа хийж байна вэ?

-Бид агаарын гол бохирдуулагч дэлхий нийтээр анхаараад байгаа РМ2.5, РМ10, РМ1, РМ4 гээд энэхүү тоосонцрын төрлүүд дээр нь хэмжилт судалгааг хийж байна. Дотор нь тэр тоосуудаа соруулж, тосч аваад ямар агууламжтай байна гэдгийг хэмжиж байна. Доторх агууламжид үнэндээ хүний биед маш хортой, хүнд нэгдлүүд ихээр агуулагддаг. Хар тугалга, хүнцэл, хром, цайр гэх мэт хүнд элементүүд илэрсэн. Улаанбаатар хотын бүх цэгээс авахад бүгдээс нь ялгаагүй илэрч байна. Сайжруулсан түлшний өмнө ч, дараа нь ч ялгаагүй. Яагаад гэхээр агууламж өөрчлөгдөөгүй. Бид нүүрсийг нүүрс чигээр нь түлж байсан. Нүүрсийг сайжруулаад шахмал түлш болгосон. Тэгэхээр үндсэн агууламж өөрчлөгдөөгүй. Тэгэхээр хоруу чанар нь арай багассан болохоос агууламж өөрчлөгдөөгүй. Харин нийт гарч байгаа агаарын бохирдлын агууламж, хэмжээ багассан уу гэвэл багассан. Бид судалгааг хийснээр сайжруулсан түлшний өмнө ба дараа гэсэн хэмжээс л гарсан.

-Сайжруулсан түлшний дараах үе нь ямар болсон бэ?

-Энэ чиглэлээр бид олон улсад өгүүлэл бичиж хэвлүүлсэн. Сайжруулсан түлшний өмнө ямар байсан, дараа нь ямар болсон. Яг үүнийгээ олон улстай харьцуулсан. Жишээлбэл, Бээжинд цэвэр агаарын бодлого 2015-2016 онд хэрэгжүүлэхийн өмнө ямар байсан, дараа нь ямар болсон үетэй нь харьцуулж үзсэн. Ингэж харьцуулахад сайжруулсан түлш хэрэглэж эхэлснээс хойш жилийн болон сарын дунджаар аваад үзэхэд агаарын бохирдол 40 орчим хувиар буурсан. Гэхдээ 40 хувь буурна гэдэг нь хангалттай сайн үзүүлэлт ерөөсөө биш. Жишээлбэл, 2018-2019 онд түүхий нүүрс түлж байхад зөвшөөрөгдөх дээд хэмжээнээс 100 дахин их болох ч тохиолдол байлаа шүү дээ. РМ2.5-ын хэмжээ 5000 хүрэх, 60-70 хувь их байх үе өглөө, оройдоо зөндөө тохиолдож байсан. Тэгээд бодоод үзэхгүй юу. 60-70 хувь их байж байгаад 40 хувь буурахаар 20-30 хувь их бохирдолтой байна л гэсэн үг. 20-30 дахин их бохирдол гэдэг бол хангалттай хүнд үнэртэхээр, харагдахаар, зураг авахад хар харагдах, биднийг хордуулах хэмжээний бохирдол мөн. Буурсан уу гэвэл буурсан. Гэхдээ энэ нь хангалттай үзүүлэлт биш гэдгийг бид гаргаж байгаа.

-Агаарын чанарт нөлөөлөгч, бохирдуулагч нь ямар бодисууд байна вэ?

-Агаарын чанарыг бохирдуулагч зургаан төрлийн бодисыг бид авч үзээд байгаа юм. РМ тоосонцор, NО, SO, CO, хүхэр, азотын давхар исэл, хүхрийн давхар исэл, озон гээд хэд хэдэн давхар исэл бий. Нэгийг нь аваад үзчих юм бол тоо нь өндөр л харагдана. Өнөөдрийн “Өглөөний сонин”-д агаарт хүхрийн агууламж зөвшөөрөгдөх хэмжээнээс 13 дахин их байна гэж бичжээ. Тэгвэл тоосонцрын агууламж зөвшөөрөгдөх хэмжээнээс 60 дахин их байна шүү дээ. РМ1-ийн агууламж зөвшөөрөгдөх хэмжээнээс 40 дахин их байна. Тэгвэл яагаад үүнийг ярихгүй байгаа юм бэ. Нэг нэгээр нь салгах ойлголт биш. Нийтдээ өсчихсөн юм чинь аль нэг нь дагаад л өснө шүү дээ. Бүгд л зэрэг өсч, зэрэг буурдаг.

-Агаарын бохирдлыг тэгвэл яаж харьцуулбал оновчтой болох вэ?

-Жишээлбэл, өглөө өдрийг харьцуулахад маш их зөрүүтэй. Өнөө өглөө гэхэд л бохирдол их байсан. Яг одоо бол зөвшөөрөгдөх хэмжээндээ буюу стандартаас доошоо буугаад ирсэн. РМ2.5 тоосонцрын хэмжээ 50м.гр байхад яг одоо буюу өдрийн 13:00 цагт агаарт 40 орчим м.гр байна. Өглөөтэй харьцуулъя л даа. Өглөө энэ агууламж хэд дахин өндөр байсан шүү дээ. Тэгвэл өглөө яагаад өсөөд өдөр яагаад буураад байгаа юм бэ.

-Галлагааны цагаар л утаа ихсээд байна гэсэн үг үү?

-Ерөөсөө л галлагааны цагтай холбоотой. Тэгэхээр галлагаа гэхээр гэр хороололтой холбогдчихож байгаа биз. Түүнээс цахилгаан станцын галлагаа тасралтгүй жигд явагдаж байгаа. Ер нь бол цахилгаан станц өндөр ачаалалдаа хүрчихсэн. Тэгэхээр гол хүчин зүйл болох агаарын бохирдлын 80 гаруй хувь нь гэр хорооллын галлагаа. Нэгдүгээр сарын 1-нд харьцангуй агаарын бохирдол их байсан. 2, 3-нд багасчихаж байгаа биз. Тэгэхээр гэр хорооллын галлагаа гэрт амьдарч байгаа хүмүүсээсээ шалтгаалж байдаг. Ажилтай хүмүүс өглөө, оройд галладаг бол амралтын өдрүүдээр өдрийн турш галладаг. Тэгээд баярын өдрүүдэд хүн ирдэг, өөрсдөө өдөржин гэртээ байгаа учраас байнгын галлагаатай, гал хөс дээрээ юм хийдэг. Тэр бүү хэл бид Цагаан сарын үеэр яагаад агаарын бохирдол ихэсч байна вэ гэдэг өгүүлэл тусад нь гаргаж байсан. Жишээлбэл, энэ жил Цагаан сар хоёрдугаар сарын 21, 22-нд байв уу даа. Агаарын бохирдол нэгдүгээр сард буурна. Буурч байснаа хоёрдугаар сард Цагаан сар дөхөөд ирэх үеэр ихэснэ. Яагаад өсч байгаа юм бэ гэхээр нөгөө ууцаа чанах, хэвийн боовоо хайрах, буузаа хийх гээд Цагаан сарын өмнөх бэлтгэл ажил өрнөнө. Яг Цагаан сарын бэлтгэл ажил гээд долоо хоног агаарын бохирдол огцом өсдөг. Тэгэхээр бидний эх үүсвэртэйгээ холбоотой өсөлт бууралтууд байна. 2-3 хоногийн дараалсан амралтууд нөлөөлдөг. Бүгд гэртээ байгаад хотын хөл хөдөлгөөн багасаад ирэхээр утаа ихэсдэг. Хотын утаа ихэссэн энэ үзүүлэлтийг түрүү жилийн яг тэр амралтын өдөртэй буюу арванхоёрдугаар сарын 31, нэгдүгээр сарын 1-нтэй л харьцуулахгүй бол өөр ажлын өдөртэй харьцуулбал зөрүүтэй гарна. Манайд өдөр, цаг, сар, баяр ёслолын үеийн ялгаа маш их. Агаар өөрөө минут, секундээр хувьсан өөрчлөгдөж байгаа учраас үүнийг яг л тухайн үетэй нь харьцуулах шаардлагатай. Эсвэл өдрийн болон сарын дунджаар болгож харьцуулахгүй бол нэг агшныг аваад байх юм бол тухайн агшинд ямар ч байх магадлалтай.

-Энэ жилийн хувьд агаарын бохирдол өмнөх жилийнхтэй харьцуулахад ямар байна вэ?

-Энэ жил өмнөх жилтэй харьцуулбал өндөр байгаад байна уу гэвэл тийм зүйл ажиглагдаагүй. Өнгөрсөн жилтэй ойролцоо бохирдолтой байна. Өнгөрсөн жилтэй адилхан гэхээр өнгөрсөн жил агаар цэвэр байсан юм байхгүй шүү дээ. Энэ жил ч гэсэн тийм л байна. Гэхдээ сайжруулсан түлшний өмнөх үетэй харьцуулахад бага байна. Бага гэдэг нь тэр үетэй харьцуулахад л бага байгаа болохоос агаар цэвэрхэн болчихсон гэсэн үг биш. Агаар аюулгүй болсон гэсэн үг ерөөсөө биш. Хүнийг хангалттай хэмжээний бохирдуулахаар аюултай түвшинд байна. Өглөө оройны галлагааны үед стандарт хэмжээнээс 30-40 дахин их бохирдолтой байна. Ийм учраас агаарын бохирдлыг бууруулах арга хэмжээг зайлшгүй хийх хэрэгтэй байна. Сайжруулсан түлш ч бай түүхий нүүрс ч бай аль аль нь агаарт тоосонцрын хэлбэрээр агуулагдахдаа төрөл бүрийн хортой элементүүдийг агуулдаг юм байна. Тэгэхээр үүнийг бид үндсээр нь өөрчлөхгүй бол эцсийн хувилбар биш. Энэ бол түр арга хэмжээ. 1-2 жилдээ, өнөө маргаашдаа л хэрэгжүүлж байгаа арга хэмжээ.

-Үүний шийдэл юу байж болох вэ?

-Цахилгаан эрчим хүчээр халаах, хосломол халаагуурын шийдлийг олох хэрэгтэй. Цахилгаанаа ч хэрэглэчихдэг. Гэрийн галлагаагаа ч ашиглачихдаг. Газаар халаадаг. Газаар бид 100 хувь хангаж чадахгүй шүү дээ. Тэгэхээр тэр нь 50 хувь газ, 50 хувь нь цахилгаан байж болно. Аль нэгээр нь 100 хувь явна гэвэл боломжгүй болчихоод байна. Жишээлбэл, Солонгос, Японд шалны халаагуур бүрэн халаах боломжтой байхад манайд шалны халаагуур бүрэн халаах боломжгүй. Цахилгааных нь хүч нөөц нь хүрэхгүй байна. Тэгэхээр цахилгааных нь хүч нөөц нь сайн барих цагууд буюу эрчим хүчний ачаалал бага шөнийн цаг, өдрийн цагаараа халаадаг байх. Эрчим хүчний ачаалал өндөр цагт нь сайжруулсан түлшээ түлдэг ч юм уу хосломол байдлаар хэрэглэдэг болмоор байгаа юм. Өглөө оройны ид галлагааны цагийн ядаж нэгийг нь хасчихад агаарын бохирдол 50 хувиар буурна гэх мэтээр үе шаттайгаар төлөвлөгөөтэй явмаар байна. Тэгэхгүйгээр утааг дараа жил байхгүй болгоно, 2024 оны сонгуулийн өмнө байхгүй болгоно гээд богино хугацааны сонгуульд чиглэсэн амлалтууд яваад байхаар үр дүнгүй байгаад байна. Урт хугацаагаар төлөвлөөд, 10 жил 20 жилээр хараад, энэ жил үүнийг хийнэ, дараа жил үүнийг шийднэ гэж явахгүй бол иргэд шаардахаар жагсаал тарааж байгаа аятай агаарын бохирдолгүй болно гэсэн асуудал байхгүй. Дахиад эргээд харъя, гэр хорооллын утаа агаарын бохирдлын 80 хувийг эзэлдэг. Гэтэл агаарын бохирдолтой тэмцээд 20-30 жил болж байна. 20-30 жилийн өмнө байсан гэр хорооллын хэмжээг өнөөдөртэй харьцуулаад үз. Гэр хороололд амьдарч байгаа иргэдийн тоо тэр үеийнхээс бараг 10 дахин өсчихсөн байна. Тэгвэл яагаад энэ крантаа хаахгүй байгаа юм бэ. Гэр хорооллын хэмжээгээ, газар олголтоо, шинээр яндан бий болж буй шалтгаанаа яагаад танахгүй байгаа юм бэ. Тэгээгүй байж л өөр юм яриад, том том юм хийх гээд байдаг. Яг бид хоёрыг ингээд яриад сууж байх хооронд шинээр нэг айл орж ирээд, шинээр нэг хашаа хатгаад, шинээр нэг яндан босгож байгаа. Гэтэл бид хэдэн янданг буулгасан юм бэ. Хэдэн айлын газрыг чөлөөлж орон сууцжуулсан юм бэ. Шинэ орон сууцны хороолол эрүүл газартаа бариад байгаа болохоос гэр хороолол руугаа чиглэсэн гэвэл Долдугаар хороолол байх шиг байна. Дэнжийн мянга, Ногоон нуур орчим л байх шиг байна. Бусад нь яг л хэвээрээ байна. Тэгэхээр эхлээд боломжуудыг нь ханга. Төр засаг бүгдийг хийх биш хувийн хэвшилд боломжийг нь олгоё. Төр засаг харин дэмжиж чадах арга хэмжээгээ л авах ёстой. Бүгдийг төр зохицуулах гэж оролдож байгаад алдаа их байна гэж хараад байгаа. Бүх юм руу орох гээд л нүүрсийг нь ч гэрт нь аваачиж өгөх гээд, газыг нь ч гэрт нь холбож өгөх гээд юм бүхэн рүү орж байна. Иргэд одоо бол гэр хороололд утаатайгаа холилдоод суухыг хүсэхээ больсон. Бүгд л тохилог дулаахан газарт амьдрахыг хүсдэг болсон. Гэр хорооллоо хаус хороолол болгоод, дэд бүтцийг нь холбоод өгвөл өөрсдөө хийх арга замаа мэддэг болсон. Ингээд өөрсдийн эзэмшилдээ тухтай амьдрах хүсэл сонирхол нэг үеэ бодвол бий болсон. 20, 30 жилийн өмнөхтэй харьцуулахад бүгдэд нь энэ шийдлүүдийг хийх боломж бий болчихсон. Иргэдийн хувьд ядаж сэтгэхүйн хувьд бэлтгэгдчихсэн. Бүгд агаарын бохирдлын талаар ярьдаг болж байна. 2008 онд би агаарын бохирдлоор доктор хамгаалсан. Тэр үед ямар сонин сэдвээр хамгаалдаг юм бэ, нийгмийг айдаст автуулсан, хүнийг айдаст автуулсан дэмий юм ярьж доктор хамгаалж байна. 1-2 жилийн дараа байхгүй болчих асуудлыг дэвэргэлээ гэж маш олон хүн шүүмжилж байсан. Гэтэл тэр арга хэмжээг аваагүй. Асуудалтай биш асуудал ярьсан хүнтэй л тэмцдэг.

-Зөвхөн Улаанбаатар хот ч биш хөдөө орон нутгаар агаарын бохирдол их байна гэсэн мэдээлэл цахим орчинд явах боллоо. Та бүхэн бас хөдөө орон нутгаар агаарын бохирдлын судалгаа хийсэн гэсэн дээ. Ямар түвшинд байна вэ?

-Бид хөдөө орон нутгаар судалгаа хийхэд ялангуяа баруун аймгууд, уулархаг газрууд, Улаанбаатартай ижил ойролцоо газар зүйн нөхцөлтэй газруудад агаарын бохирдол хотынхоос их болчихоод байна. Говийн аймгууд харьцангуй гайгүй. Хээрийн бүс буюу Дорнод, Хэнтий, Сүхбаатар аймгууд арай гайгүй. Улаанбаатар шиг агаарын тогтонги байдал үүсчихдэггүй учраас задраад бохирдол харьцангуй бага байна. Гэтэл төсөөтэй газар зүйн тогтоцтой Өвөрхангай, Баянхонгор, Завхан, Ховд, Хөвсгөл зэрэг аймгууд Улаанбаатараас их бохирдолтой байна. Бид Ховд аймагтай харьцуулсан судалгаа хийгээд өгүүлэл гаргасан. Улаанбаатараас өндөр түвшинд бохирдсон. Бид зөвхөн Улаанбаатарыг л яриад байдаг. Зөвхөн Улаанбаатарт л сайжруулсан түлш түлээд байдаг. Бүгдэд нь хэрэгжүүлэх хэрэгтэй байна. 2010, 2011 онд хэрэгжиж байсан “Утаагүй зуух” төсөл хэрэгжихэд бас л тодорхой хэмжээгээр агаарын бохирдол буурсан. Тэр зууханд энэ сайжруулсан түлшийг хэрэглэвэл илүү үр дүнтэй гэх мэтээр бүтэн цогцоор нь арга хэмжээ авч байж агаарын бохирдол буурна. Агаарын бохирдол гэдэг зөвхөн түүн рүү чиглэсэн ажил хийхээс гадна нийгэмтэйгээ хамт, улс орныхоо хөгжилтэйгөө цуг л явахгүй бол урагшлахгүй. Жишээлбэл, түгжрэлийн шалтгаантай агаарын бохирдол нийт бохирдлын 5-6 хувийг эзэлдэг. Энэ нийгмийн асуудлууд байгаль орчны асуудал хоорондоо салшгүй нэгэн хэсэг болж байдаг. Цогцоор нь төлөвлөх хэрэгтэй болж байдаг. Тэгэхгүй энд дангаараа Байгаль орчны яам нь утаатай тэмцээд, тэнд Түгжрэлийн сайд нь машинтайгаа тэмцээд үүн дээр л асуудал үүсээд байна. Нийлүүлээд цогцоор нь яаж хамтрах вэ гэдэг байдлаар ажлууд явах ёстой. Орчны бохирдлыг бууруулах үндэсний хороон дээр нэгдсэн байдлаар асуудлыг ярьж байгаа боловч яг хийх дээрээ тулаад төсвөө батлахаар явдаггүй. Тиймээс л 20, 30 жил агаарын бохирдол гэж ярьж байна. Одоо ингээд л удахгүй мартана. 20, 30 жил нэг ажлаа гэнэт мартаж, санахаа болимоор байна.

-Албаны хүмүүс цахилгаан станцын утаа биш уур байна гэх мэдэгдэл хийж иргэдийн бухимдлыг төрүүлсэн. Та мэргэжлийн хүний хувьд үүнийг хэрхэн харж байв?

-Иймэрхүү тайлбар бол хэрэггүй л байгаа юм. Цахилгаан станцын уур хүчтэй энверсээс болоод хотын төв рүү орох тохиолдол маш цөөхөн тохиолдолд гардаг. Цахилгаан станцын яндан агаарын бохирдлын энверсээс дээш гарч утаагаа хаядаг. Тийм учраас цахилгаан станцын утаа Улаанбаатар хотын агаарын бохирдлын бага хувийг эзэлдэг. 10 орчим хувийг л үзүүлдэг. Цөөн тохиолдолд ганц нэг удаа газарт буух, доошоо буух тохиолдол үүсдэг. Тэр бол өдөр болгон үүсэхгүй. Тэгэхээр иргэд бухимдах нь аргагүй. Тухайн агшинд байсан байж болно. Гэхдээ тийм тохиолдол үүссэн ч агаарын бохирдол их байгаа, утаа ихэссэн гэдгээ хүлээн зөвшөөрөх хэрэгтэй. Түүнийгээ зөв тайлбарлах хэрэгтэй. Түүнээс биш зөвхөн энэ удаа ийм байдал үүсчихлээ. Ер нь агаар цэвэр болчихсон гэж ярих юм бол түүн шиг худлаа зүйл байхгүй.

Хүний эрхийн үндэсний комисс, Олон улсын хөдөлмөрийн байгууллага, Европын сан хамтран “Хүүхдийн хөдөлмөрийн чанарын судалгаа”–г хийжээ. Тайлангаа тавих үеэр тус судалгааг хийсэн судлаач доктор, дэд профессор А.Алтанзултай ярилцлаа.

-Уг судалгаанд хэдэн салбарыг хамруулсан бэ?

-Судалгааг хийхдээ нийт 18 салбарыг онцолж авсан. Яагаад энэ 18 салбарыг онцолсон бэ гэхээр энд хүүхдийн хөдөлмөр оршиж байж магадгүй гэх таамаглалыг эхлээд дэвшүүлнэ. Ингээд таамаглал дэвшүүлээд судлахад хүүхдүүдийн хамгийн ихээр ажиллаж байгаа салбар үйлчилгээний болон барилгын салбар байна. Ажлын байр болгон онцлогтой учраас хүйсийн ялгавартайгаар хэн нь илүү их ажиллаад байгааг харахаар хөвгүүд барилгын салбар, ачаа тээвэр ложистик, уул уурхайд, дээрээс нь орон нутагт туслах малчин хэлбэрээр ихэвчлэн ажиллаж байна.

Туслах малчин хийхэд хөдөлмөр нь ер үнэлэгдэхгүй байгаа нь онцгой байр суурьтай ажиглагдсан. Улаанбаатар хот болон суурин амьдралын хэв маягтай газар зах худалдааны төвд ачаа бараа зөөх, буулгах, машин угаах зэрэгт эрэгтэй хүүхдүүд голцуу ажиллаж байна. Охидын хувьд үйлчилгээний салбарт худалдагч хийх, бөөний худалдааны газруудад ажиллах, угаалга, цэвэрлэгээ илүү хийх, нарийн боов, хоолны газруудад зөөгч хийх зэрэг салбар руугаа илүү ажиллаж байгаа нь анзаарагдсан.

-Хэдээс хэдэн насны хүүхдүүд ихэвчлэн ажиллаж байна вэ?

-Нийт хөдөлмөр эрхэлж байгаа хүүхдүүдийг насны ангиллаар аваад үзэх юм бол 15-18 насны хүүхдүүд 60-70 хувийг эзэлж байна. Монголчуудад бас нэгэн хэвшмэл хэв шинж байгаад байна. 14-15 нас хүртэлх хүүхдүүддээ арай жаахан ээлтэй, нээлттэй ханддаг. Гэсэн ч хүүхдийн хөдөлмөр эрхлэлт таван наснаас эхлээд байна.

-Тэр нь юу байна вэ?

-Яагаад бид хөдөлмөр эрхлэлт гэж үзэж байна вэ гэвэл өрхийн жижиг дунд бизнес эрхлэлт хийдэг айл өрхүүдэд хүүхдүүд өөрийн мэдэлгүй хичээл номноосоо завсардах хэлбэр рүү орох шахам, өөрийгөө хөгжүүлэх, даалгавраа хийх, сургууль соёлд явах, нэмэлтээр дугуйлан секцэд явах боломжгүйгээр өрхийн үйлдвэрлэлдээ тусалж байна. Олон улсын хөдөлмөрийн байгууллага, НҮБ-ын хүүхдийн сан хамтраад гэртээ хөдөлмөр хийж байгаа эдгээр хүүхдүүдийн ажиллах цагийн хязгаарыг зааж өгсөн байдаг. Энэ цагийн хязгаарыг боловсруулахдаа хүүхэд хэдэн цаг сургуульдаа явах, хэдэн цагт унтах ёстой, ямар хоол идэх, хэдэн цаг даалгавраа хийх гээд бүгдийг маш нарийн судалсны үндсэн дээр гаргасан цагийн хуваарь байгаа. Гэвч манайд энэ цагийн хуваарь ер мөрдөгддөггүй. Яг энэ цагийн хуваарийг мэддэг газар байхгүй. Цагийн хуваарийг зааж өгсөн зохицуулалт Монголд байхгүй. Энэ талаар эцэг эхчүүд ойлголтгүй байна. Охидын хувьд бол эцэг эхийн үүргийг гүйцэтгэж байна. Дүү нараа хардаг, гэр орны ажлаа хийдэг. Эцэг эх нь завгүй, ажилдаа явчихдаг. Өглөө хичээлдээ явж ирээд л эцэг эхээ иртэл, орой 23:00, 24:00 цаг хүрээд орондоо орох хүртэл гэрийн ажил хийж байна. Гэрийн ажлаа хийж дуусаад дахиад хичээлээ хийдэг. Энэ нь өөрөө хүүхэд эрүүл байх, сурах, хөгжих байдалд сөргөөр нөлөөлж байна. Судалгаагаар ярилцлагад орсон охидын 90 орчим хувь нь өрх гэрийн ажилд маш их цаг зарцуулдаг.

-Судалгаанд хэдэн хүүхэд хамрагдсан бэ?

-Судалгаанд онлайнаар болон ярилцлагаар нийтдээ 4600 орчим яг ажил хийдэг, хөдөлмөр эрхэлж байгаа хүүхдүүд оролцсон. Би яагаад ажил, хөдөлмөр гэж тусад нь нэрлээд байгаа гэхээр ажил хөдөлмөр гэж яг юуг хэлэх, тэр дундаа ажил гэж яг юуг хэлэх, тэвчишгүй хөдөлмөр гэж юу болох зэргээр гурван үндсэн ойлголт энд яваад байгаа. Тэвчишгүй байдлын хөдөлмөрийн гэдэг нь Олон улсын хөдөлмөрийн байгууллагын 182, 132 дугаар конвенц, 190 дүгээр зөвлөмжид заасан нөхцөлийг хангаж байвал энэ өөрөө хөдөлмөрийн тэвчишгүй хэлбэр. Хөдөлмөр гэж яг юуг хэлэх вэ гэхээр хөдөлмөрийн зохистой харилцаанд орж байгаа ажил олгогч хэн нэгнийг ажил хийлгэх хөлсний үндсэн дээр гүйцэтгэж байгааг хэлнэ. Ажил гэхээр яг өрх гэртээ аав, ээждээ жижиг дунд үйлдвэрлэлд зориулж байгаа энэ бүхэн ажил болж хувираад байгаа. Энэ гурван ойлголтыг маш нарийн ялгаж, эрх зүйн зохицуулалтад тусгах ёстой. Ялгаа зааг нь гаргаж зохицуулалтыг хийх юм бол хүүхдийн хөдөлмөрөөс урьдчилан сэргийлэх буюу зохистой хөдөлмөр эрхлэлтийг бий болгох боломжууд байгаа.

-Тэвчишгүй хөдөлмөрийн тохиолдол бодит кейсүүд хэр их байна вэ?

-Судалгаанд хамрагдсан хүүхдүүдийн 90 орчим хувь нь тэвчишгүй байдлын хөдөлмөр эрхэлж байх хандлагатай байна гэж үзэж байгаа. Бид 18 салбараас ажил хөдөлмөр эрхэлж байгаа хүүхдүүдийн ихэнхи тэвшичгүй хөдөлмөр эрхэлж байна. Тэвчишгүй гэдгийг юугаар илэрхийлж байна гэхээр албадан хөдөлмөр эрхлүүлэх, дээрээс нь мөлжих гэдэг хил дамнуулан худалдаалах буюу биеийг нь ашиглах, мөн хортой аюултай, эрүүл мэндэд сөргөөр нөлөөлөхүйц байна. Төгсгөлд нь тэр хүүхэд хөдөлмөр эрхлэх явцдаа сургуулиас хөндийрч байгаа эсэх гээд хэд хэдэн шалгуур үзүүлэлтүүдийг авч үздэг. Эдгээр шалгуур үзүүлэлтүүдийг хангаж байвал энэ нь тэвчишгүй хөдөлмөр болно. Монголд энэ хэлбэрүүд маш өндөр байна. Жишээлбэл, барилгын салбарт ажиллаж байгаа хүүхдүүд гурвалсан гэрээ хийсэн тохиолдол бараг байхгүй. Гэрээгээ хийж чадахгүй байна гэдэг нь хөдөлмөрөө хэдээр үнэлүүлэхээ мэдэхгүй байна гэсэн үг. Амаар тохирсон байж болно. Гэхдээ баталгаагүй. Ажил олгогч түүнийг олгохгүй бол тэр өөрөө мөлжлөгт өртөж байгаа хэлбэр. Хөлсөө авч чадахгүй бол биеэ ашиглуулж байна гэсэн үг. Охидын хувьд мөн адилхан. Худалдааны байгууллагад ороод туршилтаар гэдэг сайхан үгний цаана хөдөлмөр мөлждөг. Эхний 2-3 сар туршилтаар гэхээр нь нөгөө хүүхэд туршилтаар ажиллаж байгаа юм чинь гээд бага хэмжээний зардлаар ажилладаг. Ингээд ажиллаж байтал нэг сар орчим болоод чи ажиллаж чадахгүй байна гээд ажлаас халдаг. Тэгэнгүүтээ чи туршилтын хугацаанд ажиллаж байсан чамд цалин өгөх боломжгүй гэдэг. Хөдөлмөрийн гэрээг нь харъя гэхээр гэрээ хийгээгүй. Хөдөлмөрийн харилцаанд орсон уу гэхээр ороогүй байх жишээтэй. Ажил олгогчид насанд хүрээгүй хүүхдийг ажилд авахдаа аав, ээжээс нь зайлшгүй зөвшөөрөл авч гурван талт гэрээг заавал бичгээр байгуулсан байх ёстой. Гэтэл тэр асуудал ер хангагдахгүй байна.

–Судалгааны дүгнэлтээс үндэслээд эцэг эхчүүдэд үүнийг ухамсарлуулах, хариуцлагыг өндөрсгөх зорилгоор ямар ажлууд хийх вэ. Хууль эрх зүйн зохицуулалтаар үүнийг хийх ёстой юм болов уу?

-Судалгааны дүгнэлтээр хэд хэдэн хуулийн зохицуулалтад санал оруулсан. Эрүүгийн тухай хуулинд эцэг эх, асран хамгаалагчийн үүрэг, хүүхдийг ашиглаж байгаа тохиолдолд хариуцлагын санкцыг чангатгах, нэр томьёоны хувьд Хүүхэд хамгааллын тухай хуулинд заасан эрсдэлт бүлэгт байгаа хүүхэд гэдэг дээр тэвчишгүй байдлын хөдөлмөр эрхэлж байгаа хүүхэд болон хөдөлмөрийн мөлжлөгт өртөж байгаа хүүхдүүдийг тусад нь илүү тодорхойлж, зааж өгч, хариуцлагын арга хэмжээг тооцох хэрэгтэй байна. Хүүхэд хамгааллын тухай хууль тодорхой хэмжээнд сайжраад, шинэчлэгдээд явж байгаа. Сүүлийн жилүүдэд асран хамгаалагч, харгалзан дэмжигч нарын хариуцлагын асуудал өндөр яригдаж байна. Хөдөлмөр эрхэлж байгаа хүүхдүүдийн дунд хэд хэдэн нийтлэг хэв шинж байдаг. Тэр хэв шинжүүдийн хамгийн эхнийх нь өрхийн орлого маш бага, ядуу. Ядуу айлын хүүхдүүд хөдөлмөр эрхэлдэг. Хөдөлмөрийн мөлжлөгт өртөж байдаг. Дараагийнх нь эдгээр хүүхдүүдэд үл хайхралт гэдэг юм мөнхөд байж байдаг. Тэгэхээр бид хүүхэд хамгаалал, хүүхдийн эрхийн тогтолцоо гээд аваад үзэх юм бол энэ үл хайхралт гэх асуудал маш чухал. Юугаар үл хайхраад байгаа юм бэ. Сэтгэл санааны хувьд уу, хоол хүнсээр үү, хайр халамжаар уу гээд маш олон хэлбэрээр хүүхэд үл хайхралтад өртөөд байна. Эдгээр хөдөлмөр эрхэлж байгаа хүүхдүүд үл хайхралтын бүх хэлбэрт байнга өртөж байдаг. Тэр хүүхдүүдэд унтах, амрах, асрах гээд Хүүхдийн эрхийн конвенц, Хүүхдийн эрхийн тухай хууль, Хүүхэд хамгааллын тухай хуулинд заасан тэр бүх эрхээ хамгаалуулах хэмжээнд хүрч чадаж байна уу гэвэл тэр хангах ёстой зарчмууд огт хангагддаггүй.

-Манай улсын хүүхдийн төлөөх байгууллагууд хэр оролцоотой байдаг вэ?

-Гэр бүл хүүхэд хамгааллын газар гэж Нийгмийн хамгаалал хөдөлмөрийн яамны харьяа байгууллага бий. 21 аймаг, есөн дүүрэгт маш өргөн бүтэцтэй ажиллаж байгаа. Хороод, багууд дээр хамтарсан баг гэж бий. Ингээд харах юм бол хүүхэд хамгааллын бүтэн тогтолцоо ажиллаж байна. Энэ тогтолцоо бүтэн ажиллаж чадаж байна уу, үгүй юү гээд хүмүүс дүгнэлт асуугаад байдаг. Чадах чинээгээрээ эдгээр байгууллагууд ажиллаж байгаа. Яагаад гэвэл хүрэлцээ маш муу. Жишээ нь, нэг хороонд 10 мянган өрх айл байна. Дунджаар 20 мянган хүүхэд нэг хороонд байна. 20 мянган хүүхдийн асуудал яригдаж байна. Гэтэл 20 мянган хүүхдэд хяналт тавих үндсэн үүрэг нь юу билээ. Эцэг эх, асран хамгаалагчийн үүрэг. Тэр хүүхдийг хараа хяналттай байлгаж чадаж байна уу, эцэг эх болсон үүргээ гүйцэтгэж чадаж байна уу гэдэг нь өөрөө маш чухал. Хэдий төрийн байгууллагад хууль эрх зүйн акц нь гарчихсан, санал гомдлыг нь хүлээж авдаг, хяналт шалгалт тодорхой хэмжээнд хийдэг, ажлын төлөвлөгөөтэй ажиллаж байна уу гэвэл ажиллаж байна. Ирсэн кейсүүдэд дээр ажиллаж байна уу гэвэл ажиллаж байна. Хамгийн гол үндсэн үүргийг эцэг эх өөрсдөө хүлээх ёстой. Хүүхэд төрүүлнэ гэдэг нь эцэг эх өөрсдийн хариуцлагаа хүлээнэ л гэсэн үг.

-Хүүхдийн хөдөлмөр гэхээр насанд хүрээгүй охидын бэлгийн мөлжлөгийн асуудал бас хөндөгдөх байх. Энэ мөлжлөг хүүхдүүдийн дунд хэр ажиглагдав?

-Тодорхой хэмжээний хэв шинжүүдээр байгаа. Хэр их вэ гэхээр Монголын хувьд тэдэн хүүхэд дунд тэд гээд шууд тоо гаргахад хэцүү. Яагаад гэхээр энэ нь өөрөө эмзэг сэдэв. Тоо мэдээлэл статистик гаргах гэхээр хэцүү. Өнгөрсөн жилүүдэд хувь судлаачийн үүднээс харахад цахим орчин хэт хөгжөөгүй байх үед илрүүлэх, холбоо харилцаа барих асуудал нь тодорхой анзаарагдахуйц байсан бол одоо маш нарийссан. Ийм хэлбэр рүү орсон юм уу даа гэж харж байгаа.