Author: СОСОРБАРАМЫН ОТГОНБАЯР

Замын-Үүдийн хил гаалийн нөхцөл байдал, ачаа тээврийн үнэ ханшийн талаар Замын-Үүдэд ачаа бараа зөөвөрлөдөг жолооч Б.Дашдаваагаас тодрууллаа.

– Замын-Үүдийн нөхцөл байдал ямар байна вэ?

– Ачаа тээврийн үнэ ханш буусан. КОВИД-ын өмнөх байдал руугаа ерөнхийдөө орчихсон. Нэг машин ачаа одоо дөрвөн сая төгрөгөөр ирж байгаа.

– Замын-Үүдэд тулгамдаж буй асуудал юу байна вэ?

– Нэгдүгээр сарын 8-ны өдөр хил нээсэн.

Гэтэл одоог хүртэл жижиг тэрэгнийхээ асуудлыг шийдээгүй. Одоогоор монопол тогтоосон хоёрхон компанийн автобус тээвэрт явж байна. Өмнө нь жижиг тээврийн хэрэгслээр тээвэр хийдэг байсан хүмүүс тээврээ хийж чадахгүй дүр зурагтай байна.

– Энэ талаар албаныхантай холбогдож, асуудлаа тавьсан уу?

– Өчигдөр албаны хүмүүстэй уулзсан. Эрээний консул, Иргэдийн хурлын дарга, Авто тээврийн үндэсний төвийн дарга, Гаалийн дарга гэсэн албаны төлөөллүүдтэй уулзлаа. Энэ асуудлыг яагаад шийдэж болохгүй байгаа юм бэ гээд асуудал тавилаа.

Тэгсэн Консул хэлэхдээ анхнаасаа манайхны тавьсан саналаар наймаас дээш хүний суудалтай гэсэн санал л тавьсан болохоос биш таван суудалтай, бага оврын тээврийн хэрэгслийн асуудлыг ер хөндөөгүй шүү гэсэн. Үнэнээ л хэлж байх шиг байна лээ.

Дарга нар нь бүх шатандаа асуудлыг тавиад яриад байгаа ч газар дээр нь хөөцөлдөх ёстой хүн нь Эрээн дэх консул Т.Мөнхгэрэл гэдэг хүн. Гэхдээ наад асуудлыг чинь одоо гаргаж тавиад, хөөцөлдөөд явж байгаа. Эрээний захиргаанаас үүнийг хүлээн зөвшөөрсөн. Дээрээс шийдвэр ирэхийг хүлээж байна гэсэн хариулт өгсөн.

– Жижиг тээврийн хэрэгсэл явснаар гарах үр өгөөж нь юу вэ?

– Одоо зорчигчийн урсгал нэмэгдэж байгаа. Анх 300 зорчигч өдөр бүр явна гэж байсан шүү дээ. Түүндээ тааруулж автобусаа явуулж байна. Тэр нь ачааллаа даахгүй.

Өнгөрсөн амралтын өдрүүдэд гарах хүмүүсийн урсгал нэмэгдээд, хятад талдаа ч мөн наашаа орох урсгал нэмэгдэж, шагийн үнээр автобусны билетийг борлуулж эхэлсэн. Билетийн үнэ 200, 250 юань хүрээд шаглагдах боллоо. Хятадууд нь түүндээ бүр гаршчихсан. Сая нэг хэсэг нэг ширхэг билет 250 юаньд хүрлээ. Өмнө нь өдөрт 1,000 жижиг тээврийн хэрэгсэл, дээрээс нь өнөөдөр явж байгаа энэ автобуснууд бүгд яваад энэ ачааллыг тэнцүүлдэг байсан шүү дээ.

Үүнд бас нэг ялгаатай зүйл бий. Энгийн иргэдийн жижиг тээврийн хэрэгсэл явахгүй байгаа мөртлөө өдөрт хэд хэдэн хувийн машинууд орж гараад байгаа. Энэ юуны машин бэ гэхээр тайлбар өгөх газар байхгүй. Мэдэхгүй, бид оруулаагүй гээд булзааруулдаг. Бид ингэж чөлөөтэй орж гараад байгаа жижиг машины дугаарыг авч өгөөч гэж Хил хамгаалах газарт хандсан.

Бүртгэлийг нь авто тээврийн газраас авч өгөөч гэдэг асуудлыг яриад байж байна. Тэгэхгүй бол мэдээлэлд ойрхон, дарга цэргийн машин өглөө болгон 150 юаниар нэг хүнийг бодоод зөөгөөд байдаг. Энгийн иргэд нь өөрсдийн машинаараа орж гарч чадахгүй байдалтай удлаа.

– Ерөнхийлөгч хил гаалиар ажиллалаа гэж байсан. Наагуур чинь очиход асуудлаа ярьж чадсан уу?

– Нэгдүгээрт, манайх боомтын сайдтай болсон, тийм үү. Гадаад харилцааны сайд, Боомтын сайд гэж байж байна. Дээрээс нь орон нутгийн төрийн захиргааны байгууллагууд байна. Аймгийн иргэдийн хурал, засаг дарга гэх мэт. Энэ нүсэр том бүтэц байгаа мөртлөө иймэрхүү жижиг асуудлаа шийдэж чадахгүй байна, Монгол Улс.

Ерөнхийлөгч нь, боомтын сайдтайгаа ирсэн. Ирээд иргэдтэйгээ уулзахгүй өөрсдийн маршрутаар яваад “Өө энд чинь ёстой гоё барилга барьчихсан юм байна шүү дээ” гэж хэлчхээд л явчихсан. Тэр барилгаар чинь дамжаад энгийн ард иргэд, за бид бүр больё гэхэд хил орчмоор бизнес эрхэлдэг хүмүүс өөрийнхөө машиныг унаад. хил гаалиар чөлөөтэй зорчиж, өмнөх шигээ л явдаг болмоор байна шүү дээ. Бүх том бүтэц нь байгаа мөртлөө жижиг асуудлаа шийдэж чадахгүй байна. Иймэрхүү байдалтай л байна даа.

– Тээврийн ханш буураад байхад өргөн хэрэглээний барааны үнэ буурахгүй байгаа нь юутай холбоотой юм бол?

– Тээврийн зардал буурсан ч гаалийн татвар нэмэгдсэн. Энэ нь үнийн бууралтад тодорхой хэмжээнд нөлөөлж байгаа байх гэж жолооч нар ярьж байна лээ. Би Замын-Үүдийн жолооч нарын группт ачаа тээврийн үнэ ханш буугаад КОВИД-ын өмнөх үедээ оччихоод байхад өргөн хэрэглээний барааны үнэ яагаад буухгүй байна гэхэд “Гаалийн татвар КОВИД-ын өмнөх үеэс гурав дахин нэмэгдсэн, үнээ хэзээ ч буулгахгүй бодлого барьж байна” гэж жолооч нар бичсэн байсан. Түүнээс гадна олон зүйл нөлөөлж л байгаа байх.

Зам, тээврийн хөгжлийн яамнаас ачаа барааны үнийн талаар тодруулав.

Харин энэ талаар Зам, тээврийн хөгжлийн сайд С.Бямбацогт “Ачаа тээврийн үнэ буурснаар үнийн хөөрөгдлийн хөөс хагарна. КОВИД-ын үед Эрээн-Улаанбаатарын хооронд нэг м.куб ачааны тээврийн хөлс 3,000 юань хүрч тэнгэрт хадаж байсан.

Дунджаар нэг чингэлэгт 64 м.куб ачаа ордог гэж үзвэл тухайн үеийн ханшаар тээврийн хөлс нь 192,000 юань буюу 86 сая 400 мянган төгрөгт хүрч байв.

Харин хил нээгдсэнээр Эрээн-Улаанбаатар хүртэлх чингэлэг тээврийн хөлс өнөөдрийн ханшаар гурван сая 900 мянган төгрөг болж 20 дахин буураад байна. Өөрөөр хэлбэл, нэг м.куб ачаа Эрээн- Улаанбаатар хот хүртэл одоо 112 юанийн ханштай байгаа нь цар тахлын өмнөх үеэс 50 хувь буурсан гэсэн үзүүлэлт юм. Учир нь 2019 оны есдүгээр сард тээврийн үнэ ханш Эрээн-Улаанбаатарын хооронд нэг м.куб нь 220- 250 юань байжээ” хэмээн цахим хуудсандаа бичжээ.

Харин энэ талаар худалдаа эрхлэгч Д.Ариунжаргалаас тодруулахад “Бид үнэ нэмэхгүй аль болох барьж худалдаалахыг хичээж байгаа. Гэхдээ үнэ буурахгүй байх эхний шалтгаан нь гаалийн татвар өссөн.

Саяхан гааль дээр бүх ачааг задалж тоолоод ширхэг бараа бүрд татвар ногдуулах тухай яриа үнэний ортой юм шиг байна лээ. Мөн ам.доллар, юанийн үнэ өдрөөс өдөрт нэмэгдэж байна. Байнгын өсөлттэй байгаа. Тиймээс шилжүүлэг өндөр тооцогдож байна. Энэ мэтээр үнэ буурахад олон хүчин зүйлийн нөлөө орж байгаа байх” гэв.

Монгол Улсын зөвлөх инженер Ц.Ганбаттай ярилцлаа.

-Монгол Улсад 5800 гаруй барилга байгууламж паспортгүй байна гэх. Барилгын паспорт нь ямар учиртай эд вэ?

-Хүнээр бол өвчний түүх гэж байдаг шүү дээ. Эмнэлгээр явахдаа карт бариад явдаг. Тэр юм л даа. Барилгыг л тийм юмтай болгоно гэсэн үг. Барилгын паспорт гэж бий. Мөн барилгын хувийн хэрэг гэж байдаг. Хувийн хэрэг дээр барилгыг барихаас эхлээд өвчний түүх шиг карт нээгээд, түүн дээр нь яаж барьсан, ямар материал хэрэглэсэн, ямар засвар хийсэн, ямар зөрчил дутагдал гарсан, ямар суваг шуудуу дүүрсэн, түүнийгээ яаж зассан, урсгал засвар хэдийд хийсэн, их засвар яаж хийсэн гэх зэргээр бүх нарийн мэдээллийг бичдэг. Барилгын паспорт гэдэг нь яг одоогийн нөхцөлд тэрхүү барилга ямар төлөв байдалтай байна вэ гэдгийг тодорхойлдог баримт бичиг байгаа юм.

-Гэтэл Монголд байгаа энэхүү 5800 гаруй паспортгүй барилгыг хоёр сарын хугацаанд үзлэг шалгалт хийгээд паспортжуулна гэж Барилга, хот байгуулалтын сайд мэдэгдсэн. Ийм хугацаанд амжих уу?

-Тийм зүйл байхгүй. Өмнө нь бүхий л аймаг орон нутгийг бүх барилгаа паспортжуул гээд шахаж л байсан. Өмнөговь аймагт 100 сая төгрөг батлаад, түүнийг нь хэн ч хийгээгүй л байна. Аймгууд үүнийг ерөөсөө тоохгүй байгаа шүү дээ.

Ер нь барилгуудын одоогийн төлөв байдал ямар байгааг тодорхойлж гаргаж ирэх ёстой. Хоёр сарын хугацаанд 50 барилгын хяналт шалгалтыг хийгээд паспортжуулбал их юм. Хэзээ ч энэ хугацаанд 5800 барилгыг паспортжуулна гэж байхгүй. Хоёрдугаарт, газар хөдлөлтийн талаар нэг мэдээлэл гарахаар яамныхан нь юу ч мэдэхгүй байж том том юм ярьдаг. Цаад мэдээлж байгаа хүмүүс нь ч тэр буруу ташаа мэдээлэл өгдөг байх.

-Арматурын чанарыг шалгана гэсэн. Ямар стандарт нормтой байдаг юм бол?

-Арматурыг шалгах нь зөв. Хятадынх байтугай дотоодод үйлдвэрлэснээ ч шалгах хэрэгтэй. Стандартын хувьд манайх ч тэр, орос, хятад ч тэр зарчмын хувьд нэг л стандарт байгаа. Өөрөөр хэлбэл, хаана хэрэглэхийг нь химийн найрлагыг нь ингэж тодорхойлно, ийм ийм үзүүлэлттэй байна. Тэр үзүүлэлт нь тэдэн хувь байна гэх мэтээр стандарттай. Түүнээс дан ганц Хятадаас орж ирж байгаа арматурыг шалгана гэвэл өрөөсгөл асуудал. Гаднаас импортоор орж ирсэн ч бай, дотоодын үйлдвэрлэл ч бай бүгдийг нь шалгах нь зөв. Ер нь барилгын бүхий л материалыг шалгах нь зүйн хэрэг.

-Барилга барихад арматурын төмрийг хэдэн ширхэг зангидаж байж стандартад нийцдэг вэ. Даац хэмжээ, давхраасаа хамаарах уу?

-Хэд ч байж болно. Тухайн үеийн тооцооллоосоо болно. Багана гэдэг чинь босоо элемент шүү дээ. Гол ажлын арматур нь босоо чиглэлтэй юм байна. Барилгын зургаасаа хамаараад 6, 8, 12, 18 янз бүр байж болно. Хэдэн давхар барилга байх, ямар ачаалал авч байна гэдгээсээ шалтгаалаад, баганын даах чадвараасаа хамаарч хэдэн ч арматураар багана зангидаж болно. Тооцоогоор тогтооно. Тооцоогоор тогтоосон зүйлийг харин дутуу хийж болохгүй. Жишээлбэл, 28-ын арматур олдохгүй 25-ынхаар хийхээр болбол тоо нь арай их ч юм уу, зохицуулалт хийгээд барьж болно.

-Цементийг бас шалгана гэсэн байна лээ. Цементийн стандартыг яаж тогтоодог юм бол?

-Цементийн стандартыг манайд хангалттай баталсан байдаг. Үйлдвэрүүд өөрийн гэсэн лабораторитай байгаа. Тэр лабораториасаа гарсан үр дүнгээр энэ стандартыг хангаж байна гэсэн нотолгоо болгож, туршилтын шинжилгээнийхээ үр дүн болох дагалдах бичиг баримтуудаа өгдөг юм. Жишээлбэл, 500 маркийн цемент доторх химийн найрлага нь ийм шүү гэж нотолсон бичиг баримтуудаа өгнө. Үйлдвэр өөрөө хөндлөнгийн итгэмжлэгдсэн лабораториор тодорхой давтамжтайгаар хянуулж байх ёстой. Өөрөөр хэлбэл, манай лаборатори зөв ажиллаад бид зөв норм стандартын дагуу үйлдвэрлэж байгаа гэдгээ хөндлөнгийн итгэмжлэгдсэн лабораториор баталгаажуулж байна гэсэн үг. Нөгөө талдаа цемент хэрэглэхээр авч байгаа гүйцэтгэгч компаниуд, бетон зуурмагийн үйлдвэрүүд авсан цементээ итгэмжлэгдсэн лабораториор заавал давхар баталгаажуулж байх хэрэгтэй. Барилгын баталгаанд хамруулах барилгын материалыг баталчихсан байдаг юм. Үүнд цемент, хайрга, бетон зуурмаг болбол түүнийг, арматур, хуванцар хоолой, ган хоолой гэх мэтчилэн маш олон материал бий. Энэ материалуудыг бүгдийг нь барилгын аюулгүй байдлыг хангахын тулд хөндлөнгийн лабораториор заавал баталгаажуулах ёстой гэсэн норм стандарт ч бий.

-Нэгэнт баригдсан барилгын арматурыг зөв зангидсан уу, норм стандартыг зөв хангаж байна уу гэдгийг шалгах багаж төхөөрөмж байдаг юм болов уу?

-Багажаар тийм арматур байна гэдгийг тодорхойлж болно. Дундаа тасалдаад байх юм бол хэцүү л дээ. Ерөнхийдөө ямар арматураар хийсэн юм, ямар материал хэрэглэсэн гэдгийг явцын хяналт, акт баримт, зураг хөрөг гээд бүх нотлох баримтаар л баталгаажуулсан байх ёстой.

-Арматурын хэрэглээний хэдэн хувийг дотоодоос хангадаг вэ?

-Тааруухан даа. Дарханы төмөрлөгийн үйлдвэр хийхгүй байгаа. Багануурт уг нь нэг үйлдвэр хийдэг байсан. Тэр үйлдвэр одоогоор даацын материал хийхгүй байгаа юм шиг байна лээ. Ихэнхдээ манайх арматурын төмрөө гаднаас л аваад байгаа.

-Дорноговь аймагт баригдах газрын тосны үйлдвэрийн ажил удаашралтай яваа гэх. Яагаад гээд сонирхохоор Монголд үйлдвэрлэсэн болон Хятадаас оруулж ирж байгаа арматурын төмөр чанарын шаардлагад нь нийцэхгүй гэсэн зүйл ярьжээ. Тиймээс заавал Энэтхэг улсаас барилгын материал бүтээгдэхүүнээ оруулж ирнэ гэж. Үйлдвэрлэлийн барилгын арматурын стандарт нь өөр байдаг хэрэг үү?

-Хятад, евро, монгол стандартууд бараг зөрүүгүй ойролцоо ижил түвшнийх. Хөрөнгө гаргаж байгаа улсууд өөрсдийн бараа материалаа хэрэглэнэ гэдэг. Жишээлбэл, хятадууд нэг төсөл хэрэгжүүлэхээрээ заавал өөрийн компанийг оруулж, өөрсдийн үйлдвэрлэсэн бараа материалыг хэрэглэдэг. Бэлгийн морины шүдийг үздэггүй гэдэг шиг л ханддаг.

Олны танил, олон дагагчтай хүмүүс сугалаа хэлбэрээр эд зүйлсээ зарж, хонжвор зохион байгуулах болсон.

Энэ талаар тодрууллаа. ЦЕГ-ын хэвлэл мэдээллийн төвийн дарга, цагдаагийн хошууч Г.Мөнхбаяраас тодруулахад “Сугалааны зөвшөөрлийг Сангийн яамнаас олгож, татварын алба татвар ногдуулах ёстой байдаг” гэв. Татварын ерөнхий газрын хэвлэл мэдээллийн ажилтан Д.Өнөрөөс сугалааны талаар тодруулахад “Сугалаа явуулах зөвшөөрлөө аваад албан ёсоор явуулж буй тохиолдолд манайхаас хуулийн хүрээнд татвар ногдуулж авдаг. Сангийн яамнаас албан ёсны зөвшөөрөл аваагүй сугалаа явуулсан тохиолдолд Татварын тухай хуулиар биш өөр хуулийн дагуу шийтгэл ногдуулдаг. Зөвшөөрөл авсан тохиолдолд Татварын хуулийн дагуу орлогын хувиас тооцон татвар авна. Хэрэв тусгай зөвшөөрлийн үүргийн дагуу татвараа төлөөгүй тохиолдолд Татварын хуулийн дагуу арга хэмжээ авдаг. Манай байгууллагаас сугалаа явуулах тусгай зөвшөөрөлтэй аж ахуйн нэгж байгууллагуудаас 2018 онд 5 сая төгрөгийн татвар авч байсан бол 2022 онд энэ тоо 865 сая болж өссөн байна” гэлээ.

тусгай зөвшөөрлийн талаар Сангийн яамны төсвийн бодлого төлөвлөлтийн газрын дарга М.Санжаадоржоос тодруулав.

-Сангийн яаманд сугалаа явуулах зөвшөөрөл авсан аж ахуйн нэгж, хувь хүний хэдэн бүртгэл бий вэ?

Сугалаа явуулахад заавал тусгай зөвшөөрөл авах хуулийн заалт бий. Тусгай зөвшөөрлийн хуулиараа энэ нь аж ахуйн нэгж рүү чиглэсэн байдаг. Аж ахуйн нэгжийн хувьд сүүлийн гурван жилийн татварын ямар нэгэн өргүй байх, аудитаар баталгаажсан тайлангаа ирүүлэх гэх мэтээр зохицуулдаг. Сангийн яам өөрт оногдсон зөвшөөрлийн дагуу одоогоор аж ахуйн нэгжид сугалаа явуулах тусгай зөвшөөрөл олгож байна. Одоогийн байдлаар сугалаа явуулах тусгай зөвшөөрөлтэй 12 байгууллага бий.

-Хувь хүнд тэгэхээр сугалаа явуулах тусгай зөвшөөрөл олгодоггүй гэсэн үг үү. Үүнд ямар нэгэн хуулийн зохицуулалт байхгүй юу?

-Одоогийн байдлаар Монголд хувь хүмүүс сугалааг маш идэвхтэй явуулж байна. Хувь иргэн хүний хувьд авч үзвэл үүнийг ямар нэгэн байдлаар хуулиар хориглосон зүйл байхгүй. Нөгөө талдаа хуулиар иргэний эрхийг хязгаарлаагүй учраас ямар нэгэн байдлаар хариуцлага хүлээлгэх, татвар ногдуулах боломжгүй байгаа.

Харин хууль зүйн талаасаа хувь хүн сугалаа явуулахад ямар зохицуулалттай байдаг талаар хуульч Б.Мэргэнээс тодрууллаа.

Олны танил, олон дагагчтай иргэд өөрийн цахим хаягаараа сугалаа явуулж буйг ямар хуулиар зохицуулах вэ?

-Зөвшөөрлийн тухай хууль шинээр батлагдсан шүү дээ. өмнө нь Аж ахуй эрхлэгчийн тусгай зөвшөөрлийн тухай хууль гэж байсан. Аль аль нь ялгаагүй сугалааг тусгай зөвшөөрөлтэй явуулна гэж байгаа. Тусгай зөвшөөрлийг Сангийн яамнаас олгоно гэж заасан. Хуулийн этгээд бол заавал тусгай зөвшөөрөл авч сугалаа явуулна, хуулийн этгээд биш бол зөвшөөрөл авахгүй байж болно гэж ангилсан зүйл байхгүй. Хонжворт сугалааг тусгай зөвшөөрлөөр явуулна л гэсэн заалт бий. Тэр заалт хуулийн этгээд мөн ч, биш ч үйлчлэх ёстой. Сангийн яам өөрсдөө олгохдоо хуулийн этгээдэд олгодог байж болно. Энэ нь өөрөө хонжворт сугалаа явуулахдаа хуулийн этгээдтэй гэрээ байгуулна гэсэн шаардлага болохоос хуулийн этгээд биш хувь хүн хамаагүй гэсэн үг биш. Энэ утгаараа тусгай зөвшөөрөлгүй бол хонжворт сугалаа явуулахыг хориглоно гэсэн үг.

-Тэгэхээр тусгай зөвшөөрөлгүй өөрийн цахим хаягаараа хувь хүн сугалаа явуулснаар ямар нэгэн татвар төлдөггүй болж таараад байгаа юм. Үүнд хуулийн хүрээнд ямар нэгэн хариуцлага тооцох уу?

-Сангийн яаманд хонжворт сугалаа явуулах эрхтэй 30-аад компани бий. Сангийн яамны сайт руу ороод үзэхээр хонжворт сугалаа эрхлэх зөвшөөрөлтэй компаниудын нэрс байгаа. Сангийн яамнаас тусгай зөвшөөрөл авсан байгууллагууд татвар төлнө, хувь иргэд зөвшөөрөлгүй учраас татвар төлөхгүй байна гэдэг нь логикийн хувьд алдаатай шийдвэр. Тэгвэл тусгай зөвшөөрөлтэй газрууд татвар төлнө, тусгай зөвшөөрөлгүй нь үйл ажиллагаа явуулаад байгаа мөртлөө татвар төлөхгүй гэсэн тайлбар л байна л даа. Нөгөө талаасаа тэгвэл Хувь хүний орлогын албан татварын тухай хууль гэж бас бий. Уг хуулиар хувь хүн орлого олсон л бол түүнээсээ татвар төлнө. Төлбөр, таавар бооцоот тоглоомын хонжвороос 40 хувийн татвар авдаг. Тэгэхээр хонжворт сугалаанаас ялгаагүй 40 хувийн татвар авах байх. Жишээ нь, тухайн сугалаанаас машин хожсон хүн машиныхаа үнийн дүнгийн 40 хувийг татварт төлөх ёстой. Тэр татварыг сугалаа явуулсан газар нь өөрсдөө суулгаж авах үүрэгтэй. Хүнд нь хонжворыг нь өгчихөөд татвараа төлөөрэй гээд хаях эрх байхгүй. Өөрөө суутгаж аваад татварын байгууллагад тушаах ёстой. Тухайн иргэн цахим хаягаараа сугалаа явуулаад 100 саяар машинаа зарсан бол 40 сая төгрөгийг суутгаж аваад татварт тайлагнах ёстой. Өөрөө үйл ажиллагаа явуулсан бол бас татварт тайлан тавих ёстой. Гэтэл хуулийн этгээдэд л тусгай зөвшөөрөл олгоод сугалаа явуулдаг. Хувь хүн тусгай зөвшөөрөлгүй мөртлөө үйл ажиллагаа явуулаад татвар төлөхгүй байна гэдэг нь хууль зөрчиж л байгаа асуудал шүү дээ. Тэгвэл Зөвшөөрлийн тухай хууль гэж байгаад яах юм бэ. Би ч гэсэн тэгвэл нэг газарт очиж алт ухаад татвар төлөхгүй явъя. Надад шаардлага тавихаар нь “Наадах чинь хуулийн этгээдэд тавьдаг шаардлага” гэчихээд ухаад байж болно гэсэн үг юм уу. Ийм л логикгүй юм яваад байна

“No war” хөдөлгөөний гишүүн Э.Одбаяртай ярилцлаа.

-Та бүхний дэлгэсэн үзэсгэлэн рүү цагдаа дайрч орсон тухай мэдээллийг цахим орчинд тавьсан. Тухайн үед юу болсон юм бэ. Цагдаа нар яагаад дайрч орсон юм бол?

-Дайны эсрэг “No war” үзэсгэлэн гараад хэд хонож байгаа. Хоёрдугаар сарын 25-ны өдрөөс эхлэн дэлгэсэн шүү дээ. Тухайн өдөр “No war” хөдөлгөөний Б.Билгүүнийг ЦЕГ-ын дарга Ж.Болдыг огцор гэж бичсэн үндэслэлээр цагдаагаас дуудсан. Тэгээд үүн дээр нь хэрэг үүсгэх гээд байгаа юм уу гэхээр үгүй. Тодруулна гээд байгаа юм. Зүгээр тодруулах юм бол утсаар асуучих гэхээр үгүй заавал ир, дуудах хуудас явуулъя гээд байгаа. Бид үзэсгэлэнгээ ажлын өдрүүдэд 12:00-14:00, амралтын өдөр 12:00-17:00 цагийн хооронд үзүүлж байгаа. Тэр өдөр Ц.Чинбат, Ц.Жаргалсайхан хоёр үзэсгэлэнгээ үзүүлээд байж байтал хоёр цагдаа гэнэт дайран орсон. Цагдаа орж ирээд, яагаад үзэсгэлэн гаргасан юм. Үзэсгэлэн гаргах зөвшөөрөл чинь хаана байна гэсэн. Дайны эсрэг үзэсгэлэн гаргахын тулд зөвшөөрөл авах ёстой юм байна л даа. Тийм агуулгаар ярьсан. Мөн зөвшөөрөлгүйгээр нэгжлэг хийхээр завдсан. Цаад өрөөнд чинь юу байгаа юм, үзье гэж дайрсан. Ер нь орж ирээд ярилцаад, галлерейг үзээд, цай уугаад, бие засах байсан бол бид нойлоо хэрэглүүлэх байсан. Харамсалтай нь биднийг хянаж шалгасан өнгө аястайгаар, дарамтлах байдалтай хандсан. Орж үзье гээд байгаа өрөө нь коридор, нойл л байгаа.

-Жуковын хөшөөний хажууд авахуулсан зураг нэг хэсэг асуудал дагуулсан. Фотошопоор янзалсан гэсэн үү?

-ЦЕГ-аас өгсөн чиглэлийн дагуу БЗД-ийн цагдаагийн хэлтэст зарим сэтгүүлчийг Жуковын хөшөөний толгойг тасалсан зураг нийтэлсэн гээд шалгаж эхэлсэн байна лээ. Асууж байгаа чиглэл нь “No war” хөдөлгөөнийхөн өөрсдөө ийм зураг эвлүүлээд хэвлэл мэдээллээр тараасан уу гэдэг асуумжтай байна гэсэн. Биднийг тойрсон ийм ажиллагаанууд нэг л өдрийн дотор хийгдэж байгаа нь энэ. Өмнө нь иймэрхүү дарамт шахалтууд байнга явж байсан. Сүүл рүүгээ бүр танил болоод, дасаад эхэллээ. Цагдаа нар манай үзэсгэлэн рүү дайрч орж ирсэн үйл явдал арав гаруй минут үргэлжилсэн. Үүний тодорхой хэсгийг таслаж аваад ямар нэгэн монтаж эвлүүлэггүй цахим орчинд тавьсан.

-Та бүхний шалгагдаж байгаа хэргүүд юу болж байгаа вэ?

-Анхан шатны шүүхийн шийдвэрээр Ц.Чинбат, Б.Билгүүн нарын таван иргэнд шүүхээс ял оноосон. Бүгдэд нь нэг жил зорчих эрх, надад нэг жил, хоёр сар зорчих эрхийг хязгаарласан. Хоёр эрүүгийн хэргийн шийтгэл оногдуулсан. Агуулга нь 461 дүгээр хорих анги дээр хууль сахиулагчийг эсэргүүцсэн гээд байгаа. Энэ дунд биднийг сайн дурын хөдөлгөөн өрнүүлсэн гээд хилийн хориг тавьсан. Давхар зөрчлийн шийтгэл оногдуулсан. Энэ бол шууд улс төрийн нөлөө орсон шийдвэрүүд. Бид давж заалдах шатны шүүхэд хандтал анхан шатны шүүхийн шийдвэрийг хэвээр нь баталсан. Бид өнгөрсөн даваа гаригт шүүхийн магадлалаа хүлээж аваад, дээд шүүхэд хандахаар өмгөөлөгчидтэйгөө ажиллаж байна. Яг энэ асуудал дээр бидний эцсийн найдвар дээд шүүх болоод байна. Шүүх хурал тодорхой үе шаттай явдаг шүү дээ. Бид зүгээр асуугдаад л явж байсан. Шүүх хурал болоогүй байхад биднийг аль хэдийнэ яллачихсан. Зүгээр л асуугдаад явж байтал наад асуудлыг чинь шууд гэм буруугийнх дээр ярьчихна аа гээд л явчихсан. Өмнө нь Баянгол дүүргийн анхан шатны шүүхийн ерөнхий шүүгч О.Жанчивнямбуу бидний хэргийг мөрдөн байцаалт руу буцаасан байдаг. Учир нь бүх хэргийг бөөндөөд ял халдаачихсан

Дээрээс нь миний Дорнод аймагт машинд дайруулсан хүүхдийн талаар шүгэл үлээсэн хэргийг шүүхээр шийдээгүй. Энэ үйл явдал бодитоор болсон үйл явдал байна. Тиймээс гэмт хэрэг гэж үзээд байгаа зүйл чинь тогтоогдохгүй байгаа учраас дахин мөрдөн байцаалт явуулж, нотлох шаардлагатай гэж үзээд буцаасан. Үүнээс болоод бидэнд зориулж мөрдөн байцаах газраас арав гаруй хүний бүрэлдэхүүнтэй ажлын хэсэг гаргасан. Тэгээд дахин мөрдөн байцаалт явуулаад шүүх рүү шилжүүлсэн. Анхан шатны шүүхээс ял оноосон. Прокуророос 1.2-2 жилийн яллах дүгнэлт үйлдэж санал болгон оруулж ирсэн. Гэхдээ энэ чинь торгох байна уу, хөдөлгөөн хязгаарлах байна уу, хорих байна уу хамаагүй бүгд л ял. Нэг ёсондоо биднийг хэрэг хийж байсан, ял эдэлсэн гэсэн түүх намтартай этгээдүүд болгочихож байгаа юм. Үзэл бодлоо илэрхийлж, хууль бусаар хүнийг хорьсон асуудалд нь шаардлага тавьтал зарим нэг алба хаагчид гаргаад явуулсан л асуудал байгаа шүү дээ. Одоо бидний эцсийн найдлага дээд шүүхэд хандах л үлдлээ.

-Дайныг эсэргүүцсэн үзэсгэлэн гаргахад заавал зөвшөөрөл авдаг юм уу. Хууль зүйн талаасаа ямар байдаг юм бол. Та бүхэн өмгөөлөгч, хуульчдаасаа энэ талаар лавласан уу?

-Жишээлбэл, би өөрөө Зон олны намын гишүүн хүн. Би намын гишүүнийхээ хувьд ч тэр, Зон олны намын удирдах түвшний алба хашиж байгаа хүний хувьд ч тэр улс төрийнхөө намын байран дээр, үзэл санааныхаа дагуу үйл ажиллагаа явуулах нь бидний бүрэн эрхийн асуудал. Хоёрдугаарт, манай намын байр Улсын дээд шүүхэд албан ёсны бүртгэлтэй. Үндсэн хаяг байршил дээрээ байдаг. Манай ажлын байр руу удаа дараа халдаж байгаа. Өмнө нь намайг намын даргаар сонгогдсон өдөр дүн өвлийн хүйтэн шөнөөр ажлаа хийгээд сууж байтал баривчлаад явсан. Тэгж намайг шившиглэж гутааж байсан. Ажлаас гараад явахаар л үүднээс бариад авдаг. Зөндөө хууль бус баривчилгаа явуулж байсан. Сая хүртэл цагдаа нар халдаж шиншлээд, нэгжлэг хийх зөвшөөрөлгүй байж нэгжинэ гээд л. Цагдаа орж ирж үзэж болно. Бид хориглохгүй. Орж ирээд зураг хөрөг үзэж, сонирхоод цай уугаад, нойл ашиглаад, ярьж хөөрөөд суухад дургүйцэхгүй. Энгийн үед бид гадагшаа харсан камериа чөлөөтэй ашиглуулдаг. Гэтэл дарамт шахалт үзүүлж, ЦЕГ-ын дарга нь чиглэл үүрэг өгөхөөр л биднийг оролдоод ээрээд эхэлдэг. Манай ажлын цонхыг шөнө дунд хоёр этгээд хагалаад зугтсан асуудал байгаа. Цагдаагаас уг хэргийг хэрэгсэхгүй болгох саналтайгаар прокурор руу шилжүүлсэн. Прокурор нь хэрэгсэхгүй болгоод, бид дээд шатны прокурорт нь гомдол гаргаж байж энэ хэргийг буцааж сэргээлгэсэн. Одоо шалгагдаад явж байгаа. Приус машинтай хоёр этгээд шөнө яг 03:00 цагт ирж, шил цонх хагалаад зугтсан бичлэг бий. Миний хувьд цагдаад мэдүүлэхдээ цагдаагийн алба хаагчид байгаа гэж хардаж байгаагаа удаа дараа мэдүүлсэн. Галлерей зохион байгуулах ажлын хувьд бид ашгийн бус үйлчилгээний зориулалтаар энэ үйл ажиллагааг зохион байгуулж байгаа. Ашгийн зориулалтаар зохион байгуулсан бол мэдээж аж ахуйн нэгжийн чанартай үйл ажиллагааны дагуу бүртгэл, хураамж төлөх асуудал явагдах ёстой. Үзэл санааны бөгөөд улс төрийн үйл ажиллагаа зохион байгуулахад ямар ч зөвшөөрөл авах шаардлагагүй. Тусгаар тогтнолын ордон буюу МАН-ын байранд маш олон янзын хурал цуглаан, галлерей үзэсгэлэн тавьдаг. Тэгэхэд цагдаа нар шавхай чирч ороод л хянаж цагдаад, нөхдүүдийг байцаагаад байдаггүй шүү дээ. Double standart яваад байгаа юм. Биднийг эрх мэдэлгүй, хүч сул учраас яаж ч болно гэдэг ялгавартай хандаж байна. Саяхан Тусгаар тогтнолын ордонд “Үнэн-100” гэж үзэсгэлэн болсон. Өнөөдөр л гэхэд үйл ажиллагаа болж л байна. Гэтэл цагдаа очоогүй шүү дээ. Монголд дайныг эсэргүүцэж, цагдаагаас зөвшөөрөл авна гэдэг чинь утгагүй шүү дээ. Засгийн газрын алдаатай асуудлыг шүүмжлэхийн тулд Засгийн газраас зөвшөөрөл авна гэдэг өөрөө утгагүй хэрэг.

-Та бүхэн нисэх буудалд гацсан халимаг иргэнийг Монголд орогнуулах асуудлаар хандсан байна лээ. Гэтэл өөр тийш нь явуулчихлаа. Тэнд юу болсон юм бэ?

-Бид уржигдар Монголд орогнол хүсээд ирсэн Баатар гэдэг хүнд орогнол олгооч, Монгол Улсын Үндсэн хуулийн 4 дүгээр зүйлд улс төр, үзэл санааныхаа эсрэг хавчигдан гадуурхагдаж байгаа хүнд орогнол олгоно гэдэг Үндсэн хуулийн заалтаа хэрэгжүүлээч гэж очсон. Яг очих мөчид тэр хүн “Korea air”-ийн онгоцонд суугаад, АНУ-ыг зорилоо гэдэг мэдээллийг бид авсан. Үүнд нэг харамсмаар зүйл нь Монгол Улсад монгол үндэстэн ястан нь зориод, дайныг эсэргүүцээд орогнол хүсээд ирэхэд нь хүлээж авахгүй байгаа нь эмгэнэл. Бид үүний эсрэг “Нэг үндэс” хөдөлгөөнийг эхлүүлсэн. Монгол үндэстнүүд дайныг эсэргүүцээд, Монголдоо дүрвэж, ихээр ирж байгаа. Түүний шугамаар “Нэг үндэс” хөдөлгөөнийг эхлүүлж байсан. Тиймээс бид энэ хөдөлгөөнийхөө шугамаар үзэл бодлоо илэрхийлсэн юм. Гэтэл орогнол хүссэн иргэнийг Монгол Улс хүлээж авсангүй. Монгол Улс монгол үндэстнийхээ өмнө хүлээсэн түүхэн үүргээ гүйцэтгэж чадсангүй. Оросын çасгийн газар, îросын эрх баригчдаас болгоомжилдог, хэт хараат байдал нь үүгээр илэрлээ. Монгол үндэс угсаатай хүн нисэх онгоцны буудал дээр 6-7 хоног бие нь өвдсөн маш хүнд байдалтай байж байгаад, хаяанаас нь буцлаа. АНУ орогнол олгосон гэсэн мэдээлэл авсан.

-Гадаад харилцааны сайд хэлэхдээ хаашаа явсныг нь мэдэгдэж болохгүй, нууцалж байна гэсэн?

-Үүнд нууцсаад байх юм байхгүй. Б.Батцэцэг сайд яагаад тэгж хэлж байгаа гэхээр АНУ-д өгөөд явууллаа гэдгээ хэлэхээсээ айж байгаагийн хэлбэр л юм. Энэ нь юутай холбоотой гэхээр 2022 оны есдүгээр сард ОХУ-ын áатлан хамгаалах яам, ãадаад хэргийн яамны хамтарсан тушаал гарсан юм. Энэ тушаалын агуулга нь ОХУ-ын гадаад орнуудад суугаа ýлчин сайдын яамд руу ОХУ-аас дайны улмаас гарч явсан цэргийн насныхныг тухайн улсын Гадаадын иргэн харьяатын албатай хамтарч, ОХУ руу буцаах ажлыг зохион байгуулах, хоёрдугаарт, үүнтэй холбоотой зардал төсвийг шийдэх, гуравдугаарт, тухайн улсын çасгийн газартай хамтарч ажиллах гэсэн заалтууд бий. Хүний эрх, эрх чөлөө хөгжсөн орнууд хамтран ажиллахаас шууд татгалзсан. Харин манай улс энэ үйл ажиллагаанд шууд татагдан оролцсон. Дайнаас дүрвэж ирж байгаа хүмүүст бид уг нь боломжоороо туслах ёстой. Б.Баатар гэж хүний хувьд аваад үзэхэд түүнийг оруулаагүй нь уг тушаалын дагуу хамтран ажиллаж байгаа нь батлагдлаа. Дээрээс нь тухайн иргэнийг оруулахаас айж байна. Мөн ОХУ-ын өдүүлсэн дайнд манай улс татагдан оролцож байна. Үнэхээр харамсалтай.

Замын-Үүдийн гааль дээр иргэдийн ачаа бараа гацсан талаар олон нийтийн сүлжээнд шүүмжилж байна. Гаалийнхан карготой ачаа барааг нэгд нэгэнгүй буулган тоолж шалгаж байна гэх бичлэгийн дагуу тодрууллаа. Эхлээд бид “Карго ачаа бараа мэдээлэл солилцох нэгдсэн групп”-д сэтгэгдлээ илэрхийлсэн иргэн Ю.Дөлгөөнтэй холбогдсон юм.

-Та ямар ажил эрхэлдэг вэ. Яагаад Гаалийн байгууллагад бухимдах болов?

-Би онлайнаар бараа оруулж ирж борлуулдаг хувиараа бизнес эрхлэгч. Миний ачуулсан ачаа Хятад талд нэг хоноод наашаа гарсан. Гэтэл Замын-Үүдийн гаалийн хяналтын бүст 13-14 хонож байна. Яагаад ингэж удаад байгааг тодруулахаар “Дарга нар ирсэн шалгалт хийж байна” гэсэн. Хятад талаас наашаа өдөрт 100 машин гаргаад байхад Замын-Үүдийн гаалийн хяналтын бүсээс өдөрт хоёрхон машин гаргаж байна. Учир нь тэнд ачуулсан каргонуудыг бүх ачааг нь нэгд нэгэнгүй буулгаж тоолоод ачаа бүрд татвар ногдуулж байгаа гэх.

-Ачаа барааны ширхэг бүрд татвар ногдуулна гэсэн үг үү?

-Тэгж л ойлгосон. Бүх ачааг нэгд нэгэнгүй тоолж байна аа гэдэг чинь нэг ширхэг бараанд ч татвар ногдуулахаар тоолж байгаа гэсэн үг биз дээ. Түүнийг нь тооцоод үзтэл нэг машин ачааны татвар 50-60 сая төгрөг болох юм билээ. Тухайн үед Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ, АТГ, Б.Жавхлан сайд очсон гэсэн.

Тэгээд каргоны группүүдэд ярьсан яриаг нь үзэхээр бүх зүйл ном журмын дагуу явж байна гэх утгатай зүйл ярьсан байна лээ. Ном журмын дагуу юмаар явахаар ачаа бараа ингэж уддаг юм уу. Хоёрдугаар сарын 1-нд ачуулсан бараа одоог хүртэл ирээгүй байна. Тэр нь дандаа Цагаан сарын бэлэг сэлтний зүйл л байгаа. Одоо ирж амжаагүй байгаа бараа хэзээ ирэх вэ. Ирээд би Цагаан сараас өмнө зар амжих уу. Хүндхэн байдалд ороод байна.

-Та Гааль руу холбогдож тодруулсан уу?

-Асуусан асуусан. Бүх хяналт шалгалт ном журмын дагуу явагдаж байна. Таны бараа ирвэл эргээд холбогдоно, утсаа чагнаад байж байгаарай гэсэн. Хэзээ холбогдоно гэж хүлээх вэ. Каргоныхоо мөнгийг төлөөд оруулж ирсэн байтал бараа бүрд татвар тооцож авна гэж юу гэсэн үг вэ. Одоо бараагаа авахын тулд дахиад хэдэн төгрөг төлөх бол. Тэр мөнгийг нь дийлэх болов уу гээд түмэн асуудал гараад ирлээ. Ер нь ковидын хөл хориогоор хил гааль хаасан гэж далимдуулаад хувиараа бизнес эрхлэгчдийг их хохироож байна. Энэ асуудал зөвхөн өнөөдөр гэнэт үүсчихсэн юм биш. Гурван жил энэ маягаар явж байна. Бид улсдаа төлөх ёстой татвараа төлөөд хувиараа бизнес эрхлээд тодорхой хэмжээний ажлын байр бүрдүүлээд ажил олгогч болоод явж байгаа. Төр засаг биднийг дэмжихгүй юм аа гэхэд ядаж хавчиж шахахгүй, хил гаалийн асуудлаа шийдээд ачаа барааг түргэн шуурхай оруулж гаргадаг болмоор байна. Үнэхээр хэцүү нөхцөл байдалтай гурван жилийн нүүрийг үзлээ. Хил гааль нээгдээд сайхан болох байх гэсэн бүр хүндрүүлж байна. Яагаад хувийн жижигхэн аж ахуйн нэгжүүддээ ийм ээлгүй юм бэ.

-Гаалийн байгууллага цахимжсан гээд байсан. Цахимаар тэр тооллого татварын асуудлаа шийдэж болоогүй юм байх даа?

-Харин цахимжаад их л сайхан боллоо. Иргэдэд хүлээгдэл, чирэгдэл учруулахгүй цахимаар шийднэ л гээд байсан. Замын-Үүдийн гаалийн байр бол үнэхээр сайхан болсон байна лээ. Ажил нь яг урьдын хэвээрээ. Ажлаа сайжруулахгүй юм бол мянга сайхан шил толь болсон байраар яах юм бэ. Улам л хүнд сурталтай болоод байна гэлээ.

ГЕГ: Татвар авах ёстой бараа мөн л бол татвар ногдуулна

Хувиараа бизнес эрхлэгч иргэн ийм хариулт өгсөн юм. Ингээд Гаалийн ерөнхий газрын хэвлэл мэдээллийн ажилтан Э.Сайнзаяатай ярилцлаа.

-Олон нийтийн сүлжээнд яваад байгаа бүх ачаа барааг задалж байна гэх бичлэг ямар учиртай вэ?

-Гаалийн хяналтын байгууллагаас үе үе эрсдэлт бүлгийн ачаа бараанд хяналт шалгалт хийдэг. Тухайн бичлэгт гарч байгаа үйл явдал нь ээлжит нэг шалгалтын үйл явцыг харуулсан байна лээ. Хүмүүсийн бичээд, яриад байгаа шиг бүх ачаа барааг суллаж зөөгөөд тоолоод, буцаж ачих боломж гаалийн байгууллагад байхгүй. Тийм их хүн хүч, нөөц бололцоо ч дутмаг. Тэгэхээр эрсдэлт ачаа байна уу гэдгийг шалгасан ээлжит шалгалт гэж ойлгож болно.

-Ачаа бараа оруулж ирдэг хүмүүс бараа болгоныг тоолж татвар ногдуулах гэж байна гэсэн мэдээлэл байна. Энэ үнэн үү?

-Бид хяналт шалгалтаа хийгээд татвар авах ёстой бараа бол татвар ногдуулна. Түүнээс бүх ачааг буулгаад тоолоод татвар ногдуулна гэдэг нь эндүүрэл. Эрсдэлт бүлгийн ачааг тодруулаад хэдэн хувийн татвар ногдуулах ёстой вэ, тэр хэмжээний татварыг ногдуулна. Түүнээс бараа бүрийг тоолж, татвар ногдуулах хэмжээний хүн хүч, нөөц бололцоо байхгүй гэдгээ түрүүн хэлсэн.

-Гаалийн байгууллага цахимжсан гээд л мэдээллээд байсан. Энэ ажлаа цахимаар хийж болохгүй юу?

-Манай байгууллага цахимжсан. Бүх гаалийн хяналтын бүсийг камержуулаад, байцаагч болгоныг дэлгэцээр хянах, орж ирж буй бараа болгоныг рентгенээр хянах боломжтой. Гэхдээ гэнэтийн шалгалтыг дэлгэцээр хийж болохгүй. Тиймээс ээлжит шалгалтын үйл явц л явагдсан гэж ойлгож болно.

-Байцаагч бүрээ камераар хянадаг болсон гэхээр иргэдийн ачуулж явуулсан ачаа бараа дутсан байна. Гаалийнхан авчихаж, тал юм нь дутуу байна гэх мэт үйлдлүүд байхгүй болох нь ээ?

-Манай байгууллага ачаа барааг задалж шалгах ёстой бол заавал ачааны эзнийг өөрийг нь байлгаж байж задалж шалгадаг. Тэгэхээр тийм асуудал байгаагүй. Нэг хэсэг ачаагаа шалгуулахгүй, миний бүх барааг задлаад шалгаад байна гээд нэг эмэгтэй лайв хийгээд байсан. Тухайн үедээ тэр эмэгтэй өөрөө маш олон хүний барааг өөрийн нэр дээрээ оруулаад ирсэн байсан. Сүүлдээ тэр нь бараг хэрэг үүсээд явсан байх. Өөрийг нь дуудаад ачааг тань шалгах гэсэн юм аа гэхээр ирэхгүй, долоо хоночихоод миний барааг удаалаа гэх мэдээлэл цацсан. Бид эзнийг нь байхгүйд ачаа барааг задалж хяналт шалгалт хийдэггүй.

-Хоёрдугаар сарын 1-нд ачуулсан бараа хятад талд нэг хоноод наашаа гарсан гэх. Гэтэл Замын-Үүдийн гаалийн бүсэд 13-14 хонож байна гэнэ. Яагаад иргэдийн ачаа бараа хилээр орж ирчихээд эзэндээ очихгүй ингэж удаж байгаа юм бол?

-Гаалийн мэдүүлэг бичиг баримтаа хэзээ бүрдүүлж өгсөн, очер дарааллаараа иргэдийн бараа таваар орж ирнэ. Тухайн иргэн хэзээ бичиг баримтаа бүрдүүлээд дараалалд орсон, тэр дарааллаараа л орж ирэх байх.

Булган аймгийн Бүрэгхангай сумын “Алтан бичигт цахт” ХХК–ийн мал зүйч, малын эмч Ж.Батчулуунтай ярилцлаа.

-Малыг цахим бүртгэлжүүлэх ажил хөдөө орон нутагт хэрэгжиж эхэлсэн үү. Ахиц хэр яваа бол?

-Өвчтэй, өвчингүй хамаагүй бүх малыг бүртгэлжүүлээд байх нь онц ажил биш гэж мэргэжлийнхэн үздэг. Хэрэгцээнд махлаад идчих эр малыг бүртгэж яах юм бэ. Хавтгайрсан бүртгэл бол хэрэггүй. Цөм сүрэг гэж бий. Үржлийн зориулалттай охин мал, овог үүлдэр нь баталгаажсан, шилмэл малыг л бүртгэлжүүлж нэгдсэн санд оруулбал сайн. Сая манай сайд 13 тэрбум төгрөгөөр 5.5 сая үхрийг ээмэгжүүлж бүртгэнэ гэж яриад байсан. Тэр санхүүжилт нь хаа ч яваа юм. Тэр бүх малыг бүртгэлжүүлэх албагүй байх аа. Гол нь цөм сүргийн, шилмэл, үржлийн малыг л мэдээллийн санд оруулж бүртгэлжүүлэх шаардлагатай байгаа юм.

-Манай улсад малын хулгай их байдаг. Хэрэглэгчид хулгайн мах гэж мэдэхгүй л авч байгаа. Түүнийг нь яаж мэдэх вэ. Мэдэх боломж бий болов уу?

-Мал эмнэлгийн хийх гол ажил энэ юм. Махны гарал үүслийн бичиг гэж бий. Тэр аймгийн тийм малчны, тийм зүсмийн мал гэсэн гарал үүслийн бичгийг тухайн аймаг, сум, багийн эрх бүхий эмч нар гаргаж өгч байгаа. Үүн дээр л хариуцлагатай хандмаар байгаа юм. Тэгж байж малын хулгайтай тэмцэх эхний алхам болох байх.

-Гэтэл малын хулгайчид нь ченжүүдтэйгээ хамтарчихсан гарал үүслийн бичгийг хуурамчаар үйлдээд гаргаад авчихдаг гэнэ…

-Түүнийг чинь л уг нь малын эмч нар хариуцаж хийх ёстой ганц ажил байгаа юм. Малын эмч газар дээр нь очиж үзээд ийм тооны, ийм зүсмийн мал гээд гадна талаас харж шинжинэ. Дараа нь лабораторийн шинжилгээ хийж үзнэ. Зөвхөн мал эмнэлгийн эмчийн үзлэгээр баг, сумын эрх бүхий мал эмнэлгийн улсын байцаагчийн баталгаажсан гарал үүслийн бичгийг үзэж байж махаа худалдан авах хэрэгтэй. Тэгж байж л малын хулгай багасах байх. Түүн дээр сайн хяналт тавих хэрэгтэй.

-“А” данс гэж зүйл малчин өрх болгонд байдаг уу?

-Жишээ нь, сумын малчдын малыг бүртгээд Дорж овогтой Чулуун гэдэг хүнд тэдэн тооны мал байна гээд “А” дансанд бүртгээд авна. Тэгж бүртгэлжүүлж, бүртгэж авсан малыг л “А” данс гээд байгаа юм. Түүнээс малчдад хүний тавиул мал зөндөө бий. Улаанбаатар хотын иргэний мал ч тэнд байж л байдаг. 1000 малтай өрх байлаа гэхэд 200-300 нь Улаанбаатар хотын иргэний тавиул мал байх жишээний. Тавиул малыг нь тоонд оруулах хэцүү, байх хэцүү. Арванхоёрдугаар сард нийт малын тоо гардаг шүү дээ. Түүнд бүрэн хамруулсан тоотой малаар л малын тоог тооцно. Одоо бол амаар л малын тоог авчихаад байгаа шүү дээ. Түүнээс яг үнэнээр -Вакцин хийлгэсэн малын махыг хэд хоногийн дараа хүнсэнд хэрэглэх ёстой байдаг билээ. Тэр хоног нь дуусаагүй байхад малын хулгайчид хулгайлаад махлаад зарчихсан тохиолдолд хүний биед ямар нөлөөтэй вэ?

-Ямар нэгэн өвчнөөр өвчилсөн малын махыг ерөөсөө идэж болохгүй. Гоц халдвартай, халдваргүй ямар өвчнөөс үл хамаараад. Вакцин хийлгэсэн малын махыг нэг сар хүнсэнд хэрэглэж болохгүй. Вакциныг 14 хоногийн давтамжтай сард хоёр удаа хийдэг. Түүнээс хойш сарын дотор тэр махыг идэж болохгүй. Ямар нэгэн тариа хийлгэсэн малын махыг 14 хоногийн дотор хүнсэнд хэрэглэх ёсгүй. Угаасаа тийм заалт бий. Сүү, мах, арьс шир зэрэг малын түүхий эд, бүтээгдэхүүнийг нэг сар хэрэглэхгүй, малын хөдөлгөөнийг хааж, хянах ёстой. 14-өөс нэг сарын хугацаанд хөл хорио тогтоож хянадаг. Тийм нарийн журамтай. Тэгж байж тэр тариа, вакцин хийлгэсэн малд дархлаа тогтдог. Хэрэв вакцин хийлгэснийг мэдэхгүй малын хулгайчид махлаад зарчих юм бол хүний удам зүй, үр хөврөлд сөргөөр нөлөөлнө. Генийн гажиг үүснэ.

Янз бүрийн өвчний бактери, вирусыг цааш нь халдаадаг. Хоёрдугаарт, малчид хариуцлагагүй болсон. Зуд боллоо л гэдэг. Мал өвс тэжээлгүй болчихлоо гээд л төр засгийг буруутгадаг. Гэтэл өөрсдөө бэлтгэлээ хангаагүй. Гаднаа түлээгүй, малдаа өвсгүй. Түлээ, өвс тэжээлээ өөрсдөө бэлдэхээ больсон. Түүнийхээ төлөө төр засгаас гуйгаад байна гэдэг чинь хариуцлагагүйн зуд болж байгаа биз дээ. Дээр үед зудыг даван туулах, зудын аюулаас хамгаалах төлөвлөгөө гаргаад долоогоос нэг сарын хугацаанд жилээ даван туулах өвсөө бэлдчихдэг байсан шүү дээ.

-Та өвчилсөн малын махыг идэж болохгүй гэсэн. Өвчлөөд эдгэсэн байсан ч тэр малын махыг идэж болохгүй гэсэн үг үү?

-Өвчлөөд эдгэсэн байсан ч тэр махыг идвэл түрүүний миний хэлсэн удам зүйн санд хүртэл нөлөөлнө. Малчид өөрсдөө дур мэдэн ямар ч хамаагүй тариа аваад малдаа шахаад байдаг. Тэр хамгийн буруу. Заавал малын эмчээс асууж байж, заавар зөвлөгөө авч байж малдаа тариа хийх ёстой. Вакцин хийх юм уу, тарилга хийх юм уу эмчээс асуух нь зүйтэй. Хяналтгүй болсноор янз бүрийн малын өвчин дэлгэрээд байна. Өвчтэй малын хөдөлгөөнийг хянаж хорих хэрэгтэй. Үүн дээр сум, аймгийн, улсын чанартай бодлогууд явж байх ёстой юм.

-Малын халдвартай болон халдваргүй өвчлөлүүд юунаас болж үүсдэг вэ?

-Халдварт өвчин бол газрын хөрсөнд байдаг нян микробууд ус өвсөөр дамжаад гараад ирдэг. Халдваргүй өвчин нь орон нутагт бэлчээр хомсодсонтой холбоотой. Ус тэжээлээр дамжаад зооны чанартай халдваргүй өвчлөлүүд дэлгэрээд байна. Манайхан хужир тэжээлээ бэлддэггүй. Дээрээс нь бэлчээрийн даац хоёр дахин хэтэрсэн. Монголын газар нутаг дээр 20-30 сая мал бэлчиж байх даацтай шүү дээ. Гэтэл 70 сая малтай гэхээр 2-3 дахин даац нь хэтэрсэн байгаа биз. Нэг бэлчээр нутагт 40-50 төрлийн ургамал ургадаг байсан бол одоо 2-3-хан төрлийн ургамал л ургадаг болсон.

Тэгээд нөгөө малд нь макро элемент давс хужир зэрэг нь дутагдаад эхэлдэг. Дээрээс нь малын эмчийн хүний нөөц дутмаг. Хүнийхээ менежмэнтийг манайхан сайн хийж чадахгүй байна. Гаднаас мэргэжилтэн ирээд энэ малын чинь үүлдэр угсааг сайжруулж чадахгүй шүү дээ. Тиймээс хүний нөөцийн бодлогоо дээрээсээ бодлогоор зөв хийх, хоёрдугаарт, мал эмнэлгийг зөв байршуулах хэрэгтэй. Мал эмнэлгүүдийн зарим нь хувийнх болчихсон шүү дээ. Төрийнх нь сумандаа байж байдаг. Хувийнх нь багтаа байдаг. Малын эмчийн ажлын хариуцлага, ур чадвар, хүний нөөц зэргийг сайжруулж байж малаа эрүүлжүүлэх, хүнсээ эрүүлжүүлэх асуудлыг ярина шүү дээ. Ингэж цогц арга хэмжээ л авах хэрэгтэй.

Монгол Улсын зөвлөх инженер Ц.Ганбаттай ярилцлаа.

-Турк улсад болсон газар хөдлөлтөөс болж нурсан тэндхийн барилгуудад ямар алдаа гарав?

-Би газар хөдлөлтийн талаар хэлж, анхааруулж явдаг хүн л дээ. Газар хөдлөлт гэдэг байгалийн давагдашгүй хүчин зүйл. Маш эрсдэлтэй байгалийн үзэгдэл гэдгийг бид мэднэ. Хамгийн гол нь хэзээ, хаана, ямар хүчээр болох нь тодорхойгүй. Технологичид хэлдэг “Газар хөдлөлт хүн алдаггүй. Барилга байшин хүнийн амь насыг эрсдүүлдэг” гэж.

Тэр үнэн. Барилга байгууламжийн аюулгүй байдлыг хангана гэдэг эцсийн дүндээ газар хөдлөлтийн үйлчлэлийг тэсвэрлэх чадвар гэж ойлгодог. Болзошгүй энэ эрсдэлийг хохирол багатай, болж өгвөл хохиролгүйгээр даван туулах тийм гол нөхцөл бол барилгын ямар норм, дүрэм байна түүний дагуу барих юм. Нөгөө талаар барилгуудын аюулгүй байдлыг хангасан норм стандарт нь ухаалаг, шинжлэх ухаанч байх ёстой. Ийм хоёр зүйлээс л шалтгаалаад байгаа юм.

-Тэгэхээр тухайн нурсан барилгууд норм стандартыг хангаагүй гэсэн үг үү?

-Норм, дүрэм, стандарт хамгийн түрүүнд нөлөөлнө.

Нөгөөдөх нь барилга байгууламжийг барьж байгаа норм, дүрмийг аль хэр хэрэгжүүлэв гэдэг зүйлээс л хамааралтай.

-Туркт төв зам дагасан барилга байгууламжийн нэгдүгээр давхрын хэсгийг стандарт бус үйлчилгээний зориулалтаар даацын хана нурааснаар барилга нурсан гэж байна лээ. Энэ үнэн үү?

-Нэг л шалтгаан нь тэр. 1976 онд Гватемалийн газар хөдлөлтөөр хуучны барилга байгууламжууд нэлээд нурсан. Харин сүүлийн үед орчин үеийн технологиор барьсан барилгуудынх нь ихэнх нь зүгээр үлдсэн. Түүнийг дэлхий нийт, ялангуяа НҮБ-ын хөгжлийн агентлаг юу гэж дүгнэсэн гэхээр “Анги давхаргын газар хөдлөлт болчихлоо” гэсэн. Өөрөөр хэлбэл, сүүлийн үеийн шинэ технологиор баригдсан барилгууд үлдсэн, хохироогүй. Хуучин барилгуудад байсан хүмүүс амь эрсэдсэн. 2003 онд Иранд 6.3 баллын хүчтэй газар хөдлөлт болсон. Түүнээс 5-6 хоногийн зайтай АНУ-д газар хөдлөлт болсон. Иранд болсон газар хөдлөлтөөр 90 мянган хүн амтай жижиг хотын 3/1 нь буюу 30 мянган иргэний амь үрэгдсэн. Харин АНУ-д хоёр л хүн нас барсан. Тэр нь барилгатай холбогдолгүй. Хуучин сүмийн яндан шилэн худалдааны төв дээр унаж, хоёр хүн нас барсан. Үүнээс НҮБ-ын мэргэжилтнүүд “Энд барилга барих соёл дутсан байна” гэсэн. Тэр нь юу гэсэн үг вэ гэхээр Иранд барилга барих норм, дүрэм байсан уу, байсан. Зөвшөөрөл олгодог хяналт систем байсан уу, байсан. Харин хэрэгжилтийг хангах талын ажлыг иранчууд хийгээгүй юм байна. Тийм учраас барилга барих соёл дутсан байна гэсэн дүгнэлт хийсэн. Туркийн хувьд тал нь худалдааны, тал нь үйлдвэрлэгч орон шүү дээ. Тиймээс барилгынхаа нэг давхрыг үйлчилгээний зориулалтаар тохижуулж засвар хийсэн нь нөлөөлсөн тал бий. Тухайн барилгууд дээрээ их масс ачаа авчихсан, доороо ганцхан тулгууртай багана байна гэсэн үг шүү дээ. Дээрх их масс нь ганхаж савлахаар доорх ганц тулгуур нь эвдэрдэг. Ерөнхийд нь хараад байхад ихэнх нь хуучин барилгууд байна лээ. 2006 оны газар хөдлөлтөөс хойш туркүүд нэлээд арга хэмжээ авсан. Норм, стандартаа өөрчилсөн. Германы стандартыг шууд авсан газар шүү дээ. Хуучин барилгууд олонтой байсан учраас нөлөөлсөн тал бий. Худалдааны зориулалтаар тохижуулсан олон барилгууд бас нурсан нь үнэн. Гэхдээ тэр худалдааны зориулалттай барилгуудаа орчин үеийн технологиор шийдээд явбал болно шүү дээ. Ганцхан зүйл дээр дан тэрнээс боллоо гэдэг бол буруу ойлголт. Гуравдугаарт, нормоос давсан хүчтэй газар хөдлөлт болсон. Жишээлбэл, манайд 9-өөс дээш хүчлэлтэй баллын газар хөдлөлт нөлөөлөх газар барилга барьж болохгүй гэдэг нормтой.

-Нормоос давсан газар хөдлөлт гэдэг нь хэр хүчтэй баллынх вэ?

-Туркт болсон газар хөдлөлт хоёр голомтын зааг хэсэгт таарсан юм билээ. Баллаар тооцвол доод тал нь 10-11 балл. Рихтерийн шатлалаар 7.2-7.8. Тэгээд хоёр ойрхон хөдөлсөн. Эхний хөдлөлтөөр барилга эвдрээд зогсоно. Дараагийн давтан газар хөдлөлт бол арчаад явдаг зүйл. Өөрөөр хэлбэл, хүнтэй зүйрлэвэл эхнийхээрээ гар, хөл нь бэртээд өнгөрнө. Дараагийнхаар яс нь хугараад газар унахтай л адилхан.

-Ийм олон хүний амь нас сүйдсэн нь юутай холбоотой вэ. Хувь хүний хариуцлагын асуудал уу, эсвэл барилгын чанар уу, үгүй бол аврах ажиллагаатай холбоотой юу?

-Энэ бол барилгын чанартай л холбоотой асуудал.

-Та түрүүн 2006 онд өмнө нь Туркт газар хөдлөлт болсон гэсэн. Туршлагатай л баймаар юм. Барилгын салбарт нь авлигын асуудал бас байв уу?

-Шинээр барьсан барилгууд нь бас нурчихсан юм байна лээ. Энэ нь хот төлөвлөлт, стандарттайгаа холбоотой. Ер нь Турк газар хөдлөлтийн идэвхтэй бүс учраас олон давхар барилга барьдаггүй. 2010 онд намайг очиход Анкарад л хаа нэг арай өндөр юм уу даа гэмээр барилга тааралдаж байсан. Хамгийн дээд тал нь 6-7. Тэгээд есөн давхар барилга л байсан. Сая шинээр баригдсан 12 давхар барилга нурсан гэж яригдаж байна лээ. Тэр бас манайд ч байгаа үзэгдэл. Барилга барих соёл гэж юм байхгүй болчихсон. Бариулж байгаа хөрөнгө оруулагчийн чанартай барих асуудал, түүнийг нь хянадаг горим, барьж байгаа гүйцэтгэгч нь норм дүрмээ барьж байгаа эсэх асуудал бүгд нөлөөлнө. Нөгөө талаар барилгын чанар. Үүнийг ганц төр хянадаг юм биш. Гүйцэтгэгчийн хүрээнд дотоод хяналт гэж байна. Хөндлөнгийн буюу захиалагчийн өөрийн хяналт. Зураг төсөл хийж байгаа зөвлөх компанийн хяналт гэж бий. Түүнийг бүгдийг хянадаг төрийн хяналт бас бий. Энэ тогтолцоо тэнд үйлчлээгүй. Тэгээд өршөөл үзүүлнэ гэж нэг юм бичээд байх юм. Түүний буруугаас болж олон барилга сүйдсэн гэж яриад байна лээ. Авлига ч бас нөлөөлсөн байх. Барилга барьсан, бариулсан бүх хүмүүст хариуцлага тооцно гээд 113 хүнийг баривчилсан юм билээ.

-Өршөөл үзүүлнэ гэдэг нь юу гэсэн үг юм бол?

-Миний ойлгосноор зөвшөөрөлгүй нэг хэсэг барилга барьчихсан юм шиг байна лээ. Түүнд нь дараа нь төр нь өршөөл үзүүлсэн. Хоёр удаа өршөөл үзүүлсэн гэж байгаа юм. Тухайн үед нь энэ болохгүй гэж их яригдсан юм билээ. Туркт нэг хот байна. Тэр хотын дарга нь чанаргүй барилгыг ерөөсөө хүлээж авдаггүй. Стандарт хангаагүй, нормдоо хүрээгүй, дүрмээ зөрчсөн барилгыг шахаад засуулаад, янзлуулаад бариулсны дараа ашиглалтад оруулдаг байж. Тэр нутагт нь ерөөсөө шинээр барьсан барилга нь сүйдээгүй байна лээ шүү дээ. Тэгэхээр ийм олон талын асуудал л нөлөөлнө л дөө.

-Цемент болон барилгын материалын чанар барилга нурахад нөлөөлөх үү?

-Нөлөөлөлгүй яах вэ. Барилга гэдэг бол хүнтэй адилхан. Өөрөөр хэлбэл, хүн өөрөө араг ясны системээс бүрдсэн 206 ширхэг ястай. Тэр нь булчин шөрмөс гэдэг зүйлээр барьцалдаад босоод явж байна шүү дээ. Тэр систем нь өөрөө бат бэх, хөшүүн чанарыг хангаж байх ёстой. Тэгэхээр барилгыг чанартай барихын тулд чанартай материал хэрэглэх ёстой. Дээрээс нь технологи, түүнийг хийж байгаа ур чадварын асуудал зэрэг олон хүчин зүйл байна л даа.

-Тэгэхээр үүнээс улбаалаад бид юу анхаарах ёстой вэ?

-Би нэг удаа Улаанбаатар хотод газар хөдөлбөл 40, 50 мянгатын барилгыг эхний ээлжинд балгас болно гээд биччихсэн юм. Гэтэл оршин суугчид нь манай барилгууд зарагдахаа болилоо, барьцаанд авахгүй байна, зарж болохгүй байна гэх мэтээр маш олон дайралт ирсэн. Зарим барилга руу би айгаад харж чаддаггүй. Нэг юм хэлчихмээр санагдаад л, энийг муу барьж байна даа гээд очоод хэлчихмээр болдог. Манайхан юу анхаарах ёстой вэ гэхээр барилгыг хяналтгүй явуулж болдоггүй. Жишээлбэл, гадны хөгжилтэй орнууд, Япон Солонгост барилгад бүх цаг хугацаанд боломжит бүх хяналтыг хэрэгжүүлье гэдэг. Манайхан гэтэл хяналтгүй болгочихсон. Тэгээд бизнесийнхнийг дарамталж байна гэдэг. Зөвшөөрөл олгоод явж байгаа, иргэдийн амь настай холбоотой, улс орны эдийн засагтай холбогдсон ийм юман дээр төрийн том дарамтууд байх ёстой. Нэгэнт л зөвшөөрөл олгосон бол хяналт гэж зүйлийг заавал хийх ёстой.

-Манай хотын барилгуудын шинэ, хуучны ялгаа ямар вэ. Сүүлийн үеийн барилгууд технологийн дагуу баригдаж чадаж байгаа юу?

-Би бол нийт барилгын чанар ямар байна гэвэл “Дунд” л гэж хэлнэ. Сүүлийн үед манайд олон давхар барилгууд баригдаад байна. Гадныхан олон давхар барилга барилаа, хорин хэдэн давхар бол доод тал нь 2-3 давхрыг нь газарт суулгана шүү. Гэтэл манайхны барьж байгаа барилга B1 давхар буюу подвалийн эхний нэг давхар нь тал суугдаж байна. Хаа нэг барилга В2 гээд орж байна. Ийм хэмжээтэй суулгаж байгаа. Тэр нь хэдэн метр вэ гээд хэмжээд үзвэл ихдээ л 5 м байна уу, үгүй юу, өнгөц л суулгадаг. Газар хөдлөлтийн долгионыг зүйрлэхэд ус руу чулуу шидэхэд тойрог үүсээд долгион тардаг биз дээ. Түүн шиг долгион үүсэхэд өнгөц суусан барилгыг авч шидээд л хазайлгана шүү дээ. Тийм аюултай. Би хүүхдүүддээ хэлдэг юм. Нэг их өндөр юманд битгий ороорой. Дээд тал нь зургаан давхарт л орон сууц авбал аваарай гэдэг. Манайхан массаар үйлдвэрлээд, орон сууцны хэрэглээ байна уу, байна. Хэрэглээгээр нь далимдуулж бөөнөөр нь үйлдвэрлээд хараа хяналтгүй юм л яваад байна.

-Туркт аврах ажиллагааны цонх хаагдаж байгаа гэсэн. Үнэн үү?

-48 цагт бол хүн амь гарах боломжтой. 72 цаг бол эрсдэлтэйдээ орно. Түүнээс дээш бол ер нь хэцүү. Аврах цонх хаагдана гэхээр одоо амь гарах боломж хомс л доо. Одоо бол нурангийг шууд зайлуулах л юм бодно. Авралт бол дууссан. Нурангийг л шууд зайлуулаад явахаас өөр арга байхгүй.

С.ОТГОНБАЯР

үхрийг л 13 тэрбум төгрөгөөр ээмэгжүүлэх юм бол бүх малаа ээмэгжүүлбэл хэдэн төгрөг гаргах бол. Та тооцоолж үзсэн үү?

-Мэргэжлийн бус та нар хүртэл логикийн хувьд эргэлзээтэй зүйл ярьж байна шүү дээ. Гэхдээ яг 70 сая мөн биш нь чухал биш. 70 саядаа хүрч байна уу, хүрэхгүй байна уу гэдэг нь энэ асуудалтай холбогдохгүй. Төрийн мөнгөөр хувийн хэвшлийн зөвхөн үхрүүдийг нь ээмэгжүүлнэ гэдэг бол шударга бус асуудал. Олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдмөөр байгаа бол манайх өвчингүй гэдгээ 3, 5, 10 жил ямар ч өвчин гаргахгүй баталгаажуулаад харуулах хэрэгтэй. Тэр хооронд эхнээсээ ээмэгжүүлсэн наад хэдэн үхэр нь махандаа явчихна шүү дээ. Ямар ч утга учир алга. Утга учиртай гэж байгаа мэргэжлийн зөвлөгөө өгөх багтай нь бид мэтгэлцэхэд бэлэн байна. Бид тэднийг мэтгэлцээнд дуудаж байна. Олон нийтийн өмнө нээлттэй мэтгэлцье. Үүн дээр бид итгэл төгс байна.

-Зөвлөж байгаа багт танай холбоодоос, эрдэмтдийн зөвлөлөөс төлөөллөө оруулаач, хүн авъя гэдэг санал ирүүлж байсан уу?

-Үгүй. Үе үеийн Засгийн газар, сайдууд, яамд, Засгийн газрын гишүүд хэзээ ч мэргэжлийн байгууллагатай зөвлөдөггүй. Ганцхан энэ салбар ч биш. Монголын төр ер нь ийм болоод нэлээд удлаа. Сайн төр мэргэжлийн эрдэмтэд, практик дээр ажлыг бүтээдэг улсуудтайгаа ярьдаг байх ёстой. Ийм жишигт манай төр суралцах ёстой. Ингэж зөвлөлдөж чадахгүйгээс болоод төр ийм эмгэнэлт байдалд ороод байна. Ялангуяа энэ төрийн аппарат дотроо бугшсан хурган дарга болчихсон нөхөд нь тойроод л эрдэм мэдлэгтэй хүнтэй ч сайд нараа уулзуулдаггүй, вакумжуулдаг. Мэргэжлийн хүмүүстэй уулзаад өөр мэдээлэлтэй,

өөр санаа бодолтой болчихно гээд түүнийгээ бараг шөнө унтахгүй шахам хариулж, үүрэгдэж байдаг иймэрхүү лоббичин нөхөд төрд байна шүү дээ. Төрийн дунд шатанд бараг сайд дарга нараа хариулаад явж байдаг. Өөр улсуудтай уулзчих вий дээ гэж голоо зурсан. Ийм л болчихоод байна шүү дээ.

-Мэргэжлийн холбоодоос зөвлөмж аваагүй дунд шатныхны зөвлөгөөгөөр шийдвэрээ гаргаж байгаа бол сайд нь өөрсдөө уншиж, судалж, танилцаад шийдвэрээ гаргадаггүй юм уу?

-Түүнийг нь би сайн мэдэхгүй юм. Ганцхан өнөөдрийн сайд гэхээсээ илүү үе үеийн Засгийн газар сайд дарга нар мэргэжлийн байгууллагын үгийг сонсдоггүй. Үе үеийн Засгийн газарт сайд даргын цүнхийг бариад явдаг нөхөд байдаг. Тэд нь буруу бодлогоор ажиллаад, мэргэжлийн санаа оноо нэмэхгүй, өөрсдийнхөөрөө хийж байна. Ер нь малаа ээмэгжүүлэх нь зөв. Мал ээмэгжүүлэхийг буруу гэж байгаа юм биш. Харин бүртгэлжүүлэхийн өмнө хийх ажлууд зөндөө байна. Малаа бүртгэлжүүлж, ээмэгжүүлэх ажил нь хүнсний бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж байгаагийн хувьд малчин хүн өөрөө хариуцах ёстой. Малчин өөрөө түүнийгээ хариуцахад буруу байхгүй. Харин мал болгоныг ээмэгжүүлэх ёстой гэж хууль гаргасан ч болно. Хүнс үйлдвэрлэгчийнхээ хувьд хэрэглэгчдийн өмнө үүрэх үүрэг хариуцлага юм шүү дээ.

Дорноговь аймгийн засаг дарга О.Батжаргалтай ярилцлаа.

-Юуны өмнө аймгуудын өрсөлдөх чадварын судалгаагаар тэргүүн байрт шалгарсанд баяр хүргэе. Танай аймаг сүүлийн дөрвөн жилд дандаа нэг, хоёрт явсан байна лээ. Үүнд юу нөлөөлж байна вэ?

-Манай аймаг төсвөө өөрчлөх, тэлэх тал дээр нэлээн эрчимтэй бодлого баримталж ажиллаж байгаа. Энэ бодлогыг маань ч гэсэн Монгол Улсын Засгийн газар дэмжиж, засгийн газраас хэрэгжүүлж буй томоохон төсөл, хөтөлбөрүүд Дорноговь аймагт хэрэгжиж байна. Дээрээс нь төр хувийн хэвшлийн түншлэлийн хүрээнд дэд бүтцийн салбарыг өргөтгөх ялангуяа төмөр зам, цахилгаан эрчим хүчийг өргөтгөх асуудал явагдаж байна. Энэ хүрээнд шинэ үйлдвэрийн барилгын ажил ид явагдаж байна. Хар төмөрлөгийн цогцолбор үйлдвэрийн барилгын ажил эхэлчихсэн. Та бүгд мэдэж байгаа 2022 оны гуравдугаар сарын 11-нд нээлтээ хийсэн. Шивээ хүрэн Зүүнбаян чиглэлийн төмөр зам арванхоёрдугаар сарын 24-ний өдөр нээлтээ хийсэн. Найман сарын хугацаанд 226км төмөр зам барьж БНХАУ-тай өргөн нарийн царигаар нэвтрэх бүрэн боломжийг хангасан. Шинэ сэргэлтийн бодлогын хүрээд дэвшүүлж байгаа боомтын зэрэглэлийн бодлогыг хэрэгжүүлэхээр бид Замын-Үүд боомтыг өргөтгөх ажлыг үе шаттай авч хэрэгжүүлж байгаа. 2012 оноос хойш хэрэгжүүлээд явж байгаа энэ боомтын дахин төлөвлөлтийн ажлууд амжилттай хэрэгжиж энэ жил Замын-Үүд боомтын зорчигч тээврийн терминалыг ашиглалтад оруулсан. Ингэснээр нийт зам талбай байгууламжийн хүчин чадал нь дөрөв дахин нэмэгдэж, иргэдийн болон зорчих тээврийн хэрэгслийн нэвтрэх боломжийг нэмэгдүүлсэн.

Замын-Үүд боомт дээр өргөн нарийн царигаар дөрвөн салаа замыг БНХАУ руу тавьж төмөр замаар орж ирэх транзит болон улс хоорондын ачаа тээврийг нэвтрүүлэх боломжийг атгаж чадсан байгаа. Харин төр хувийн хэвшлийн түншлэлийн хүрээнд Замын-Үүд боомтод шингэн түлш шилжүүлэн ачих хорин мянган тонн багтаамжтай цоо шинэ байгууламжийг ашиглалтад оруулсан.

-Энэ нь танай аймгийн эдийн засагт их нөлөөлөх үү?

-Энэ нь ганц манай аймгийн эдийн засаг ч биш улсын эдийн засагт хамгийн тулгуур салбар болж байгаа эрчим хүч, түлш, зам харилцаан дээр том ахицыг гаргаж чадсан гэж бодож байна. Дээрээс нь Дорноговь аймаг дээр дурдагдсан гол үзүүлэлтүүдээсээ гадна шудрага ил тод байдлын үнэлгээ, хүнд сурталгүй байдлын үнэлгээ хөрөнгө оруулалтад ээлтэй орчинг бүрдүүлж байгаа гэдэг ийм үзүүлэлтүүд томоохон жинг дарж байгаа. Цаашлаад Дорноговь аймаг маань илүү боловсруулж, баяжуулах үйлдвэрийн салбарыг дэмжиж байгаа гэдгээрээ онцлогтой. Дорноговь аймаг жилдээ 1 сая тн төмрийн хүдэр боловсруулах хүчин чадалтай баяжуулах хоёр үйлдвэр ашиглалтад орсон байна. Мөн бусад төрлийн баяжуулах үйлдвэрүүд ажиллаж байна. Аль болох бид эх орны баялгийг баяжуулах, боловсруулах цаашлаад эцсийн бүтээгдэхүүн гаргах чиглэлээр илүү төвлөрч ажиллаж байгаа. Энэ бас нэг үзүүлэлт болж байна уу гэж харж байгаа. Дээрээс нь цар тахлын хүнд нөхцөл байдлыг даван туулахад ААН, бизнес эрхлэгч, баялаг бүтээгчид бизнесийн үйл ажиллагаагаа өргөжүүлж, сэргээж, дэвшилт үзүүлэх нөлөө нь харьцангуй эерэг үзүүлэлт рүүгээ шилжиж улс, орон нутгийн төсөвт төвлөрүүлэх орлого бүрдэлт энэ жил манай аймаг 100 хувь биелэлттэй төвлөрүүлж чадсан. 2021, 2022 оны улсын төсөвт төвлөрүүлэх төсвийг төвлөрүүлж өгсөн. Дээрээс нь дамжуулан зээлдэх гэж аймаг болгонд яригддаг суурь дэд бүтцийн дулааны эх үүсвэрийг тэлэх эрчим хүчний эх үүсвэрийг тэлэх хөтөлбөрийг бид амжилттай хэрэгжүүлсэн. Дамжуулан зээлдэхээ бас төлсөн.

-Өөр ямар ажлууд хийв?

-Мөн хот хөдөөгийн зэргэлдээ бодлогын хүрээнд хот суурины ариутгах татуургыг шинэчлэх, шинээр цэвэрлэх байгууламжийг ашиглалтад орууллаа. Мянган айл орон сууц хөтөлбөрийн хүрээнд төсөл хэрэгжүүлхээр барилгуудаа бариад явж байгаа, анх удаа орон нутагт түрээсийн орон сууц хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэхээр хөтөлбөрөө батлаад, орон сууцаа бариад, төсвөө тавиад орон сууц маань ашиглалтад орохоор түрээсийн хөтөлбөрөө хэрэгжүүлэх бэлтгэл ажлаа хангаад явж байна. Үр ашигтай засаглалын байдлаараа нэлээн дээгүүр үнэлгээ авсан. Дорноговь аймаг аль болох хүнд сурталгүй нээлттэй, ил тод, төсвийн хөрөнгийг үр дүнтэй зүйлд зарцуулах, урт удаан хугацаанд үр шимээ өгөх илүү нийгэм нийт рүү чиглэсэн байдлаар зохион байгуулах тал дээр санаачилгатай ажиллаж байгаа. Өөр олон үзүүлэлтүүдийг ярьвал бий л дээ. Дорноговь аймагт үйл ажиллагаа явуулж байгаа нийт ААН байгууллага иргэдийн үзүүлсэн томоохон амжилтыг эдийн засгийн судалгааны хүрээлэн хараат бус хөндлөнгийн байгууллага дүгнэж байгаад бид бас талархалтай байгаа.

-Хувийн хэвшлээ дэмжих чиглэлээр ямар ямар ажил хийж байгаа вэ?

– Дорноговь аймаг хөрөнгө оруулалтын хувьд бусад аймагтай харьцуулахад харьцангуй нээлттэй бодлогыг баримталж байна. Аль болох зөвшөөрөл олгож, төрөөс гаргадаг засвар баримт бичгийг түргэн шуурхай шийдвэрлэх, дээрээс нь хариуцлагатай уул уурхай үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх тал дээр илүү боломжийг эрэлхийлж ажилладаг. Зам харилцаа, дэд бүтцийг өргөтгөснөөрөө худалдаа наймаа эрхэлж байгаа хүмүүст ачаа бараа таваарыг түргэн шуурхай нэвтрүүлэх тал дээр ажиллаж байна. Цар тахлын үед хил хаалттай хүнд хэцүү байсан ч бид анх удаагаа Шандмандлын хилийн боомтоор гурван сая гаруй тонн экспортыг хийж чадсан. Замын-Үүд боомтоо өсгөж чадсан байна. Замын-Үүд боомтоор орох ачаа тээврийн хэрэгслийг бас нэмэгдүүлж чадсан. Дээрээс нь нийгмийн шинжтэй ард иргэдийн нийгмийн асуудлыг шийдвэрлэх, хүүхэд залуучуудын соёл боловсролын үйл ажиллагаанд чиглэсэн олон талт арга хэмжээг авч, өнгөрсөн 2022 онд бид “Нүүдэлчин Монгол 2022” томоохон наадамд амжилттай оролцож, Монгол улсынхаа соёлын өвийг түгээн дэлгэрүүлэх өвлөн уламжлах, сурталчлах ажлыг эхлүүлж, 21 аймгаас гуравт шалгарсан. Энэхүү үнэлгээ маань нийгмийн олон салбар руу жигд анхаарч хөгжлийг аль болох тогтвортой байлгах дээр жигд анхаарч байна гэх үзүүлэлт нь арай давуу үнэлгээ авсан юм байна гэсэн дүгнэлттэй байгаа. Товчхондоо ийм л байна даа.

-Замын-Үүдэд бас тээвэрчид нэлээд хувийг эзэлдэг шүү дээ. Тээвэрчидээ дэмжсэн ямар үйл ажиллагаа явуулж байна вэ? Чингэлэг тээврээс болоод жолоочид хөдөлгөөн өрнүүлээд мэдэгдэл хийгээд байсан шүү дээ, асуудлыг яаж шийдэв?

-Чингэлэг тээврийн асуудал БНХАУ-ын ковидын бодлоготой холбоотойгоор задгай ачааг оруулахгүй гэдэг шийдвэр гаргасан үүнээс болоод чингэлэг тээвэр эхэлсэн. Чингэлэг тээвэр нэг хэсэг их оочер дараалалтай байсан ч сүүл рүүгээ чингэлгүүд маш ихээр орж ирсэн эргээд буцаагаад чингэлгээ гаргах асуудал хүндрэлтэй байсан. Гол нь Хятадын тал өдөртөө тодорхой тооны машины хязгаар тавьж ажилласантай холбоотой. Бид аль болох цар тахлын үеийн ганц том боомт Монгол Улсын бусад боомтуудтай харьцуулахад өдөртөө нэвтэрч байгаа машины тоо цар тахлын үед харьцангуй өндөр, одоо ч мөн өндөр хэмжээнд байлгах гэж чармайж байгаа. Саяхан бид Хятадын талтай ярьж байгаад Замын-Үүд боомтыг ердийн горимд шилжүүлэх ажлыг эхлүүлсэн. Зорчигчид хэвийн нэвтэрч, тээврийн хэрэгслийн орж гарах тоо өдөртөө нэмэгдэж байна. Цаад талд ачааны тээврийн хэрэгслийг хүлээж авах том талбай байрлуулдаг газар бий. Уг газарт нь ачаанд ороход бэлэн болсон 800 гаруй машин байх жишээний ачаа дүүрсэн нааш гарахад бэлэн болсон 500 гаруй машин байх жишээтэй. Аль болох бүх багтаамжаараа хүлээж авья гэдэг байдалта бид байгаа боломжоо эрэлхийлж тээвэрчдийн асуудлыг шийдэж байна. Хил нээгдсэнтэй холбоотой олон мянган тээврийн жолоочид урагшаа гарахаар Замын-Үүдэд очсон. Гэнэт нэг дор олон машин, хүн цугларсан учраас оочер дарааллын хувьд хүлээгдэх үүнээс шалтгаалаад зарим мэдээллийн дутуу байдлаас болоод жолооч нарын дунд үл ойлголцол, бухимдал үүсэх зэрэг тохиолдолд бид шуурхай арга хэмжээ авч, оочер дараалалд нь оруулж жолоочдын үйл ажиллагааг авто тээврийн байгууллага, цагдаагийн байгууллага, хяналтын байгууллагатай хамтран хилээр нэвтрэх орох гарах энэ үйл ажиллагааг урд талын тавьж байгаа нөхцөл, цаад хүчин чадалтай нь уялдуулаад зохих арга хэмжээг авч ажиллаж байгаа.

-Өвөлжилтийн нөхцөл байдал хэр байгаа вэ. Малчдадаа чиглэсэн ямар арга хэмжээ авч байна вэ?

-Өвөлжилтийн нөхцөл байдлын хувьд өнгөрсөн зуншлага их тааруу болсон. Ялангуяа урд талын зургаан сум намаржаа их тааруухан болсон. Хэдийгээр хангайн аймгийг бодоход цас бага ч хүйтний эрч, салхины эрч чанга байсантай холбогдуулан мал эцэж турах, ядрах, зарим тохиолдолд уруудах зэрэг асуудал гарч Монгол оронд болж буй зудын энэ байдалд эрсдэлтэй аймгуудын тоонд орсон байгаа. Үүний дагуу бид мөн сумдуудад өвс тэжээлийг хангалттай тарааж, иргэддээ аль болох хямд төсөв өртгөөр өвс тэжээл нийлүүлэх арга хэмжээг тогтмол зохион байгуулж байгаа. Сум болгон өөрсдийн өвс тэжээлийн нөөцийг бүрдүүлдэг хэвшилтэй болсон. Сумдуудад УОК-оос 3000 боодол өвс өгсөн. Өвсөө байвал зохих хэмжээнд нөөцөө бүрдүүлээд иргэддээ хуваарилаад дахиад өвс ирвэл нөөцлөх хэмжээний болсон. ААН байгууллагуудадаа ч мөн уриалаад, дэмжлэг туслалцаа малчдад чиглэсэн хандивын аяныг өрнүүлээд явж байна. Аймгийн нөөцөд багагүй нөөцийг татан төвлөрүүлээд эхний ээлжинд 12-1 дүгээр сарын онцгой хүйтрэлийн үеэр малчдадаа өвс тэжээлийг 50 хувийн хямдралтай үнээр олголоо. Хоёрдугаар ээлжинд өвс татан байршуулж ирэх долоо хоногоос сум болгонд өвс тэжээлийн дэмжлэг өгөх хуваарилах ажил ид явагдаж байна.