Author: БАЗАРРАГЧААГИЙН НОМИН-ЭРДЭНЭ

Мэдээ: Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ Олимпын нээлт үзэхээр Япон руу нислээ.

Хоёр хоногийн дараах мэдээ: Ерөнхий сайд анхны ажлын айлчлалаа Япон улсад хийж буй бөгөөд энэ айлчлал нь Олимпын нээлттэй давхцаж буй юм байна.

Тав хоногийн дараах мэдээ: Ерөнхий сайд Япон дахь ажлын айлчлалаараа тус улсын Эзэн хаанд бараалхаж, Ерөнхий сайдтай нь уулзав. Энэ үеэр Япон очоод байсан Францын ерөнхийлөгч, АНУ-ын тэргүүн хатагтай нартай албан бус уулзалт хийжээ. Буцах замдаа БНСУ-ын ерөнхий сайд, “Эксим” банкны ерөнхийлөгчтэй уулзжээ. Ерөнхий сайд энэ айлчлалаараа улс төр, эдийн засгийн томоохон хэлэлцээр, тохироог хийв.

…Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнийн олон нийтэд хүрдэг ажлын мэдээллийн дэс дараалал энэ.

Уг нь Л.Оюун-Эрдэнэ сул гишүүн байхдаа ажлынхаа мэдээллийг олон нийтэд хурдтай, гол нь угтуулж хүргэдэг байсан байгаа юм. Болохгүй бол өөрөө Төрийн ордонд “камер”-тай таарч яриа өгөөд мэдээллээ хүргэчихдэг байжээ.

Ер нь тэр сул гишүүн байхдаа зүгээр байдаггүй нөхөр байсан л даа. “Эрдэнэт”-ийн 49, М.Энхболд, 60 тэрбум гээд том “сэдэв”-үүд барьж аваад гүйчихдэг. Тиймээс хэвлэлийнхний анхаарлын төвд байдаг байв.

Харин Ерөнхий сайд болсноосоо хойшх хагас жилд хачин даруухан болжээ. Засгийн газрын мэдээллийн сайт нь ч байж байж шинэ мэдээ тавьдаг. Хурд хөөдөггүй.

Л.Оюун-Эрдэнэ сошиалаар бол сайн гөвүүлдэг. Гэхдээ тэр бүрт хариу барихгүй. Дуугардаггүй.

Ерөнхий сайд, МАН-ын дарга учраас ингэж “гөвүүлэх хэрэгцээ” ч байдаг бололтой. Гөвдөг хэдэн сэдэв байх. Тэдгээрийн голлодог нь “Ерөнхий сайд хатуу байх ёстой авч эсрэгээрээ байна” гэдэг шүүмжлэл бий. Өөрөөр хэлбэл, гурав, дөрвөн жилийн өмнө Монголын нөлөө бүхий нөхдүүдийн өмнөөс цод цод хийж явсан Л.Оюун-Эрдэнийг олон нийт мартчихжээ.

Оронд нь зөөлөн зөөлөн дуугарсан, зөөлөн царайлсан Ерөнхий сайдын дүрээр мэддэг болсон байна.

Тэгээд бас сошиалд сайн гөвүүлнэ. Тэрийг нь Л.Оюун-Эрдэнэ Ерөнхий сайд болсноосоо хойш ковид тарааж, эдийн засаг унагаагаад баллаж буй ажээ.

Үнэнийг хэлэхэд Л.Оюун-Эрдэнийг анх Ерөнхий сайд болоход “Энэ хүн гурван сарын дараа унана” гэсэн “дагалдах прогноз” байсан. Хагас жил өнгөрчээ. Огцроогүй байж л байна.

Гэвч “Унана” гэдэг улсууд нь тэр үгээ хэлсээр л сууж байна. Угаасаа Монголын улс төр ийм байдаг л даа. Сүүлийн 30 жилд лав хэн нэгэн томоохон албан тушаалд очихтой зэрэгцээд “Унана” гэж ярьж эхэлдэг юм. Улс төр юм л даа. Сөрөг хүчин, улс төрийн өрсөлдөгчдийн үндсэн ажил нь эндээс эхэлдэг гэхэд болно.

Гэхдээ хамгийн гол нь Л.Оюун-Эрдэнэд Ерөнхийлөгч болсон У.Хүрэлсүхээс “өвлөгдөж” очсон Ерөнхий сайдын суудал маш хүнд ачаатай. Дэлхийд ковид тарчихсан. Монгол ч нэрвэгдчихсэн. Тэр утгаараа хэн хүссэн нь хийе гээд хийчихээргүй, за гээд ажил амжуулчихааргүй цаг үе үргэлжилж байна.

Харин “албан мэдээ”-нээс өөр үг амнаасаа унагахаа больсон Л.Оюун-Эрдэнэ хагас жилийн өмнө чуулганы хуралдаан дээр танилцуулсан зорилтуудаа ягштал дагаж ажиллаж байгааг олон талын эх сурвалж нотлон дүгнэж байх юм.

Тодруулбал, тэр дөрвөн зорилтынх нь эхэнд вакцинжуулалтыг шийднэ гэсэн. Хүн амынхаа 60 гаруй хувийг вакцинжуулсан. Эдийн засгийг сэргээх арга хэмжээ авна гэсэн. 10 их наядын хөтөлбөр хэрэгжүүлээд явж байна. Авлигатай тэмцэж, цахим улс болохын төлөө ажиллана гэсэн. Одоо тэр ажил нь эхлээд явж байна.

Хамгийн сүүлд, 20-иод хоногийн өмнө Замын-Үүдээр эхлүүлсэн Авлигын индексийг бууруулах энэ үйл ажиллагаа нь харин “хүний, өөрийн” олон дайсан бий болгох бололтой дог. Тэр хэрээр сайхан гөвүүлнэ гэсэн үг.

Зөвхөн Замын-Үүд тойрсон асуудалд л гэхэд өөрийнх нь намын харьяалалтай УИХ-ын гишүүд холбогдож, удахгүй гар, хөлүүд нь хууль хяналтын байгууллагад татагдах мэдээлэл нэлээд яригдаж байна.

Мөн Ерөнхий сайдын ажлыг авснаасаа хойш,аль эсвэл сул гишүүн, ЗГХЭГ-ын дарга байхаасаа ярьж, шүүмжилж ирсэн зүйлүүдээ одоо ч орхиогүй байна. Энэ нь олон хэрэг маргаан, төсөл хөтөлбөрийн хэрэгжилт, шийдэлтээс харагдаж буй бөгөөд цаашдаа улам мэдрэгдэх гэнэ.

Ер нь хараад байх нээ, “Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ зөөлөн царай гаргачихаад, цааагуураа зэвүүн ажиладаг” гэсэн намынх нь нэг нөхрийн саяхны үг үнэний ортой ажээ.

Б.Нямдорж

Барилга, хот байгуулалтын сайд Б.Мөнхбаатартай ярилцлаа.

---

-Барилгын материалын үнийн өсөлт барилгын салбарт томоохон сорилт авчрах шиг боллоо. Бараа материалын үнийн өсөлт, тэр дундаа арматурын өсөлтийн талаар ярилцлагаа эхэлье?

-Дэлхийн нийтээрээ сүүлийн хоёр жил цар тахалтай тэмцэж байна. Коронавирусийн нөхцөл байдлаас шалтгаалан дэлхийн олон орон өнгөрсөн онд хөл хорио тогтоож, бүтээн байгуулалтын ажил зогсоод байсан. Харин өдгөө цар тахлын дараахь эдийн засгийн өсөлтөөс шалтгаалан бүтээн байгуулалтын ажил идэвхжиж эхэллээ. Үүнтэй холбогдуулан арматурын гол түүхий эд болох төмрийн хүдэр, коксжих нүүрсний үнийн савлагаа үүсч, Монгол Улсад худалдаалагдах арматурын үнэ нэмэгдээд байна. Ковидын нөхцөл байдал эрүүл мэнд төдийгүй улс орнуудын эдийн засагт маш том сорилт авчирлаа. Манай улсын хувьд барилгын материалын 38 орчим хувийг дотооддоо үйлдвэрлэж байна. Сүүлийн хэдэн сар хэд хэдэн шалтгаанаар барилгын материалын үнэ өслөө. Барилгын материалын орцонд 23 хувь нь арматур, 19 хувь нь цемент бетон зуурмаг байдаг.

Хятад улс дэлхийн төмрийн зах зээл дээр 60-70 хувийг үйлдвэрлэдэг. Төмөр үйлдвэрлэхэд төмрийн хүдэр маш чухал. Бид Дархан, Сэлэнгийн бүс нутгаасаа төмрийн хүдрээ баяжуулаад Хятадын зах зээлд олон жил экспортоллоо. Дэлхийн зах зээл дээр төмрийн хүдрийн гол тоглогч Австрали улс байдаг. Өнгөрсөн хугацаанд БНХАУ, Австрали худалдааны маргаанаасаа болоод тодорхой хэмжээгээр төмрийн хүдэр хомсодсон байх. Гадаад зах зээлд анализ хийж үзэхэд төмрийн хүдэр өнгөрсөн жилд найм дахин өссөн байна. Хятадад найм дахин төмрийн хүдрийн үнэ өснө гэхээр төмрийн эрэлт, нийлүүлэлтийн хомсдол бий болно. Тэр утгаараа түүхий эд нь хомсдоод ирэхээр БНХАУ-ын төмрийн үйлдвэрлэлд 2021 оны хоёрдугаар сараас эхлээд хомсдол бий болж эхэлсэн.

-Манай улс жилд хичнээн тонн арматур үйлдвэрлэдэг юм бэ?

-Монгол Улс өнгөрсөн онд гэхэд 210 мянган тонн арматур хэрэглэсэн байсан. Түүнээс 12.3 мянган тонн арматурыг дотооддоо үйлдвэрлэсэн байна. Түүний 70 хувийг БНХАУ-аас импортолдог. Манай улс дотооддоо жилдээ 50 мянган орчим тонн арматурыг үйлдвэрлэдэг бөгөөд 2019 онд гэхэд 55.7 мянган тонн арматур үйлдвэрлэж байсан.

-Манай улсад энэ төрлийн төмөр үйлдвэрлэдэг 10 гаруй аж ахуйн нэгж бий. Тэдний хүчин чадлыг цаашид сайжруулах боломж бий юү?

-Өдгөө манай улсад арматурын төмөр үйлдвэрлэдэг 15 үйлдвэр бий. Дэлхий дахинаа дэгдсэн цар тахлаас үүдэн өнгөрсөн жил “Дарханы төмөрлөгийн үйлдвэр”-ээс бусад нь ажиллаагүй. Уг нь дээрх үйлдвэрүүд 350 орчим мянган арматурын төмөр үйлдвэрлэх хүчин чадалтай. Харамсалтай нь арматур үйлдвэрлэхгүй, үйлдвэрээ бүрэн ашиглалтад оруулаагүй, хаягдал төмрийн нөөц, ажиллах хүчний хараат байдлуудаас шалтгаалан үйлдвэрлэлийг жигд явуулах боломжгүй байна. Эдгээр үйлдвэрүүд төмрийн хаягдлыг дахин боловсруулж, арматур үйлдвэрлэдэг юм. Тиймээс дотоодын төмрийн хаягдлын хэмжээнд баригдан, бага хэмжээгээр үйлдвэрлэл явуулж байна.

-Цементийн үнэ хэдэн хувиар нэмэгдсэн бэ?

-Монгол Улс цементээ дотооддоо үйлдвэрлэдэг болсноор цементийн үнэд зохион байгуулалт хийх боломж гарч ирсэн. Хомсдол бий болохын хэрээр төмөр металл эдлэлүүд дээр үнийн өсөлт нэмэгдсэн. Харин цементийн үнэ дөрвөн хувийн өсөлттэй гарлаа. Төмөр эдлэлүүд дээр 80-аад хувийн өсөлттэй байсан бол бид өнгөрсөн жил цементийн үйлдвэрүүдэд их анхаарсны үндсэн дээр цементийн үнийн өсөлт хөөсөрсөнгүй. Хөөсөнцрийн хувьд үнэ нь мөн л адил өсч байна. Хөөсөнцрийг Монголдоо үйлдвэрлэдэг гэдэг боловч түүхий эд нь бас л БНХАУ-аас орж ирдэг. Бараа бүтээгдэхүүний хомсдолоос гадна Замын-Үүд дээр бусад бараа материал овоорч эхэлсэн. Давхар тээвэрлэлтийн орох, гарах асуудал хүндээр тавигдаж эхэлсэн. БНХАУ,Монгол Улсад халдварын тохиолдол ихэсч байгаа учраас бараа бүтээгдэхүүн хүлээж авахгүй, оруулж гаргах нь хүндрэлтэй нэлээд цаг хугацаа өнгөрөөлөө. Монголын талаас ч уялдаагүй ажиллаж, алдаа оноо ч гарлаа. Зохион байгуулалт, хариуцлагагүйн улмаас эрэлт бий боллоо. Сүүлийн хоногуудад Замын-Үүдийн ачаа барааг оруулж гаргах тал дээр анхаарч овоорсон бараа материалыг татах арга хэмжээ хийгдэж байна.

-Цаашид барилгын материалын гол хэрэгсэл арматур төмрийг дотооддоо үйлдвэрлэх боломж хэр байгаа бол?

-Цаашдаа Монгол Улс хувийн хэвшлээ дэмжиж арматур төмрийг дотооддоо үйлдвэрлэдэг болох хэрэгтэй. Арматур бол эцсийн бүтээгдэхүүн. Эцсийн бүтээгдэхүүн болгоход төмрийн хүдрээ олборлоно, тэгээд баяжуулна, боловсруулаад ганг нь гаргаад эцсийн бүтээгдэхүүн болгох хүртэл цогцоор нь харах ёстой л доо. Эцсийн бүтээгдэхүүн болгох үйлдвэр нь хэдий бий болсон ч ашигт малтмалын лиценз нь өөр компани дээр байдаг. Цогцоор нь харахгүй л бол төмрийн дан ганц үйлдвэрлэл байгуулаад хол явдаггүй. Арматурын үйлдвэрлэлийг дотооддоо дэмжихгүй бол барилгын материалын гол орц болсон арматур дээр хүндрэл үүсээд эхэллээ. Хэд хэдэн төсөл хөтөлбөр хийгдээд явж байна. Гэхдээ төдийлөн үр дүнд хүрч чадахгүй байна л даа. Концессоосоо гэрээтэй, гэрээний асуудлыг эцэслэн шийдвэрлэхэд маргаан үүссэн байдалтай. Цаашдаа том бүтээн байгуулалтууд хийгдэхийн хэрээр барилгын материалын үйлдвэрлэлийн асуудалд бид цогцоор нь анхаарах шаардлагатай. Төр бодлогоороо арматур, төмөр эдлэл хийх гэж байгаа компани болон хувийн хэвшлийг дэмжээд явбал дахиад ковид шиг сорилт ирэхэд бид даваад гарчихна. Бид төмрийн хүдрээрээ арматураа үйлдвэрлэж байж л дотоодын хэрэгцээгээ бүрэн хангах боломжтой болно.

Арматурын үйлдвэр эрхэлнэ гэдэг цогц зүйл гэдгийг ойлгох хэрэгтэй. Эхлээд тухайн компани тогны эх үүсвэртэй, устай газар үйлдвэрээ барина. Монголын төмрийн хүдрийг ашиглах гэж байгаа бол технологийг нь судална. Газраа аваад үйлдвэрээ барилаа гэхэд төмрийн хүдэр аваад баяжуулна, боловсруулна. Үйлдвэр тогтвортой үйл ажиллагаа явуулахын тулд Ашигт малтмалын компаниудтай удаан хугацаанд гэрээ хийх ёстой болно. Хамгийн эрсдэлтэй нь төмрийн хүдрийн үнэ өсчихөөр нөгөө хэдэн компаниуд чинь гэрээгээ цуцлаад урагш гаргачих талтай. Тиймээс түүхий эдээ нийлүүлэх компани маш найдвартай, урт хугацаандаа хамтарч ажиллах ёстой болж таарч байгаа биз. Яагаад манай цементийн үйлдвэр сайн ажиллаад байна гэхээр МАК, Монполимет өөрсдөө Цагаан шохойны ордтой. Өөрсдийн орд дээрээ олборлолт хийдэг. Түүхий эдийн хувьд хараат бус ажиллаж байгаа юм. Өнөөдөр Хар төмөрлөгийн алдаа бол баахан ордыг нь хувийн компани авчихсан. Нөгөө хэд нь баяжуулаад экспортод гаргаад байдаг. Тиймээс өөрийн ордтой компани арматурын үйлдвэрлэл явуулбал бүр сайн.

-Барилгын материалын үнэ өсөхөөр улсын төсвөөр баригдаж байгаа барилга байгууламжийн өртөг нэмэгдэж таарах болов уу?

-Улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтаар 1000 гаруй объект баригдаж байна. Үүнээс 350 гаруй барилга байгууламжид манай яам барилгын хөгжлийн төвөөр дамжуулж барилгын захиалагчийн хяналт тавьж байна. Барилгын материалын үнэ өсч байгаа учраас улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтаар баригдаж байгаа сургууль, цэцэрлэг, эмнэлэгт ашиглагдах материалууд дээр нэмэлт хөрөнгө шаардагдана. 2018, 2019 онд эхлүүлсэн бүтээн байгуулалтын ажлаа дуусгах гэтэл барилгын материалын үнээс болоод төсвийн өртөг нь өсчихсөн. Улсын төсвөөр баригдаж буй олон ажлуудаа яаж хөрөнгө оруулалт санхүүжилтийг нь шийдэж хурдан дуусгах вэ л бодож байна. Цаг хугацаа алдах тусам улам үнэ өснө. Барилгын чанар муудна. Тиймээс үнийн индексийг салбар дунд ярьж байна. Ганц барилга бус бүх өрнөж байгаа бүтээн байгуулалтад барилгын материалын үнийн өсөлт яригдана. Энэ ажлыг хэрхэн шийдэх талаар Сангийн яам, Засгийн газарт танилцуулж, үнийн өсөлтийг судлаж байна. Мэдээж оны төсөвт нэмэлт гарч ирнэ гэсэн үг. Энэ тал дээр ажлын хэсэг гараад ажиллаж байна.

-Ипотекийн зээлд хичнээн хүн хамрагдаад байна вэ?

-Одоогийн байдлаар ипотекийн зээлд 2020 онд улсаас 400 гаруй тэрбум төгрөгөөр 5644 хүн ипотекийн зээлд хамрагдаж байсан. 2021 онд долдугаар сарын 9-ний байдлаар 6917 хүн ипотекийн зээлд хамрагдсан байна. Хөдөө орон нутагт 1703 иргэн ипотекийн зээлд хамрагдсан байна. Үндсэндээ ипотекийн зээлийн хүртээмжийг нэг дахин нэмж, зээлийн хүүг нь буулгуулсны үр дүнд хагас жилийн байдлаар 6917 иргэн ипотекийн зээлд хамрагдсан байна. Үүний цаана иргэд ч, барилгын салбарынхан ч хожиж байгаа.

-Барилгын салбарт одоогоор ямар ажлууд хийгдэж байна вэ?

-Барилгын ажлыг эхлүүлэх, үргэлжлүүлэх зөвшөөрөл олгох дүрэм, Барилга байгууламжийг ашиглалтад оруулах дүрмийг шинэчилж Засгийн газрын хуралдаанд танилцуулж батлуулсан. Дараа нь зөвлөх үйлчилгээ үзүүлэх болон зураг төслийн магдлалын дүрэм журмыг шинэчлэх гэж байна. Манай барилгын хөгжлийн төвд 30 гаруй захиалагчийн хяналт тавьдаг инженер байдаг. Энэ бол олон барилга байгууламжид 30 гаруй инженер хяналт тавьж ажиллах боломжгүй. Тиймээс бид зөвлөх үйлчилгээг оруулж ирэх ёстой гэж үзэж байгаа. Энэ дүрэм журмуудыг өөрчилж ирэх намар Засгийн газрын хурлаар оруулж батлуулна. Ингэхээр хяналтын тогтолцоог авч хэрэгжүүлж байгаа нэг арга хэмжээ. Хоёрдугаарт, барилгын салбарт барилгын тусгай зөвшөөрлийг хоёр жилийн өмнөөс төр өөрөө шийддэггүй болсон. 8000 гаруй барилгын тусгай зөвшөөрлийн компаниудыг энэ оны долдугаар сарын 1-нээс эхлээд бүрэн цахимжуулж байна. Цахимжуулснаар доод дунд шатанд хүнд суртал, тодорхойгүй байдлууд шийднэ.

Барилгын салбарт тусгай зөвшөөрөл авах гээд тулгамддаг асуудал юу байсан гэхээр инженер техникийн ажлын давхцал. Цахимжуулснаар тухайн компани өргөдлөө бөглөхдөө нийгмийн даатгал төлөхдөө инженер техникийн ажилтнаа оруулахад төрийн хур систем, дан системтэй бүгдэнтэй нь холбогдоод эдгээр инженер танайд бүртгэлгүй юм байна гээд гараад ирнэ. Ямар ч хүний оролцоогүй ажлыг шийдээд хэрэгжүүлээд явж байна. Урт хугацаандаа чанаргүй компани тендер авчихаад өөр компаниудад шилжүүлээд явдаг асуудал ч цэгцэрнэ. Хүнд суртал, авлига ч цэгцэрнэ. Энэ бол маш том шинэчлэл.

УИХ-ын гишүүн С.Бямбацогттой ярилцлаа.

---

-Хаврын чуулган хаалтаа хийсэн. Хаврын чуулганаас онцолж хэлэх хууль тогтоомжоос нэрлэвэл?

-Дэлхий нийтэд болон манай улсад голомтлон тархаад байгаа коронавируст халдвар /КОВИД-19-/ цар тахлын аюулт, онцгой нөхцөл үе таарсан ч УИХ Үндсэн хуульд заасан ажлын 75 хоногтоо хангалттай ачаалалтай, хурдтай ажилласан гэж дүгнэж байна. Би таны асуултад нэгдүгээрт, Хууль зүйн байнгын хорооны даргын хувиар, хоёрдугаарт, УИХ-ын гишүүний хувиар хариулъя.

Манай Байнгын хороо бусад Байнгын хороодоос хамгийн олон буюу 23 удаа хуралдаж тулгамдаад байсан олон асуудлыг хэлэлцэн шийдвэрлэлээ. Тухайлбал, УИХ-аас 2021 оны дөрөвдүгээр сарын 2-нд Хүний эрх хамгаалагчийн эрх зүйн байдлын тухай хуулийг баталсан. Ингэснээр манай улс Ази тивд анх удаа хүний эрх хамгаалагч гэж хэнийг хэлэх, хүний эрх хамгаалагчийн эрх зөрчигдвөл хэрхэн хамгаалах талаар эрх зүйн зохицуулалттай улс болон бусад улсыг түүчээллээ. Төр төмөр нударгаа үзүүлсэн бол бас боломж олгож дахин алдалгүй нийгэмдээ хөл нийлүүлэн, гэр бүл, үр хүүхэдтэйгээ хамт амьдрах боломжийг олгох нь зүй ёсны асуудал тул 2021 оны долдугаар сарын 2-нд Өршөөл үзүүлэх тухай хуулийг баталлаа.

Өршөөл үзүүлэх тухай хуулийг гаргахад хоёр хүчин зүйл нөлөөлсөн. Нэгдүгээрт, коронавируст халдвар (КОВИД-19) өдөр ирэх тусам нэмэгдэж байна. 2020 оны тавдугаар сарын 13-нд ДЭМБ, НҮБ-ын Мансууруулах бодис, гэмт хэрэгтэй тэмцэх алба, Дархлалын олдмол хомсдол /ДОХ/-ын нэгдсэн хөтөлбөр, Хүний Эрхийн Дээд Комиссарын Газраас гаргасан “Хорих анги болон бусад хаалттай орчин дахь Ковид-19” хамтарсан мэдэгдэлд төр засгийн зүгээс эрх чөлөө хасах, цагдан хорих явдлыг аль болох хязгаарлах, нэн ялангуяа хэт их ачаалалтай хорих байгууллагуудад хоригдож буй хоригдлуудын тоог бууруулах, хорих ялаас өөр төрлийн хариуцлагын арга хэмжээ авах хүчин чармайлтаа нэмэгдүүлэхийг уриалсан. Та бүхэн мэдэж байгаа эрх, эрх чөлөө нь хязгаарлагдсан хүмүүсийн амьдрах орчин нөхцөл, хоол хүнс жирийн иргэдийнхээс ялгаатай. Энэ ч утгаараа хэрэв хорих ангид цар тахал голомтлон гарвал асуудал маш их хүндэрнэ. Хоёрдугаарт,энэ жил бол Тулгар төр байгуулагдсаны 2230 жил, Их Монгол Улсын 815 жил, Ардын хувьсгалын 100 жилийн ой тохиож байна.

Монгол Улсын тусгаар тогтнолыг халуун амь, бүлээн цусаараа бидэнд авч ирсэн өвөг дээдсийн гавьяаг бид хойч үедээ таниулан авч явах үүрэгтэй. Засгийн газраас өргөн мэдүүлсэн төслөөр нийт ял эдэлж байгаа 4175 хүний 709-г буюу нийт 16.7 орчим хувийг өршөөлд хамруулах тооцоо байсан бол УИХ-аас тодорхой зарчмыг баримтлан 1841 ял эдэлж байгаа хүнийг буюу нийт 46 хувийг Өршөөл үзүүлэх тухай хуулийн үйлчлэлд хамруулахаар шийдвэрлэлээ. Энд нэг зүйлийг онцлоход, Өршөөл үзүүлэх тухай хууль бол тухайн хүнийг суллаад, тавиад явуулж байгаа зүйл огт биш харин алдсан, эндсэн хүмүүсийг нийгэмдээ хөл нийлүүлэн ажиллаж амьдрах, ажил хийж, учруулсан хохирлоо барагдуулах боломжийг олгож байгаа асуудал юм. Хүний амь нас хохироосон, хүчингийн хэрэг үйлдсэн, эдийн засаг, албан тушаалын хэрэгт холбогдсон, урьд өмнө боломж олгож Өршөөлийн хуульд хамруулсаар байтал дахин санаатай гэмт хэрэг үйлдсэн бол өршөөхгүй байх нь зүйн хэрэг гэж хууль тогтоогчид үзсэн. Би Монгол Улсын Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах үед Төрийн байгуулалтын байнгын хорооны дарга байсан бөгөөд Монгол Улс ардчилал, хүний эрхийг дээдэлсэн нийгэмд шилжсэн цагаас доголдолтой явж ирсэн эрх мэдэл хуваарилах зарчим, төрийг тогтвортой байдлын үндэс суурийн гажуудлыг тус нэмэлт, өөрчлөлтөөр засахыг хичээсэн. Үндсэн хуулийн энэ суурь өөрчлөлтийн нэг нь УИХ-ын хянан шалгах чиг үүргийг тодорхойлсон.

УИХ шийдвэр гаргасаар байхад Засгийн газар, бусад байгууллага түүнийг нь хэрэгжүүлдэггүй байдал гарч байсан. Ийм учраас Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн үзэл баримтлалын хүрээнд УИХ-ын нэр бүхий гишүүдийн хамт УИХ-ын хяналт шалгалтын тухай хуулийн төслийг санаачлан өргөн мэдүүллээ.

-Та Хөгжлийн бодлого төлөвлөлтийн тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах хуулийн төслийг санаачлан УИХ-аар хэлэлцэж эхлээд байгаа. Тус нэмэлт өөрчлөлтөөр хуулийн хэрэгжилтийг хангуулах, үүсээд байгаа хүндрэлийг зохицуулах өөрчлөлтүүдийг хэрхэн тусгасан бэ?

-Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөөр хийсэн “Хөгжлийн бодлого, төлөвлөлт тогтвортой байна” гэсэн зарчим, хөгжлийн бодлогыг хоосон тунхаг байлгахгүйн тулд 2020 оны тавдугаар сарын 7-нд Хөгжлийн бодлого, төлөвлөлт, түүнийудирдлагын тухайхуулийг шинэчлэн баталсан. Гэвч байгаа бодлогоо бүрэн хэрэгжүүлэхгүй, батлагдсан хуулиа нэг мөр ойлгохгүй алдаа хийдэл гарч байгаа учраас дагаж мөрдөх арга зүй, дааж хариуцах эзэн, нэгтгэн зангидах удирдлагын бүтцийг тодорхой болгох хуулийн төслийг өргөн барьсан. Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулснаас хойш хоёр жил, хууль шинэчлэн баталснаас хойш нэг жилийн нүүр үзэж байгаа ч салбарууд хөгжлийн бодлого, төлөвлөлтийн асуудалд нэгдсэн арга зүйгээр хангагдаж чадаагүй, холбогдох байгууллагууд хуулиа нэг мөр ойлгож, хэрэгжүүлж хэвшээгүй болон хөгжлийн бодлого, төлөвлөлтийн асуудал хариуцсан төрийн захиргааны байгууллага нь техник, тоног төхөөрөмж, ур чадвартай хүний нөөц, тооцоо судалгааны баазын хувьд дутагдалтай хэвээр байгаа.

Мөн Монгол Улсын хөгжлийн бодлогыг нэгтгэн зангидах Хөгжлийн бодлого, төлөвлөлтийн асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны төв байгууллага байгуулж, чиг үүргийг нь оновчтой зохион байгуулах, хөгжлийн бодлого, төлөвлөлтийн дэд бүтцүүдийн хоорондын уялдаа хамаарлыг нарийвчлан гаргах нэн шаардлагатай байна. Энэ мэт багагүй асуудлыг хуулийн нэмэлт өөрчлөлтөөр зохицуулна.

-Эрдэнэбүрэнгийн УЦС-ын төслийн сонгон шалгаруулалт удаа дараа хойшилж, сүүлдээ цуцлагдан, гацаанд орчихлоо. Юунаас болж энэхүү бүтээн байгуулалтын ажил гацаанд оров. Та хэрхэн харж байна?

-Монголын төр засаг үеийн үед Эрдэнэбүрэнгийн УЦС барихаар анхаарч ажиллаж ирсэн. Анх УЦС барих судалгааны ажил 1968 онд хийгдэж эхэлсэн байдаг. Миний мэдэхийн 2004 оноос эхлээд УИХ, Ерөнхийлөгчийн сонгууль болгонд нэр дэвшигчид УЦС-ыг барьж, ашиглалтад оруулна гэдэг асуудлыг ярьдаг байсан. 2008 онд УИХ-ын гишүүн болсноос хойш Эрдэнэбүрэнгийн УЦС-ыг ашиглалтад оруулчих юмсан гэж байнга шахаж, бүхий л бололцоогоо шавхаж ажиллаж байна. 2014 онд Ч.Сайханбилэгийг Ерөнхий сайд байхад шахаж байж УЦС барих төслийн нэгжийг байгуулах Засгийн газрын шийдвэр гаргуулж байсан. 1968-2014 он хүртэл үндсэндээ 40 гаруй жил яригдсан байгаа биз. 2014 онд төслийн эхлэл нь тэгж анх тавигдаж байсан түүхтэй. Төслийн нэгж байгуулагдсан ч судалгаанаас хэтрэхгүй байсныг 2017 онд Ерөнхий сайд асан У.Хүрэлсүх Ховд аймагт очиж ажиллах үедээ гарцаагүй барих ёстой гэж үзэн төслийг бүрэн утгаар нь эхлүүлсэн. 2018 оноос Эрдэнэбүрэнгийн УЦС барьж байгуулах ТЭЗҮ, судалгаа хийх ажлууд эхлээд, урьдчилсан зураг төсөв хийгдсэн. Өнгөрсөн гуравдугаар сард анх зарлагдах байсан тендер сонгон шалгаруулалт удаа дараа хойшилсоор өнөөдрийг хүртэл ажил урагшлахгүй байгаа тул энэ асуудалд онцгой анхаарч ажиллаж байна.

-Эрдэнэбүрэнгийн УЦС-ыг шан харамж хардаг хэдэн хурган дарга гацаалаа гэж та чуулганы хуралдаанд чангахан хэлж байсан. Төслийн тендер сонгон шалгаруулалт ямар учраас олон удаа хойшлогдож, цуцлагдсан юм бол?

-Засгийн газрын үйл ажиллагааны томоохон зорилго, зорилт болох энэхүү төслийг төрийн албаны хүнд сурталтай, шан харамж, авлига хардаг нөхдүүд гацаасан гэж хараад байгаа. Ерөнхий сайдад асуулга тавьж, сонгон шалгаруулалт удааширсан асуудлыг шалгуулахаар холбогдох байгууллагад хандсан. Учир нь өнгөрсөн гуравдугаар сарын 22-нд тендер зарлаж, дөрөв, тавдугаар саруудад хоёр удаа сонгон шалгаруулалтыг сунгасан. Энэ хугацаанд Тайширын станцыг барьсан туршлагатай төслийн удирдагчийг гэнэт ажлаас нь чөлөөлсөн. Эцэст нь тендерийг хүчингүй болгож цуцалсан байсан. Эх орны тусгаар тогтнолын дэнс болсон, гаднаас эрчим хүчний хараат бус болгох энэхүү төсөл гацах учиргүй гэж үзэн шахаж шаардан ажиллаж байна.

-Эгийн голын УЦС-ын төсөл шиг цаасан дээр гацах вий гэсэн хардлага байгаад байна л даа. УЦС-ын давуу талыг тоочоод барахгүй болов уу?

-Та санаж байгаа байх. Дөргөний УЦС байгуулах үед хэрэгтэй юү, хэрэггүй юү гэж олон жил ярьж, эсэргүүцэлтэй тулж байж баригдсан. Өнөөдөр үр дүнд нь баруун бүсгийн цахилгааны 20 гаруй хувийг хангаж байна. 70 гаруй хувийг нь ОХУ-аас, 3-4 хувийг БНХАУ-аас өндөр үнээр авдаг. Дөргөний УЦС нэг квт эрчим хүчийг 38 төгрөгөөр үйлдвэрлэдэг. ОХУ-аас нэг кВт-ыг 250 төгрөгөөр, БНХАУ-аас 350 орчим төгрөгөөр авдаг. Тэгвэл Эрдэнбүрэнгийн УЦС барьснаар хөнгөлөлттэй зээлээр барих учир зээл дуусах хүртэл тодорхой хэмжээнд үнэтэй байна. Зээл дууссаны дараанаас нэг квт цахилгааныг 38 төгрөг нь больё гэхэд 50 төгрөгөөр, БНХАУ-аас авч байгаа үнээс долоо дахин, ОХУ-аас авч байгаа үнээс тав дахин хямд эрчим хүч авах боломжтой болох юм. Баруун гурван аймаг, наашлаад Завхан, Говь-Алтай аймгуудыг цахилгаанаар хангах боломж бүрдэнэ. Товчхон хэлбэл, баруун аймгийнхан одоо хэрэглэж байгаа тогны мөнгөнөөс тав дахин хямдаар цахилгаан авдаг болно гэж л үзэж байгаа. Энэ бол бидний хамгийн том зорилго юм.

-Дөргөний УЦС баруун аймгийнхны цахилгааны хэрэглээний 20 гаруй хувийг хангадаг гэж байна. Эрдэнэбүрэнгийн УЦС ашиглалтад орвол хэдэн хувийг нь хангах вэ?

-Эрдэнэбүрэнгийн УЦС ашиглалтад орсноор баруун гурван аймгийн цахилгааны хэрэглээг 100 хувь хангаад зогсохгүй илүүдэл эрчим хүчээ төвийн бүс рүү нийлүүлнэ. Ер нь баруун таван аймгаа эрчим хүчээр хангачихаад түүнээс хоёр дахин илүү тогийг төвийн бүс рүү нийлүүлнэ гэсэн үг. Өөрөөр хэлбэл, баруун таван аймгийн хэрэглэж байгаа тогтноос хоёр дахин илүү тогийг үйлдвэрлэх юм.

-Энэ бүтээн байгуулалт хэдий хугацаанд хийгдэх вэ?

-Төслөөрөө бол таван жилийн хугацаанд баригдах ёстой. Гэвч аль болох дөрвөн жил болгохыг зорьж байгаа. Хэрэв ингээд улстөржөөд, тээг саад үүсгээд ажил гацаагаад байвал хямд үнэтэй эрчим хүч үйлдвэрлэх томоохон бүтээн байгуулалт тэр чинээгээр хойшлоод байна аа л гэсэн үг.

-Ирэх сард ээлжит бус чуулган зарлах гэж байгаа нь үнэн үү?

-Тийм зүйл яригдаагүй.

-Хичээл сургууль эхлэх дөхөж байна. Ковидоос болж хоёр жил гэртээ суусан хүүхэд, оюутнууд энэ жил танхимаар хичээллэх боломж бүрдэх нь үү?

-Дэлхий нийтээрээ энэ аюулт цар тахлын өмнө хүчин мөхөстөж байна. Манай улсын хувьд ч иргэд, төр засаг, бүх нийтээрээ тэмцэж, хичээж байна. Бид бүхэн эрт дээр үеэс эрхэм баян бол эрүүл мэнд гэж ярьсаар ирсэн. Эрүүл мэнд бол нэгдүгээрт байх хэдий ч боловсролын асуудлыг орхигдуулж болохгүй. Цахимаар хичээл зааж байгаа ч мэдээллийн хүртээмж, хүлээн авах суваг, орчин нөхцөлөөс шалтгаалан бүрэн хамрагдаж чадахгүй, танхимаар олж авах мэдлэгийн хэмжээнд хүрэхгүй нь ойлгомжтой. Ийм ч учраас ХЗБХ “Монгол Улс дахь хүний эрх, эрх чөлөөний байдлын талаарх Хүний эрхийн Үндэсний Комиссын 19, 20 дахь илтгэлийг хэлэлцсэнтэй холбогдуулан авах арга хэмжээний тухай” Улсын Их Хурлын тогтоолын төслийг боловсруулан УИХ-ын чуулганы нэгдсэн хуралдаанаар хэлэлцүүлэн батлууллаа. Тус тогтоолд “Цар тахлаас шалтгаалан ерөнхий боловсролын сургуулийн суурь хичээлүүдийг танхимаар судалж чадаагүй, сурч боловсрох эрх нь зөрчигдсөн сурагчдын сурлагын хоцрогдлыг нөхөх арга хэмжээг авч хэрэгжүүлэх” үүргийг Монгол Улсын Засгийн газарт өгсөн.

Та бид бүгд мэдэж байгаа, цар тахлын вирус мутацид орж халдварлах чадвар нь хэд дахин нэмэгдэх боллоо гэх зэргээр олон улсын эрүүл мэндийн байгууллагууд мэдээлэх боллоо. Бид халдвар хамгааллын дэглэмээ байх ёстой хэмжээнд нь сахиж халдварыг бууруулж чадвал есдүгээр сараас хичээл танхимаар эхлэх боломжтой гэж харж, бэлтгэлээ базааж эхэлсэн. Гэсэн хэдий ч үүнийг баттай хэлэх боломжгүй.

-ДАРАНГУЙЛАЛ ГЭХ ЮМ УУ, ДАВАМГАЙЛАЛ ГЭХ ЮМ УУ ЭНЭ ҮЗЭГДЭЛ МОНГОЛД ХЭСЭГТЭЭ ҮРГЭЛЖЛЭХ БАЙХ-

Хуульч Х.Тэмүүжинтэй ярилцлаа.

---

-УИХ-ын гишүүн Б.Пүрэвдорж, УИХ-ын гишүүн асан З.Нарантуяа та гурав АН-ын Онц их хурлыг хуралдуулах үүднээс АН-ын 100 мянган гишүүний гарын үсэг цуглуулах санаачилга дэвшүүлсэн. Энэ ажил одоо ямар шатандаа явж байна?

-Гишүүд идэвхтэй, сайн зурж байна аа. Намын гишүүдээр гарын үсэг зуруулах болсон шалтгаан, зорилго үндсэн гурван зүйлд чиглэж байгаа. Нэгдүгээрт, АНхоёр газар хуралдаад, хоёр шийдвэр гаргаад, дээд шүүх рүү хоёр тусдаа бичиг өгөөд байхаар дээд шүүх алийг нь ч бүртгэж авахгүй, манай намын дүрэм, даргын асуудал цэгцэрч дуусахгүй байна.Дотроо учраа олохгүй бол хууль зүйн хувьд ямар ч бүртгэл хийхгүй гэх ганц үгээр буцаачихаад байгаа. Хоёр газар хуралдахаа больж, нэг хурал хий гэдэг бол гарын үсгийн эхний зорилго. Нам гэдэг үзэл санаан дээрээ нэгдсэн хүмүүсийн хамтын удирдлагын байгууллага болохоос хэн нэгний хувьчлаад авчихсан аж ахуйн нэгж биш л дээ. Тийм учраас хий талцаж, тамганы хоёр булан тэврээд суулгүйгээр, нэгдэж нийлж хуралдаад, асуудлаа шийдэж, нэг тодорхой дүрмээр намаа цэгцэлж авах нь зөв л дөө. Би сая хий талцал гэлээ. Намын удирдлагын түвшинд үүссэн ангал бол зохиомол. Зохимол ангалын хоёр талд зогсоод байгаа хүмүүсийн нэгдэж нийлэх гүүрийг намын жирийн гишүүдийн гарын үсгээр бий болгох зорилготой санаачилга, товчхондоо. Хоёрдугаарт, энэ олон мянган гишүүдийн гарын үсэг шүүхэд Ардчилсан нам хуваагдаагүй гэдгийн гэрч, хурлаа нэг хийх болсныг нотлох баримт болно. Гуравдугаарт, энэ намыг байгуулсан хүмүүсийн хоорондын хувийн өширхөл, хонзогнол бүтээсэн ардчиллаа нураачихгүйн тулд зогсох ёстой л гэсэн уриалгыг жирийн гишүүд гарын үсгээрээ илэрхийлж байгаа хэлбэр.

АН-ын нэрээр Монгол Улсын хамгийн өндөр албан тушаалд очсон хүмүүсийн хоорондын үл ойлголцол, жөтөөрхөл нь энэ намыг бусдын идэш болоод МАН-ын оролцоотой тамга тэмдэгний хэрүүл болчихсон нь үнэн. Тэд хэрүүлээ намаас хол хийвэл АН илүү хүчтэй бөгөөд цул явах боломж байна. АН нам шиг нам байвал улс оронд улс төрийн тэнцвэр, хяналт үүсч, ардчиллын жаахан ч гэсэн үнэр энэ нэг намын хэт хүч түрсэн цаг хугацаанд байх юм даа.

-АН сэргэх болов уу?

-Учраа олох байх гэсэн горьдлого байна. АН чинээндээ тултал уначихлаа. Доошоо нүх ухаж үсрэх гээгүй л юм бол одоо болно ш дээ.

-АН-ын гишүүд сөрөг хүчний үүрэг гүйцэтгэж чадаж байна уу?

-Сөрөг хүчний дуу хоолой гэж бараг байхгүйтэй адил байна. Өнгөрсөн хоёр жил МАН ковидоор далимдуулж ямар их мөнгө, их эрх мэдлийг төвлөрүүлж, хяналтгүйгээр яаж үрэн таран хийж дуусгав. Улс орны нөхцөл байдлыг харахаар дүр зураг нь ичиж үхэм байгаа биз дээ. Эрсдэлийг сэрэмжлүүлж, бурууг нь хоосон шүүмжлэлгүй хатуухан хариуцлага нэхээд, зөвд нь дэм өгөөд явсан бол эрх баригчдыг байх ёстой байр, ажиллах ёстой хүрээнд нь авчрах боломж байж л байгаа. Энэ ажлаа АН уул нь хийж чадна ш дээ. Бид сөрөг хүчнийхээ ажлыг хийх биш, өөрсдөө дотроо сөргөлдсөн хүчин болж хувирчихаад, хэтэрхий сул дорой байна.

-Ерөнхийлөгчийн сонгуульд АН дахиад нэг боломжоо алдчихлаа даа?

-Ойлгомжтой ш дээ. Намаа хагалж хуваагаад, талцуулж байгаа хүн өөрөө том сонгуульд нэр дэвшчихээр дор хаяж намынх нь тал нь тэр хүний эсрэг ажиллаж эхэлнэ биз дээ. Унах нь тодорхой сонгууль. АН өөрчлөгдөж болох маш олон боломжийг нэг уутанд хийгээд өөрсөдтэйгөө цуг хогийн сав руу шидчихсэн. Намаа эмхлэх, олон нийтийн итгэлийг буцааж авах, сонгуулийн үеэр эрх мэдлийн хэт түрэлттэй байгаа улс төрийн намын эсрэг сөрөг хүчнийхээ хувьд дэмжигч, иргэдтэйгээ хамтран бэхжин зогсох боломжийг алдлаа. Намын нийт гишүүдийн 60, 70 хувь нь Ерөнхийлөгчийн сонгуульд оролцохгүй, оролцлоо ч өөр сонголт хийнэ гэдэг шийдэлтэйгээр сонгууль руу орсон.

-МАН төрийг барьж чадаж байна уу. Төрийн гурван эрх барих байгууллагад нэг нам суучихлаа. Тэнцвэртэй улс төр байж чадахгүйд хүрчихсэн биз дээ?

-Улс төрийн тэнцвэр алдагдаж,нэг талд хэт их эрх мэдэл төвлөрөөд ирэхээр асуудлыг бодитойгоор харах, ухаалгаар зүй зохицлыг нь олох, нийгмийн бусад бүлэгтэй ярилцах, хамтрах чадвар багасаад бэлэн байгаа хүч, нөлөөгөө юун түрүүнд барьж авч ашиглах гээд байдаг. Зүй тогтол юм даа. Ямар ч хүний гарт томоохон муна бариулчихвал мунатай нөхөр чинь хүмүүстэй ам хэлээрээ учраа олохоос илүүтэй мунаараа л асуудлыг шийдэх гэж оролдож эхэлнэ. Хүн нь сайн муу, аль нам байгаагаас үл шалтгаалаад тэнцвэргүй улс төр хүчирхийлэл, харалган байдлыг илүү өөгшүүлдэг нь үнэн. Эрх мэдэл овоороход овоолгон доороос эрүүл ухаан цухуйж гарах хэцүү л дээ. Эрх мэдлийнхээ цонхоор асуудлыг харж, тойрон эргэлдэж байгаа хүмүүсийнхээ дуу хоолойгоор нийгмийг дүгнээд эхлэхээр л бусдыг дарлаж эхэлнэ шүү дээ. Дарангуйлал гэх юм уу, давамгайлал гэх юм уу энэ үзэгдэл Монголд хэсэгтээ үргэлжлэх байх аа. Ийм үзэгдлийг зогсоох гэж хүн төрөлхтний олсон арга бол улс төрийн тэнцвэр. Ялгаатай үзэл бодолтой хүмүүс харилцан ойролцоо хүч чадалтай байж тэр хүч чадлынх нь тэнцвэр дээр эрүүл оюун ухаан, хууль ёс, иргэний эрх чөлөө оршин тогтнодог гэдгийг ойлгочихсон. Энэ ойлгоцоороо арай ухаалаг, эрсдэлгүй сонгуулийн тогтолцоо хүртэл бодож олоод байдаг. Манайх яг эсрэгээрээ л яваа. МАН сонгууль сайн хийж чадаж байна, муу юмандаа гаршиж байна. Харин төрд бол хөл толгой алга.

-С.Баярцогтын хэргийг мөрдөн байцаалтад буцаачихлаа. Шүүхээс хэрэг буцаадаг жишиг гэж ямар юм байна аа?

-Дэлхийд шүүхээс хэрэг буцаадаг жишиг бараг байхгүй. Ганцхан тохиолдолд хэрэг дахин хянан шалгах үйл ажиллагааг эхлүүлж болдог. Тэр нь шинэ нотлох баримт гарч ирсэн, шинээр нөхцөл байдал үүссэн үед. Хэрэг буцаах биш, шүүхийн процессыг дахин эхлүүлэх гэж хэлдэг. Манайх шиг дуртай үедээ мөрдөн байцаалт руу анхан шатны шүүх рүү хэргийг шиддэг, шүүх маргаан эцэслэхээс тойрч бултдаг улс байхгүй дээ. Завьчлах гэж улс төр, хуулийн ойлголт байна. Асуудлыг эцэслэн шийдэхээс илүүтэй нааш цааш нь шидсээр байгаад цаг хугацаа, зардал мөнгө, хүний тэвчээр, хувийн амьдралыг завьчилж дуусгадаг. Энэ чинь эрх мэдэлтнүүдийн хэн нэгний амьдралаар тоглодог арга. Ийм байдлыг хүний эрхийг эрхэмлэдэг, хууль засагладаг улс орнууд хорьдог. Шүүхээс хэрэг буцаахгүй. Прокурор, мөрдөх алба зэрэг процессыг хийх үүрэг бүхий байгууллагууд тодорхой хугацаанд төрд байгаа бүх хүч нөөц, техник, арга хэрэгслээр хэргийг шалгаад шүүхэд өгөхөд шүүх тэрийг шийдэх үүрэгтэй. Нотлогдохгүй, хууль хэрэглэхэд эргэлзээ байгаа бол шүүгдэгчид ашигтайгаар буюу энэ хүнтэй холбоотой гэмт хэргийг нотолж чадахгүй байгаа учраас энэ хүн гэмт хэрэгтэн биш гээд сулладаг жишигтэй. Энэ зарчим, энэ жишгийг олохын тулд хүн төрөлхтөн хэдэн мянган жил туулсан. Сүүлийн 500 жилийн тэмцлийн ололт. Гэтэл үүнийг манайх нулимаад суугаад байна. Шүүгч нь прокурор мөрдөгчийн ажлыг өмнөөс нь хийгээд байх юм. Орчин үеийн Үндсэн хуульт ардчилсан тогтолцоонд байж болдоггүй зүйл. Дээд шүүх үнэхээр үндэслэлгүй ялласан байна гэж үзэж байгаа бол алхаа цохиод суллаад явуулах ёстой. Хариуцлага хэн дээр байх ёстой гэхээр хугацаа байсан уу байсан, татвар төлөгчид хангалттай мөнгө өгсөн үү өгсөн, техник хэрэгсэл, хүний нөөц хангалттай байгаа юу байгаа, тэр боломжиндоо хэргийг нотолж чадахгүй байгаа бол та нар муу ажиллалаа, эсвэл энэ хүн хэрэг хийгээгүй гэдэг хоёр дүгнэлт рүү очих ёстой болохоос дахиад мөрдөөд, алдаагаа засаад, яг шийтгэхээр болгоод аваад ир, би яллаад өгье гэдэггүй. Шүүхээс хэрэг буцаадаг тогтолцоог халах ёстой.

2015 онд Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хууль бичихдээ шүүхээс хэрэг буцаадаг заалтыг хасаж байсан юм. 2016 онд Дорлигжав буцаагаад оруулаад ирэхэд нь УИХ дээр хасаад баталж байсан. Тэр хуулийг эцсийн найруулга сонсоод ёсчлох байсныг МАН 65 суудалтай болоод зүгээр л буцаачихсан. 2017 онд энэ зарчим хуульчлагдахад 2019 онд нь сиймхий гаргаад Нямдоржтонгууд шүүхээс хэрэг буцаадаг болгочихсон. Шүүхээс хэрэг буцдаг процесс дотор иргэд л хохирдог. Харин хуулийнхан илүү хождог. Завьчилж шиднэ гэдэг чинь хүнийг хуулийн байгууллагатай тодорхойгүй хугацаагаар уяж, амьдралынх нь шим шүүсийг сорж, мөлжих л арга. Уул нь завьчилж, завшуулалгүй иргэн өөрийгөө шүүхэд нэн дариу сонсгох, хэрэг маргаанаа шударгаар шийдүүлэх гэдэг чинь Үндсэн хуульд байгаа шударга шүүхээр шүүлгэх гэдэг иргэний үндсэн эрхийн гол хоёр агуулга юм ш дээ. Шүүхээс хэрэг буцаана гэдэг энэ хоёр зарчим, агуулгыг шууд үгүй хийж байгаа явдал.

-Хуулийн салбарын шинэчлэлүүдийг та яаж харж байна. Дорвитой шинэчлэлт хийгдэж байх юм уу?

-Эргэж буцсан, дахин сэргээх гэж оролдсон, нэгдсэн төлөвлөгөөгүй л зүйл харагдаж байна. Хийсэн ажлуудыг буцааж нураагаад буцааж өрж босгох нь нэг ажлыг хоёр хийхтэй л адил л даа. 2012-2016 он хүртэл хийгдсэн шинэтгэлийн үйл явц, цөөнгүй судлаачдын судалгааны үр дүнгээр үүссэн олон шийдэл, санаа байсан. 8,9 жилийн дараа дахиад тэр шийдлүүдийг арай өөр хэлбэрээр дахин амилуулах гээд оролдож байна. Аливаа дэвшилтэт өөрчлөлт, шийдэл тэр цаг үедээ шүүмж, эсэргүйцэлтэй тулж, заримдаа бүтэлгүйтдэг ч цаг хугацааны шалгуураар буцаад бэхжиж, үнэ цэнэтэй болж, урагшилж байдаг.Хугацаа алдаж байгаа, гэхдээ нийгмийн оюун санаанд илүү бат бөх суух боломжтой болж байгаа. Одоо хийх гэж байгаа хүмүүс нь тэр үеийн зовлонг шинээр мэдэрч эхэлж байгаа байх аа.

Яагаад хуулийн салбарын шинэчлэл таагүй, эсвэл сөрөг байдаг вэ гэхээр яг энэ хуулийн гажуудлыг ашиглаж амьдардаг хуулийнхан,тэдэнд улс төрийн өмгөөлөл үзүүлж, шүхэрлэдэг эрх мэдэлтнүүд энэ өөрчлөлтийг хүсдэггүйтэй холбоотой. Тэр хүмүүс өөрийн дадсан амьдрах арга, олдог олзноосоо салах дургүй.Тэр олз, хуулийн эрх мэдэлд нь наалдаж, өөрийгөө улс төрд удаан амьд явж чадаж байгаа хүн ч Монголд байна ш дээ. Ц.Нямдоржоос эхлээд. Хэзээ ч хуулийн салбарт томоохон өөрчлөлт хийх гэж оролддоггүй. Байгааг нь л додомдож, нөлөөтэй хэдэд нь сайн хүн болж үлдэх гэж оролддог. Тэрний гайгаар Монголын хуулийн салбар 20 жил гацлаа. Урагшаа нэг алхаад, хойшоо хоёр алхаж байдаг гаслант хувь заяатай боллоо. 2008 оны долдугаар сарын 1-ний явдлын сургамжийн дараа хуулийн салбарт маш олон шинэчлэл хийхгүй бол явахгүй нь гэдэг ойлгомжтой болсон. Гэтэл харамсалтай нь 13 жилийн дараа буцаад 2008 оны долдугаар сарын 1-нийхээ байдлаасаа ч дор нөхцөл рүү ухарчихсан. Тухайн үед хохирсон иргэдийг өмгөөлөх өмгөөлөгч олдохгүй л байсан. Яагаад гэхээр Хууль зүйн яам, тэр дундаа Хууль зүйн сайдын лицензээр үйл ажиллагаа явуулдаг учраас өмгөөлөгчид Засгийн газартай, тэр дундаа хуулийн салбарын маргаанд орохгүй байсан. Тиймээс Хууль зүйн яамнаас энэ лицензийг салгаад Хуульчдын холбоо байгуулаад Хуульчдын холбоо өөрсдөө шийддэг болж хувирсан. Гэтэл Ц.Нямдоржийн үед Өмгөөллийн холбоо байгуулаад Хуульчдын холбоог задалж эрх мэдлийг нь буцаагаад хуваачихсан. Цагдааг буцаагаад генералаар удирдуулаад цэрэгжсэн тушаалын хүүхэлдэй болгочихсон. Шүүхийг тахар биш буцаад цагдаа хамгаалдаг нэртэй, гэрч хохирогч нь хамгаалалтгүй, сонгуулийн луйвар, худалдан авалт ил цагаан гээд бүх юм бахь байдгаараа.

-Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ Авлигатай тэмцэх комисс байгуулж, даргаар нь Хууль зүй, дотоод хэргийн сайд Х.Нямбаатарыг томилсон. Авлигыг бууруулж чадах болов уу?

-Авлига бол албан бус, гэхдээ өөртөө маш их мөнгө, ухаан зардаг тогтолцоо. Бас төлбөрийг нь төлчихвөл хамгийн хурдан хөдөлдөг хөшүүрэг. Гэхдээ төлбөр төлж чадах хүнд л ашгаа өгдөг, бусдаас нь бүгдийг хулгайлдаг тийм л тогтолцоо. Тогтолцоотой тогтолцоогоор л тэмцэнэ. Хоосон уриагаар явахгүй. Авлигын нөгөө талд албан ёсны хуулийн тогтолцоо амь тэмцэн зогсож байгаа. Тэр амь тэмцэн зогсож байгаа тогтолцоог зарж иддэг нөхдүүдийг л авлигач гэдэг биз дээ. Тэр тогтолцоог иргэд зарж идэж чадахгүй, харин байгаагаа барж, хахуульдаж тэр байх ёстой тогтолцоог авлигачдаас худалдаж авах гэж оролдоцгоож байна. Татвараа төлнө, дээр нь авлига өгч, авах ёстой үйлчилгээгээ авна гэдэг бол боолчлол л доо. Авлига өгөөд ч авч чадахгүй зүйл их. Авлига гэх мөнгөний уралдаан зарим хүнд авах ёсгүйг нь өгч, авах ёстой нь хохироод үлдэх явдал байнга гарна. Энэ нь дэндүү олон хохирогчтой. Авлигыг хэр хязгаарлаж барьж чадна, төдий чинээ олон хүмүүсийн итгэл, бүтээлч байдал нэмэгдэнэ. Авлигыг хэдий чинээ бага байлгана, төрийн үйлчилгээ хүн бүрд хүртээмжтэй, хууль иргэн бүрд алагчлалгүй болж эхэлнэ. Тиймээс Авлигатай тэмцэх үйл явц бол соёлт хүн төрөлхтний заавал хийх ёстой ажил. Монгол Улс авлигатай тэмцэх Засгийн газрын чиг үүрэг, эрх мэдлийг байхгүй болгоод удаж байгаа. Үндсэн хуулиар эрх мэдэл хуваарилсан, тусгаар улс болгон Засгийн газар нь өөрөө эрх мэдлээ авч авлигын эсрэг ажилладаг. Миний бодлоор Засгийн газар, гүйцэтгэх эрх мэдэл бодитойгоор гурван чиглэлд өөрийнхөө эрх мэдлийг авч хэрэгжүүлж эхлэх ёстой. Энэ нь авлига, хүний эрх, шударга ёсны асуудал. Манайх хүний эрх, шударга ёс, авлигын асуудлаа Засгийн газраасаа гаргаад тавиад туучихсан. Дэлхийн улс орнууд Засгийн газар дээр түшиглэсэн авлигатай тэмцэх бодлогын хувилбарыг нийтлэгээр явуулж байхад манайх эсрэгээр нь яваад олон жил болж байгаа.

Ядаж энэ бодлогын ялгаагаа харж байвал сайн л байна. Үнэхээр авлигатай тэмцэх гэж байгаа бол судалгаа сайтай, алсын хараатай, цогц бодлого л хэрэгтэй дээ. Зарим асуудал дээр Үндсэн хуулийн түвшинд өөрчлөлт хийх шаардлага ч гарах байх.

Хууль зүйн яам, дотоод хэргийн яамаа салгах, прокурорын тогтолцоогоо өөрчлөх, төвлөрсөн эрх мэдлүүдийг задлах, төрд шаардлагагүй чиг үүргийг шилжүүлэх, үр дагаварт нь сүржигнэдэг бус процесст нь зөвлөдөг мэргэжлийн хяналт шалгалтын тогтолцоо бүрдүүлэх, ойлгомжгүй, ухаалаг бус дүрэм журмуудыг халах, шаардлагагүй шат дамжлагуудыг алга болгож, үр ашиггүй төрийн зохион байгуулалтыг өөрчлөх гэх мэт АТГ-ын хийдэггүй зөндөө л ажил байна. АТГ гэснээс гэмт хэрэгтэй тэмцэх гэдэг чинь Засгийн газрын үндсэн ажил ш дээ. УИХ-ын болон Ерөнхийлөгчийн хийх ажил огт биш. Ер нь ямар ч үед Ерөнхий сайд зоригтой урагшаа алхахад салбарын сайдууд нь дагаад урагшаа зоригтой алхдаг л юм. Ерөнхий сайд нь дүлгэнээд байвал бусад нь ч хойшоо ухарч, дов довныхоо ард л нуугдана. Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ зоригтой манлайлал гаргаж байгаа бол сайн. Харин шоу хийх гэж байгаа бол нөгөө шударга ёс гэдэг шиг нь авлига гэсэн гарчигтай шоу төдий л юм болно. Одоо Монголд шинэ сэдэвтэй социалист уралдаан хэрэггүй л дээ.

-Ковидын нөхцөл байдал манайд хүнд байна. Коронавирусийн эсрэг Засгийн газраас авч хэрэгжүүлж буй арга хэмжээ хэр оновчтой байна вэ?

-Засгийн газар ковидын үед ард иргэдээ хамгийн их алдагдалтайгаар давуулж байгаа. Ашгаа бол дарга нар нь хийчихсэн байх. Ямар ч байсан тэд эдийн засгаа хумьчихсан. Ажлын байруудыг өм цөм байхгүй болгочихсон. Бизнес хийх битгий хэл зээл, түрээс хоёроо яах уу гээд зарим иргэд орон байраа алдахдаа хүрсэн. Санхүү мөнгөний хувьд хүмүүсийн боломж нийтлэгээр багасчихсан, дундаж анги нь байсан цөөхөн хадгаламжаа идээд дуусгачихсан. Дээр нь бүх юмны үнэ өсчихсөн. Ядаж байхад зөв менежмэнт хийгээгүйгээсээ болоод эрүүл мэндийн салбарынхны хамаг хүчийг тарамдаад залхаачихсан. Хүнд хэцүү нөхцөл тулаад ирэхэд улс орны хэмжээнд ямар ч бэлтгэлгүй, мөнгөгүй, хамаг нөөцөө наана нь тоглоод устгачихлаа. Нөгөө талд төсөв нь ковидод зориулагдсан уу гэвэл үгүй. Харин иргэнээ хорьсон энэ хугацаанд сонгууль дамжсан авлига л гаарлаа. Хүн бүр нэг ийм дүгнэлт хийж байгаа биз дээ.

Наадмын ес хоногийн амралт дууслаа. Ирэх сараас намрын ажил, өвлийн бэлтгэл эхлэх ёстой. Хамгийн том асуудал нь бүх шатны сургууль, цэцэрлэгийн танхимын сургалт хэрхэн явагдах нь тодорхой бус байна. Намрын улс төр цар тахлын эсрэг арга хэмжээнээс гадна хоёр жил гэртээ байсан хүүхдүүд, оюутан залуусын боловсролын хоцрогдолд ямар арга хэмжээ авах нь таамаг төдий хэвээр. Ирэх сард УИХ-ын ээлжит бус чуулган хуралдах талаар мэдээлэл байна. Ээлжит бус чуулганаар хамгийн гол хэлэлцэх зүйл бол дахин Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах аж. Сүүлийн сонгуулиудаар МАН бүх шатандаа ялалт байгуулсан. УИХ-д олонх болж, Засгийн газраа байгуулж, Ерөнхийлөгчийн суудлыг авлаа. Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ намын даргаа ч авлаа. Гэвч коронавирусийн нөхцөл байдал, зарим сайд нарын алдаатай үйл ажиллагааг олон нийт илт шүүмжлээд эхэлсэн. Тиймээс хэд хэдэн сайдыг суудлаас нь огцруулах санал гараад эхэлсэн гэх мэдээлэл бий. Өдрөөс өдөрт цар тахлын нөхцөл байдал хүндрэх тусам олон нийт, эрүүл мэндийн байгууллагын ажилчид Эрүүл мэндийн сайдаас хариуцлага нэхэж эхэлсэн. Тиймээс Эрүүл мэндийн сайд С.Энхболдыг үүрэгт ажлаас нь чөлөөлөхөөс гадна түүнтэй зэрэгцээд Замын-Үүдийн асуудлыг шийдэж чадаагүй Зам тээвэр, хөгжлийн сайд Л.Халтар мөн хариуцлага хүлээх сурагтай.Одоогоор Засгийн газраас Эрүүл мэндийн сайд С.Энхболд, Зам тээвэр хөгжлийн сайд Л.Халтар нарыг огцруулах тухай хэвлэлээр бичиж байна. Үүн дээр нэмээд Соёлын сайд Ч.Номин, Хотын дарга Д.Сумъяабазар нарт хариуцлага тооцож, огцруулна гэх мэдээлэл ч байна. Ингээд ирэхээр Засгийн газар цаашид яах бол гэсэн асуулт гарч ирнэ. Үүн дээр улстөржилт ч нөлөөлнө. Бүр цаашлаад ирэх аравдугаар сар хүртэл барьж байгаад Засгийг огцруулах нь гэсэн мэдээлэл ч явж байгаа. Хэдийгээр Засгийн газрыг тогтвортой байлгах үүднээс дуртай нь өөрчлөөд байх боломжгүй хуультай болсон ч аль цоорхойг хэлж барах вэ дээ. Түүнчлэн Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ Ерөнхий сайдаар томилогддог өдрөө УИХ-ын чуулганы танхимд “Ирэх намраас Инноваци, цахим хөгжлийн яам ба Эдийн засгийн хөгжлийн яамыг шинээр байгуулна” гэж хэлж байсан удаатай. Уг хоёр шинэ яамны сайдыг УИХ-ын гишүүдээс томилох дүр зураг бий. Тэр дундаа Инноваци, цахим хөгжлийн яамны сайдаар Н.Учрал, харин Эдийн засгийн хөгжлийн яамны сайдаар Б.Чойжилсүрэнг томилох хувилбар байгаа гэх мэдээлэл байна. Дээрх таамаг “бай”-гаа онохын тулд Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт хийх хэрэгтэй болно. Хуулиараа УИХ-ын дөрвөөс ихгүй гишүүн Засгийн газарт ажиллах боломжтой.Энэ үүднээс шинэ хоёр яам байгуулах, холбогдох Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг хэлэлцэх хугацаа нь ирэх сард зарлагдах ээлжит бус чуулганаар хэлэлцэгдэнэ ч гэх мэдээлэл байна. Үндсэн хуульд парламентыг хоёр танхимтай болгох, УИХ-ын гишүүдийн тоог нэмэх зэрэг өөр томоохон агуулгууд ч орж ирнэ гэдэг прогноз бий. Ямартаа ч засаглалыг сайн хийх гэж зүтгэсэн шүү гэсэн дүр төрхийг бүрдүүлэхийн төлөө илүү зүтгэнэ. Түүнээс шалтгаалж энэ Засгийн газрын орших хугацааны урт богино хэмжигдэнэ. УИХ-ын сонгууль, Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн мөрийн хөтөлбөрийн амлалт дотор сонгодог парламентын засаглалтай болно гэж тодоос тод тусгасан. Нөгөө талаар улс төрийн намтай холбоотой өөрчлөлт хийгдэх магадлал өндөр. Тэр дундаа засаглалтай холбоотой өөрчлөлт түлхүү орох таамаг бий. Монгол Улсын Үндсэн хуульд оруулах нэмэлт, өөрчлөлтийн төслийг 2019 оны арваннэгдүгээр сарын 14-нд эцэслэн баталсан. Гэтэл МАН байсхийгээд л Үндсэн хуулиар оролдоод байх нь. Үндсэн хуульд дуртай үедээ гар дүрээд байх нь мэдээж иргэдэд тааламжтай санагдахгүй. Ямартаа ч Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн өмнө МАН, МАХН гар барилцсан. МАХН анхнаасаа Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөд таатай бус байгаагаа илэрхийлсээр ирсэн. Тиймээс МАН-ын малгай дор нэгдсэн МАХН-ынхан ээлжит бус чуулганаар хэлэлцэгдэх Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөд хүслээ шингээж таарна.

Ерөнхийлөгчийн сонгууль дуусаад хэсэг амсхийх нь үү гэтэл дахиад л сонгууль. Сонгинохайрханы 28 дугаар тойрогт Д.Сумъяабазарын оронд нөхөн сонгууль болох байсан бол У.Хүрэлсүх Ерөнхийлөгч болсноор Хэнтийн 18 дугаар тойрогт нөхөн сонгууль болох нь. Ирэх аравдугаар сарын 11-нд нөхөн сонгууль болох товтой байгаа. Намрын нөхөн сонгуулийн нэр дэвшигчдийн тохиролцоон дуусаад тойргийн бэлтгэл ажил хийгдэж байгаа гэх яриа байна. Нөхөн сонгуульд хэн нэр дэвших вэ гэдэг асуудал мөн л энэ намрын улс төрийн нэг хэсэг. Н.Энхбаярыг хүү Э.Батшугартайгаа Хэнтий, Сонгинохайрханы нөхөн сонгуульд МАН-аас өрсөлдөнө гэсэн мэдээлэл явсан. Угтаа бол Н.Энхбаяр нөхөн сонгуульд өрсөлдөхгүй, хүү Э.Батшугар нь өрсөлдөх магадлал өндөр байна.

Мөн улс төрийн намуудын дарга нар солигдох, жинхлэх асуудал ч энэ намрын чухал сэдэв болох нь. Томоохон ялалтын дараахь фракцуудын тохиролцоон ч ил болох байх гэсэн таамаг хөвөрч байна. Албан тушаалын томилгоонууд ч хийгдэж эхлэх талаар улс төрийн хүрээнийхэн дунд яригдаад эхэлж.

Сүүлдээ үнэмлэхүй ялалт буюу бүх шатны сонгуульд ялсан улс төрийн намаас хүлээх хүлээлт өндөр хэвээр байх боломжгүй болж байна. Хамгийн түрүүнд цар тахлын эсрэг засаглалын сул тал дээр улс төр хийгдэж таарна. МАН-ын хувьд улс төрийн засаглалдаа сайн ч улс орныг засаглах талдаа үнэхээр учраа олохгүй байгаа талаар шүүмжүүд хөврөөд эхэлсэн. Бодлогын үр дүн гэдэг нь өнөөдөр ажлын хэсэг байгуулаад маргааш үр дүн нь гардаг зүйл биш. Богино, дунд, урт хугацааны төлөвлөлт гэдэг үүнтэй холбоотой. Цар тахлаас дэлхий дахин хурдан салахгүй нь тодорхой болсон тул авч буй арга хэмжээнээс эхлээд бүх зүйл илүү ойлгомжтой байхыг иргэд шаардаж байгаа. Манай улс төрийг ерөнхийд нь хэлбэл манлайлал, нэгдмэл зорилго, шударга өрсөлдөөн, чадвартай байх гэдэг зүйл дутуу дулимаг явсаар ирсэн. Ерөнхийдөө чадамжгүй, арьсаа хамгаалсан улс төр хийсээр ирсэн.

Улс орны эдийн засаг, цар тахалтай тэмцэх асуудал үндсэндээ муу байгаа үед сайхан төсөөлөл төрөхгүй л байна шүү.

УИХ–ын гишүүн Т.Энхтүвшинтэй ярилцлаа.

---

–Нийгмийн даатгалын тухай хуульд өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслийг Та болон бусад долоон гишүүн санаачлан боловсруулж чуулганы хуралдаанаар хэлэлцэгдэж байна. Яг ямар өөрчлөлт оруулж байгаа вэ. гол өөрч–лөлтийг нь нэрлээч?

-Нийгмийн даатгалын тухай хуулийн 15 дугаар зүйлийн 1 дэх хэсгийн “тэтгэврийн даатгалын шимтгэлийн хэмжээ ажил олгогч, даатгуулагч тус бүр 9.5 хувь байгааг 8.5 хувь болгон нэг хувиар бууруулах” хуулийн төсөл санаачилсан. Энэхүү хуулийн төсөл батлагдсанаар даатгал төлөгчид маань 2021 оны долдугаар сараас эхлэн тэтгэврийн даатгалын шимтгэлийн хэмжээ нийт хоёр хувиар нэмэгдэж төлөгдөх байсан байдлыг бо-лиулж цаашид 8.5 хувиар төлөхөөр болгосон юм. Энэ нь коронавируст халдварт цар тахал дэгдээд буй өнөөгийн нөхцөлд ажил олгогч болон даатгуулагчид нэмэлт санхүүгийн дарамт үзүүлэхгүйгээр бага боловч тус дэм болно гэдэгт итгэлтэй байна.

–НДШ–ийг 2018 онд хоёр хувиар, 2019, 2020 онд нэг хувиар нэмчихсэн. 2021 онд хоёр хувиар, нийтдээ таван хувиар нэмэх ёстой байсан. Ковид гараад сүүлийн хоёр хувийг хойшлуулаад явж байсан. Нийгмийн даатгалын шимтгэлийг түр хойшлуулж байгаа юм уу. Эсвэл бүр ингээд хоёр хувийг дахиж нэмэхгүй гэсэн үг үү?

-Бид нийгмийн даатгалын тухай хуульд өөрчлөлт оруулах байдлаар нийгмийн даатгалын хувийг буюу тэр дотроос тэтгэврийн даатгалын шимтгэлийг хоёр хувиар бууруулж байгаа. Энэ нь шимтгэлийн хэмжээг тогтоож байгаа хуулийг өөрчлөн баталчихаар тэр хуулийн тухайн заалтад дахин өөрчлөлт оруулж баталтал энэ зохицуулалт хүчин төгөлдөр үйлчилнэ гэсэн үг юм. Тиймээс заавал нийгмийн даатгалын шимтгэлийн хувь хэмжээг нэмэх шаардлагагүйгээр өөр олон төрлийн зохицуулалт хийж болохоор байгаа гэдгийг хэлмээр байна. Жишээ нь, хувийн тэтгэврийн сан байгуулах тухай нийгмийн даатгалын багц хуулийн шинэчлэлийн хүрээнд орж ирж байгаа. Үүн дээр нухацтай ажиллаж тэтгэвэрийг өвлөх боломжийг бүрдүүлэхэд анхаарах төлөвлөгөөтэй байна.

–Нийгмийн даатгалын багц хуулиар хүн бүр тэтгэвэр тогтоолгохдоо сонголттой байх, гэр бүлд өвлөгддөг байх зэрэг хувийн тэтгэврийн тогтолцоотой байх олон улсын стандартын дагуу төслийг боловсруулсан гэж ойлгосон?

-Манай орны хувьд нийгмийн хамгааллын болон даатгалын тогтолцоо нь үе үеийн эдийн засаг, нийгмийн шаардлагын дагуу үүсч хөгжин, шинэчлэгдэж ирсэн бөгөөд 1995 оноос эхлэн Монгол Улсын нийгмийн даатгалын тогтолцоог цогц байдлаар хуульчлан, системчлэх ажил хийгдсэн байдаг. Тухайн үеэс нийгмийн даатгалыг таван төрөл болгон хувааж, “Нийгмийн даатгалын тухай” багц хуулийг баталж одоог хүртэл 28 удаагийн нэмэлт, өөрчлөлтийг хийсэн байдаг ч энэ удаа дахин томоохон шинэчлэлийн асуудал цаг үе болон Нийгмийн даатгалын сангийн алдагдалтай ажиллагаатай холбогдон урган гарч ирж байна. Одоо байгаа тогтолцоо нь хүн ам зүй, насжилт, нийгэм, эдийн засгийн хүчин зүйлүүдээс хамаарч хувьсан өөрчлөгдөх шаардлагатай тулгарсан учир Нийгмийн даатгалын багц хуулийн төслийг Хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын яам боловсруулж УИХ-д өргөн барихаар бэлдэж байгаа. Үзэл баримтлалаа батлаад хуулийн төслөө бичээд дууссан, одоо олон нийтийн хэлэлцүүлэг удахгүй хийх тухай Хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын сайд хэлж байсан. Тиймээс иргэддээ хандаж хэлэхэд тухайн хэлэлцүүлэгт идэвхтэй оролцож өөрсдийн зөв, бодит санааг тусгуулах бүрэн боломж байдаг шүү гэж хэлмээр байна. Дээрх таны хэлсэн зохицуулалтууд ихэнх нь хуулийн төсөлд тусгагдсан гэж бодож байна. Гэхдээ одоогоор хуулийн төсөл нь УИХ-д орж ирээгүй байгаа болохоор тодорхой мэдээлэл өгөх боломжгүй байна.

–Нийгмийн даатгалын тухай хуульд оруулсан өөрчлөлтийг 2021 оны долдугаар сарын 1-нээс эхэлж дагаж мөрдөнө гэж байгаа. Хэдий хэмжээний төсөв хөрөнгө шаардагдаж байгаа вэ. Эх үүсвэр нь хаанаас гарах юм?

-Нийгмийн даатгалын сан жил бүр улсын төсвөөс тодорхой хэмжээний татаас авдаг. 2018 онд улсын төсвөөс 609,8 тэрбум, 2019 онд 605,5 тэрбум, 2020 онд 399,4 тэрбум төгрөгийн татаас авсан гэсэн мэдээ байдаг. Харин энэ удаа нийгмийн даатгалын шимтгэлийг бууруулснаар нийгмийн даатгалын санд төсвөөс үзүүлэх дэмжлэг нь 2021 онд 94.5 тэрбум төгрөг, 2022 онд 198.9 тэрбум төгрөгөөр нэмэгдэхээр байна гэсэн тооцоог Нийгмийн даатгалын газраас бидэнд өгсөн. Үүнтэй холбогдуулан төрөөс шаардлагатай дэмжлэг үзүүлэхгүй бол нийгмийн даатгалын сангийн бие даасан байдалд бэрхшээл учрах тул төсвийн тодотгол хийх зайлшгүй шаардлага гарч ирнэ гэдэг нь ойлгомжтой. Бид Цар тахлын онцгой нөхцөлд ард түмний эрх ашгийн төлөө эдгээр арга хэмжээг авах хэрэгтэй, энэ бол бидний хийх ёстой үүрэг юм.

–Дорноговь аймагт газрын тос боловсруулах үйлдвэр баригдаж байна. Энэ үйлдвэрийн үйл ажиллагаа ямар хэмжээнд явж байна вэ?

-Монгол Улсын Засгийн газар, Бүгд Найрамдах Энэтхэг Улс хооронд байгуулсан БНЭУ-ын хөнгөлөлттэйзээлийн хэлэлцээрийн хүрээнд жилд 1.5 сая тонн газрын тос боловсруулах хүчин чадал бүхий үйлдвэрийг 30 дахь Ерөнхий сайд Ухнаагийн Хүрэлсүхийн үед ажил хэрэг болгохоор зориглон ажлыг эхлүүлж, одоогийн байдлаар дэд бүтцийн ажил бүрэн хийгдэж дууссан, Газрын тос боловсруулах үйлдвэрийн технологийн бус барилга байгууламж болох агуулах, усан сан, шугам сүлжээ, зам, талбайн барилгын ажлууд 2021 оны гуравдугаар сарын 1-ний өдрөөс эхлэн хийгдэж байна. Энэ эрчээрээ бүтээн байгуулалтын ажил саадгүй үргэлжилбэл 2024 онд барьж ашиглалтад оруулна. Газрын тосны боловсруулах үйлдвэр баригдсанаар дотоодын нийт бүтээгдэхүүн 10 хувиар нэмэгдэж, улсын болон орон нутгийн төсвийн орлого 150 сая ам.доллараар өсч, 600 гаруйажлын байр шинээр бий болж, үйлдвэрийг дагасан жижиг дунд үйлдвэрлэл хөгжин, бензин шатахууны үнийн хөөрөгдлийг бууруулах боломж бий болох юм.Өнөөдрийн байдлаар Газрын тос боловсруулах үйлдвэрийн барилгын ажилд Энэтхэг улсын 122 инженер техникийн ажилчид, Монгол Улсын есөн компанийн 100 гаруй иргэд ажиллаж байна. Үйлдвэрлэлийн барилгын ажлыг түргэсгэх үүднээс Замын-Үүдийн хилийн боомтоор орж ирэх техник, тоног төхөөрөмж болоод барилгын материалыг түргэн шуурхай тээвэрлэх, орон нутгийн компаниудаар ачаа барааг тээвэрлүүлэх асуудлыг тухай бүр шийдвэрлэн ажиллаж байна.