Author: БАЗАРРАГЧААГИЙН НОМИН-ЭРДЭНЭ

– ЭРҮҮЛ МЭНДИЙН САЛБАРТ 2.5-3 ИХ НАЯД ТӨГРӨГИЙН САНХҮҮЖИЛТ ШААРДЛАГАТАЙ –

Ерөнхийлөгчийн Эрүүл мэнд, спорт, нийгмийн бодлогын зөвлөх Т.Мөнхсайхантай ярилцлаа.

---

–Та Сайдын албан тушаалаасаа буугаад нэлээд хугацаа өнгөрлөө. Өнгөрсөн хугацаанд мэс заслын ажлаа үргэлжлүүлж байсан бол одоо Ерөнхийлөгчийн эрүүл мэндийн зөвлөхөөр ажиллаж байна. Ерөнхийлөгчийн зүгээс эрүүл мэндийн салбарт ямар арга хэмжээ авч хэрэгжүүлэхээр ажиллаж байна вэ?

-Сайдын ажлаа өгснөөс хойш түнхний хиймэл үе шилжүүлэн суулгах мэс заслаас гадна өвдөг, мөрний дурангийн мэс засал хийж байна. Одоо ч шаардлагатай иргэдэд үзлэг хийгээд, тусламж үйлчилгээ үзүүлж байгаа. Ерөнхийлөгчийн хувьд боловсрол, эрүүл мэнд улс орны гол суурийг тавьж байдаг салбар гэж үзэн энэ салбаруудад онцгой анхаарал хандуулж байна. Эрүүл мэнд талаасаа өнөөгийн байдлыг авч үзвэл хэтэрхий тусламж үйлчилгээ рүү чиглэсэн бодлогуудыг авч хэрэгжүүлж байна. санхүүжилт болон бусад авч хэрэгжүүлж байгаа арга хэмжээнүүд маань илүү их эмнэлгийн тусламж үйлчилгээ рүү чиглэгдсэн. бидний зүгээс авч хэрэгжүүлэх арга хэмжээ бол “Эрүүл монгол хүн”-ийг хэрхэн бий болгох, өвдөхөөс нь өмнө урьдчилан сэргийлэхэд түлхүү анхаарсан бодлого барьж ажиллана. “Эрүүл монгол хүн”-ийг ярихын тулд нэгдүгээрт, хүнсний асуудлыг ярих ёстой. Эрүүл хүнсэнд анхаарал хандуулж байна. хоёрдугаарт, эрүүл орчин. Эрүүл орчин гэхээр агаарын бохирдол, хөрсний бохирдол яригдана. Нийслэлд утаагүй түлш хэрэглэж агаарын бохирдлыг 50 хувь бууруулсан. тэгвэл цаашлаад агаарын бохирдлыг хэрхэн 100 хувь бууруулах вэ гэдэгт төвлөрч ажиллана. Эрүүл орчин бий болж байж Эрүүл монгол хүн бий болно. Эрүүл хөрс гэхээр бид нүхэн жорлонгийн асуудлыг ярьдаг. Энэ бүхэн дээр цогц бодлого хэрэгжүүлж байж тулгамдаж буй асуудлуудаа цэгцэлж чадна. гуравдугаарт, дасгал хөдөлгөөн. нийтийн биеийн тамирыг хөгжүүлэх шаардлагатай. иргэдийг биеийн тамирт сонирхолтой болгох, дасгал хөдөлгөөн тогтмол хийж таргалалт, чихрийн шижин гэх мэт өвчнөөс хамгаалахад чухал ач тустай. дөрөвдүгээрт, боловсрол олгох. бүх нийтийн боловсролыг сайжруулаад ирвэл хооллолт эрүүл орчиндоо анхаарна. дээр дурдсан дөрвөн үндсэн гол бодлого чиглэлийг баримталж бодлогуудаа боловсруулан ажиллаж байна. Одоо эрүүл мэндийн салбарын гол анхаарал тусламж үйлчилгээ рүү чиглэсэн. бид эрүүл монгол хүнийг хэрхэн бий болгох вэ гэдэг рүү чиглэсэн бодлого боловсруулж байна.

–Өнөөдөр эрүүл мэндийн салбар гүйцэтгэлээрээ санхүүждэг болсон. Ингэснээр олон давуу тал үүсч байгаа гэж харж байгаа. Эрүүл мэндийн салбарт тулгамдаж байгаа нэн чухал асуудлыг та юу гэж хардаг вэ?

-Манай улсад хамгийн гол тулгамдаж байгаа асуудал бол эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээний тэгш бус байдал, эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээний хэт төвлөрөл. Үүнийг бид зөв болгож чадвал тусламж үйлчилгээ маань дэлхийн түвшинд хүрэх боломж бүрдэнэ. Нөгөө талаараа эмч, эмнэлгийн ажилтны нийгмийн асуудал хөндөгдөнө. Бид эмч, эмнэлгийн ажилтны нийгмийн асуудлыг сууриар нь өөрчлөхгүйгээр хамгийн их шүүмж хүртдэг харилцаа хандлага сайжрах, тусламж үйлчилгээ сайжрах талаар ярих боломжгүй. Ар гэрийнхээ асуудалд санаа зовж байгаа хүн эмнэлэгт ирж үйлчлүүлж байгаа хүнд 100 хувь сэтгэлээ гаргах боломжгүй. Ард нь санаа зовох их зүйл байна шүү дээ. Цалин нэмэх асуудлыг л дан ганц яриад байх нь зөв биш. Эрүүл мэндийн салбарын санхүүжилтийн тогтолцоо өөрчлөгдчихлөө. Гүйцэтгэлээр санхүүждэг болчихлоо. Хэн сайн ажиллана, тэр өндөр цалин авах боломж бүрдсэн. Гэхдээ өнөөдөр гүйцэтгэлээр санхүүжиж байгаа ч үнэлэмж үнэлгээ гэдэг зүйл маш доогуур. Эмч, сувилагч өвчтөнд нэг булчин тариа хийхэд 100 төгрөгөөр үнэлж байна. Нэг цаг мэс засал хийж зогсоход минут нь 200 төгрөгөөр үнэлэгдэж байна. Энэ үнэлэмжийг нэмэгдүүлэх ёстой. Манай улс энэ үнэлэмжийг дэлхийн түвшнээс хэд дахин доогуур үнэлж явдаг. Яагаад доогуур үнэлэгдэж байна гэхээр эрүүл мэндийн салбарт зарцуулагдаж байгаа санхүүжилтээс шалтгаалж байгаа юм. Эрүүл мэндийн салбарт хэдэн төгрөгийн санхүүжилт байх нь өдийг хүртэл тодорхойгүй явлаа. Харин одоо гүйцэтгэлийн санхүүжилт рүү орсноороо энэ хэмжээг тодорхой болгож чадсан. Эрүүл мэндийн салбарын санхүүжилт 2016 оныг бодвол хоёр дахин нэмэгдэж 1.2 их наяд болсон. Гэтэл одоо санхүүжилтийн тогтолцоогоо өөрчлөөд харахаар эрүүл мэндийн салбарт 2.5-3 их наяд төгрөг шаардлагатай. Энэ санхүүжилтийг шийдэхгүйгээр эрүүл мэндийн салбарын өөрчлөлт шинэчлэлт урагшлахад маш түвэгтэй. Үе шаттайгаар санхүүжилтийг нэмэгдүүлэхгүй бол улсын төсвийн 10 гаруй хувийг эзэлж байгаа юм. Шаардлагатай байгаа санхүүжилтийг тавьж өгөхгүй бол өнөөдрийн хамгийн их тулгамдаж байгаа асуудлууд шийдэгдэхгүй. Гүйцэтгэлийн санхүүжилт рүү хичнээн орлоо ч гэсэн. үнэлэмжийг нь бодитой олон улсын түвшинд ойртуулж өгөх ёстой. Ингэснээрээ олон давуу талыг бий болгоно. Өнгөрсөн хугацаанд нэмэгдэж ирсэн ч тусламж үйлчилгээ, харилцаа хандлага дээр ямар өөрчлөлт гарав аа. Гүйцэтгэлтэйгээ уялдаад ирэхээр улсын эмнэлэгт ажиллаж байгаа ажилчид харилцаа хандлагаа сайжруулаад үйлчлүүлэгч нь сэтгэл ханамжтай гараад илүү цалин авах боломж нь бүрдэж байна. Дан ганц цалин нэмнэ гэдэг асуудал чинь өрөөсгөл. Автоматаар цалин нэмлээ гэхэд тусламж үйлчилгээ, харилцаа хандлага яаж сайжрах юм. Эрүүл мэндийн салбарт тавигдаж байгаа санхүүжилтийг гүйцэтгэлтэйгээ уялдуулж, санхүүжилтээ олгохдоо өнөөдрийн эмч, сувилагч, асрагч нарын бодит үнэлэмжийг нэмэгдүүлэх ёстой. Автоматаар цалин нэмэхээр сөрөг үр дагавар ихтэй. Юмны үнэ өсөхөөс эхлээд л. Үнэлэмжийг нь сайжруулж салбарын санхүүжилт нэмэгдэж байгаа тохиолдолд үнийн хөөрөгдөл үүсэх эрсдэл хамаагүй бага. Олон улсын жишгээр хамгийн багадаа ДНБ-ий таван хувьтай тэнцэх зардлыг эрүүл мэндийн салбартаа төсөвлөдөг. Манайд нэмэгдсэн хэмжээ нь дөнгөж гурван хувьд хүрч байна. Бид таван хувь руу ойртуулж байж эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээ мэдэгдэхүйц сайжирна.

–Ковидын тархалтын талаар ярилцлагаа үргэлжлүүлье. Ер нь анх Монголд ковидыг алдахгүй байх боломж байсан уу?

-Коронавирусийн халдварыг дотооддоо алдах эсэх нь цаг хугацааны асуудал байсан. Манайд халдвар тархах үед дэлхийн бүх улсад ковидын халдвар тархчихсан. Тэр дундаа бүх л улсад ковидын халдвар өнгөрөгч оны арваннэгдүгээр сард эрчимтэй нэмэгдэж эхэлсэн. Тиймээс манай улс дотооддоо халдварыг алдахгүй байх боломж асар бага байсан. Ялангуяа манай хойд хөрш Орост халдварын тархалт маш эрчимтэй нэмэгдсэн. Тэр утгаараа ковидын халдвар дотоодод тархах үндэс суурь тэндээс эхлэлтэй. Бид халдвар хамгааллын дэглэм сайн барьж, хилээр орж ирж буй машинуудыг ариутгаж зарим хилийн үйл ажиллагааг зогсоосон. Зайлшгүй ажиллах шаардлагатай хил гаалиа нийслэл рүү орж ирэхэд өндөр хяналт тавьж, шинжилгээнд хамруулж, тусгаарлаж байсан. Тэгсэн хэдий ч халдварын тохиолдол хойд хөршид нэмэгдсэн учраас манайд халдвар тархах нь цаг хугацааны асуудал болчихсон байсан үе.

–Ковид дотоодод алдагдахад бэлтгэл, эмнэлгийн хангамж хэр байсан бэ?

-Ковидын бэлтгэлийг тодорхой түвшинд хангаж байсан. Ковид эхэлж байх үед олон улсад нөхцөл байдал хүндэрч байсан. Амны хаалт, хамгаалах нэг удаагийн хувцас, амьсгалын аппарат, тоног төхөөрөмжөөс эхлээд дутагдалд орсон байсан. Тухайн үед авч хэрэгжүүлж байсан арга хэмжээнүүд хугацааны хувьд удаж байж манай улсад ирсэн. Халдварыг дотоодод тархаахгүй байх талаар нэлээд бодлогын том арга хэмжээнүүд авагдаж байсан. Хил гаалиа хаах, халдварын дэглэмээ маш сайн баримтлах, шинжилгээ авах зэрэг ажлууд өмнөх сайдын үед хийгдээд явж байсан. Халдвар тархсан тохиолдолд ямар арга хэмжээ авах, орны нөөц бололцоог хэрхэн бэлдэх талаар бүх талын арга хэмжээ авагдаад явж байсан.

–Та сайд байхдаа эхний вакцинуудыг захиалсан байдаг?

-Тийм. Тухайд үед Олон улсын Ковакс хөтөлбөрийн хүрээнд вакциныг олон улсад жигд тараах боломж гарч ирсэн. Миний бие 2020 оны долдугаар сарын 8-нд сайдын ажлаа аваад долдугаар сарын 15-н гэхэд Ковакс хөтөлбөр рүү вакцин авах хүсэлтээ илэрхийлэн шаардлагатай бичиг баримтыг цаг алдалгүй бүрдүүлж явуулж байсан. Ингэснээрээ вакциныхаа захиалга өгсөн улс орнуудаас эхний эгнээнд багтаж чадсан юм. Манай улсад хамгийн эхэнд нэгдүгээрт Энэтхэг улсаас вакцин, ковакс хөтөлбөрөөс орж ирсэн. Вакцин авахад ямар нэгэн хугацаа алдаагүй. Дэлхийн бусад бүх орнуудаас эхний ээлжинд вакциныг авч ард иргэдээ хамруулж чадсан гэж үзэж байгаа. Яагаад гэвэл хамгийн эхний вакциныг улс орнууд 12 дугаар сарын сүүлчээр хийж эхэлсэн. Тэгэхэд бид сар гаруйн дараагаас буюу хоёрдугаар сараас вакцинжуулалтаа эхлүүлсэн.

–Бүүстур тунг иргэддээ хийгээд эхэллээ. Гурав дахь давлагаа манайд эхлэх гэж буй талаар Эрүүл мэндийн яамнаас анхааруулаад байгаа. Одоо бид яг ямар арга хэмжээ авах шаардлагатай вэ?

-Цар тахлын үед халдвар авах эрсдэл, халдвар авсан тохиолдолд гарах хүндрэлийг багасгах хамгийн найдвартай арга вакцин болчихоод байна. Одоогийн Засгийн газар вакцин дээр их сайн анхаарал хандуулж, вакцинжуулах арга хэмжээг авч чадсанаар олон улсад вакцинжуулалтаараа нэлээд өндөр түвшинд явж байгаа биз дээ. Гурав дахь тунг авах ёстой эсэхийг судалгаанаас үндэслэж хийх ёстой. Олон улсад гурав дахь нь нэлээд өндөр үр дүн өгч байна гэдэг судалгаануудаар харагдаж байна. Ихэнх улсууд гурав дахь тунг эхэлчихээд явж байна. Ковид хэдэн жил үргэлжлэхийг мэдэхгүй. Өмнө нь судалгаануудаар 2021 он, 2022 он гэхэд зогсоно гэж байсан. Гэтэл одоо хэзээ зогсох нь тодорхойгүй болоод байна. Тархалтын хурд нэмэгдэж байна, заримд нь буурч байна. Таамагласан, хийгдсэн судалгааны дагуу явахгүй байна. Мутаци болж байна, хэлбэрээ өөрчилж байна. Хэдий хүртэл үргэлжлэхийг тодорхойлох боломжгүй байгаа учраас аль болох ковидтой дасан зохицож хэвийн амьдрал руугаа шилжих хэрэгтэй. Тэгэхээр ковидтой зэрэгцэж шинэ амьдралын хэв маяг руу илүү чиглэсэн бодлого хэрэгжүүлэх хэрэгтэй болов уу. Манай улсын үзүүлж байгаа эрүүл мэндийн тогтолцоо, эрүүл мэндэд үзүүлж байгаа тусламж үйлчилгээг сайнгүй гэдгийг иргэд мэддэг. Мэдээж богино хугацаанд сайжруулах зайлшгүй шаардлага бий. Манай улсад орны тоо хүрэлцээ төдийлөн муу биш. Зөв зохион байгуулалт, зөв менежмэнт хийх нь туйлын чухал. Орны тоог нэмэх ёстой юу, эсвэл хөнгөн, эмнэлэгт хэвтэх шаардлагагүй өвчтөнүүдийг зөв зохион байгуулалтад оруулах уу гэдгээ бодох ёстой. Өвчтөнийг хүндэрч байгаа эсэхийг байнгын шалгадаг тогтолцоог бүрдүүлж чадвал орны хүрэлцээ төдийлөн бага биш. Нэг хэсэг ор хүрэлцэхгүй болж өвчтөнүүд гэрээр эмчлүүлж, гэрийн нас баралтууд гараад эхэлсэн. Энэ тал дээр зөв менежмэнт хийх ёстой. Гэрээр эмчлүүлж байгаа хүнийг хөнгөн байна уу, хүнд байна уу гэдгийг хянадаг тогтолцоо сайн бүрдэхгүй байна. Өвчтөнүүдээ гэрээр нь хянаад байх уу, техникийнхээ хөгжлийг ашиглах уу гэдгээ тооцоолох ёстой. Хүчилтөрөгчийн хангамж дээрээ үндэслэж цээжинд, уушгинд ямар өөрчлөлт гарч байгааг хянадаг тогтолцоог бүрдүүлэх шаардлагатай. Ковид тусаад хүндэрч байгаа хүн хаана очиж цээжний зургаа авахуулах вэ гэдэг тодорхойгүй. Энэ нь иргэдэд хүндрэл учруулаад буцаагаад эрүүл мэндийн салбартаа орны дарамтыг үүсгээд байгаа юм. Энэ мэт тодорхойгүй байдлаас шалтгаалж иргэд эмнэлэгт хэвтэхийг хүсээд байна. Тийм учраас хөнгөн өвдсөн хүмүүс эмнэлэгт хэвтээд байна. Нийт эмнэлэгт хэвтэж байгаа хүмүүсийн 30, 40 хувь нь хөнгөн өвдсөн хүмүүс байна. Амьжиргааны түвшин доогуур иргэд гэрээр эм худалдаж авч байгаа. Эмнэлэгт хэвтвэл даатгалаараа эмчилгээгээ хийлгэж байгаа учраас буцаад хүмүүсийн эмнэлэгт хэвтэх шалтгаан энэ болоод байгаа юм. 10000 ковидын тохиолдол байлаа гэхэд зөв менежмэнттэй хэвтүүлж чадвал 4000 сул ор бидэнд гарна. Орны хомсдолд орохгүй байх боломж бий. Эрүүл мэндийн салбар нь хөгжчихсөн улс орон ковидын үед ор нь хүрэлцэхгүй маш хүнд нөхцөл байдалд орж байсан. Манай улс асар хүнд байдал руу орчихгүй байгаа нь салбарынхны маань хичээл зүтгэл, зөв бодлого явж байгааг харуулж байна.

–Таныг яагаад Сайдаас буулгасан юм. Улстөр байв уу?

-Миний сайдын албан тушаалаас буух шалтгаан тодорхой байсан биз дээ. Тухайн үед манай улсад ковидын дотоодын халдвар өдөрт маш бага хэмжээнд бүртгэгдэж байсан. Намайг Эрүүл мэндийн сайдаар ажиллаж байх хугацаанд өдөрт 50-иас дээш тохиолдол бүртгэгдэж байгаагүй. Тухайн үед халдварын тархалтыг хяналтдаа бүрэн авч ажиллаж чадаж байлаа. Яг ийм цаг үетэй давхцаад жагсаал цуглаан зохион байгуулагдана гэдэг чинь маш том эрсдэлийг дагуулж байгаа юм. Бид хяналтыг гартаа байлгаж чадаж байгаа зүйлийг бөөгнөрөл, жагсаал цуглаанаас болоод халдварыг алдвал олон хүний эрүүл мэндийн асуудал яригдана. Бидний гол зорилго тархалтыг цааш нь алдахгүй байх байсан. Тиймээс өргөдлөө өгөөд Эрүүл мэндийн сайдаас буусан минь зөв шийдвэр байсан гэж үзэж байгаа. Үүний хүчинд халдварын тархалт огцом өсөлт гараагүй. Хэрвээ жагсаал цуглаан хэд хоног үргэлжилсэн бол халдварын тархалт илүү өндөр түвшинд гарах эрсдэл их байсан. Эрүүл мэндийн сайдаар ковидын үед ажиллаж байсан учраас тодорхой хэмжээний туршлага цуглуулсан. Одоо шаардлагатай чиглэлүүд дээр зөвлөгөө чиглэл өгч ажиллаж байна.

МУИС-ийн Хууль зүйн сургуулийн профессор, хууль зүйн доктор О.Мөнхсайхантай ярилцлаа.

---

-Үндсэн хуулийн Цэцээс ШЕЗ болон Шүүхийн сахилгын хорооны шүүгч бус гишүүдийг УИХ томилж байгаа нь Үндсэн хуультай зөрчилдсөн гэдэг дүгнэлт гаргажээ. Шүүхийн тухай хуульд эдгээр шүүгч бус гишүүдийг томилох процессыг хэрхэн заасан бэ?

-Үндсэн хуулийн Цэц 2021 оны дөрөвдүгээр сарын 28-нд 3 дугаар дүгнэлтээрээ Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн болон Шүүхийн сахилгын хорооны шүүгч бус гишүүдийг сонгон шалгаруулж, томилох зохицуулалт нь Үндсэн хууль зөрчсөн гэж үзээд тэдгээрийг түдгэлзүүлэх дүгнэлт гаргасан. Юуны өмнө Ерөнхий зөвлөл болон Сахилгын хороог товч танилцуулъя. Шүүхийн ерөнхий зөвлөл нь хуульчдаас шүүгчийг шилж олох, шүүгчийн хараат бус, шүүхийн бие даасан байдлыг хангах, шүүгчийн эрх ашгийг хамгаалах чиг үүрэгтэй байгууллага. Үндсэн хуулийн 49.3-т “Шүүгчийн хараат бус, шүүхийн бие даасан байдлыг хангах зорилгоор Шүүхийн ерөнхий зөвлөл ажиллана,” 49.5-д “Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн гишүүдийн тавыг шүүгчид дотроосоо сонгож, бусад таван гишүүнийг нээлттэйгээр нэр дэвшүүлж томилно. Тэдгээр нь дөрвөн жилийн хугацаагаар зөвхөн нэг удаа ажиллах бөгөөд Зөвлөлийн даргыг гишүүд дотроосоо сонгоно” гэж заасан. Харин “хуульд заасан үндэслэл, журмын дагуу шүүгчийг албан тушаалаас нь түдгэлзүүлэх, огцруулах болон сахилгын бусад шийтгэл ногдуулах чиг үүрэг бүхий Шүүхийн сахилгын хороо ажиллах” бөгөөд түүний бүрэлдэхүүнд тавих шаардлага, томилох журмыг хуулиар тогтооно гэж Үндсэн хуулийн 49.6-д заасан.

2021 нэгдүгээр сарын 15-нд УИХ-аас баталсан Шүүхийн тухай хуулиар эдгээр хоёр байгууллагыг Үндсэн хуулийн дагуу хэрхэн бүрдүүлэхийг тодорхой зохицуулж өгсөн. Ерөнхий зөвлөлийн тухайд шүүгч таван гишүүнийг нь шүүгчид өөрсдөө сонгох, харин шүүгч бус таван гишүүнийг нээлттэйгээр нэр дэвшүүлж, сонгон шалгаруулсны үндсэн дээр УИХ томилохоор зохицуулсан. Сахилгын хороо нь зөвхөн нэг удаа зургаан жилээр ажиллах есөн гишүүнтэй. Тэдний дөрвийг нь шүүгч нар өөрсдөө сонгох бол шүүгч бус таван гишүүнийг ч мөн адил нээлттэй нэр дэвшүүлж сонгон шалгаруулсны үндсэн дээр УИХ томилно. Үндсэн хуульд оруулсан нэмэлт, өөрчлөлтөд хууль тогтоомжийг нийцүүлэх хуваарийг УИХ 2020 оны 2 дугаар тогтоолоороо баталсан. Үүний 3.1.1-д Ерөнхий зөвлөлийн бие даасан, хараат бус, тогтвортой байдлыг хангах зорилгоор түүний бүрэлдэхүүний тавыг шүүгчид дотроосоо хувь тэнцүүлэн сонгож, бусад таван гишүүнийг бусад институцээс тэнцвэртэй оролцооны үндсэн дээр нээлттэй нэр дэвшүүлэн, сонгон шалгаруулж, томилох чиглэлийг баримтална гэсэн байдаг.

Мөн энэ хуваарийн 3.2.3-т зааснаар Шүүхийн сахилгын хорооны гишүүдийг холбогдох институциэс тэнцвэртэй бүрдүүлэх зарчмыг хуульчлах чиглэлийг баримтална. Энэ хоёр шаардлага нь хуульд заавал тусгах агуулга гэж Цэц үзсэн. Ерөнхий зөвлөлийн болон Сахилгын хорооны шүүгч бус гишүүнийг УИХ дангаараа томилохоор Шүүхийн тухай хуульд заасан нь бусад институциэс тэнцвэртэй оролцооны үндсэн дээр нээлттэй нэр дэвшүүлэн, сонгон шалгаруулж, томилох чиглэлийг баримтлаагүй, ингэснээр “шүүх эрх мэдлийн байгууллагын хараат бус байдал болон Үндсэн хуулиар баталгаажуулсан төрийн эрх мэдэл хуваарилах зарчмыг алдагдуулах нөхцөлийг бүрдүүлсэн” байх тул Үндсэн хуулийн 49.3, 49.5, 49.6-г зөрчсөн гэж Цэц дүгнэсэн.

-Гэхдээ ШЕЗ болон Шүүхийн сахилгын хорооны шүүгч бус гишүүдийг УИХ дангаараа томилж байна гэж үзэх боломжгүй биз дээ?

-Ерөнхий зөвлөлийн болон Сахилгын хорооны бүрэлдэхүүнд тавигдах шаардлага, томилох журмыг хуулиар тогтооно гэж Үндсэн хуулийн 49.5, 49.6-д заасан тул эдгээрийн шүүгч бус гишүүнийг томилох асуудлыг хуулиар тогтооно гэсэн учраас зармын ерөнхий шаардлагуудыг хангах үндэслэл бүхий бодлогын хувилбарууд байж болох ч яг аль нэгийг сонгох вэ гэдэг бол УИХ-ийн шийдэх асуудал. Ийм бодлогын асуудал дээр гол шийдвэрийг гаргах бүрэн эрх УИХ-д бий гэж Цэц өмнөх олон удаагийн шийдвэрээрээ хүлээн зөвшөөрч ирсэн. Шүүхийн тухай хуулийн дагуу шүүгч бус гишүүдийг бүрдүүлэх процесс нь өөрөө Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөд хууль тогтоомжийг нийцүүлэх хуваарьт заасан бүх шаардлагыг бүрэн хангасан. Нэгдүгээрт, Ерөнхий зөвлөл болон Сахилгын хорооны шүүгч бус гишүүдийг бүрдүүлэхэд бусад институцийн тэнцвэртэй оролцоог хуулиар маш сайн хангасан. Институци гэдэг бол нийгмийн тодорхой зорилгыг хангах үүднээс үйл ажиллагаа явуулдаг бүтэц, байгууллага.Жишээлбэл, төрийн байгууллага, түүний тодорхой бүтцүүд, мөн мэргэжлийн эсхүл сургалт, судалгааны байгууллага бол институц юм.Ерөнхий зөвлөлийн болон Сахилгын хорооны шүүгч бус гишүүнийг хараат бусаар сонгон шалгаруулах Ажлын хэсгийг бүрдүүлэхэд шүүхээс бусад институцийн оролцоог тэнцвэртэй хангаж өгсөн.Шүүхийн тухай шинэ хуулийн дагуу баталсан “Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн болон Шүүхийн сахилгын хорооны шүүгч бус гишүүнийг сонгон шалгаруулах журам”-ыг ХЗБХ 2021 оны гуравдугаар сарын 10-нд баталсан. Энэхүү хууль, журмаар УИХ дахь олонх, цөөнх, Ерөнхийлөгч, Засгийн газар, ХЭҮК, Хуульчдын холбоо, Өмгөөлөгчийн холбоо, Хууль зүйн үндэсний хүрээлэн, МУИС-ийн Хууль зүйн сургууль, төрийн бус өмчийн хууль зүйн сургууль гэсэн 10 институциэс санал болгосны дагуу Ажлын хэсгийн гишүүдийг Хууль зүйн байнгын хороо томилох бөгөөд УИХ-ын даргын томилсон УИХ-ын нэг гишүүн ахална. Ийм 11 институциэс Ажлын хэсгийг тэнцвэртэй бүрдүүлснээр Ажлын хэсэгт тэдгээрийн аль нэг нь давамгайлах боломжгүй. Ажлын хэсгийн 11 гишүүний тав нь төрийн эрх мэдлийг хэрэгжүүлэхэд оролцдог институцийн тэнцвэртэй төлөөлөл, харин үлдсэн зургаа буюу олонх нь хуулийн мэргэжлийн холбоод, хүний эрхийн үндэсний байгууллага, хууль зүйн сургалт, судалгааны байгууллагуудаас санал болгосон учраас мэргэжлийн төлөөлөл нь Ажлын хэсэгт голлох юм. Иймээс, Ажлын хэсгийн бүрэлдэхүүний ийм тэнцвэртэй, мэргэжлийн байдал нь сонгон шалгаруулалтыг хараат бусаар, мэргэжлийн өндөр түвшинд явуулах нэгэн баталгаа юм.Тэгэхээр сонгон шалгаруулалтыг УИХ эсхүл Хууль зүйн байнгын хороо өөрөө хийхгүй, харин Ажлын хэсэг хийнэ.Хууль зүйн байнгын хорооны ажлын алба Ажлын хэсгийн ажиллах нөхцөлийг хангаж техник, зохион байгуулалтын туслалцаа үзүүлнэ. Үндсэн хуульд хууль тогтоомжийг нийцүүлэх хуваарийн 3.1.1-д заасан хоёрдугаар шаардлага бол шүүгч бус гишүүнд нээлттэйгээр нэр дэвшүүлэх шаардлага. Энэ бол одоогийн Шүүхийн тухай хууль, журмаар маш сайн хангагдсан.Энд зааснаар Ерөнхий зөвлөлийн эсхүл Сахилгын хорооны шүүгч бус гишүүнийг сонгон шалгаруулах зарыг Хууль зүйн байнгын хороо нийтэлнэ. Зар нийтэлснээс хойш 21 хоногийн дотор шаардлага хангасан аль ч иргэн Ерөнхий зөвлөлийн эсхүл Сахилгын хорооны шүүгч бус гишүүнд нэрээ дэвшүүлэх хүсэлтээ холбогдох баримт бичгийн хамт хүргүүлж болохоор хуульчилсан. Ингээд нэрээ дэвшүүлсэн хүмүүсийн бичиг баримтын бүрдүүлбэрийг Ажлын хэсэг хянаад бүртгэж авна. Бүртгэгдсэн нэр дэвшигч бүрийн хүсэлт, дэлгэрэнгүй мэдээллийг ажлын хоёр өдрийн дотор УИХ-ын вэб сайтад байршуулна. Ийнхүү вебсайтад байршуулснаас хойш 14-өөс доошгүй хоногийн дотор хэн ч тухайн нэр дэвшигчтэй холбоотой асуулт, саналыг ажлын хэсэгт хүргүүлэх бүрэн боломжтой. Шаардлага хангасан хэн ч нэр дэвших боломжтойн дээр нэр дэвшигчдийн талаарх дэлгэрэнгүй мэдээлэл нь олон нийтэд нээлттэй, иргэд, судлаачид асуулт, саналаа өгч болох учраас нээлттэй нэр дэвшүүлэх гэдэг шаардлага бүрэн хангагдсан.

-2020 онд ХЭҮК-ын гишүүдийг анх удаа нээлттэй нэр дэвшүүлэх зарчмаар томилж байсан. Түүнтэй адил зарчмаар сонгон шалгаруулж томилох уу?

-Ер нь ХЭҮК-ын гишүүдийн сонгон шалгаруулалттай адил зарчмаар явагдахаар хуульчилсан. Гэхдээ ХЭҮК-ын гишүүдийн сонгон шалгаруулалтын давуу, сул тал болон шүүмжийг тусгаад хамаагүй илүү сайжруулан зохицуулсан л даа. Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөд хууль тогтоомжийг нийцүүлэх хуваарийн 3.1.1-д заасан гурав дахь шаардлага бол шүүгч бус гишүүнийг заавал сонгон шалгаруулах ёстой. Сонгон шалгаруулна гэдэг нь нэрээ дэвшүүлсэн хүмүүсээс аль нэгийг нь Ажлын хэсэг ямар ч судалгаа хийхгүйгээр зүгээр л олонхоороо сонгоно гэсэн үг биш. Ажлын хэсэг санал хураахаасаа өмнө тухайн нэр дэвшигч хувь хүнийхээ болон мэргэжилтнийхээ хувьд хэн бэ, хууль зүйн өндөр мэргэшилтэй юу (өндөр мэдлэг, чадвар, ёс зүйтэй юу), мэргэжлээрээ 10-аас доошгүй жил ажилласан байх зэрэг бусад шаардлагыг хангасан уу гэдгийг маш сайн судалж шалгарсан хүмүүсийг гаргаж ирнэ гэсэн үг. Ерөнхий зөвлөлийн гишүүн нь хуульчаас шүүгчийг шилж олох, шүүгчийн хараат бус, шүүхийн бие даасан байдлыг хамгаалах чиг үүргийг сайн гүйцэтгэх өндөр мэргэшилтэй, харин Сахилгын хорооны гишүүн нь шүүгчийн сахилгын хэргийг хараат бус, төвийг сахиж шударгаар хянан шийдвэрлэх түвшний хууль зүйн өндөр мэргэшилтэй байх шаардлагатай. Шүүхийн тухай хууль, журамд сонгон шалгаруулалтыг маш нарийн, хянамгай явуулахаар зохицуулсан.Тодруулбал, бүртгэгдсэн нэр дэвшигчдийг Ажлын хэсгийн гишүүдэд тохиолдлын журмаар тэнцвэртэй хуваарилж судлуулна.Тухайн нэр дэвшигчийг хуваарилж авсан ажлын хэсгийн гишүүнийг илтгэгч гишүүн гэнэ.Илтгэгч гишүүн нь тухайн нэр дэвшигч мэргэжлийн ажлаа хийж байхдаа хууль зүйн мэдлэг, чадвар, ёс зүйгээрээ хэр зэрэг хүлээн зөвшөөрөгдсөн бэ гэдгийг судалж гаргаж ирнэ. Үүний тулд өөрт хуваарилагдсан нэр дэвшигчтэй холбоотой хэвлэлийн мэдээнээс авахуулаад бичиг баримт, олон нийтээс ирсэн асуулт, саналыг бүгдийг нь судална. Мөн, нэр дэвшигчтэй болон бусад этгээдтэй ярилцлага хийх зэргээр мэдээлэл цуглуулна.Энэ хүрээнд нэр дэвшигчтэй хамт ажиллаж байсан эсхүл ажиллаж байгаа, таньдаг мэддэг 10-аас доошгүй хүнтэй ярилцлага хийх юм. Тэгээд ирэхээр тухайн нэр дэвшигч хэн бэ, хууль зүйн өндөр мэргэшилтэй юу гэдэг нь харагдана.Сөрөг мэдээлэл байх юм бол түүний эх сурвалжийг хэлэхгүйгээр нэр дэвшигчид мэдэгдэж, няцаалт, тайлбар авах замаар үнэлгээний шударга байдлыг хангана. Илтгэгч гишүүн өөрт хуваарилагдсан нэр дэвшигчээ 14-өөс доошгүй хоногт судалсны дараа ажлын хэсгийн ярилцлага хийнэ. Ярилцлагын үеэр Ажлын хэсгийн бүх гишүүд нэр дэвшигч болгоноос асуулт асууна.Энэ ярилцлагын дараа илтгэгч гишүүн нь шаардлагатай нэмэлт судалгааг хийж, нэр дэвшигч тус бүр дээр дэлгэрэнгүй тайлан бичиж Ажлын хэсгийн бусад гишүүддээ хүргүүлнэ.Үүний дараа Ажлын хэсгийн хуралдаан хийнэ.Энэ хуралдаанаар илтгэгч гишүүд өөр өөрсдийн хуваарилж авсан нэр дэвшигчийн дэлгэрэнгүй тайланг танилцуулж, бусдынхаа асуултад хариулж, аль нэр дэвшигч нь шаардлагыг хамгийн сайн хангах вэ гэдгийг маш сайн зөвлөлдөж санал солилцоно.Үүний үндсэн дээр нууцаар санал хураах бөгөөд энэ нь Ажлын хэсгийн гишүүн бүр өөрийн үндэслэлтэй итгэлээр саналаа хараат бусаар өгөх баталгаа юм. Нууц санал хураалтаар ажлын хэсгийн гишүүдийн олонхын буюу 11 гишүүний 6-гаас доошгүй саналыг авсан хүн л энэ шалгаруулалтаас гарч ирнэ. Үнэхээр энэ өндөр шаардлагыг хангах хүн байхгүй бол зарлагдсан орон тооноос цөөн хүнийг санал болгож болно.Энэ тохиолдолд сонгон шалгаруулалтыг дахин зарлаж явуулна.

-Ийм нарийн шалгаруулалтын дараа байнгын хороо, чуулганы хуралдаанаар хэлэлцэх үү?

-Тэгнэ. Ажлын хэсгийн шалгаруулалт үр дүнтэй, хууль, журмын дагуу зохистой явагдсан уу гэдгийг хянадаг хоёр том механизм хуульчлагдсан.Ажлын хэсгийн олонхын санал авсан нэр дэвшигч бүр дээр өндөр шаардлагыг хэрхэн хангасан, энэ ажлыг хийхэд хамгийн сайн тохирно гэж яагаад үзсэн бэ, сонгон шалгаруулалтын үе шат бүр хууль, журмын дагуу явагдсан уу зэрэгт баримт, үндэслэлтэйгээр хариулсан тайланг бичгээр гаргана.Эдгээр нэр дэвшигч бүрийн талаарх Ажлын хэсгийн тайланг УИХ-руу хүргүүлнэ. Уг тайланг ажлын гурав хоногийн дотор УИХ-ын вебсайтад байршуулж, үүнээс хойш дахиад 14-өөс доошгүй хоногийн дотор нэр дэвшигчидтэй холбоотой асуулт, саналыг иргэдээс дахиад авна. Асуулт, санал авах 14 хоног өнгөрснөөс хойш 14 хоногийн дотор Хууль зүйн байнгын хороо нэр дэвшигч бүр дээр томилгооны сонсгол хийнэ. Энэ нь ямар ач холбогдолтой вэ гэхээр, Хууль зүйн байнгын хороо дахь олонх, цөөнхийн гишүүд асуулт асуух, саналаа хэлэх замаар Ажлын хэсгийн сонгон шалгаруулалтаар гарч ирсэн нэр дэвшигчид үнэхээр шаардлага хангаж байна уу, сонгон шалгаруулалт хууль, журмын дагуу явагдсан уу гэдгийг ил тодоор олон нийтийн өмнө нягтлах, иргэдээс ирсэн асуулт, саналд хариулт авах боломжийг бий болгох юм. Дээрээс нь, томилгооны сонсголын үеэр иргэний нийгмийн болон мэргэжлийн төлөөллүүд, хэвлэл мэдээллийнхнийг заавал оролцуулж, тэдгээрийг үг хэлэх, нэр дэвшигчээс асуулт асуух боломж олгох, ингэхдээ тухайн нэр дэвшигчийг дэмжих болон эс дэмжих байр суурийг тэнцвэртэй сонсох зарчмыг баримтлахаар хуульчилсан.Томилгооны сонсгол нь хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр шууд дамжуулагдаж, ил тод явах ёстой.Ингээд Хууль зүйн байнгын хорооноос олонхын санал авсан нэр дэвшигчийг чуулганы нэгдсэн хуралдаанд оруулна.Чуулганы хуралдаанд УИХ-ын нийт гишүүнээс асуулт асууж, саналаа хэлэх боломжтой.Ажлын хэсгийн сонгон шалгаруулалт болон томилгооны сонсголоор шүүгдэж шалгарч гарч ирсэн хүнийг томилох эсэхийг дахиад сайн хэлэлцэж шийднэ гэсэн үг.Том зургаар нь харах юм бол хэнийг нэр дэвшүүлэх вэ гэдгийг УИХ шийдэхгүй байна.

-Шүүхийн тухай хуулийн өнөөгийн зохицуулалт төрийн эрх мэдэл хуваарилах зарчмыг алдагдуулж байгаа юу?

-2019 оны Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөд ШЕЗ-ийн болон Шүүхийн сахилгын хорооны бүрэлдэхүүнийг тодорхой болгож үүний дагуу Шүүхийн тухай хууль шинээр батлагдсан нь иргэдийн хамгийн их хүсэмжилж, мэргэжлийн шүүлтүүрээр гарч ирсэн шинэчлэлүүдийн нэг. ШЕЗ нь шүүхийн бие даасан, шүүгчийн хараат бус байдлыг хамгаалах зорилготой учраас өөрөө бас харьцангуй бие даасан байх зарчимтай. Энэ нь Шүүхийн тухай хуулиар хангагдаж буй. Учир нь, ШЕЗ 10 гишүүнтэй байх бөгөөд эдгээр гишүүд даргаа дотроосоо сонгох болж буй нь ШЕЗ-ийн бие даасан байдлыг хангахад тустай. Мөн, ШЕЗ-ийг бүрдүүлэх, түүний шилж олсон хуульчийг шүүгчээр томилох процессыг бүхэлд нь харвал аль нэг субьектээс зүй бусаар давамгайлан оролцох эрсдэлийг бууруулж, гол институцүүдийг тэнцвэртэй оролцуулж, ШЕЗ хараат бусаар хариуцлагатай ажиллах суурь тавигдаж буй. ШЕЗ-ийн талыг буюу 5-ыг нь шүүгчид сонгож буй тул шүүгчдийн оролцоог хангаж, шүүгчийн хараат бус байдлыг хамгаалж ШЕЗ-д орж ирэх зүй бус нөлөөллийг сааруулчихна. ШЕЗ-ийн шүүгч биш гишүүнийг сонгон шалгаруулах ажлын хэсэгт төрийн эрх мэдлийг хэрэгжүүлэхэд оролцдог субьектүүдийн ч, мэргэжлийн болон сургалт, судалгааны байгууллагуудын төлөөлөл, оролцоог ч тэнцвэртэй хангана. Энэ хөндлөнгийн ажлын хэсгийн сонгон шалгаруулж санал болгосон хүнийг нээлттэй сонсголд оруулж ард түмний төлөөллийн байгууллага болох УИХ томилох эсэхийг шийдвэрлэх бөгөөд энэ нарийн процесс нь өөрөө УИХ-ын үзэмж, дур зоргыг хязгаарлахад зориулагдсан. Ийм тал талын оролцоотой бүрдсэн ШЕЗ хуульчдаас шилж олж санал болгосон хүнийг шүүгчээр томилох шийдвэрийг Ерөнхийлөгч гаргах учраас Ерөнхийлөгчийн оролцоо ч хэвээрээ бий. ШЕЗ-ийн санал болгосон хуульчийг Ерөнхийлөгч шүүгчээр томилох зохицуулалт хэвээрээ төдийгүй ШЕЗ-ийн талыг шүүгчдээс сонгож бүрдүүлэх, бусад талыг буюу шүүгч бус гишүүдийг нь маш олон талын оролцоотой, ил тод, нарийн процессоор бүрдүүлж буй тул төрийн эрх мэдлийг хуваарилах зарчмыг зөрчөөгүй, харин ч сайн хангаж буй юм. Шүүхийн тухай 2021 оны хуулиар Шүүхийн сахилгын хороо есөн гишүүнтэй байх бөгөөд дөрөв нь нийт шүүгчээс сонгогдсон шүүгч, тав нь шүүгч биш, хууль зүйн өндөр мэргэшилтэй иргэд байхаар туссан. ШЕЗ-ийн гишүүдтэй адилхан процессоор Сахилгын хорооны шүүгч гишүүнийг Нийт шүүгчийн чуулганаар сонгох бөгөөд үүнд нь УИХ, эсхүл бусад этгээд оролцохгүй. Хорооны шүүгч бус гишүүнийг 11 өөр институцийн төлөөлөлтэй Ажлын хэсгийн сонгон шалгаруулалтаар нууц санал хураалтаар гарч ирсэн нэр дэвшигч бүр дээр томилгооны сонсгол хийж УИХ томилно. Энэхүү сонгон шалгаруулалт, томилгоо нь зарчмын хувьд Ерөнхий зөвлөлийн шүүгч бус гишүүнийхтэй адилхан зохицуулагдсан учраас УИХ Сахилгын хорооны шүүгч бус таван гишүүнийг томилох эсэхийг үзэмжээрээ шийднэ гэсэн үг биш билээ. Ийм байдлаар бүрдсэн Шүүхийн сахилгын хороо нь сахилгын хэргийн агуулгыг эхний байдлаар хоёр шүүгч бус, нэг шүүгч гишүүний бүрэлдэхүүнтэй хянан шийдвэрлэнэ, уг шийдвэрт гомдол гаргавал 2 шүүгч, 1 шүүгч бус гишүүний бүрэлдэхүүнээр хянан үзэж шийднэ, энэ явцад буруутгагдаж буй шүүгчийн шударгаар шүүлгэх процессын эрхийг ноцтой зөрчсөн гэвэл Улсын дээд шүүхэд гомдол гаргаж шийдвэрлүүлэх боломжтой. Сахилгын хороо нь шүүгчийн хараат бус байдал болон хариуцлагын балансыг олсон байхаар бүрдэж, ажиллах учраас төрийн эрх мэдлийн хуваарилах зарчмыг алдагдуулахгүй, шүүгчийн хараат бус, шүүхийн бие даасан байдлыг зөрчихгүй юм.

-Дээр дурдсан шат дарааллын дагуу сонгон шалгаруулах ажил ямар шатандаа явж байсан бэ?

-Шүүхийн тухай хууль 2021 оны нэгдүгээр сарын 15-нд батлагдаад, гуравдугаар сарын 1-нээс хэрэгжиж эхэлсэн. Хууль зүйн байнгын хороо сонгон шалгаруулах зарыг гуравдугаар сарын 10 нд нийтэлсэн. Зарын дагуу гуравдугаар сарын 31-н хүртэл хугацаанд Ерөнхий зөвлөлийн шүүгч бус гишүүнд 29, Сахилгын хорооны шүүгч бус гишүүнд 24 хүн тус тус нэрээ дэвшүүлсэн. Энэ хүмүүсийн хүсэлт, дэлгэрэнгүй мэдээллийг УИХ-ын вебсайтад байршуулаад, иргэд, хуульчид, судлаачдаас асуулт, санал авах процесс эхэлсэн байв.Энд маш олон хүн асуулт, саналаа ирүүлж байна гэж мэдэгдсэн.Хууль зүйн байнгын хорооноос гадна хуульчид, судлаачид, иргэний нийгмийн байгууллагууд энэ асуудалд маш идэвхтэй оролцож, хэлэлцэж эхлээд байв. Сонгон шалгаруулалтыг хараат бусаар, бодитой, шударга явуулах итгэл төрүүлэхүйц байдлаар ажлын хэсгийг бүрдүүлж ажиллуулж эхлүүлээд байсан. Гэвч, Үндсэн хуулийн Цэцийн дүгнэлт гарсан учраас энэ бүх ажиллагаа түдгэлзэж, одоог хүртэл нэг тал руу шийдвэрлэгдэхгүйгээр дөрвөн сар гаран болж байна.

-Өнгөрөгч тавдугаар сард Цэцийн 3 дугаар дүгнэлтийг УИХ хүлээж аваагүй. Одоо процесс хэрхэн цааш үргэлжлэх вэ?

-Үндсэн хуулийн Цэц эхлээд тухайн хууль, бусад шийдвэр нь Үндсэн хууль зөрчсөн эсэх талаар дүгнэлт гаргана. Дүгнэлт нь шууд эцсийн шийдвэр болохгүй.Тэр дүгнэлтээ УИХ-руу илгээнэ.УИХ хүлээгээд авчих юм бол эцсийнх болно.Харин УИХ хүлээн зөвшөөрөхгүй бол Цэц дахин хянаж үзэж эцсийн шийдвэрээ гаргана.Цэц гаргасан дүгнэлтээ эргэж харж алдаа мадагтай дүгнэлт гаргасан байна гэж үзэх юм бол өөрчлөх бүрэн боломжтой. Өнгөрсөн 29 жилийн түүхэнд гурван ч удаа Цэц өөрийнхөө дүгнэлтэд хуулийн тодорхой заалт Үндсэн хууль зөрчсөн гэж үзсэн ч УИХ-аас уг дүгнэлтийг нь хүлээн зөвшөөрөөгүйгээс дахин хянаж үзэж Үндсэн хууль зөрчөөгүй гэж эцэслэн шийдсэн.

Үндсэн хуульд оруулсан нэмэлт, өөрчлөлт болон Шүүхийн тухай хууль нь сүүлийн 10 жилийн олон удаагийн судалгаа, хэлэлцүүлэг, зөвшилцөл гээд амаргүй үе шатыг давж батлагдсан. Эдгээр хуулийн гол амин сүнс нь Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн болон Шүүхийн сахилгын хорооны бүрэлдэхүүнтэй холбоотой.Эдгээр байгууллагыг хэрхэн бүрдүүлэх нь шүүх хараат бус, шударга ажиллахад нөлөөлдөг.Үүнийг болон дээр дурдсан үндэслэлүүдийг харгалзаад Цэц уг маргааныг дахин нухацтай хянан үзэж зөв шийдээсэй гэж хүсэж байгаа. 2021 оны тавдугаар сарын 6-ны өдөр УИХ Цэцийн 3 дугаар дүгнэлтийг хүлээн зөвшөөрөх боломжгүй гэсэн 41 дүгээр тогтоолыг баталж, үүнийхээ үндэслэлийг Үндсэн хууль болон түүнд оруулсан нэмэлт, өөрчлөлтийн үзэл баримтлал, олон улсын сайн туршлага, судалгаанд тулгуурлан нийт 14 хуудас бичиж багтаажээ. Өнгөрсөн 29 жилийн түүхэнд УИХ Цэцийн дүгнэлтийг хүлээн зөвшөөрөөгүй үндэслэлээ ийм дэлгэрэнгүй сайн бичиж байгаагүй тул УИХ шүүхийн шинэчлэлийг зогсоохгүй хэрэгжүүлэхэд ямар их анхаарч буй нь харагдана. УИХ Цэцийн дүгнэлтийг хүлээн зөвшөөрөөгүй тул Цэц их суудлаараа энэ маргааныг эцэслэн шийднэ. Их суудлын хуралдаанд Цэцийн бүх гишүүн оролцож 2/3-оор шийдвэрээ гаргадаг. Шүүхийн тухай хууль дахь Ерөнхий зөвлөлийн болон Сахилгын хорооны шүүгч бус гишүүнийг сонгон шалгаруулж томилох заалтууд Үндсэн хууль зөрчөөгүй гэж Цэцийн есөн гишүүний дөрөв нь үзэхэд уг заалтууд хэвээр үлдэх юм.Цэцийн их суудлын шийдвэр эцсийн учраас Цэцийн гишүүд нухацтай хандах болов уу.

-Үндсэн хууль зөрчсөн гэсэн дүгнэлтээ Цэцийн их суудал хэвээр нь үлдээвэл хуульд өөрчлөлт оруулахаас өөр замгүй. Тэгвэл УИХ-аас өөр ямар субьект томилж болох вэ?

-Тийм нөхцөлд Ерөнхийлөгч дангаар шийдвэрлэх байдлаар энэ асуудалд оролцох ямар ч боломжгүй. Яагаад гэвэл Үндсэн хуулийн 33.4-т оруулсан нэмэлт, өөрчлөлтөөр Ерөнхийлөгчид Үндсэн хуулиар олгоогүй бүрэн эрхийг нэмж хуулиар олгохыг хориглосон. Тэгэхээр Ерөнхий зөвлөл, Сахилгын хорооны шүүгч биш гишүүнийг санал болгох, томилох бүрэн эрх Ерөнхийлөгчид олгохгүй гэсэн үг.УИХ дахь олонхоос байгуулж түүний итгэлийг дааж хамтран ажилладаг утгаараа Засгийн газар ч шууд санал болгох, томилох нь асуудалтай.Ерөнхий зөвлөлийн эсхүл Сахилгын хорооны шүүгч бус гишүүнийг санал болгох, томилох асуудал дээр Ерөнхийлөгч, Засгийн газрын аль аль нь парламентаар хэлэлцдэг шиг ил тод, олон талын оролцоог хангах, хараат бусаар сонгох шалгаруулах боломж тун хязгаарлагдмал. Ерөнхийлөгч болон гүйцэтгэх эрх мэдлийн байгууллагад энэ эрх мэдлийг өгөх нь оновчгүй гэдэг зөвлөмж олон улсад бий.

Сонгууль тун ойртож байна. УИХ-ын сонгуулийн 18, 28 дугаар тойрог буюу Хэнтий аймаг, Сонгинохайрхан дүүрэгт явуулах нөхөн сонгууль ирэх аравдугаар сарын 10-нд болно. Хуулиараа есдүгээр сарын 10-ны өдөр нэр дэвшигчид тодрох юм. Тэр болтол эхнээсээ нэр дэвшигчид албан бусаар тодроод эхэлчихлээ. Нөхөн сонгуульд оролцохоор МАН, АН, Үнэн ба зөв нам, Шударга иргэдийн нэгдсэн эвсэл нам, Дэлхийн монголчууд нам, Гэр хороолол хөгжлийн нам, Зөв хүн электорат эвсэл, Эрх чөлөөг хэрэгжүүлэгч нам, Ард түмний олонхын засаглал нам, Иргэний зориг ногоон нам мөрийн хөтөлбөр болон хандивын тайлангаа Үндэсний аудитын газарт ирүүлсэн байна. Нөхөн сонгуулийн төсөв хоёр тэрбум 287 сая төгрөг. УИХ-ын 28 дугаар тойрогт нэр дэвшиж, сонгогдсон Д.Сумъяабазар УИХ-ын бүрэн эрхээсээ өөрийн хүсэлтээр чөлөөлөгдөж, Хотын дарга болсон бол Хэнтий аймгийн 18 дугаар тойргоос сонгогдсон У.Хүрэлсүх Монгол Улсын Ерөнхийлөгчөөр сонгогдсоноор УИХ-д хоёр сул орон тоо гарсан билээ.

Энэ удаагийн сонгууль улс төрийн нөлөөллийн хувьд онцгой гойд холбогдолгүй ч намууд өнгөө тодорхойлох цаг үе. Ялагдсан намынхан даагаа нэхэж, ялсан намынхаа ялалтаа баталгаажуулах гээд тун чиг завгүй гүйж байгаа аж. Нөхөн сонгуульд МАН, АН, ХҮН-аас хэнийг нэр дэвшүүлэх нь олны анхаарлыг татаж буй.

Нөхөн сонгуулиас өмнө нэр дэвшигчдээ тодруулах гээд намууд дотроо түнжин муутай байгаа гэнэ. Намын томчууд өөрсдийн хүнээ хүч үзүүлчих санаатай дээр доороо оролцож байгаа юм байх. Парламентад үнэмлэхүй олонх болсон МАН-ын хувьд хоёр тойргоо алдчихгүй гэж хэрэндээ л хичээж байгаа нь тодорхой. Тиймдээ ч нөхөн сонгуульд аль тойрогт хэнийг дэвшүүлэх вэ гэдэг өрсөлдөөн нам дотор нь нэлээд хүчтэй өрнөж эхэлсэн байна. МАН-аас нөхөн сонгуульд ёс зүйтэй, өндөр боловсролтой, нийгэмд хийж бүтээсэн зүйлтэй хүнийг нэр дэвшүүлнэ гэдгээ мэдэгдсэн. Тэгвэл Хэнтий аймагт Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхийн туслах, МИАТ-ийн дэд захирал асан Н.Энхбаатар, Хэнтийн аймгийн Засаг дарга асан Н.Ганбямба, УИХ-ын гишүүн асан Д.Гантулга нар нэр дэвшихээр яригдаж байгаа аж. Харин Сонгинохайрхан дүүрэгт Нийслэлийн Засаг даргын орлогч Ж.Сандагсүрэн, Н.Энхбаярын хүү Батшугар, НИТХ-ын төлөөлөгч асан С.Мөнхчулуун нар хүч үзэх талаар дуулдаад эхэллээ. МАН-ын удирдлагууд Н.Энхбаатар, Ж.Сандагсүрэн нарыг нэр дэвшүүлэхээр эцэслэсэн гэх мэдээлэл байна. Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх 2021 оны ээлжит сонгуульд өрсөлдөх гэж МАХН-ыг МАН-тайгаа нэгтгэсэн. Үүнийхээ хариуг нөхөн сонгуулиар барих гэж толгойгоо гашилгаж байгаа бололтой. Тэрээр Сонгинохайрхан дүүрэгт Н.Энхбаярын хүү Э.Батшугарыг дэвшүүлнэ гэх тохироо МАХН-аас дэмжлэг авахдаа хийсэн гэдэг. Харамсалтай нь, намын гишүүд нь Ерөнхийлөгчийн саналыг хүлээж авахгүй байгаа аж. 2020 оны УИХ-ын сонгуульд үнэмлэхүй ялалт байгуулсан МАН-д хоёр суудал авсан аваагүй кнопны тоонд төдийлөн өөрчлөлт орохгүй. Мэдээж, өөрийнхөө тойргийг бусдад алдах хүсэл хотын дарга Д.Сумъяабазарт байхгүй нь лав. Тиймээс гарын хүнээ зүтгүүлж яваа гэх. УИХ болон орон нутгийн сонгуулийн дүнг харахад МАН-аас дэвшсэн бор халзан хонь ч ялалт байгуулж мэдэхээр байгаа.

Ерөнхийлөгчийн ээлжит сонгуулиар өнгөрсөн 30 жилд авч байгаагүй бага санал авсан АН-ынхан өнөөдрийг хүртэл эв зүйгээ олоогүй л явна. АН-ын дотоод хагарал туйлдаа хүрч, тогооноосоо хальсан нь сонгууль бүрт ихээхэн тушаа болох нь. Нөхөн сонгуульд АН амжилттай оролцох эсэх нь мөн л эв нэгдлээс хамаарна. АН өнгөрсөн УИХ, Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн алдаагаа дахин давтахгүйн тулд дотоод эв нэгдлээ хангаж, хамтарч оролцох хүсэлтээ О.Цогтгэрэлийн талынханд хүргүүлсэн. Гэвч энэхүү хүсэлтийг О.Цогтгэрэлийн тал ойшоогоогүй гэнэ лээ. Хоёр даргатай, хоёр тамгатай тэд дахиад л хоёр удаа Сонгуулийн ерөнхий хороонд санал хүргүүлэх бололтой. Ийн АН-ын хэрүүл дахиад эхлэх нь. М.Тулгат даргатай АН-аас УИХ-ын гишүүн асан Б.Гарамгайбаатар, АН-ын генсек асан Ц.Баатархүү, Хэнтий аймгийн засаг дарга асан Ж.Оюунбаатар нар яригдаж байгаа бол Сонгинохайрхан дүүрэгт Боловсролын сайд асан Л.Гантөмөр, Консул асан Д.Мөнх-Эрдэнэ, Г.Очирбат нарыг дэвшүүлнэ гэх таамаг бий.

Харин О.Цогтгэрэл даргатай АН-аас нэр дэвшигчид тодорхойгүй байна. Түүнээс гадна Ерөнхийлөгч асан Х.Баттулгыг нөхөн сонгуульд хүч үзнэ гэх мэдээлэл бий. АН-ын хагарлын гол эзнийг экс Ерөнхийлөгч Х.Баттулгыг гэдэг. 2020 оны сонгуулийн өмнөхөн Ардчилсан намын нэр дэвшигчдийг баривчлан шоронд хийсэн нь МАН-д тун ашигтай туссан. Экс Ерөнхийлөгчтэй ойлголцож чадаагүйгээсээ болоод сонгуульд ялагдсан тухай АН-ын дарга асан С.Эрдэнэ ч хэлж байсан удаатай. Хэрэвзээ Ерөнхийлөгч асан Х.Баттулгыг нэр дэвшихийг хоёр тал хүлээн зөвшөөрвөл АН эвлэрнэ. Цаашлаад Х.Баттулга УИХ-ын гишүүнээр сонгогдлоо гэж бодоход АН-ын дарга ч болох магадлалтай. Гэхдээ энэ бүхнийг эрхээ хасуулж шоронд суусан АН-ын хэсэг бүлэг гишүүд зүгээр хараад суухгүй болов уу. Нэлээд эсэргүүцэлтэй тулгарах нь дамжиггүй. Одоо АН-ыг нам биш бүлэглэл болгосон экс Ерөнхийлөгчийн дэвших эсэхийг харах л үлдлээ. Угтаа нөхөн сонгуулиар АН цаашдаа улс төрийн нам байх уу, зад үсрэх үү гэдгийг шийднэ. АН учраа олохгүй бол нөхөн сонгуулиар өмнөх сонгуулийнхаа түүхийг давтаж, суудалгүй үлдэж мэдэхээр байна. Тэд дахиад хагарал тэмцэлтэйгээ нөхөн сонгуульд оролцвол дахиад ялагдал хүлээнэ. Хоёр хуваагдсан хэвээр нөхөн сонгуулийн барааг харвал, өнгөрсөн сонгуулийн үр дүн давтагдахад гайхах зүйлгүй.

ХҮН хэнийг нэр дэвшүүлэх нь олны анхаарлын төвд байна. Ерөнхийлөгчийн сонгуулиар ХҮН 30 жилийн түүхтэй АН-аас илүү амжилттай оролцсон. ХҮН гуравдагч хүчин болж чадсан эсэхээ бодитойгоор харах боломж бол нөхөн сонгууль. Тиймээс тэд өмнөх эрх хүчээ алдахгүй, зөв хүнээ нэр дэвшүүлж чадвал нэг суудлаа гурав болгох боломжтой юм.

Бусад жижиг намуудын хувьд АН, МАН-ын санал хуваах төдийгөөр өрсөлдөх байх. Ямартаа ч намууд бие халаалтдаа орцгоосон байна. УИХ-ын нөхөн сонгуульд өрсөлдөн бусад намынхан одоогоор нам гүмхэн байгаа ч гуравдагч хүчин болж гарч ирэхийг үгүйсгэхгүй. Гэвч өмнөх жишгээрээ МАН, АН-ын нэр дэвшигчид олны анхаарлыг татсан хэвээр байна. Энэ удаагийн нөхөн сонгууль сонголттой сонгууль болж мэдэх нь.

Эрүүл мэндийн сайд С.Энхболдтой ярилцлаа.

---

-Удахгүй хичээл сургууль эхэллээ. Үүнтэй холбогдуулан хөл хөдөлгөөн эрс нэмэгдэнэ, халдварын тохиолдол ч ихсэх байх. Танайхаас ямар чиглэл өгч байгаа вэ?

-Халдварын тохиолдол тогтворжсон гэдгийг өмнөх ярилцлагадаа хэлж байсан. Сүүлийн 14 хоног энэ байдал ажиглагдсан хэвээр байгаа. Гэхдээ дотор нь дэлгэрүүлээд харах юм бол нөхцөл байдал арай өөр харагдаж байна. Тухайлбал, Улаанбаатар хотын хувьд сүүлийн нэг сарын хугацаанд өвчлөл тогтвортой байна. Харин орон нутгийн хувьд өсөлт бий. Үүний шалтгаан нь зуны амралтаараа орон нутгийг зорьж аялж, амарч хөдөлгөөний эрчим хөдөө, орон нутгийг чиглэсэнтэй шууд холбоотой. Жишээ нь, Баян-Өлгий, Ховд аймгуудад өвчлөл эрс нэмэгдлээ. Шалтгааныг хөөж үзэх юм бол Баян-Өлгий аймагт долдугаар сард 25 орчим мянган дотоодын аялагч очиж, 300 гаруй хурим, найр болжээ. Үүнээс улбаалж өвчлөл өссөн байдал ажиглагдаж байна. Эрүүл мэндийн яамны зүгээс сургууль цэцэрлэгийн үйл ажиллагаа эхлэхтэй холбоотойгоор хөдөлгөөний эрчим нэмэгдэнэ. Энэ үед ямар хариу арга хэмжээ авах, эрсдэлийг хэрхэн бууруулах тал дээр зохих арга хэмжээг авч, шат шатандаа чиглэлээ гарган ажиллаж байна. Тухайлбал, сургууль, цэцэрлэгийн тарах цагт хэт бөөгнөрөл үүсгэхгүй байх, анги бүрийг ээлжлүүлэн тараах, халдварын тохиолдол гарах үеийн хариу арга хэмжээний төлөвлөлт гэх мэт арга хэмжээг авахаар БШУЯ-тай хамтран ажиллаж байна. Ер нь “ковид-19” өвчний дэгдэлтийг бууруулах үр дүнтэй арга бол маск зүүх, гараа халдваргүйжүүлэх, хүн хоорондын зай барих, олон хүн цугларсан газар очихгүй байх. Энэ дэглэмээ л бид мөрдөх ёстой

-Наадам хийсэнгүй. Наадмын маргаашнаас эхлээд иргэд хөдөө орон нутаг руу ихээр зорчсон. Наадам хийгээгүйгээсээ ч илүү хохирол учирчихав уу. Бүр цаашлаад ковидын халдварыг орон нутагтаа замбараагүй алдчихсан юм биш үү?

-Наадам хийгээгүй шалтгаан нь морь уралдах, бөх барилдах, та бид очиж үзэхдээ гол нь биш юм аа. Эрдэмтэн судлаачдын тооцоолж үзсэнээр бол наадмын дараа болох найр, баяр, ёслол нь халдварын тархалтыг нэмэгдүүлэх эрсдэлтэй байна гэдгийг л тооцож байсан юм. Сая орон нутагт хэд хэдэн наадам боллоо. Үүний дараа сум, аймагт наадмын дараахь найр их болов. Үүнээс л халдвар гарч ирээд байна. Хамгийн гол нь битүү буюу агаар сэлгэлтгүй орчинд халдвар хамгийн ихээр тархаж байгаа учир эрсдэлээс хамгаалаад агаар салхинд гараад ирэхэд бидний зүгээс хориглох зүйлгүй шүү дээ.

-ХӨСҮТ-ийн захирал Л.Баттөр“Орон нутагт өвчлөл буурахгүй байна. Нийтийг хамарсан арга хэмжээ болгоны дараа халдварын тохиолдол нэмэгдэж байна. Хичээл, сургууль эхлэхэд улам хүндрэлтэй нөхцөл байдал үүснэ. Дельта хувилбар орон нутагт тархсан байна” гэсэн байна лээ. Энэ тухайд та юу хэлэх вэ?

-Дээр хэлсэнчлэн орон нутагт өвчлөл нэмэгдсэн гол шалтгаан нь хөдөлгөөний эрчим хөдөө орон нутгийг чиглэсэн явдал. Нөгөө талдаа бид хотоос гараад л халдвар хамгааллын дэглэмээ мартчихаж байна.

Хөдөөг зорьж буй хүн бүр хотоос гараад түр амрах цэг, зарим нэг зам зуурын аяллын бүс, цайны газар зэрэгт огт маск зүүхгүй, хүн хоорондын зай барихгүй, гараа халдваргүйжүүлэхгүй байна шүү дээ. Энэ мэт энгийн мөртлөө үр дүнтэй аргыг огт тоохгүй байгаатай шууд холбоотой. Ер нь нийт өвчлөлийн 10-аас дээш хувь нь дельта хувилбар бүртгэгдэж байна.

Дельта хувилбарын эрсдэл өндөр гэдгийг бид байнга анхааруулж байгаа. Хот, хөдөө ялгаагүй дельта хувилбар эрсдэл үүсгэж байна. Цаашид ч халдвар дотор дельта мутацийн эзлэх хувь өсөх байх.

Дэлхий 89-өөс дээш хувь нь дельта хувилбар болчихлоо. Учир нь тархах хурд нь бусад мутациасаа 1.6 дахин өндөр буюу 60 хувиар их байна. Иймээс гагцхүү халдвар хамгааллын дэглэмээ л та бид чанд баримтлах шаардлагатай байна гэдгийг дахин дахин хэлмээр байна.

-R утга 1.1 болсон гэж байна. Энэ ямар учиртай юм бэ?

-Энэ бол нэг хүн хэдэн хүнд халдварыг тараах вэ гэдгийг илэрхийлдэг үзүүлэлт юм. Манай мэргэжлийн хүмүүсийн халдварын тархалтын нөлөөллийг тооцдог хэллэг. Энэ хэллэгээр авч үзэх юм бол халдварын тархалт буурч буй үзүүлэлтийг илэрхийлж байгаа юм. Тандалтын албаныхан маань өдөр бүр тоон мэдээлэлийг гаргаж, түүн дээр үндэслэн төлөвлөлтүүд хийгддэг гэсэн үг. Хичээлийн шинэ жил эхэлж хөдөлгөөний эрчим нэмэгдэхэд энэ үзүүлэл нэмэгдэж болзошгүй гэсэн болгоомжлол байна. Нэг жишээ хэлэхэд, хүүхдийн вакцинжуулалтыг эхлүүлэх үед 12-15 насны хүүхдийн өвчлөл дундаа 23.3 хувь байсан бол одоо 16.9 хувь, 16-17 насны хүүхдийн өвчлөлийн эзлэх хувь 10.6 хувь байгаад одоо таван хувь болж буурч байна. Ингэхлээр халдварын тохиолдлыг нэмэгдүүлэхгүйн тулд эрүүл мэндийн салбарынхан маань дахин дахин халдвар хамгааллын дэглэмээ баримтлах, вакцинд хамрагдахыг уриалсаар байгаа юм.

-Дельта хувилбар голомтлон тархвал ямар эрсдэл гарах талаар судалгаа хийсэн үү?

-ХӨСҮТ, Нэг болон хоёрдугаар төв эмнэлэг, АШУҮИС, УОК-ын дэргэдэх эрдэмтдийн баг судалгааг хийж буй. Хамгийн том бэрхшээл бол эмнэлгийн тусламж үйлчилгээ. Учир нь дельта хувилбар нь бусад хувилбараасаа илүү эмнэл зүйн шинж тэмдэг нь хүнд байгаа. Эмнэлэгт хэвтэлт нэмэгддэг. Бид өнгөрсөн хугацаанд дээд тал нь 14500 орыг “ковид-19” өвчний эмчилгээнд дэлгэж байлаа. Хэрэв өвчлөлийн том давлагаа үүсэх юм бол дээрхээс илүү ор дэлгэх боломжгүй. Бид хэдий их ор дэлгэнэ төдий чинээгээр эмнэлгийн бусад тусламж үйлчилгээ боловсон хүчний нөөцөөс шалтгаалан доголдох эрсдэлүүд, олон төрлийн бэрхшээлүүд эрүүл мэндийн салбарт төдийгүй улс орны эдийн засаг, иргэдийн ахуй амьдралд ч үүсч эхэлнэ. Иргэн бүрт өвчлөхгүй байх боломж байгаа. Улс, эх орныхоо, хайртай хүмүүсийнхээ төлөө эрсдэлээс хамгаалахын тулд бид хамтдаа хичээх нь чухал байна.

-Хүүхдүүдийн хувьд 12-оос дээш насныхан вакциндаа хамрагдчихсан. Хичээл эхлэхэд 12-оос доош насны бага, дунд ангийнхан эрсдэлтэй байна уу. Энэ насныханд эрсдэлийн үнэлгээ хийсэн үү?

-Эрсдэл тодорхой хэмжээнд байгаа. Гэхдээ эрсдэлтэй гээд хичээлийг эхлүүлэхгүй байж болохгүй. Хүүхдийн сурах үндсэн эрх зөрчигдөж байна. Иймээс эрсдэлийг тооцож, аль болох өвчлөлийг үүсгэхгүй байхын тулд Боловсрол, шинжлэх ухааны сайдтай хамтран “Коронавируст халдвар (КОВИД-19)-ын үед цэцэрлэгийн сургалт, үйл ажиллагааг зохион байгуулахад мөрдөх түр журам” боловсруулж, уг журмаар дамжуулан халдварын эрсдэлийг бууруулах арга хэмжээ авч байна. Энэхүү журмаар халдварын тархалтын түвшинтэй уялдуулан ногоон, шар түвшинд хичээлийг халдвараас сэргийлэх дэглэмийн дор танхимаар явуулах, улбар шар, улаан түвшинд 4-5 настай хүүхдүүдийг танхимын болон зайн сургалтыг хослуулах байдлаар нягтралыг бууруулах арга хэмжээ авч байна. Мөн нэг бүлэгт нэг хүүхэд өвчилсөн тохиолдолд зөвхөн тухайн ангийг, гурав хүртэл бүлэгт халдвар бүртгэгдсэн бол анги, бүлгийн байрлалаас хамаарч сургууль, цэцэрлэгийг хэсэгчлэн зайн сургалтад шилжүүлэх, өөр хоорондоо хамааралгүй, анги болон багш солигдоогүй гурав ба түүнээс дээш анги, бүлгийн дотор халдвар бүртгэгдвэл цэцэрлэгийг бүхэлд нь зайн сургалтын хэлбэрт шилжүүлэх зэрэг олон зохицуулалтыг журманд тусгасан байгаа. Мөн сургууль дээр хичээлийн эхлэл, төгсгөлийн цагийг уян хатан болгосноор сургууль цуглах, тарах үе болон завсарлагаанаар хүүхдийн бөөгнөрөл үүсгэхгүй байх нөхцөлийг бий болгож байгаа. Цэцэрлэгийн хүүхдүүдийг өглөө ирэхэд нь халууныг хэмжиж, шинж тэмдгийн тандалт хийж, ам, хоолойг давс, сода, нимбэгийн уусмалаар зайлуулж байхаар тусгасан. Энэхүү журмыг боловсруулахдаа ДЭМБ болон Австрали, Япон, Өмнөд Солонгос, Европын улс орнуудын авч хэрэгжүүлсэн арга хэмжээ, судалгааг үндэслэл болгосон бөгөөд сургууль, цэцэрлэгийн цэвэрлэгээ, халдваргүйжүүлэлт, гар угаах нөхцөлийг бүрдүүлэх төхөөрөмжийн тоог нэмэгдүүлэх, эрүүл ахуйн бусад нөхцөлийг сайжруулах, багш, ажилчид, суралцагчдын эрүүл мэндэд тогтмол үзлэг, тандалтыг явуулснаар хүүхдийн эрүүл мэндэд үзүүлэх эрсдэлийг бууруулах болно.

-Коронавирусийн эсрэг вакцины гурав дахь тунг хийх юм уу?

-Гурав дахь тунгийн талаарх яриа олон сар үргэлжилж байна. Бид олон улсын судалгаа, дотоодын судалгаа зэрэгт үндэслэн гурав дахь тунгийн асуудлыг шийдэж эхэллээ. Эхний ээлжинд хариу арга хэмжээний баг буюу эмч, цагдаа, онцгой зэрэг салбарын албан хаагчдад гурав дахь тунгийн асуудлыг эхлүүлэхээр болж байна. Эдгээр хүмүүст хавар АстраЗенека вакцин тарьсан. Олон улсын судалгаанд үндэслэж АстраЗеннекагийн хоёр тун авсан бол гурав дахь тунг хийж болж байна. Иймээс хариу арга хэмжээний багт сайн дурын үндсэн дээр гурав дахь тунд хамрагдах боломжийг нээж өгөөд байна. Харин нийтийг хамарсан гурав дахь тунгийн асуудлыг дотоод, гадаадын судалгааг харьцуулах хэлбэрээр үргэлжилж байна. Удахгүй шийдвэрээ гаргаад явна.

-Дэлхий нийт коронавирусийн эсрэг вакцинжуулалтаас гадна ямар арга хэмжээ авч байна вэ. Хүн төрөлхтөн ковидтой зэрэгцэж амьдрах гэж байгаа талаар яриад эхэллээ. Энэ үнэн үү?

-Ковид өвчнөөс хэзээ дэлхий нийт салах вэ гэдэг асуултыг бүх улс, бүх хүн тавьж байна. Гэхдээ хариулт нь өнөөдөр хэнд ч алга. Улс орон бүр л авч буй арга хэмжээгээ тогтмол өөрчилж байна. Нэг хэсэг нь хатуу хөл хорио, хөдөлгөөний хязгаарлалтыг үргэлжлүүлж байхад нөгөө хэсэг нь хөдөлгөөний хязгаарлалтаа сулруулж, буцаагаад чангаруулах зэргээр ажиллаж байна. Монгол Улс ч ялгаагүй өнгөрсөн дөрөвдүгээр сараас хойш хатуу хөл хорио бус хөдөлгөөний хязгаарлалтаа сулруулах арга хэмжээг авч байна. Мөн вакцинжуулалтаа хийж байна. Вакцинжуулалтын үр дүн сайн байгааг судалгаа бүр баталж байгаа. Тэр дундаа нас баралт өвчлөлтэйгөө харьцуулахад дэлхийн дунджаас дөрөв дахин бага байна. Үүний гол хүчин зүйлийн нэг нь нийт иргэдийн 60-аас дээш хувь нь вакцинжуулалтад хамрагдсан явдал юм.

Халдварыг өсгөх, бууруулах нь ганц Эрүүл мэндийн салбарын ажил биш болчихлоо. Хариу арга хэмжээнд оролцож буй бүх байгууллагын авч буй арга хэмжээг олон нийт дэмжиж, ягштал мөрдсөний үндсэн дээр үр дүн ажиглагдаж байна. Иймээс дахин дахин уриалъя. Хамтдаа хичээж, хамтдаа халдвар хамгааллын дэглэмээ ягштал мөрдөж, цар тахлын ард эрсдэл багатай гарцгаая.

8Òүрүүч íü I í¿¿ðò8

Монгол Улсаас БНХАУ-д суугаа Элчин сайд Т.Бадралтай ярилцлаа.

---

-Тяньжин боомт дээр бөөгнөрөл үүсч, аж ахуйн нэгжүүдийн чингэлгийн түрээсийн зардал нэмэгдэх, бараа түүхийэдийн хомсдол үүсэх, цаашлаад барааны үнэ өсөх зэрэг сөрөг үр дагавар гарч байна. Тяньжин боомт дээр яг ямар нөхцөл байдал үүсээд байгаа талаар ярилцлагаа эхэлье?

-Дэлхийн улс орнуудын эдийн засаг, худалдаа, үйлдвэрлэл коронавирусээс шалтгаалж хэсэг хугацаанд саатсан гэдгийг та бүхэн мэдэж байгаа байх. Зарим улс нь тэг зогсолт хийж, зарим нь үйлдвэрүүдээ хаах хэмжээнд хүрсэн. “Ковид-19” цар тахлаас урьдчилан сэргийлэх хариу арга хэмжээ шат дараатай буурсан, мөн эдийн засгийн идэвхжилтэй холбоотойгоор далайн тээвэр нэмэгдсэний улмаас боомтууд дээр тодорхой ачаалал үүссэн. Үүнтэй уялдаад өнгөрсөн жилийн хугацаанд худалдаа саатаад эхэлсэн. 2021 оны гурав, дөрөвдүгээр сараас улс орнууд эдийн засгаа сэргээж, үйлдвэрлэлүүд үйл ажиллагаа явуулаад ирэхээр захиалга идэвхжиж бараа бүтээгдэхүүний эрэлт огцом нэмэгдсэн. Улс орнуудын эдийн засаг сэргээд эхлэхээр бараа бүтээгдэхүүний захиалга нь өссөн гэсэн үг л дээ.

Тяньжин боомтод ирж байгаа ачаа тээвэр илүү нэмэгдчихсэн учраас тухайн боомт дээр манай улсын импортын ачаа мөн хуримтлагдсан. Үүнтэй холбогдуулан өнгөрсөн тавдугаар сард Тээвэр зуучлагчдын нэгдсэн холбооноос тавьсан хүсэлтийн мөрөөр ГХЯ, ЗТХЯ, Монгол Улсаас БНХАУ-д суугаа ЭСЯ, мөн “Улаанбаатар төмөр зам” ХННболон холбогдох байгууллагууд шаардлагатай арга хэмжээ авч ажилласны дүнд тодорхой үр дүн гарч байна. Тухайн үед би Тяньжин боомт дээр ажиллаж байсан учраас шууд Мужийн захирагч, Гадаад харилцааны даргатай нь уулзсан. Ингээд Хятадын ГХЯ-нд хоногт явах галт тэрэгний цувааг нэмж өгөөч ээ гэх хүсэлт тавьсан. Энэ хүрээнд зургадугаар сарын 9-нөөс эхлээд галт тэрэгний цуваа нэмэгдсэн.

Тэр үед 3600 орчим чингэлэг саатсан гэдэг тоо ирсэн. Чингэлгийн боомтод хийгдэх ажиллагаа дууссанаар ачаа тээвэрлэлтийг Хятадын талд хариуцаж буй этгээд төмөр замд захиалга өгч баталгаажуулдаг байна. Иймд Хятадын төмөр зам захиалгын дугааруудаа ирүүлэх хүсэлт тавьсан. Ингээд зургадугаар сарын дунд үеэс долдугаар сарын сүүл гэхэд 4800 гаруй импортын ачаатай чингэлэг Монголд ирсэн. Гэсэн ч Тяньжин боомт руу импортын ачаа тасралтгүй ирж байгаа тул чингэлгийн бөөгнөрөл арилаагүй хэвээр байна. Одоо Хятадын талд Зам, тээврийн хөгжлийн яам болон манай Элчин сайдын яам, ГХЯ хүсэлтээ тавиад ажиллаж байна.

Долдугаар сарын эхээр Хятадын талд албан ёсоор захиалгын дугаарыг нь хүргүүлсэн 2470 чингэлгээс наймдугаар сарын 6-ны байдлаар шалгаад үзэхэд 1616 чингэлэг нь ороод ирчихсэн, 911 чингэлэг нь үлдсэн гэх тоо байна.Хятадад сая саяараа чингэлэг явдаг. Маш олон тээвэр зуучлалын компаниудаар дамждаг юм байна. Хятадын төмөр замаас хоног тутам үлдэгдлийн мэдээгээ аваад явж байгаа.Зургадугаар сарын 6-ны өдрөөс эхлээд наймдугаар сарын 11-нийг хүртэл Тяньжин боомтоос импортын ачаатай нийт 5269 чингэлэг, бусад боомтоос 929 чингэлэг буюу нийт 6198 чингэлэг Улаанбаатарт ирсэн байна.

-Одоо цаана хэчнээн чингэлэг гацчихаад байгаа юм бэ?

-Монголын тээвэр зуучлагчдын нэгдсэн холбооноос 4277 чингэлэг гацчихсан гэх мэдээ өгсөн. Тээвэр зуучлалын холбоо, Тяньжин дээрх тоо хоёр зөрнө. Яагаад гэхээр усан онгоцноос бууна, машинд ирнэ, бичиг баримтаа бүрдүүлнэ, төмөр зам руу захиалгаа өгнө гээд шат дараатай ажил болдог. Наймдугаар сарын 10-ны өдрийн байдлаар Тяньжин дээр Хятадын төмөр замаас авсан тоогоор үлдэгдэл 4331 чингэлэг байгаа юм. Наймдугаар сарын 1-нээс 8-ны хооронд 550 орчим чингэлэг наашаа хөдөлсөн байна. Хятадын талаас наймдугаар сард 2800 вагон тавьж чингэлэг ачуулахаар төлөвлөснөө бидэнд мэдэгдсэн байгаа.

-Цаашид чингэлгүүдээ хурдан татах талаар ямар арга хэмжээ авах вэ?

-Ийм асуудал жилийн жилд болдог юм байна. Хоёрдугаарт, бүх зүйлийг Гадаад яамаар дамжуулж манайхан шийдэж явсаар таарсан юм билээ. Монгол Улс, БНХАУ-ын төмөр замын байгууллагууд харилцан тохиролцсон хуваарийн дагуу төмөр замын тээвэр хэвийн явж байна. Хоёр талын төмөр замын байгууллагууд оны эхэнд экспорт, импорт, дамжин өнгөрөх ачааны хэмжээг тохирч протокол зурдаг ба үүний дагуу галт тэрэгний хуваарь гаргаж, тээвэр зохион байгуулалтыг хийдэг. Чингэхдээ Монголын тал импортын ачааны хэмжээнд ямар нэгэн хязгаарлалт тогтоодоггүй, бүх ачааг саадгүй хүлээн авах бодлого баримталдаг. Мөн дамжин өнгөрөх ачааны хэмжээг жилээр тохирч, сард хүлээж авах дамжин өнгөрөх галт тэрэгний тоог зохистой хэмжээнд явуулдаг. Тиймээс ЗТХЯ, төмөр замууд хоорондоо жил бүрийнхээ гэрээгээ шинэчилж явах ёстой юм байна лээ. Манайх тэндээс хэчнээн тонн чингэлэг авна. Тяньжинээс Эрээн хүртэл хоногт хэдэн цуваа гарга гэж гэрээгээр жил бүр төлөвлөгөөндөө тусгадаг юм байна.Цаашдаа хоёр төмөр зам ЗТХЯ-ны удирдлага дор гэрээгээ шинэчлэх, нэгэнт наашаа ирж байгаа ачааны урсгал нэмэгдсэн тохиолдолд тэрэндээ тааруулсан төлөлт хий гэдэг санаа явж байгаа юм. Нэг талаар Элчин сайдын яамны хийх ажил мөн боловч төлөвлөлт буруу байгаагаас ийм асуудал үүсээд байна гэдгийг ойлгох хэрэгтэй. Тяньжин бол манай улсын нэгдүгээр хаалга. Хоёрдугаар хаалга бол Замын-Үүд. Тэгэхээр төмөр замууд энэ жилийнхээ төлөвлөгөөнд тодотгол хий гэж байгаа юм. Эсвэл дараа жилийнхээ төлөвлөгөөг шинэчилж улам өргөн хүрээтэй эдийн засаг, худалдаатай холбоотой шинэчлэл хийж тоогоо нэмэх хэрэгтэй.

-Замын-Үүд дээрх нөхцөл байдал хэвэндээ л байна. Өмнөх хэвийн нөхцөл байдалдаа ороход хэдий хугацаа зарцуулагдахаар байна?

-Монгол, Хятад хоёр улс хоорондоо ковидын халдварыг нэвтрүүлсэн нэг ч тохиолдол байхгүй. Хоёр улсын Гадаад яам, хилийн байгууллагууд боомтын асуудалтай холбоотой ажлын хэсэг байгуулагдсан. Өнөөдөр Монголд тархаад байгаа ковидын халдварын тохиолдол өдөрт 1000-аараа илэрч байна. Хятад саяхныг хүртэл өдөрт 10-20 тохиолдол илэрдэг байлаа. Одоо өдөрт 100 тохиолдол илэрч байгаад маш хариуцлагатай хандаж байна. Коронавирусийг дотооддоо хамаагүй алдахгүй байхын тулд хаа хаанаа хариуцлага хүлээж байна. Хятад улсын төв Засгийн газар болон манай ГХЯ аль болох хоёр улсын хооронд явж байгаа худалдааг чөлөөтэй явуулаач ээ гэх хүсэлт тавьдаг боловч худалдаанаас илүү цаана нь хүний эрүүл мэндийн асуудал яригдаж байгаа юм. Хоёрдугаарт, Хятадын төв Засгийн газар орон нутгууддаа Өмнөд Монголын өөртөө засах орны Ардын засгийн газар, Эрээн хотын Ардын засгийн газартаа арга хэмжээ авч хэрэгжүүлэх эрхийг нь өгчихөж байгаа юм. Тухайн хотын ард иргэдийн аюулгүй байдлыг хангахын тулд хотын дарга нар шийдвэр гаргах нь байна. Бүх газар нутагт нь ийм шийдвэрээр хэрэгжиж байгаа. Хятадын Засгийн газар коронавирусийн халдвар алдсан удирдлагыг дор нь сольдог. ДЭМБ-ын журамд аливаа бүс нутагт коронавирусийн ямар нэгэн тохиолдол гарахгүйгээр 28 хоновол ногоон бүс гэж үзнэ гэх дүрэм бий. Замын-Үүдийн нөхцөл байдал биднээс шалтгаалж байна. Бид өөрсдөө боомтоо ногоон бүс байлгах хэрэгтэй. Манайх ногоон бүс байж чадвал орж гарах машины тоо нэмэгдээд л явна. Хятадын Засгийн газар дан ганц Монголд хатуу хандаад байгаа юм биш. Бүх л боомтууд дээрээ хатуу чанд хандаж байна. Хятад бусад улсад хилээ бүр хаасан байхад манай улс хилээр ачаа тээвэр зөөвөрлөхийг зогсоогоогүй. Маш багаар нэвтэрч байгаа ч гэсэн хилийн үйл ажиллагаа үргэлжилж байгаа. Хил дээр байгаа томоохон ачаануудыг өргөн төмөр замаар оруулж ирж байна. Өдөр бүр 50 машины ачааг төмөр замаар ачиж оруулж ирж байна гэж ойлгож болно.

-Манайхаас ачаатай вагонууд гараад буцаж орж ирэхдээ ихэнх нь хоосон ирээд байна гэх зүйл яригдаж байгаа. Энэ тухайд?

-Эрээн өртөө манайхаас ачаатай галт тэргийг хүлээж аваад, ачаа ачдаггүй гаргадаг журамтай. Олон улсын ачааны хэлэлцээрээрээ манай талаас ачаагаа авдаг өртөө. Манайхаас ачаа буулгаад ачдаггүй журамтай. Үүндээ таарсан дэд бүтэцтэй байдаг. Ачаа хүлээж авч буулгах, эсвэл шилжүүлэн ачих үндсэн үйл ажиллагаатай болохоос ачих зориулалтгүй. Харин хоёр талууд төмөр замын тээврийг “Ковид-19” цар тахлын хүндрэлтэй үед харьцангуй эрсдэл багатай тээвэр гэж үзэн, хилийн ачаа нэвтрүүлэлтийг нэмэгдүүлэх зорилгоор Эрээн өртөөн дээрээс ачилтыг гүйцэтгүүлж байгаа.

-Замын-Үүдийн чөлөөт бүсийн байнгын үйл ажиллагааг эхлүүлэх шийдвэр гарсан. Ингэснээр хил гааль дээр хүлээгдээд байгаа ачаа тээврийн асуудал цэгцрэх үү?

-Чөлөөт бүс яриад их олон жил болсон байна.1980-аад оны сүүлээс Хятад улс чөлөөт бүсүүдээ нэлээд эрчимтэй хөгжүүлсэн. Янз бүрийн хэлбэрээр чөлөөт бүс ажиллуулж байсан юм билээ. Би Өмнөд Монголын Өөртөө Засах Орны удирдлагатай энэ асуудлаар уулзсан. Ингээд ажлыг яаравчилъя гэдэг үүднээс Засгийн газарт ГХЯ-аар дамжуулаад санал хүргүүлсэн. Чөлөөт бүсийн үйл ажиллагаа эхэлнэ гэдэг бол дэвшил. Олон жил яригдсан асуудлыг гацаанаас нь гаргах болсон. Чөлөөт бүс хэд хэдэн агуулгатай. Худалдааг хөнгөвчлөх, татвараас чөлөөлөх гэх мэт хоёр улсын хооронд хийж байгаа худалдааг төрөлжүүлээд өгчихнө.

-Гашуунсухайтаар нүүрс тээвэрлэлт хэвийн үргэлжилж чадаж байна уу?

-Сая нэг хэсэг ковидын тохиолдол илрээд үйл ажиллагаа зогссон. Засгийн газраас бүрэн эрхт төлөөлөгч томилон ажиллуулж, халдвар хамгааллыг сахиулах арга хэмжээг авснаар Гашуунсухайт боомтод ковид илрээгүй 28 хоног болж, “Ногоон бүс” болсон гэдгээ зарласан.Өнгөрсөн нэгдүгээр сард хамгийн их буюу 500,600 машин нүүрс тээвэрлэж хилээр нэвтэрч байсан нь энэ жилийн хамгийн өндөр гаргалт болж байсан. Одоо хэсэг хаагдсаны дараа буцаж сэргэх хандлагад орж, дээд тал нь 150-230 хүртэлх машин хилээр нэвтэрч байна. Хятадын талаас манай халдвар хамгаалалын арга хэмжээ, тээврийн зохион байгуулалтыг харьцангуй боломжийн байна гэж үзэж буй учраас цаашид ч нэмэгдүүлье гэж байгаа юм. Гэвч ногоон бүсэд үлдсэн 450 орчим жолооч маань хүрэлцэхгүй байна. Ээлж солилцоогоор жолооч нараа татчихвал өдөрт 300,400 машин хилээр гаргах боломжтой болно. Эхний ээлжинд 500 жолооч орж ирж байгаа. Хятадын талаас тавьж буй санал нь боомтод бүх хүмүүс хоорондоо холилдоод явж байгаа одоогийн нөхцөлд хэн нэг нь халдвар авахад боомтыг тэр чигээр нь хаахаас аргагүй болж байна. Тэгэхээр компаниуд өөрсдийн кемп дээрээ жолооч нараа жижиг бүлэг, багийн зохион байгуулалтад оруулж тусгаарлаад, бусад хэнтэй ч уулзаж харилцахгүй чанд тусгаарлалтад орооч, ийм “бөмбөлгүүд” үүсгээд, түүний халдвар хамгааллын шаардлага нь хангагдаж байна гэж үзвэл, аль нэг “бөмбөлөг”-т асуудал гарвал тухайн компанитай нь хариуцлага яриад, дахиж тээвэрлэлтэд оролцуулахгүй, хүлээж авахгүй байя, харин хариуцлагатай бусад “бөмбөлгүүд” тээвэрлэлтээ үргэлжлүүлээд явах боломжийг нь олгоё гэж байгаа. Энэ зохион байгуулалт Гашуунсухайт боомт дээр хийгдээд эхэлчихсэн. Энэхүү шаардлага хангагдаж байгаагийн үндсэн дээр нүүрс тээвэрлэлтийн хэмжээ бодитойгоор нэмэгдэх боломж бүрдэж байна. Хятад нүүрсний дутагдалд ороод эхэлчихсэн. Сая Төрийн зөвлөлийн шийдвэр гарч Өмнөд Монголд хаачихсан байсан хэд хэдэн уурхайгаа нээлээ. Хятадад нүүрсний эрэлт их байна. Бидэнд ч нийлүүлэх сонирхол их бий. Тиймээс аль болох боомтуудаа ногоон бүс болгож чадвал хил хооронд бөөгнөрөл саатал учрахгүй байх юм.

Улаанбаатар-Дарханы зам гэж “там” болоод хэдэн жилийн нүүрийг үзлээ. Хамгийн их ачаалалтайд тооцогддог Улаанбаатар-Дархан чиглэлийн замыг дөрвөн эгнээ болгон өргөтгөж, шинэчлэх шийдвэрийг Засгийн газар 2018 оны есдүгээр сарын 5-ны өдрийн хуралдаанаараа гаргасан байдаг. Нийтдээ 204.11 км замыг хоёр жилийн дотор барьж, 2020 онд ашиглалтад өгөхөөр төлөвлөсөн боловч уг зам өнөөдрийг хүртэл шороо тоостойгоо зууралдсан хэвээр байгаа.

Үндсэндээ одоо бол 2024 оноос өмнө амжиж энэ зам дуусвал их юм болохоор болчихоод байна. Саявтар Дарханы зам ашиглалтад орсон гэсэн мэдээ “Цагийн хүрд”-ээр явлаа. 200 км замын 100 гаруйхан км нь л ашиглалтад орсон, бусад нь орох байтугай ажил нь эхлээгүй байгаа. Энэ талаар Дарханы гишүүн нь өөрөө хэлсэн. Одоо л шүүхийн ажил нь эхлэхэд бэлэн боллоо гэж. Энэ шүүх нь замын тендерээ булаацалдсан л шүүх хурал болох юм. Тэгэхлээр тендер нь ч зарлагдаагүй байгаа зам хэзээ ашиглалтад орох вэ гэдэг нь тодорхой. Энэ жилдээ тэр талаар саналтгүй. 204 км замын ажил удаашрахын хэрээр төрийн томоохон албан тушаалтны ханцуйн доторх наймаа гаарч, ил болж байна.

Энэ бүхний эхлэл Зам тээврийн сайд асан, УИХ-ын гишүүн Б.Энх-Амгалангаас эхтэй. Тэр л тендер будилуулж ажиллахгүй компанид худал тендерт ялуулсан нэрээр мөнгө угаасан байж болзошгүй. Тэр нөхрийн өөрийнх нь хувийн “Мишээл экспо” энэ цар тахлын үед яаж өргөжин тэлж, хөгжиж байгааг харахад ийм хар хэнд ч төрж байна. Цар тахлын үед маш амжилттай, тасралтгүй явж байгаа бизнес бол “Мишээл экспо” худалдааны төв болоод байна. Энэ захын үйл ажиллагаа ёстой нэг гялалзаж өгч байна. Тэр нөхөр Дарханы зам ашиглалтад хэсэгтээ орохгүй гэдгийг сайн мэдэж байсан учраас зугтаж, Говь-Алтайгаас сонгогдож хуулийн хамгаалалтад орсон. Дарханы замыг өдийг хүртэл ашиглалтад оруулахгүй гацаасан нь хэт олондоо эрдэж “намайг хэн хэлж, нохойг хэн саах вэ” хэмээн бардаж, бярдаж байдаг Б.Энх-Амгалан гишүүний хийсэн үйлдэл. Дарханы замын төслийн ажлыг жинхэнэ утгаар нь удаашруулж, олон иргэнийг хохироосон хүн бол яалт ч үгүй Зам тээврийн сайд асан, УИХ-ын гишүүн Б.Энх-Амгалан.

Энэ замтайхолбоотоймаш олон хүнийажил амьдрал, амь нас, эрүүл мэнд хохирсон асуудлыг нэн тэргүүнд ярих ёстой. Дарханы замын ажлыг ямар ч төлөвлөгөөгүй, бэлтгэлгүй, гүйцэтгэгч компаниудтай байгуулсан гэрээгүй, санхүүжилтгүй эхлүүлж, замыг хаасны балгаар олон иргэд амь нас, эд хөрөнгөөрөө хохирсон. Тэр тусмаа Улаанбаатар-Дархан чиглэлийн авто зам нь Дархан, Сэлэнгэ, Орхон, Булган, Хөвсгөл гэсэн бүтэн таван аймгийн иргэдийн эрхийн асуудал хамгийн ихээр орхигдсоор байгаа. Өргөтгөх, шинэчлэх ажил хөрөнгө мөнгөний болоод улс төрийн шалтгаант асуудлуудаас үүдэн хэт удаашралтай явагдаж байгаа. Ер нь олон иргэн цаг хугацаа, хөрөнгө мөнгө, ажил амьдрал, эрүүл мэндээрээ хохирсон асуудлыг Б.Энх-Амгалан гишүүн хар толгойгоороо хариуцах ёстой. Дарханы замд хохирогчид ч Зам тээврийн сайд асан, УИХ-ын гишүүн Б.Энх-Амгалангаас хариуцлага нэхэх хэрэгтэй. Ер нь ажил хийж үзээгүй хүн бүтээгүй, түвэгтэй, хүнд хүчир ажлаас аль болох дөлж, тойрч гүйгээд байдаг тал байдаг. Нэг үгээр хэлбэл, халгаж гүйгээд байдаг юм.

Б.Энх-Амгалан гишүүний өөрийнх нь “Мишээл экспо” хэрхэн цэцэглэснийг, өрөөлийн Дарханы зам яаж зэрэмдэглэгдсэнийг хар даа. Хэдэн жилийн өмнө хэний ч мэдэхгүй байсан захын эзэн гарч ирээд Монгол төрийн ажлыг ингэж л самарч байгаа юм. Б.Энх-Амгалан гишүүн өөрийнхөө зах дээр гаргасан сэтгэлээ энэ төрийн ажилдаа гаргачихгүй яав даа. Бүр болоогүй мань хүн Зам тээврийн сайдаар ажиллаж байхдаа газрын замаа ашиглалтад оруулж чадаагүй байж Тэнгэрийн зам яриад зогсож байсан нэгэн. Өнөөдөр Тэнгэрийн зам байтугай, газрын зам нь ч алга. Дарханы зам ирэх онд ч ашиглалтад орохгүй. Ирэх жилүүдэд хичнээн хүний амь нас эрсдэж, эд хөрөнгө, эрүүл мэндээрээ хохирохыг хэн ч мэдэхгүй, хэн ч хариуцлага хүлээхгүй. Дарханы зам тавигдах гэж хэдэн төрийн нүүр үзэв. Анхнаасаа л Дарханы зам салбарын сайд, газрын дарга зэрэг шуналтнуудын нүд, гарт өртчихсөн байсан хэрэг. Хоёр парламент дараалан МАН үнэмлэхүй олонх болчихоод, бүх эрх мэдлийг өөртөө төвлөрүүлчихээд өнөөдрийг хүртэл бүтэн гурван жил ганц Дарханы зам тавьж чадахгүй байна гэдэг үнэхээр харамсмаар, халагламаар. Одоо Дарханы зам хүний амь нас, эрүүл мэндэд маш аюултай бүс болчихсон байна. Дуусдаггүй Дарханы зам хэзээ ашиглалтад орж, ард иргэдийн санаа амарч, ажил амьдрал жигдрэх вэ, хэн үүнд хариулт өгөх вэ. Дарханы замын ажлыг унжруулж сунжруулж, ард иргэдэд бөөн зардал чирэгдэл болж байгаа зүйл нь Б.Энх-Амгалан гишүүний төрийн ажилд хэрхэн ханддагийн илрэл.

Саяхан Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ Авлигын эсрэг комисс байгуулахаар болсноо зарласан. Учир нь Засгийн газраас гарч байгаа шийдвэр анхан болон дунд шатанд хэрэгжихгүй байгаагаас иргэдэд төрийн үйлчилгээ хүрэхдээ хүнд суртал, авлига дагуулж байгаа учраас энэ бүхэнтэй тэмцэнэ гэдгээ илэрхийлсэн юм.

Тэгэхлээр Авлигын эсрэг комиссын хамгийн эхний ажил бол Б.Энх-Амгалан гишүүнийг шалгаж мөнгө угаасан уу, хэн нэгэнд давуу боломж олгож шан харамж авсан уу гэдгийг шалгаж ард түмэнд мэдэгдэх ёстой. Мэдээж Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэд энэ тэмцэл хүнд хэцүү байх болно. Тэрээр “Авлигатай тэмцэнэ гэдэг бол бид өөрөө өөрсөдтэйгөө, мөн намынхаа журмын нөхөдтэйгөө тэмцэнэ гэсэн үг” хэмээн хэлж байсан. Яалт ч үгүй тийм, тэгээд ч Монголын хамгийн чухал хэрэгтэй замыг ямар санаатай дөрвөн жил гацааж ард түмнийг чирэгдүүлсний үнэн учрыг олох нь энэ байгуулагдсан Авлигатай тэмцэх комиссын нэн тэргүүний ажил байх ёстой. Улс орон, ард түмэнд өчнөөн зардал чирэгдэл учруулсан энэ нөхрөө яаравчлан шалгаж, ажлаа эхлүүлмээр байна. Авлигатай тэмцэх комиссын чинь эхний ажил бол Дарханы замын тендерийг шалгаж, Б.Энх-Амгаланг УИХ-ын гишүүнээс нь эгүүлэн татах юм шүү, Ерөнхий сайд аа.