Author: Ягааны Мөнгөнцэцэг

УИХ-ын гишүүн Ч.Улаантай ярилцлаа.

-Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуульд өөрчлөлт оруулж баталлаа. Өрийн тааз ДНБ-ий 58.3 хувьд хүрлээ. Та юу хэлэх вэ?

-Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуульд өөрчлөлт оруулж байгаа нь зүйтэй алхам. Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хууль бол уг нь их өвөрмөц хууль байгаа юм. Бодлого, зарчим, шалгуур үзүүлэлтийг тодорхойлсон зорилтот агуулгатай. Бүх заалт нь шууд хэрэгжээд эхлэх биш, тодорхой хугацааны дараа үе шаттайгаар үр дүнгээ өгөх холыг харсан хууль. Шилжилтийнхээ үед явж байгаа учраас энэ хуулийн үзүүлэлтүүд ямар байх вэ гэдэг дээр онож тогтож чадахгүй хоёр жил маргалдлаа бид. Чухам өнгөрсөн хугацаанд Ардын нам өрийн таазыг нэмэхгүй, Тогтвортой байдлын тухай хуульд өөрчлөлт оруулахгүй гэдэг байдлаар хандсаар ирсэн. Уг нь бол Засгийн газраас энэ асуудлыг дөрвөн ч удаа өргөн барьсан юм шүү. Эдийн засаг, санхүүгийн нөхцөл байдал хүнд учраас зайлшгүй шилжилтийн зохицуулалтыг боловсронгуй болгох шаардлага байна гэж үзсэн хэрэг. Харамсалтай нь Ардын намынхан эсэргүүцсээр УИХ-аар дэмжлэг авч байгаагүй.

-Өнөөдөр тэд засагт хамтарсныхаа дараадэмжлээ?

-Тэглээ. Их том бүлэг болж, шийдлийн Засгийн газар байгуулсны голзорилго биелэв бололтой.

Хамгийн гол нь өрийн таазыг нэмэх нь амьдралд зайлшгүй бий болсон шаардлага гэдгийг Ардын намынхан хүлээн зөвшөөрч байгаа нь нэг алхам.

-Ер нь Ардын намынхан засагт орохын тулд өрийн таазыг барьцаалсан байжээ…

-Санал нэг байна. Өр нэмэхгүй шүү гэж өмнөх Засгийн газрыгнэг ч алхам хийлгээгүй. Зохиомлоор эдийн засгийг боомилж, борцолчихоод засагт хамтрангуутаа өрийн хязгаарыг нэмэхийг дэмжлээ. Тэгэхээр хэнд ч ойлгомжтой байна шүү дээ.Ардын нам давахгүй гэсэн даваагаараа давдаг л юм байна. Уг нь эртхэн энэ давааг давчихсан бол өнөөдрийнх шиг хямрал болохгүй ч байж болох байсан.

-Ардын нам өрийнхязгаарыг нэмэхгүй гэж хэтэрхий их ярьчихсандаа бантаад 60 хувь гэдэг тоог 58 болгуулчихав уу. 60 гэж оруулж ирснийг бид бид буурууллаа, Нэмж өр тавихыг нь хязгаарлалаа гэдэг тайлбар хийх юм болов уу. Гэвч58, 60 хоёрын хооронд ямар ялгаа байгаа юм бэ?

-Зарчмын ялгаа байхгүй шүү дээ. Ерөнхий агуулгаараа өрийн таазыг нэмэгдүүллээ гэдэг нь гол. Тоо нь өөр харагдах боловч агуулга нь нэг.58 байна уу 60 байна уу ямар ч ялгаагүй. Нэмж өр тавихыг хэзээ ч зөвшөөрөхгүй гэдэг байсан хүмүүс өнөөдөр өрийн таазыг нэмье гэдгийгхүлээн зөвшөөрлөө.Их ч барьсан өмхий, багабарьсан ч өмхий.Ардын намынханд ичээд байх хэрэг юу байна.

-Өрийн таазыг 58 хувьд хүргэснээр одоо юу өөрчлөгдөх вэ. Одоо байгаа манай өр гэхэд 55 хувьд хүрчихээд байна гэдэг тооцоо бий. Тэгэхээр нэмж зээл авч болох юм уу?

-Засгийн газар зээл авна л гэсэн үг. Зээлийг өр болгох уу, үгүй юу гэдэг нь өөр хэрэг. Зээлийг ашиглаж чадахгүй бол өр болдог.Ер нь зээлээс бизнесмэнүүд айдаггүй. Зээл төлөх чадавхи бий болгож чадах уу, үгүй юу гэдэг нь асуудалбайдаг. 2015 онд Засгийн газар зээл авна. Гэхдээ дотоодын зах зээлээс авна. Яагаад гэвэлөнөөдөр баталсантоон үзүүлэлтийг харахаар дотоодын зах зээлд гаргах бондын хэмжээгээр өрийн таазыг өсгөчихлөө. Харинхөрөнгө оруулалт татах, гадаадын зах зээл дээр үнэт цаас борлуулах, үгүй ядахад олон улсын байгууллагуудаас хөнгөлөлттэй зээл авах орон зай байхгүй гэсэн үг. Уг нь олон улсын байгууллагаас авч байгаа урт хугацаатай, хүү багатай зээлийг авч ашиглах хэрэгтэй. Өнөөдөр Дэлхийн банкны таван төслийг хэрэгжүүлэх нь зөв гээд гээд УИХ-аас шийдвэр гарчихсан байгаа.Азийн хөгжлийн банкны гурван зээл, Австри улсаас дөрвөн төслийн зээл авахаар баталсан байсан.Гэтэл сая баталж байгаа өрийн тооцоогоор бол эдгээр зээлүүдийг авах энэ орон зай эргэлзээтэй болчихлоо.

-Өрийн таазыг58 хувьд хүргэлээ гээд эдийн засагт нэмэр байх болов уу?

-Огцом үр дүн хүлээх ч хэрэггүй дээ. Одообайгаа амьдралыг тасалдуулчихалгүй өдөр хоногийг залгуулах хэмжээний өөрчлөлт орлоо доо. Энэ утгаар Засгийн газар эдийн засгийг сайжруулах хагас алхам хийлээ. Уг нь эдийн засагтаа дорвитой өсөлт бий болгох өөрчлөлт хийе гэвэл өрийн таазаа хөрөнгө оруулалттайгаа уялдуулан тооцох байсан юм.

-70, 80 хувьд хүргэх байсан гэж үү?

-Засгийн газраас анх орж ирсэн санал нь 70 хувь байсан шүү дээ. Үүний цаана нэлээд тооцоо үндэслэл байсан юм.

-Төсвийн тодотголыг баталчихлаа. Анх орж ирсэн зүйлүүд нь нэлээд өөрчлөгдөв бололтой. Ер нь энэ тодотголын гол учир утга нь юунд байв?

-Нэг зүйлийг гайхаад байна. Энэ УИХ-ын дийлэнх олонхи ньхамтарч Засгийн газар байгуулсан. Тэгсэн хэрнээЗасгийн газрынхаа оруулж ирсэн бодлогыг үндсээр нь өөрчилж, танигдахын аргагүй болголоо.Ерөнхий сайд УИХ-ын индэр дээрээс өнөөдрийн Монголын эдийн засгийн талаар үнэлэлт, дүгнэлт хийгээд “гашуун ч гэсэн ийм арга хэмжээ авъя” гэдгээ зарлаадтөсвийн тодотгол хийх саналаа оруулж ирсэн.Гэтэл УИХ үүнийг нь үндсээр нь өөрчиллөө. Энэ нь эдийнзасгийн хямралыг мэдэрч чадаагүй,гарах арга замаа олж чадахгүй байгаагийн илрэл байх. Нөгөө талаарУИХ, Засгийн газрын бодлого зөрчилдөж байна. УИХ Засгийн газартаа итгэж байна уу гэдэг байдал эндээс үүсч байна. Үүнийг ч УИХ-ын заримгишүүд чуулган дээр хэлсэн.

-Гэхдээ ард түмний гар дээр очих мөнгөнөөс танах тодотголын санааг таныг сайд байхдаа боловсруулсан гэх юм билээ?

-Юу гэж дээ.Би 2015 оны төсвийн төслийг боловсруулсан нь үнэн. Өнгөрсөн аравдугаар сарын 1-нд төслөө өргөн барьсан. ГэвчУИХ хэлэлцээгүй. Харин аравдугаар сарын 16-ны өдөр би Сангийн сайдын албаа өгсөн. Тэр үед2015 оны төсвийг хэлэлцэж эхлээгүй байсан. Дараа нь 2015 оны төсвийг Сангийн сайдгүйгээр хэлэлцэж баталсан.УИХ цэвэрөөрийнхөөтодорхойлсон бодлогоор төсвөө баталсан шүү дээ. Сангийн шинэ сайд нь 2015 оныхоо төсөвттодотгол хийж байна.

Ер нь өөрсдөө будилуулчихаад буруутныг ньгаднаас хайдаг зуршил манай УИХ-д тогтчихож дээ. Сая УИХ-ын чуулган дээр Ж.Батзандан гишүүн “Өмнөх хоёр жилд эдийн засгийг унагаж элгээр нь хэвтүүллээ. Тэр хүмүүстэйхариуцлага тооцох хэрэгтэй. Өрийн хязгаарыг нэмээд өглөө. Та нар сайн ажиллаарай” гэж хэлж байна.ТэгвэлАрдын намын санаачилгаар АН-ын аялдан дагалдсанаар эдийн засгийг уруудах нөхцөлийг УИХ өөрөө бүрдүүлсэн юм шүү. Эдийн засгийн өсч дэвжих боломжийг хааж боочихоодөөрсдөө засаг авангуутаа өрийн хязгаарыг нэмж байгаахүмүүстэйгээхариуцлага тооцохгүй юм уу гэж хэлмээр байна. Эдийн засгийгзохиомлоор агшааж,хязгаарлагдмал нөхцөл үүсгэсэн гол эзэд нь Ардын нам.

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

УИХ-ын гишүүн Б.Бат-Эрдэнэтэй ярилцлаа.

–УИХ-аар төсвийн тодотгол хэлэлцэж байна. Өрийн босгыг 60 хувьд хүргэх үү, үгүй юу гэдэг дээр ч нэлээд яриа өрнөж байгаа. Энэ тал дээр таны бодол ямар байна вэ?

-Хэдхэн сарын өмнө 2015 оны төсвөө баталчихсан. Сүүлийн хоёр жил төсвийн орлого нэмэгдэхгүй, тасалдаж байна гэдэг шүүмжлэлийг тухайн үед өрнүүлж байсан. Тийм учраас төсвийн орлогыг нэмэгдүүлье, царцаасан барилгуудын асуудлыг нэг тийш нь болгоё гэсэн. Цалин тэтгэврийг сүүлийн хоёр жил огт нэмсэнгүй. Ардын намын зүгээс цалин, тэтгэврийг 30-аас доошгүй хувиар нэм гэдэг шаардлагыг тувтан тавьж байлаа. Тийм учраас 2015 оны төсөвт цалин бага хувиар нэмэхээр тусгасан шүү дээ. Ийм байдлаар баталсан төсвөө хоёрхон сарын дараа тодотгоно гээд ороод ирлээ. Бүх намыг нэгтгээд Засгийн газар байгуулчихаад төсвөө тодотгоно гэсэн чинь сахил хүртээд шал дордов гэгч юм болж байна. Цалин тэтгэвэр нэмэх нь битгий хэл, иргэдэд олгодог тэтгэмжийг алга болгоно, татвар нэмнэ гээд оруулаад ирлээ.

Үүнийг дагаад бараа бүтээгдэхүүний үнэ нэмэгдээд ирнэ шүү дээ. Тэгсэн хэрнээ эрх мэдэлтэй, эд хөрөнгөтэй байгаа хэсэгт үйлчлэх таналт, хэмнэлтийн бодлогыг тодотголдоо огтоос тусгаагүй. Жишээ нь архи, тамхи үйлдвэрлэдэг, алтны уурхай эрхэлдэг нөхдүүдийн татварыг хөнгөлнө гээд байна.Ийм байж болох уу даа.

–Хэмнэлт ямар хэлбэрээр байх ёстой юм бэ, таныхаар?

-Хэмнэлт хүн болгонд байх ёстой. Монголчууд бид том хэрэглээтэй байна. Үүндээ бусдыгаа чирээд байх хандлага дийлэнх байна. Монгол ухаан гэдэг чинь юмыг барж биш хэмнэж хэрэглэдэг ухаан. Байгалийн хахир хатуу үед өвлийн идшээ, аргал түлээгээ яаж урт удаан хугацаанд хэрэглэх вэ гэдгээ тооцоолж, хүртээж ирсэн ард түмэн. Энэ зарчмыг би амьдралдаа баримталдаг хүн. Ялангуяа УИХ-д орсноосоо хойш. Олныг төлөөлж яваа хүн сайн үлгэр болох жишээтэй. Надад барья гэвэл Монголын нэг номерт орох том цагаан хөөрөг байна. Монголын бололцоотой бүх хүн тэр хөөргийг авах гэж гуйгаад эзэн нь өгөөгүй юм билээ.”Чамайг л гуйвал өгнө. Тэр хөөрөг танай нутгаас гаралтай юм билээ” гэж хүмүүс хэлсэн. Ховдын Бямбадорж гэж сайхан хүн байлаа. УИХ-ын гишүүн болохоосоо өмнө тэр хүн дээр очиход “Аваргадаа өгөлгүй яахав. Танай нутгийн гаралтай хөөрөг. Нутгийнх нь хүнд өгнө” гээд өгч байлаа. Манай шавь Дагвадорж гэхэд надад 20, 30 мянган ам.долларын үнэтэй алтан цаг өгсөн байдаг. Гэвч би тэр зүйлүүдийг хэрэглэдэггүй. Хэрэглээ бодитой байх ёстой гэж боддог юм. Энгийн утас л барьдаг. Төрийн албанд байгаа хүмүүс гэх мэтчилэнгээр хэрэглээгээ бодитой байлгах хэрэгтэй. Ордны гадаа байгаа том машинуудыг хар даа, та нар. Хашаанд багтахгүй шахам их. Өдөржин нармальдаад л гадаа зогсч байна. Тэрний цаана хичнээн шатахууны зардал гарч байгаа юм бүү мэд. Энэ бүгдийгээ л хэмнэх хэрэгтэй шүү дээ.

Өнөөдөр том том орд газруудыг эрх мэдэлтэй олигархи бүлгүүдөөрийн болгох гээд байна. Сэтгүүлчид та нар харж байдаг юм уу, үгүй юу. Та нар чинькамер энэ тэрээ оруулж ирээд чуулган дээр сууж байвал учиртай байдаг. Гэтэл одоо сэтгүүлчид байнгын хороо, чуулган дээр харагдахаа байж. Яасан гэхээр мэдээлэл авах сүлжээг сайжруулсан учраас зурагтаар бүгдийг харж байгаа л гэх юм. Хол газраас аваад ямар хэмжээнд юу ч болдог юм.

–Дэргэд камер л байхгүй бол үг хэлэх сонирхолгүй байдаг юм уу?

-Хүний харилцаа юм даа. Миний хувьд утсаар ярихаас илүү хүнтэй нүүр нүүрээ харж уулзахыг илүүд үздэг. Бүлээн зүсийг нь харж, халуун сэтгэлээ уудлахыг монголчууд хэзээнээсээ эрхэмлэж ирсэн шүү дээ.

–Өрийн таазын тухайд юу хэлэх вэ?

-Бүгдээрээ хамтарч эвссэн учраас өрийн таазыг нэмээд явах юм шиг байна л даа. Манай өрийн хэмжээ хоног тутам өсч, одоогийн байдлаар ДНБ-ий 55 хувьд хүрчихээд байгаа.

–АН, МАН хамтарсанд нэлээд дургүй байгаа юм аа даа?

-Ямар ч намчирхалгүйгээр улс орныхоо баялгийг ард түмэндээ ашигтайгаар ашиглаж, өмнө нь УИХ-аасгарсан шийдвэр тогтоолуудын хүрээнд ажиллана гэвэл дэмжинэ. 2008 оны сонгуулийн дараа хамтарсан Засгийн газар байгуулсан нэрээр хийсэн гэрээнүүд муу болсон гэдэг нь өнөөдөр батлагдсаар байна. Оюу толгойн орд газраас тэрбум 100 сая долларын борлуулалт хийсэн том компаниас өнөөдөр 70 сая ам.долларыг Монголд оруулна гэж байна. Тэр нь орж байгаа ч юм уу, үгүй юу. Ирэх жил ч гэсэн хоёр тэрбум гаруй ам.долларын борлуулалт хийнэ, тэндээс Монголд 200 сая ам.доллар оногдоно. Үүний талаас илүү хувийг нь өрөндөө суутгаад авчих юм ярьж байгаа шүү дээ. Нөхцөл байдал ийм байхад Оюу толгойн гэрээг сайн болсон гэж хэлэхэд хэцүү. Ийм байдлаар нам дамжсан баян олигархи, гэр бүлүүд нийтийн баялгийг зувчуулах бодлогоо үргэлжлүүлбэл энэ Засгийн газрыг дэмжих ямар ч боломж байхгүй. Шийдлийн гээд байгаа Засгийн газрыг байгуулагдахаас нь эхлээд хараад байхад саар нь давамгайлчихав бололтой. Оруулж ирсэн Төсвийн тодотгол, өрийн таазыг нэмэх гэж байгаа байдал, том ордуудыг явуулахаар шуурхайлж эхэлснээс нь үзвэл шүү дээ.

–Том ордуудыг явуулж байж л манай эдийн засаг сэргэнэ. Үнэндээ өнгөрсөн хоёр жил том ордуудаа эдийн засгийн эргэлтэд оруулах ажлыг гацаасан учраас хөрөнгө оруулалт буурч, хамаг орлого тасарсан байх…

-Эдийн засгийг сэргээх тулгуур нь уул уурхай гэдэг нь зөв байх. Гэхдээ анхнаасаа мордохын хазгай болсон. Оюу толгойн гэрээ хэлэлцээрийг эхнээсээ буруу хийсэн. 2008 онд байгуулагдсан Засгийн газар том ордуудыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулахдаа өөр ашиг сонирхлын үүднээс хандсан болов уу гэж хардаад байгаа юм. Өнөөдөр гадаадын хөрөнгө оруулалт багассан нь урт нэртэй хуультай холбоотой гэж л ярьдаг боллоо. Голын эх, ойн эх сан бүрэлдсэн газрыг монголчууд үеийн үедээ хамгаалж ирсэн. Зах зээлд ороод ашиг арилжаа хөөсөн нийгмийнхээ араншинг дагаад “Алт” хөтөлбөр, Ашигт малтмалын тухай хуулийг баталснаар өнөөдөр ган гачигтай, байгаль экологийн тэнцвэр алдагдаж, зун нь зун болохоо байгаад монголчууд үнэндээ хэцүү байдалд орчихлоо. Харамсалтай нь урт нэртэй хуулийн хэрэгжилтийг бүрэн хангуулах чиглэлээр аль ч Засгийн газар дорвитой ажиллаагүй. Одоо бүр хуулийг бүхэлд нь хүчингүй болгох хуулийн төсөл өргөн барьчихсан байна. Хөрөнгө оруулалт зогссон хамгийн гол шалтгаан бол эхнээсээ ил тод, гэрээ хэлэлцээрээ зөв хийгээгүйгээс үүдэлтэй. Стратегийн ач холбогдолтой салбаруудыг зохицуулах хууль гэдгийг гаргасан нь ч нөлөөлсөн. Гэх мэтээр олон шалтгаантай. Ер нь улс орныг удирдан явуулах бодлогын алдаа ийм үр дүнд хүргэсэн шүү дээ.

–Энэ парламентад шүүмжлэл хэлж байгаа цөөн гишүүдийн нэг та. Гэхдээ та нарыг популизм хийж, ард түмэнд таалагдах гэж байна гэж хэлдэг. Үнэндээ популистуудаас болж хөрөнгө оруулалт буурсан гэдэг дүгнэлтийг ч хийх нь олонтаа…

-Оюу толгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээ анх УИХ-аар орж ирэхэд нь байр сууриа илэрхийлж байлаа. Тухайн үед бид зөвхөн өөрсдийн байр суурь гэхээсээ илүү асуудалд судалгаатай хандаж,эрдэмтэдтэй ярилцаж, санал онолоо солилцсоны үндсэн дээр шүүмжлэл хэлдэг байсан. Тухайн үед бидний шаардаж байсан зүйлүүд зөв байсан нь өнөөдөр батлагдаад л байгаа шүү дээ. Өнөөдрийнх шиг ийм занганд орно шүү гэдгийг тэр үед хэлээд байсан. Бидэнтэй хамт байсан нөхдүүд эрх мэдэлд хүрсэн. Өөрсдийнхөө ярьж байсан асуудлуудыг шийдэх хэмжээнд очсон. Эдийн засгийн хөгжил, уул уурхайн сайд болсон.УИХ-ыг бүхэлд нь мэдэх хэмжээнд хүрсэн. Гэвч бүгд таг алга болсон. Яасан нь мэдэгдэхгүй. Эсвэл “Бид их буруу юм хийж байжээ” гээд одоо уучлал гуйгаад нэг мөр хэлчихвэл амар байх юм. Би лав тав, зургаан жилийн өмнө хэлж байсан байр суурь дээрээ хатуу зогссон хэвээрээ. Тийм болохоор нэг хэсэг нь худлаа эх орончид гэнэ. Зарим нь популист гэж адална. Гэвч байгаа бодитой зүйлийг үнэнээр нь хэлэхээс өөр яах вэ.

–Та сүүлд чуулган дээр алтны роялттай холбоотой үг хэлэх гэсэн боловч тал талаас чинь хашгиралдаад олигтой яриулаагүй. Тэнд хэлж чадаагүй зүйлээ одоо ярьж болно шүү…

-Дэлхийн бусад орнуудад роялт гэдэг үг нэн эртнээс явж ирсэн юм байна. Байгалийнхаа нөөц баялгийг ашиглуулж байгаа учраас ашиг нь ард түмэнд жигд хүртэх ёстой. Тийм учраас баялгийг эзэмшигчийн хувьд төр роялтын татвар авдаг. Байгалийн баялгийнхаа үнэ цэнэ, өртгийг үнэлээд роялтын татварыг тогтоодог юм байна. Гэтэл бид өөрсдийн баялгаа үнэлбэл дэлхийд тэргүүлэх хэмжээнд байна. Ийм давуу тал байхад бид бусдад сул өгч, хямд хоол болгох ёсгүй. Харамсалтай нь хуйвалдаант бүлэглэлүүд ордуудыг яаж үнэ цэнэгүй болгох вэ гэдэг гарц хайдаг. Тийм учраас Монголбанкинд алт тушаавал 2.5 хувийн татвар төлнө гэдэг өөрчлөлт хийсэн шүү дээ. Үүнийг нь ярихаар ундууцаад байна лээ. Яахав УИХ дээр тал талаасаа хэлэлцээд, маргалдаж мэтгэлцсэний үндсэн дээр олонхиороо асуудлыг шийдээд явдаг гэдгийг ойлгодог. Гэхдээ дэндүү хуйвалдаант маягаар явж болохгүй л дээ.

–Нам чинь засагт хамтарчихсан байгаа үед та шүүмжлэл хэлээд байх нь өөртөө дарамт авчрахгүй юу. Ардын нам шүүмжлэл хэлсэн гишүүддээ элэггүй гэдэг шүү дээ…

-Тийм зүйл алхам тутамд л ирнэ шүү дээ.Миний хувьд эх орон ард түмнийхээ нийлэг эрх ашгийн төлөө ажиллах ёстой гэдэг тангараг тавьсан хүн учраас байр суурь дээрээ хатуу зогсох ёстой. Хараад байхад намд албан тушаал сонирхсон, алт эрдэнэс хүсэмжилсэн нэг хэсэг байдаг шиг байгаа юм. Зарим нь нам яана тэрийг дагана, дарга юу гэж хэлнэ биелүүлдэг шиг байгаа юм. Бас ашиг сонирхлоороо нэгдсэн бүлэглэл байдаг бололтой. Ер нь манайд парламентын төлөвшил хэрэгтэй байна. Германд гэхэд тусгай хяналт, хүний эрхийн дэд хороо, аудитын эрх мэдлийг хүртэл сөрөг хүчиндээ өгдөг юм байна. Гэтэл манайх тэгдэггүй. Аль нэг нам нь олон суудалтай болонгуутаа бие даагчдаас эхлээд жижиг, эвсэл намтай хамтраад хүч түрж асуудлыг шийдсээр эцэст нь явах газаргүй намгийн голд суусан шүү дээ. Тэр намгаасаа гарахын тулд одоо парламентад байгаа бүх намыг нэг хөнжилд оруулж авлаа. Ингээд хяналт алга болж байна.Байнгын хороогоор яаж асуудал хэлэлцэж байна, хар. Хэлэлцэж байгаа асуудлыг хариуцдаг сайд нь байнгын хороонд суух ёстой. Сайд нь үзэгдэх нь битгий хэл яамнаас ирж байгаа хүмүүс нь цөөхөн байдаг болж.

–Та бол Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвшээд чамлахааргүй санал авсан хүн. Эргээд харж байхад юу бодогддог вэ?

-Ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвшинэ ямар их хариуцлага, нэр хүнд вэ гэдгийг ойлгодог. Надад 523 мянган хүн надад санал өгсөн. Энэ бол чамлахааргүй итгэл. Тэр хүмүүст баярлаж талархаж явдаг. Туулсан ажил амьдралаа бодоод, олон түмнийхээ санаа бодлыг сонссоны үндсэн дээр өнөөдөр үг хэлж, байр сууриа илэрхийлж явна.

–Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн дараа таныг намдаа нэлээд шүүмжлэлтэй ханддаг болсон гэлцдэг. МАХН руу явна гэдэг яриа ч удаан дагадаг…

-Намаас гарч, орох тухай асуудал байхгүй. Би монгол, тэр дундаа бөх хүн. Монгол ахуйдаа өсч хүмүүжихдээ аливаа тууштай байх чанарыг олж авсан. Болж байгаа асуудлуудад шударга талаас нь хандаж хэлэх зүйл бий. Түүнээс биш одоогийн зарим улстөрчид шиг ар хударгаар элдэв зүйл ярьдаг, гүжир гүтгэлэг тараадаг зүйл огт суралцаагүй.

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

УИХ-ын гишүүн Г.Уянга­тай ярилцлаа.

–Одонтой эхчүүд, жирэм­сэн эмэгтэйчүүд, хүүхдийн мөнгийг танах хэлбэрээр төсвийн тодотгол орж ирсэн. Чуулганаар хэлэлцэхэд нь та ч хатуу үг хэллээ. Таныхаар төсвийн тодотголын энэ таналтыг ямар хэлбэрээр хийх байсан бэ?

-Буруу хэсгийн орлогоос таналтаа эхэлсэн нь Ерөнхий сайдыг, цаашлаад энэ Засгийн газрыг ч хүнд байдалд оруулж мэдэхээр байна. Эмзэг, дундаас доод бүлгийн иргэдийнхээ гар дээр очдог багахаан мөнгийг танаад харин нийгмийн бүлгийн дээд хэсэгт ихээхэн хөнгөлөлт үзүүлж байгаа нь маш буруу. Манай төсвийн гол орлогыг бүрдүүлдэг уул уурхайн экспортоос ордог орлогыг ихээхэн хэмжээгээр бууруулсан нь уул уурхайн компанийн эздэд хөнгөлөлт болж очиж байгаа. Өнгөрсөн жил борлуулалт хамгийн бага үедээ 18 сая тонн нүүрс экспортолсон хэрнээ энэ жил 15 сая болгож гурван сая тонноор бууруулжээ. Гурван саяын экспорт л 300 тэрбум төгрөг. Төмрийн хүдрийн экспортыг гэхэд л 1,6 сая тонноор бууруулжээ. Энэ нь бараг 200 шахам тэрбум төгрөг. Нөгөө хэмнэх гээд байгаа мөнгөний тал нь энэ хоёр бүтээгдэхүүнээс гарч ирж байна. Олон хүнд таалагдахгүй шийдвэр гаргахдаа олонхид таалагдахгүй, үнэхээр буруу шийдвэр гаргаж байна. Дээд хэсэгт нь, газрын баялгаар наймаа хийдэг тэр хэсэгт таалагдахгүй шийдвэрээс өөрчлөлт шинэчлэлтээ эхлэх байсан. Дээрээс нь онцгой албан татварыг монгол төгрөгөөр илэрхийлж төлүүлэхдээ нэг долларыг 1450 төгрөгөөр тооцож авахаар хуулийн төсөл бас орж ирсэн. Архи үйлдвэрлэгч, тамхи импортлогчид гэхэд л энэ хөнгөлөлтөөс 40 тэрбум төгрөгийн татвар завшихаар болж байх жишээтэй. Хуулийн агуулга зөв боловч төсөв хүндэрч, ээжүүд, хүүхдүүдийн мөнгийг хүртэл хасахдаа тулж байгаа энэ үед оновчтой шийдэл биш байна гэж би үзсэн.

Хямралын үед харин ч ядуу хэсгийн нийгмийн хамгааллыг сайжруулж, харин үйлдвэрлэгчдэдээ дэмжлэг урамшуулал хөнгөлөлт олгодог. Төр нь бүсээ чангалж түшмэл хүнд сурталтнуудаа цөөлдөг. Гэтэл энэ Засгийн газар яг эсрэгээр нь хийж байна. Камиказе болох гэж байгаа бол засгаараа л туг тахидаг юм байгаа биз, яахаараа нийгмийн хамгийн эмзэг хэсгийн голыг гогодож байгаа юм гэж би хэлээд байгаа. Хэдхэн жилийн өмнө 85 мянган төрийн албан хаагчийн хийж байсан ажлыг өнөөдөр 185 мянган хүн хийж байна. Тэднийг цөөл, цомхотго хэмнэ. Улс төрийн томилгоогоор дарга болсон хүмүүс ардаа бизнестэй байдаг. Сая дэд сайд болгох хүмүүсийг сонгохдоо сонгуулийн үеэр намдаа 100 саяас дээш төгрөг хандивласныг гол үзүүлэлт болгосон гэсэн. Ийм хүмүүсийг цомхотго, нэг хүн хоёр ажил хийж болохгүй, тийм л 100 саяыг цацах бизнестэй юм бол хямралын үед тэрийгээ өөд нь татвал эдийн засаг сэргэхэд тустай байх. Ингээд бодвол энэ Засаг энэ төр ард түмний биш цөөнх дээдсийн төр болж хувирсан байгаа биз. Ардчиллыг дээдэсчлэл, элитчилэл болгож байна. Ард түмнээ хар масс гэж хочилж байна.

–Монголбанк газрын дарга нараа 60-250 сая төгрөгөөр шагнасан тухай та хэлсэн. Үнэхээр баримттай үнэн зүйл хэлсэн биз дээ. Танд нотлох баримт бий юу. Яагаад гэвэл худлаа гээд таны хэлсэн зүйлийг үгүйсгээд байна л даа?

-Тэд юу гэж бид авсан гэж хэлэх билээ дээ. УИХ ирж шалгахад бэлдээд тушаал шийдвэр гаргаж гар хөлийн үсэг зурж байгаад тийм мөнгө өгнө ч гэж юу байхав. Одоо тэнд хөндлөнгийн аудит оруулж шалгуулах ёстой гэж бодож байна. Монголбанкны тансаглалыг бараг хүн бүхэн мэднэ дээ. Байсгээд л байр сууц, мөнгө төгрөгийг сайн тараадаг. Надад амьд гэрч бол бий.

–Иргэдийн зүгээс дарга нар өөрсдийнхөө төсвийг хасахгүй байж ард түмний халаасыг хоосолж байна гэх шүүмжлэлийг хэлж байгаа. Таны хэлснээр бүсээ тасартал таргалсан дарга нарынтоонд аль аль шатныхан орох вэ. Парламентын гишүүд өөрсдөө багтах уу?

-УИХ-ын гишүүд, сайд нарын зарим нь багтана. Дунд шатны хурган дарга нар, мөн уул уурхайгаас хөлжиж байгаа тэр хэсгийнхэн багтах болов уу. Их хурлын гишүүд бүгдээрээ орохгүй л дээ. Энэ 76 дотор чинь их олон өнгө байгааг нийгэм бас сайн ялгаж, олж харах хэрэгтэй. Мөнгөний тоо мэдэхээ байсан, энд байхаасаа гадаадад амьдардаг хүмүүс олон бий. Чимээгүй сууж байгаад лобби хийж хүссэн шийдвэрээ гаргуулаад яваад байдаг хүмүүс байна. Түүнийг нь гаргахад нь туслаад аялдан дагалдаад явдаг хэсэг байна. Цалингаараа л амьдардаг над мэтийн хүмүүс бас цөөн боловч байна. Энэ чинь олон өнгөтэй, Монголын амьдралын, ард түмний дүр зураг ерөнхийдөөбайж л байгаа.

–Шинээр хоёр татвар бий болгохоор төсвийн тодотголд тусгажээ. Энэ хэр оновчтой шийдэл вэ?

-Бууны, өөрөө явагч хэрэгслийн, нийслэлийн татварууд нь нөгөө л дээд хэсэгт төдий л мэдрэгдэхгүй татварууд. Цаг үе нь одоо биш гэж бодож, алийг нь ч дэмжээгүй. Иргэдийн гар дээр очдог мөнгийг нь хасчихаад цаанаа махаа идэж олдгоос нь ахиад татвар авч байгааг одоо юу гэх юм бэ дээ, төрийн мөлжлөг гэх үү?

–Ч.Сайханбилэг Ерөнхий сайд төсвийг ингэж тодотгоод өрийн таазыг 70 хувьд хүргэснээр эдийн засгийг сэргээнэ гэж хараад байгаа юм болов уу. Үр дүн нь хэр вэ. Та юу гэж бодож байна?

-Өр тавьснаар эдийн засаг сэргэхгүй. Юуны өмнө дотооддоо эмх цэгц дэг журам хэрэгтэй байна. Хөрөнгө оруулалтыг татахаас өмнө орж ирсэн мөнгийг үр ашигтай зөв зарцуулах зөв бодлогоо гаргасан байх нь юу юунаас илүү үгүйлэгдэж байна. Монголд алт, зэс, нүүрс, жонш, төмрийн хүдэр, өнгөт чулуулаг гээд үй олон ашигт малтмал олборлож экспортолж байна. Зөвхөн өнгөрсөн Засгийн үед цоо шинэ 60 уурхай хүлээж авсан шүү дээ. Энэ уурхайнуудын ухаад зарсан манай баялгийн үнэ, олсон мөнгө манай эдийн засаг руу орж ирэхгүй байна шүү дээ. Үүнийг хэн ч хянаж чадахгүй байна. Нөгөө манай шилдэг либеральчдын шүтээд байгаа хөрөнгө оруулагч Оюутолгойн олборлож экспортолж байгаа алт зэсийн хүдэр, түүний мөнгө хаана явдгийг ч мэддэггүй. Олборлож, зарж байгаа ашигт малтмалуудын мөнгө бүгд манай эдийн засагт орж ирдэг бол долларын ханш ингэтэл савлаж, хүмүүсийг ширвэхгүй шүү дээ.

Нөгөө талдаа энэ бүх ашигт малтмалыг зарсан мөнгө бүгд орж ирвэл гуравхан сая хүнтэй зах зээл шингээж чадахгүй нь ойлгомжтой. Ийм л учраас бодлоготой уул уурхай хэрэгтэй байгаа юм. Аль аль уурхайг ямар дэс дараалалтай, хэдэн жилийн хугацаанд олборлох, тэр мөнгөө хэрхэн эдийн засагтаа шингээж, яаж аажим, бат суурьтайгаар эдийн засгаа тэлэх вэ гэдэг иж бүрэн бодлого хэрэгтэй байна.

–Баялаг бүтээгчдээ дэмжье л гээд яриад байгаа шүү дээ. Таны хэлж байгаа шигээр хийвэл их олон уурхайг хаах хэрэгтэй болох байх. Уул уурхай бол баялаг бүтээгчид биш гэж та хэлсэн нь нэлээд уурхайчдын эгдүүг хүргэх шиг болсон?

-Уул уурхайг бизнес гэж хэлэх үнэхээр төвөгтэй байгаа юм аа. Энэ бол банкнаас мөнгө зээлээд ресторан ажиллуулж байгаа, гутал хийж, цамц нэхэж, оймс оёод зарж байгаа бизнесээс арай өөр. Газрын доорх баялгийг тэд бий болгоогүй.

Монголчуудын хэдэн үеийн цус, хөлс, нулимсаар энэ ард түмэнд өвлөгдөж ирсэн хөрөнгө. Их хөрөнгө оруулалт, мөнгө хэрэгтэй нь үнэн. Түүнийг босгож ирж байгаа байх. Гэхдээ баялаг дээр тэр мөнгө босч байгаа. Тэгээд зараад олсон мөнгө нь хөгжлийн суурь болж Монголд үлдэхгүй байгаа шүү дээ. Гадаадаас хөрөнгө олж ирлээ гэдэг, ухдаг ачаад явдаг мөнгө нь нөгөө гадаадын хөрөнгө оруулагчид нь үлддэг. Харин манай шилдэг бизнесмэнүүд дараагийн ордыг ухах гэж дотооддоо лиценз, гадаадад хөрөнгө хайгаад гүйдэг. Ийм байж болох уу. 500, 1000 хүнийг ажлын байраар хангаж байна, төсөвт төдөн төгрөгийн татвар төлж байна гээд л, энэ л та нарт болоо, бусад нь мөнгө олж ирсэн учраас гадныхантай хувааж авна л гэж ярьцгаах юм. Нөхөн сэргээлт хийж байгааг нь бол орой дээрээ тахиж дээдлэн шүтэх аястай болцгоочихож бид. Эцсийн дүндээ уул уурхайгаас орж ирж хуримтлал үүсгэж байгаа юм алга. Хэдхэн хүнийг тасартал баяжуулаад, гадагшаа урсаад алга болж байна. Энэ чинь зөв юм уу. Үнэндээ Монголд бодлогогүй уул уурхайн зовлон л нүүрлээд байна шүү дээ. Ер нь бол баялгийг ард түмэн бүтээдэг. Хөрөнгөтнүүд зохион байгуулагч л юм.

–Таныхаар энэ засгийн газар эдийн засгийг сэргээж хөрөнгө оруулалтыг нэмэг­дүүлэхийн тулд таналтаас өөр ямар бодлого явуулах хэрэгтэй гэж та харж байна вэ?

-Дээр хэлсэнчлэн уул уурхай­гаа цэгцлэх бодлого хамгийн чухал байна. Юуны өмнө бид баялгаа экспортолсон л юм бол тэр мөнгө нь Хонконгийн банкинд биш, Лондонд үл хөдлөх хөрөнгө болж биш, Макаод казиногийн орлого болж биш Монголын банкинд орж ирдэг болмоор байна. Тэгээд бизнес хийе, өөрөө өөрийнхөө амьдралыг босгоё гэж байгаа хүмүүст бага хүүтэй, урт хуга­цаатай зээл болж очдог баймаар байна. Ингэвэл ядаж л долларын ханш ингэ­тэл галзуурч, биднийг багалзуурдаад байхгүй шүү дээ. Үүнийг хийнэ гэдэг нь л хувьсгалтай дүйх ажил болчихоод байна шүү дээ. Түүнээс татвар бодож олж нэмээд, өрийн бичиг гаргаад, хүүхдийн мөнгө хасаад эдийн засгийг өөрчлөхгүй ээ. Орон тоо цомхотгох ч нэг их том бодлого биш, ер нь. Үндсэн ажил руугаа л орохгүй байна л даа, манай аль ч засаг. Барьж авахаас айж бэргээд тойрч гүйгээд байна. Дарга нар нь бодлого бодохоос ч залхуурч, түшмэлүүд нь хэдэн тоо бодохоос залхуурсаар энэ улс баларч байна.

Өр зээлээ эмхэлж цэгцлэх нэг том ажил бас байна. Засгийн төлөх гадаад өрөөс илүүтэй хувийнхны төлөх графикт гадаад өр өнөөдөр Монголыг хямраагаад байна. Энэ бол дахиад л уул уурхай, банк. Тэдний гадаад төлбөрөө хийх хугацаа нь болмогц Монголоос баахан төгрөг доллар болоод гадагшаа урсаж байгаа. Энэ нь долларын хомсдол үүсгэж төгрөгийн ханшийг унагадаг нэг том урсгал болчихоод байна. Өрийн таазаа нэмэхгүйгээр хувийнханд засаг өрийн баталгаа гаргаж өгчихөөд түүнийгээ өөрийнхөө төлөх өрд тооцохгүй байя гэдэг нь хүүхэд нүдээ дарчихаад өөрийгөө бусдад харагдахгүй байна гэж итгэхтэй адил. Өөрөө өөрсдийгөө ингэж хуу^­рах хэрэггүй. Одоо хэ­дэн том компаниа УИХ дуудаж асуудал, зовлонг нь сонсох хэрэгтэй гэж бодож байна. Гарц боломжуудыг хамтаараа хайх хэрэгтэй. Өнөөдөр тэдний асуудал улсын асуудал болчихоод байхад бид нэг их наядын хэмнэлт тойрч хэрэлдээд суух нь оновчтой биш байна гэж би харж байна. Миний бие гишүүдтэйгээ хамтраад энэ ажлыг санаачилж хийе гэж бодож байна.

–Ер нь өнөөдөр УИХ-ын түвшинд танаас өөр шүүмжлэлхэлэх хүн ховор байна. Энэ утгаараа та энэ парламентын сөрөг хүчний үүргийг гүйцэтгээд байна уу даа?

-Сөрөөд нураагаад, гацаагаад байя гэж бодоод, тэгж ажиллаад байгаа юм надад үнэндээ алга. Тэр ч байтугай Монголын төрд сөрөг хүчин гэж байх ёсгүй гэж би үздэг. Бүгд бие биеэ үгүйсгэдэг сөрөг хүчин биш, Монголын төлөөх нэг бодлоготой, түүнийгээ хэрэгжүүлэхийн төлөө бүгд эерэг хүчин байж ажиллах ёстой гэж үздэг. Алунгоо эхийн таван сумын үлгэрийг парламентын таван намд ярьж өгөх цаг болсон гэж боддог.

Гэхдээ энэ чинь “эвтэй бай” гэхээр л эвлэчихдэг юм биш шүү дээ. 25 жилийн турш биднийг, ерөөс улс үндэстэн, ард иргэдийг бүгдийг нь хооронд нь салгах систем үйлчилсэн байна. Үүнийг өөрчилж үндэснийхээ эрх ашгийн төлөө нэг байдаг системийг бүрдүүлэх Үндсэн хуулиа яаралтай ярьж хиймээр байна. Эвийг ингэж л бий болгоно. Одоо бол зөв зүйл санаачлахаар явдаггүй, буруу нь маш хурдан яваад байгааг та нар өөрсдөө харж л байгаа биз дээ.

Буруу зарчим дээр эвсээд зөвийг нь нийлж боорлоод байхаар хэлэх үгээ хэлэх л ёстой. Ингэх л гэж би сонгогдсон. Ядаж л болохгүй байгаа юмны талаарх мэдээллүүд иргэдэд ил тод хүрч байвал миний энд байсны нэг хэрэг гэж бодох юм. Тэртээх 1980-аад оны сүүлч шиг “Ардчилал ил тод байдал олон ургальч үзэл хэрэгтэй” гэж дахиад ярих хэмжээнд энэ улс хүрсэн байна шүү дээ.

–Гэхдээ таны шүүмжлэлт байр суурийг популизм хийж байна гэж үнэлэх нь бий?

-Одоо намайг юм яри­хаар популизм гэдэг ганц үгээр л хариулдаг болж дээ. Өөр үндэслэл, хариу тэдэнд байхгүй. Би ганц жи­шээ хэлье. Гацууртын ордыг стратегийн ордод оруулж Урт нэртэй хуулиас бултуулаад олборлуулах гээд л УИХ шийдэх гэж байна, бас л лобби. Гэтэл тэнд чинь Хүннүгийн үеийн булш бунхан хэдэн зуугаараа байна. Дөнгөж арваадыг нь л малтаж гаргаад байгаа. Хүн төрөлхтний түүхэнд Монгол нутагт анхны төрт улс үүссэнийг, монголчуудыг өвөг Хүннү нар мөн гэдгийг батлах дэлхийн хаанаас ч олдохгүй үй олон олдвор зөвхөн энд байна. Дэлхийн бүх түүхчид Ноён уулаар Монголыг мэддэг юм билээ. Эрмитажид байгаа Хүннү хивс, ноён уулын олдворыг бид бүгд мэддэг. Энэ чинь монгол үндэстний юм, үүнийг 50 тн алтаар арилжиж болох юм уу. Бид чинь дэлхийн түүхэнд төрт улс байгуулж явсан цөөхөн үндэстний нэг. Гарцаагүй ийм зүйл дээр би эсэргүүцэх байтугай л юм болох байх. Ажил гацаалаа, эсвэл популизм хийлээ гэцгээх юм. Үүнийг хамгаалах нь үндэсний эрх ашиг уу, эсвэл популизм уу.

Өмнө нь 40 тонн алтыг нь анхны тогтвортой байдлын гэрээгээр ямар ч татваргүй аваад Монголыг 2,8 тэрбумын өрөнд оруулчихаад явчихсан нөхөр нэрээ өөрчлөөд одоо Ноён уулыг чинь ухнаа гээд ирж байхад л Монголын төр солонгос савангийн дуурийн ой санамжаа алдсан хүн шигөгөөд л явуулах нь байна шүү дээ. Ийм сериал найруулаад байгаа хүмүүс популист уу, түүнийг нь хэлсэн би популист уу. Чухамдаа тэр Тогтвортой байдлын гэрээг анх зурсан нөхөр л “популист” энэ тэр гэх мэт нэр хоч зохиож эд нарынхаа чихэнд шивнэж, эд нар нь түүнийг нь тоть шиг давтахаар өөрийнхөө ухаантайг гайхаж явдаг гэнэ билээ. Учир нь “Тогтвортой байдлын гэрээ”-ний нэрийг ХОГ гэж өөрчлөөд Монголыг тонож байгаа нөгөө л гадныханд долигонож яваа. Би чадлаараа лобби хийж л байна. Тэднийг дийлэх эсэхийг мэдэхгүй л байна. Гэхдээ та нар ч гэсэн популист болохоос айлгүй Ноён уулын төлөө дуугараад өгөөч.

–Ер нь таны шүүмжлэл дарга нарын шийдвэр гаргах түвшинд нөлөөлөх нь ховор. Тэгэхээр та бүх зүйлийг сөрөх шаардлага байна уу?

-Бүх зүйлийг сөрдөггүй. Болохгүй зүйлийг л сөрдөг. Их олон зүйл сөрж байгаа бол их олон юм болохгүй байгаа нь л тэр байх даа, миний нүдээр. Харин миний үйл ажиллагаа томоохон үр дүнд хүргэж байсан зүйл бол бий. Улс төрийн намуудыг сонгуульд бэлэн мөнгө амладаггүй болгосон, сонгуулийн хуульд намуудын сонгуулийн мөрийн хөтөлбөрт аудит хийдэг болсон зэрэг бол манай холбооны зохион байгуулсан тэмцлийн үр дүн гэж хардаг. Энэ бол хамгийн том нөлөөлөл.

Өнөөдөр ч миний үг хэл, үйл ажиллагаа Монголын улс төрийг зөв болгох чиглэлд хувь нэмрээ оруулж, зохих нөлөөгөө үзүүлж байгаа байх аа. Сөрөх зүйл байвал хэн нэгэн юу гэхийг даанч нэг тоохгүй сөрөх л болно. Дэмжих зүйлээ бол хэлж байгаад дэмжээд л явдаг. Харин нийгэм, сэтгүүлчид өөрөө сөрж байгааг нь илүү хараад дэмжлэг, магтаал сайшаалыг үл тоодог болсон шүү дээ. Санал тоолбол би ганцаардах үе байдаг учраас үргэлж өөрийнхөөрөө шийдэж чадахгүй байна, дандаа миний зөв байх алба үгүй, ЗГ-ын асуудлаар Х.Баттулга бид хоёр л сөрөг өгсөн. Яахав энэ бол ардчилал.

Гэхдээ би энд байгаагийн хувьд болох болохгүйг хэлээд байя, харин иргэд түүний дагуу төр засгаа шахах ёстой шүү дээ. Ингэвэл иргэдийн зөв гэж бодсон асуудал шийдэгдэнэ. Би танхимд ч, гудамжинд ч зэрэг ажиллахад заримдаа бие хүрэлцэхгүй юм бас байна. Хүмүүс санаа зовсондоо л надаас шаарддаг байх л даа, жагс, уулзалт хий, хууль өргөн барь, судалгаа хий л гэнэ. Энэ бүхнийг хийж л байна. Гэтэл одоо гудамж эзгүй, би энд л нөгөө мэргэн хүний хэлдгээр “сүгсэлзэж” байх шив. Энэ олон асуудал хуримтлагдсаар нэг өдөр тэсэрвэл эд нар яах юм бол. Гэхдээ энд дандаа л идэх уухын донтон байдаг юм биш, бас хамтрахдаа хамтраад ойлголцохдоо ойлголцоод явж л байна. Олон зөв бодолтон байна.

–Та ажил хэрэгч санал гаргаад дэмжээд хамтраад явбал яадаг юм бэ?

-Бас л дээр хэлсэн шиг харахгүй байгаа хэрэг л дээ. Бид хамтарч их зүйл хийдэг. Өмнөх Засгийн газартай Түрээсийн хууль дээр хамтраад ажиллаад явсан, энэ засагтай ч гэсэн хуулиуд дээрээ хамтрахдаа хамтраад л явна. Манай эмэгтэйчүүд хүүхэд харах үйлчилгээний, тамхины хууль дээр ямар санаа нэгтэй байгаа нь үлгэр жишээ болж харагдахгүй байгаа бол харамсалтай л байна. Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлийн тухай хууль өөрчлөлт оруулах тухай миний санаачилсан хуулийн төслийг дэмжиж хэлэлцүүлэх ажлыг МАН-ын бүлгийнхэн дэмжсэн гэх мэт хамтарч хийдэг, ойлголцдог зүйл зөрдгөөсөө арай л илүү байдаг гэж би санадаг.

–Таныг МҮАН-аас гарч С.Ганбаатар болон хамтдаа гудамжинд жагсаж явсан нөхдийнхөө хамт өөр нам байгуулна гэдэг яриа ч гарсан байна. Энэ үнэн үү?

-Хүмүүс, олон нийт хүлээн зөвшөөрч, дэмжиж байгаа хүмүүсээ нэгдэжнийлээсэй, нурж байгаа улс орныг босгож ирэх хүчин болчих юм биш байгаа гэсэн горьдлого хүлээлт байгаа юм байна л гэж ойлгосон.

–Хоёрдугаар сарын 9-нд цуглаж намаа зарлах гэж байгаа гэсэн яриа ч бас гарсан байна лээ?

-Ирэх сарын 9-нд Магнай болон бидний хамтран зохион бай­гуу­лах цуглааныг л янз бүрээр тайлбарлаад байгаа байх.

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

УИХ-ын гишүүн Б.Чойжилсүрэнтэй ярилцлаа.

-2015 оны төсвийн тодотголыг Засгийн газраас өргөн барилаа. Ямар байдлаар орж ирсэн байна вэ?

-Манай бүлэг нэгдүгээр сарын 5-нд хуралдаж,бүлгийн ажлын хэсгээбайгууллаа. Ахлагчаар нь намайг сонгосон. Гэхдээ ажлын хэсэг саналаа нэгтгээгүй учраас хувь гишүүнийхээ үүднээс ярья. Энэ бол манай намын байр суурь биш шүү.2015 оны төсвийн орлогыг үнэндээ зохиомлоор баталсан. Харин шинэ Засгийн газар байгуулагдаад төсвийн тодотголыг оруулаад ирлээ. 900 орчим тэрбум төгрөгийн таналт хийнэ. Ингээд ирэх онд эдийн засгийн өсөлтийг 7.1 хувьд барина гэсэн зорилт тавьж байгаа юм билээ. Магадгүй Сангийн яамгоомой хандчихав уу гэдэг бодол байна.

-Таналт багадсан гэж үү?

-Бага байна гэж үзэж байгаа.Засгийн газрын оруулж ирсэн таналтүнэндээ өөдрөг байна.Би зүүний үзэлтэй хүн. Гэхдээ өнөөдрийн нөхцөл байдал биднийг зүүн, баруун гэж ялгаралгүйгээр ажиллахыгсануулаад байна.Тийм учраас хөнжлийнхөө хэрээр хөлөө жийсэн төсөв батлах шаардлага тулгарлаа. 2014 оны эхний 11 сарын гүйцэтгэлээр манайд 800 гаруй сая ам.долларын гадаадын хөрөнгө оруулалт орж иржээ.Ийм байхад бид онцгой горимд шилжихээс өөр арга байхгүй.Манай экспортын гол нэрийн бүтээгдэхүүн болох зэс, нүүрсний үнэ дэлхийн зах зээл дээр 2017 он хүртэл өсөхгүй гэсэн прогноз байна. Тийм учраас бид валютын хомсдлоос гарахгүй байх магадлал өндөр байна шүү дээ.

-Тэгээд юу юу танахаар болчихов оо?

-Засгийн газраас өргөн барьсан төсөлд одонтой эхчүүдэд өгдөг мөнгийг зааг ялгаатай олгоё гэдэг санал орж ирсэн байна. Тэр нь юу гэсэн үг гэхээрбага хүүхэд нь 18 нас хүрсэн бол тэр ээжид одонгийн мөнгө олгохгүй байхаар тусгажээ. Хүүхдийн мөнгийг зөвхөн зорилтот бүлэгт олгоё гэж байна. 2015 онд 500 сая төгрөгөөс дээш санхүүжилт авах обьектуудын санхүүжилтийг хоёр дахин буулгахаар оруулж ирж. Энэ болхүнд шийдвэрүүд.Эдийн засаг хүндэрчихсэн үед өөр яах билээ. Гэхдэээнэ заалтуудыг тэр чигээр нь батлах уу, үгүй юу гэдгийг одоо хэлж мэдэхгүй.Хэлэлцүүлгийн явцад өөрчлөгдөж ч магадгүй.

-Зөвхөн иргэдийн гар дээр ирдэг мөнгийг хаслаа.Дарга нарын хэрэглээг танасангүй гэдэг шүүмжлэл байна. Үнэндээ бүсээ чангалахаас өөр аргагүй болсон болдээр, дооргүй л таналтад өртөх нь шударга байх.УИХ-ын гишүүн, сайд, дарга, яам, агентлагийнтүвшинд таналт хийж болохгүй юм уу?

-Танах ёстой.

-Жишээлбэл та УИХ-ын гишүүнийхээ хувьд ямар хэрэглээнээсээ татгалзаж чадах вэ?

-УИХ-ын гишүүд утасны төлбөр авахгүй байж болно. Бензин шутахуун, унааны мөнгө гэж шальтай юм байдаггүй юм. Гэхдээ түүнээс татгалзаж болжбайна. Би хувьдаататгалзахад бэлэн байна.Өөрзардлуудыг танаж болно.Дэд сайдгүй байсан ч яахав гэх мэтийнсаналууд гишүүдийн зүгээс гарч байна. Хүслээр болдог болэдийн засгийн хүнд нөхцөлд УИХ-ын гишүүд 2016 оны сонгууль байхгүй шүү гэж бодоод популизм хийхгүйгээр ажиллаж, хүнд байдлаас гармаар байгаа юм.

-Ийм саналуудыг танай намын бүлгээс оруулж ирэх юм байна гэж ойлголоо…

-Магадгүй. Гэхдээ ажлын хэсгийн гишүүд цуглаж хуралдаагүй байна. Мэдээж ийм саналууд гаргахын тулд холбогдох яам тамгын газруудаас судалгаа авна л даа.

-Төсвийн тодотголыг дагалдаад хоёр төрлийн татвар шинээр бий болго­хоор хуулийнтөсөл боловс­руулжээ. Энэ талаар ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Хуучин автотээврийн хэрэгслийн татвар гэж байсан. Үл хөдлөх хөрөнгө, малын хөлийн, бууны татварыг нийлүүлээд ийм томъёололд оруулж байгаа юм байна. Дээд босгыг нь интервалтай тогтооно гэнэ. Жишээ нь үл хөдлөх хөрөнгийн татвар хоёр хувь байсан бол одоо гурав хүртэл хувь байж болно гэдэг байдлаар оруулж иржээ. Бууны татварыг нэмэх нь. Нэг толгой малаас мянга хүртэлх төгрөгийн татвар авахаар төсөлд тусгажээ. Дээрээс нь нийслэл хотын албан татвар гэдэг юм байна. Нийслэлийн нутаг дэвсгэрт үйл ажиллагаа явуулж байгаа хүн борлуулалтын үнийн дүнгийнхээ нэг хүртэл хувийг татварт өгөхөөр тусгажээ. Энэ нь инфляцийг хөөргөхөд нөлөөлнө. Тиймээс би хувьдаа энэ татваруудыгдэмжихгүй байна.Татварыг нэмж болно, багасгаж болно. Огт хөдөлгөхгүй ч байсан болно. Гэхдээ ийм хүндрэлийн үед татвар нэмж хямралаас гарч байсан жишээ дэлхийд ховор шүү.

-Татвар нэмж орлогоо өсгөхгээд байгаа байх л даа…

-Ийм татвар бий болгосноор төсөв ямар хэмжээний хөрөнгө төвлөрөх юм гэдэг зарцуулалтыг нь хийгээгүй орхисон байна. Тэгэхээр энэ татваруудыг батлахгүй байхад төсөвт ямар нэгэн нөлөө байхгүй. Тийм учраас эсэргүүцэж байна. Засгийн газраас оруулж ирсэн төсөлд нэг дэвшилттэй зүйл бий. Тэр нь Хөгжлийн банкнаас санхүүжүүлж байгаа улсын төсвөөс эргэн төлөгдөх нөхцөлтэй төслүүдийг төсөвт суулгаж байна.

-Өрийн таазыг 70 хувьд хүргэх саналыг МАНдэмжиж байгаа юм шиг байна.Танай намынхан өрийн босгыг хэзээ ч нэмүүлэхгүй гээд өмнөх засгийн үед гэдийсэн. Одоо харах нь ээ, улс орноо бодсондоо биш засагт орохын тулд тэгж барьцаалж байжээ гэж бодогдохоор байна…

-Тийм зүйл байхгүй ээ. Даваа гаригт болсон манай бүлгийн хуралдааны уур амьсгалыг харахад гишүүд бараг бүгдээрээ өрийн таазыг нэмэгдүүлэхийн эсрэг байна лээ.

Хэрэв манай нам өрийн таазыг нэмэхгүй гэдэг байр сууриа хадгалбал УИХ дээр энэ санал дэмжигдэхгүй байх бололцоо бий. Яагаад гэвэл энэ асуудлыг УИХ-ын гишүүдийн гуравны хоёрын саналаар шийддэг шүү дээ.

Зээл авбал түр зуурын амь тариа л хийнэ. Түүнээс биш эдийн засаг бүрмөсөн сэргэхгүй шүү дээ. Өнөөдөр өрийн таазыг ДНБ-ий 40 хувьд барина гэсэн хуулийн заалттай.Харамсалтай нь өмнөх Засгийн газрын үед Чингэс, Самурай зэрэг бонд гаргасан учраас өнөөдөр Монгол Улсын өрийн хэмжээ хуулиасаа хэтрээд 55 хувьд хүрчихээд байна. Нэгэнт ийм байдал үүсчихсэн учраасөрийн таазыг нэмнэ гээд байгаа бол хуульдаа өөрчлөлт оруулаад өрийн босгыг ДНБ-ий 55 хувьд нь барьчихъя. Үүнээс цааш нэмж зээл авч, өрийн таазыг 70 хувьд хүргэх шаардлагагүй гэдэг асуудал байж болох юм.

2017 онд байдал хүндэрнэ гэдгийг хүн бүхэн мэдэж байгаа. Яагаад гэвэл бондын өрийг төлж эхэлнэ. Дампуурлын байдалд хүрч болзошгүй. Одоо жаахан мөнгө орж ирдэг юм бол доллар оруулж ирдэг, оруулсан хөрөнгөө нөхдөг төслүүдэд зарцуулах хэрэгтэй. Сургууль, цэцэрлэг барьж,замтавих нь буруу биш. Гэхдээ үүнийг зээлийн мөнгөөр бий болгож болохгүй. Үүнийгээ ухамсарлаж, алдаагаа засах ёстой.Одоо байгаа 55 хувьд нь барьчихъя. Нэмж зээл аваад яах юм. Нэгэнт хууль зөрчсөн байдалд хүрчихсэн учраас 55 хувьд нь хүргээд хуулиа өөрчилье. Үүнээс цааш нэмж зээл авахгүй гээд байгаа юм.

-Мэдээж танай нам хүлээн зөвшөөрсөн учраас хамтарсан Засгийн газар нь өрийн таазыг нэмэгдүүлэх тухай төслөө өргөн барьсан байх…

-Засгийн газрын гишүүдийн зургаа нь л Ардын намынх. Тиймээс Ардын намын бодлогыг хэрэгжүүлэх боломж хомс шүү дээ.

-Ардын нам эрх баригч болчихсон. Тиймээс танай намынханд шаардах эрх байхгүй, ажил хийх үүрэг л оногдсон гэж ойлгоод байгаа…

-Засгийн газар байгуулагдаад удаагүй байна. Мэдээж тодорхой саналууд гаргаж, түүнийгээ хэрэгжүүлэхийн төлөө явна шүү дээ.

-Та бол зүгээр л танах хэрэгтэй гээд байна.Тэгвэлтаны яриад байгаа ажлуудыг хийхийн тулд мөнгө хэрэгтэй. Энэ мөнгийгзээл авахгүйгээр яаж олох юм бэ?

-Хамгийн амар байдлаас асуудлыг шийдэхийн тулд зээл авахаа л яриад байх юм.Манай зээлжих зэрэглэл муудсан учраас бага хүүтэй зээл ч олдохгүй шүү дээ. Үүний оронд гадаадын хөрөнгө оруулалтаа нэмэгдүүлэх хэрэгтэй байна. Импортоо багасгаж, дотооддоо орлох бүтээгдэхүүнээ үйлдвэрлэх хэрэгтэй.Валютын хомсдлоос гарах нь чухал байна. Энэ чиглэлд юу хийхээ шийдлийн Засгийн газар танилцуулах хэрэгтэй.Эхний ээлжинд бүсээ чангалъя. Бодит байдалтайгаа эвлэрч таналт хийх хэрэгтэй.Та нарын мөнгөтэй, мөнгөгүй бид амьдарч чадна гэдэг мессежийг гадныханд өгье. Монголдвалют болж үлдэх бүх зүйлээ экспортод гаргая. Түүхий эд, боловсруулсан бүтээгдэхүүн гээд юу байдаг юм тэр бүгдээ гаргаж, хөрөнгө оруулалтыг татъя.Хамаагүй нэг ам.долларыг дөрөв, таван ам.доллар болгож өсгөх төслүүд хэрэгжүүлнэ гэвэл бонд гаргахыг зөвшөөрөхийг үгүйсгэхгүй.

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

УИХ-ын гишүүн, Сангийн сайд асанЧ.Улаантай ярилцлаа.

–Таныг сайд байхдаа эхнэрийнхээ компанидбаахан тендер өгч, идэж уусан тухай мэдээлэл цацагдах боллоо. Та өөрөө юу хэлэх вэ?

-Намайг эзгүй хойгуур ийм юм болжээ.Сонин хэвлэл, сайтуудаар шуугиулсан байна. Гэхдээ зарим хэвлэл ялангуяа танай сонин асуудлыг олон эх сурвалжаас тодруулж, үнэн мөнийг нь олох гэж хандсан байна. Тэр яригдаад байгаа асуудлаар төрийн байгууллагын хариуцлагатай ажилтнууд, компанийн удирдах хүмүүс тодорхой тайлбар өгчээ. Энэ бүхнээс миний нэр холбогдсон тэр мэдээлэл ор үндэсгүй худлаа гэдэг нь харагдаж байна шүү дээ.Дуулиан шуугиан дэгдээх, гүтгэлэг хийх сонирхол зарим хүнд байсан бололтой.

–Та хаашаа яваад ирсэн юм бэ. Сангийн сайдын албаа өгснөөс хойш хэвлэ­лээр ч ярьсангүй. Таныг гомдоод алга болчихсон гэдэг яриа ч гарч байлаа…

-Гадаад томилолтоор ажиллаад ирлээ. Би ажлаа өгөхдөө ч шинэ Засгийн газрыг байгуулагдахад ч УИХ-ын чуулган дээр байр сууриа илэрхийлсэн. Өнгөрсөн 2.5 жилийн хугацаанд өдөр шөнөгүй нойр хоолгүй ажлын төлөө зүтгэлээ. Тиймээс биеэ эмчлүүлэхээс эхлээд амжуулах асуудал байлаа. Гомдсон, тунирхсан гэх яриа бол өчүүхэн амьтдын бодож явдаг зүйл. Би албан тушаалыг авч, өгч сурсан хүн. Ер нь албан тушаалыг авах, өгөх нь гол биш жинхэнэ эзэн нь байж хийж бүтээх нь чухал байдаг. Хэн нэгэн даргаас албан тушаал аваагүй, олон түмний итгэл төрийн шийдвэрээр л авч, өгч байна. Хэн нэгэнд гомдоод, хэн нэгнийг баярлуулаад байх шаардлага байхгүй.

-“Сүвэн уул” гэдэг компани үнэхээр танай эхнэрийнх юм уу?

-“Сүвэн уул” гэдэг компанийгогт мэдэхгүй.Өмнө нь надад ямар нэгэн хэлбэрээр дуулдаж, танигдаж байгаагүй. Би болоод манайхнаас хэнтэй нь ч холбоогүй.

–Тэр компанид та нэг удаа тусалж байсан юм биш үү?

-Тийм асуудал байхгүй. Энэ нэрийг өмнө нь нэг л удаа сонсч байсан. Хууль журмын дагуу үйл ажиллагаагаа явуулж буй бол төрийн алба дэмжих л ёстой шүү дээ.

–Хэзээ, ямар байдлаар сонсч байсан юм бэ?

-Хувийн сонирхлын үүднээс Сангийн сайдын хувиар юм уу, УИХ-ын гишүүний үүргээр ямар нэгэн компанид туслах бололцоо хязгаарлагдмал шүү. Бизнесийн орчин бүрдүү­лэх, эрх зүйн зохицуулалтын асуудлаар зөвлөгөө өгнө гэх мэтээр. Монгол Улсад үйлчилж байгаа хууль дүрмээр бол Сангийн сайдын албан тушаалтаннэг ч тендер шалгаруулах мэдэлгүй байдаг. Сангийн сайд танил талдаа тендер өгсөн гэдэг мэдээлэл угаасаа зохиомол. Ийм зүйл хүсээд надаас дэмжлэг авч чадаагүй хүмүүсийн гоморхол биз.Тендерийг зарлаж, үнэлж, дүгнэсэн, хуулиар эрх олгогдсонбайгууллагууд нь тэр ажил, асуудлаа хариуцдаг юм.

-“Сүвэн уул” компанийнзахирлыгта таньдаггүй гэж үү?

-Танихгүй. Компанийнх нь эзэн өөрөө тодруулга өгсөн байсан шүү дээ. “Ч.Улаан гэдэг хүнийг танихгүй” гэж. Тэгэхээр минийхолбогдсон гээд байгаа тендерийн дуулиан шуугиан иш үндэсгүй худлаа, зохиомол гүтгэлэг. Энэ бол хэн нэг хүний бодож олсон зохиомол зүйл байна. Хамгийн гол нь тэр хүмүүс энэ шуугианыг намайг эзгүйд хэвлэлээр цацаж, ирэнгүүтсайтуудаас авчихсан байна.Эндээс нь харахад л зохиомол гэдэг нь тодорхой байгаа биз. Дуулиан болгосон бүх мэдээлэл баримтаар няцаагдана.

–Ямар баримтаар…

-УБЕГ-аас “Сүвэн уул” гэдэг компанийг хэн хэзээ, ямар зорилготойгоор байгуулсан бэ гэдэг мэдээллийг аваад харахад болно шүү дээ.Яг энэ мэдээллийг би бүртгэлийн газраас албан ёсоор авахаар хандсан байгаа.Түүнчлэн хэвлэлээр миний талаар цацсан мэдээлэлд дурдсан үнийн дүн,тоо баримт цөмзохиомол юм билээ. Худалдан авах ажиллагааны газраас энэ талаар албан ёсоор мэдэгдсэн байна. “Энэ бол манайхаас зарласан тендерүүдийн жагсаалтад байхгүй” гэжээ. Худалдан авах ажиллагааны газар, мөн харьяа яамдаар дамжуулан тендерүүд зарлагддаг. Тэр болгоны жагсаалтыг гаргуулж, хариуцсан байгууллагуудаас нь тодорхой тайлбар авахаар хандсан байгаа.

Хэвлэлийн байгуулла­гуудаас ч албан ёсны тайлбар шаардана. Яагаад гэвэл тэр мэдээллийг дуулиан шуугиан болгосноор УИХ-ын гишүүн миний нэр төрд халдаад зогсоогүй, төрийн захиргааны байгууллагын үйл ажиллагаанд, тодорхой аж ахуйн нэгжийн бизнесийн нэр төрд халдсан үйлдэл болсон.Тиймээс үнэн мөнийг нь олж, нийгэмд зарлах ёстой. Тэгэхгүй болцаашдаа намын эв нэгдэл, үйл хэрэгт харшилж,намын олон мянган дэмжигчдийн сэтгэлд сэв суулгах юм.

–Танай эхнэрийн дүү та­ван тендерийнх нь мөн­гийг Сангийн яамнаас гар­гуулж авсан гэдэг зүйл тэр мэдээлэлд дурдагдсан байсан…

-Тэр заасан өдөрт нь тийм гүйлгээ хийгдсэн эсэхийг санхүүжилтийн мэ­дээ тайлангаас үзчих боломж­той. Сангийн яаман дээр хү­лээг­дэж байгаа болон ол­гогдсон санхүүжилтийн мэдээ тайлан нь тодоор тавигд­даг юм шүү дээ. Шилэн дансны тогтолцоонд аль эрт шилжчихсэн.

–Тэгвэл ийм худлаа зүйлийг хэн тараах болсон юм бол. Уг нь хүнийг ор үндэсгүй гүтгэвэл хуулийн хариуцлага хүлээнэ гэдгийг мэддэг л баймаар юм…

-Хэн энэ үлгэрийг зохиож, хэн дэвэргэж, хэн зохион байгуулалттайгаар цацав гэдгийг би гадарлаж байна. Улс төрд энэ олон жил явахдаа юу эсийг үзэхэв. Иймэрхүү зүйлийг тайлаад уншчих чадвар, улс төрийн мэдрэмж надад байна.Сэдэл, өрнөл, санаархал нь ойлгомжтой, хэвшсэн хоцрогдсон арга барил шүү. Мэдээж хэвлэлийнхэн өөрсдөө ийм зүйл бодож олоогүй нь тодорхой. Дуулиан шуугианд дуртай учраас бие биеэсээ ишлэл авч, тэр мэдээллийг цацаж, нэг үгээр гэнэн үйлдэл гаргасан байх. Магадгүй хувь хүний нэр төрд халдаж, хууль зөрчсөн гэдгээ мэдээгүй ч байж мэднэ.Хэвлэлийн байгууллага, сайтууд надаас уучлалт гуйх биз. Уучлал хүсвэл мэдээж би уучилна. Ирсэн мэдээллийг магадлалгүйгээр гаргасандаа хүлцэл өчье гээд гаргадаг шүү дээ.Дээрээс нь “Энэ мэдээлэл танай нам дотроос ирсэн шүү” гэдгийг олон байгууллага, хүмүүс хэлж байна.

–Мэдээж танай намынх­наас энэ мэдээллийг явуу­лаад байна уу гэдэг хардлага бий. Тэгвэл яагаад…

-Ийм дуулианыг дэгдээ­сэн хүмүүс надад их ойрхон байгаа. Манай намын хариуцлагатай хурал дээр протоколтой, эзэнтэй, гэрчтэйгээранх яригдсан асуудал. Тэр үед “Элдэв хардлага сэрдлэгээс үүдсэн, иш үндэсгүй зүйл ярьж байна. Нухацтай хандаарай” гэдгийг нь хэлж байсан.

–Хэн гэдгийг нь шууд хэлчихэж болохгүй юм уу?

-Тэр тухай одоо хэлэхгүй. Чадахгүй мөртөө том дарга болохыг мөрөөдсөн төрийн жижигхэн албан хаагч, олигтой мэдээ ч биччихэж чадахгүй хэрнээ дуулиан шуугиан дэгдээхдээ гаршсан шалихгүй сэтгүүлч, мөнгөтэй болоход нь, тендер авахад нь тус болоогүйдгоморхсонатаархахаас өөрийг мэдэхгүй хорчин нөхдийн хийсэн зүйл.Ер нь өнөөдөр дуулиан шуугиан хов хорыг хүн бүхэн сонирхдог, итгэдэг болчихсон сонин цаг үе ирчихэж дээ. Жирийн ажилтнаасаа эхлээд дарга даамал хүртлээ хов хор, наймаа тохироо гэхээр нүд нь гялалзаж, чих нь соотгонож, хэл амаа билүүддэг болсон байна. Хальт мульт сонсч, хазгай муруй ойлгочихоод түүнийгээ ургуулж бодоод,нэмж чимээд явдаг энэ муу зуршлаасаа салах хэрэгтэй. Гэтэл салах нь битгий хэл энэ үйлдлээ зөвтгөж, хардаж сэрдэх эрх бидэнд бий гэж ярьцгаадаг. Нийгмийн гажуудал болчихсон тэр үйлдлийг нь зарим нэг хурган дарга нар битүүхэндэвэргэж, өөгшүүлж далд ашиг хонжоо хайж байгаа нь нууц биш.

–Сүүлийн үед МАХН–ын­хан хагарч бутраад байгаа юм шиг байна. Юунаас болоод байгаа юм бэ?

-Асуудал нь Ч.Улаан гэдэг хүндээ биш. Магадгүй санаархал байх. Нийтийн анхаарлыг өөр зүйлд хан­дуулах гэсэн байж болох юм.Өнөөдөр манай намын гишүүд дэмжигчид олон асуултадхариулт авч чадахгүй эргэл­зэж, гайхаж, санаа зовж бай­гаа. Засгийн газрыг яагаад огцруулав.МАХН шинэ Засгийн газарт орсон нь зөв үү, буруу юу. Нам хэнтэй хамтарч түншилж байна, нам дотор хагарал, хугарал байна уу, эрх мэдэл албан тушаалын хуваарилалт яаж явж байна, бид юуны төлөө тэмцэж, юу хүртэж байна гэдэгт гишүүд хариулт шаардаж байна. Үүнд өгөх үнэн зөв хариултаас бултаж,анхаарлыг өөр зүйл рүү чиглүүлэх санаархал шүү дээ. Түүнийх нь золиосонд мань мэт өртөж байхыг үгүйсгэхгүй. Ер нь хор ховонд оролцдоггүй, худлаа үнэн юм зохиож ярьдаггүй, хатуу ч гэсэн үнэн үгтэй, удаан ч гэсэн зөв явдалтай нэгнээ ад үздэг, харддаг, сэрддэг гажуудал аль ч намд байна.

–Танай намынхан үнэхээр хагарч, бутраад учраа олохоо байчихжээ…

-Хагарал, бутрал гэж сүржин яримааргүй байна. Үнэндээ хагарал бутрал гэдэг бол нэг цул байсан юм задарч сарнихыг хэлэх биз. Гэтэл манай намаас эхлээд өнөөдрийн Монголын улс төрийн намуудад нэг цул, үзэл бодол, үйл ажиллагаа арга барил суугаагүй. Тэгэхээр хагарал бутрал гэхээсээ илүү намуудын төлөвших явцдаа гаргаж байгаа гажуудал гэж үзэж байна.Нам бол үзэл бодол нэгтэй хамт олны бүрдэл. Манай намын үзэл баримтлал шударга ёсны, улс орны хөгжил дэвшлийн төлөө чиглэдэг. Тиймээс энэ үзэл бодлын дор янз бүрийн хүн нэгдэж байгаа. Эр, эм, хар шар, баян ядуу, дарга цэрэг гээд янз бүрийн хүн нэгдсэн.Тэднийзорилго үйл ажиллагааг нэг чигт хандуулж, нэгтгэх үүрэг нь намд оногдож байдаг. Харамсалтай нь өнөөдөр аль ч нам ялгаагүй фракц, нутаг нуга, анги хамсаатан, тэр бүү хэл бизнесийн эрх ашгаараа нэгдсэн хэсэг бүлгийн хуваагдалд орчихоод байна. Манай нам ч ийм байдлаар мөн чанараа алдчихаад байна.Төрийн үйл ажиллагаа эрхлэх чадавхи нь бүрэлдэж амжаагүй, гудамж талбайн задгай тоглогч чанар нь давамгайлсан тулга тойрсон явган яриа хов хор, хардлага сэрдлэг, гүтгэлэг гүжирдлэг хөөцөлдсөн л байдалтай болж байна.

–МАХН–ыгН.Энхбаяр гэдэг нэг хүний нам болчих­лоо гэдэг шүүмжлэл бий.Үнэндээ Д.Тэрбишдагва, Ч.Улаан, О.Чулуунбат нарын хүмүүсийг намынхан нь үзэхээ байсан.Та нар ч даргатайгаа таарахаа байсан гэлцэх юм…

-Бүх үйл явц олон түмний нүдэнд ил байна шүү дээ. Хоорондоо муудалцаад, бие биеэ үзэж чадахгүй болчихсон юм байхгүй. Гэхдээ анхаарах асуудал байгаа. Бид бол том зорилго, эрх ашгийн төлөө тэмцэж байгаа хүмүүс. Гэтэл ойрхон харсан түр зуурын хожоо албан тушаал горьдсон бусармаг хүмүүс хурган дарга нар хов зөөж, яс хаяж биднийг хооронд нь тэрсэлдүүлж байна.Санал зөрөлдсөн асуудал байж болно шүү дээ. Үнэндээ бидМАХН-ыг сонгуульд оролцох чадавхтай болгож, амжилттай оруулахын төлөө бүхий л чадлаараа зүтгэсэн. Шинэчлэн байгуулагдаад нэг л жил болж байсан намаа парламентын нам болголоо. Тэр үед бид нэг зүйлийг ярьж байлаа, ард түмэн ч нэг л зүйлийг хүсч байсан. Товчхондоо ард түмэн МАНАН-гаас салгаад өгөөчээ гэдэг л сонголт хийсэн шүү дээ. Шударга ёс эвсэл МАНАН үүсгэгч хоёр намын дундуур тусгаарлагч болж орж ирээд төрийн тэнцвэрийг хадгалах үүрэг хүлээсэн юм.

Харамсалтай нь өнөөдөр тусгаарлагч биш шууд дамжуу­лагч, МАНАН-г бүрдүүлэгч хүчин болчих гээд байна.

–Үүнээс болоод л үл ойлголцлууд нь зөрчилдөөд байна уу?

-Н.Алтанхуягийн шинэчлэ­лийн Засгийн газарт МАНАН-гийн үед явж байсан бодлогыг өөрчилье, гажуудлыг засъя гэдэг зорилгоор бид орж ажилласан.

Ингээд ажиллах явцад Д.Тэр­бишдагваас эхлээд бид­ний зүгээс манай нам төрийн тэнцвэрийг хадгалагч улс тө­рийн хүчин байх ёстой гэсэн хатуу байр суурьтай байв. Гэтэл манайхан идэв­хийлэн оролцсоор байгаад шинэчлэлийн Засгийн газ­раа огц­руулчихлаа. Энэ мэт асуудлаас үүдэж санал нэгдэх, нэгдэхгүй зүйлүүдгараад л байна. Миний хувьд хэзээд намын эрх ашгийн төлөө дуугарна. Хэнд ч ая тал засахгүй. Зарчмын байр сууриа баримталж, нийтлэг эрх ашгийг дээдэлнэ. Тулга тойрсон хэрүүл шуугианаар, гомдол тунирхлаар асуудалд ханддаггүй.

–Намын шахалтаар Сан­гийн сайдын ажлаа өгсөн гэдгээ та чуулган дээр хэлсэн л дээ…

-Сангийн яам бүтцийн өөрчлөлтөд ороогүй. Харин ч нэмэлт ачаа чиг үүрэг авахаар болж зохион байгуулагдсан.Тэгэхээр Ч.Улаан гэдэг хүн бүтцийн өөрчлөлтөөр ажлаа өгөөгүй. Хүн даруухан байх нь чухал боловч үнэнийг хэлэхгүй бол тэнэг хэрэг болно гэж суут хүн хэлсэн байдаг. Сангийн сайдын ажлаа муу хийгээгүй гэж УИХ дүгнэсэн. Тийм болохоор намын бодлогоор ажлаа өглөө гэдгээ хэлсэн.Харамсалтай нь өнөөдөрУлаан сайд их хэмжээний хөрөнгө мөнгө идэж, уусан учраас ажлаас нь өөрчилсөн гэдэг мессежийг олон түмэнд өгөхийг оролдоод байх шиг.

–Сайд байсан хүмүүсээ намын санхүүжилтэд нэмэр болсонгүй, ялангуяанамын байрны мөнгийг босгосонгүй гэдэг үндэслэлээр Н.Энх­баяр дарга түлхсэн гэх юм билээ…

-Олон хүний бодол, таамаглал ортой л байдаг биз дээ.Мэдээжийн хэрэг төрийн албан хаагчид хүн бүрийн хүсэл мөрөөдлийн хэмжээнд хүртэлажиллаж хүсэл мөрөөдлийг нь гүйцэлдүүлж чадахгүй. Бүхнийг хуулийн хүрээнд шийддэгзарчмаар ажилласан даа. Энэ бол миний ажил, амьдралынхаа турш баримталж ирсэн зарчим юм.Үүнээсээ хэзээ ч ухраагүй. Тэгээд ч Сангийн сайд гэдэг бол найзгүй, найраагүй алба шүү дээ. Энэ ажлыг гурван удаа авч, гурван удаа өглөө. Тэр болгонд зарчмын байр сууринаас асуудалд ханддаг. Ер нь Шинэчлэлийн Засгийн газарт Сангийн яам өөрийн гэсэн нүүр царайтай,бас нөлөөтэй, бодлого чиглэлтэй, үр дүнтэйажиллаж байлаа.Үүнийг хэн ч үгүйсгэхгүй.Аливаа юмны учир олоогүй, аялдан дагаж хөөрцөглөсөн нөхдүүдийн нөлөөнд автаж, нам шийдвэр гаргаагүй гэж үзээд сайдын албаа нэр төртэйгээр өгсөн. Хамгийн гол нь төр засагт ажиллаж, намынхаа гишүүдийн нүүр царай болж байх учиртай гэжхичээж зүтгэсэн юм. Энэ маань дунд тушаалын даамлуудын болон илүү харж, ихийг горьдсон хүмүүсийн санаа бодолд нийцээгүй байх.

–Та сайдын ажлаа өгөхдөө яамныхандаа хандаж ерөөл хэлсэн байсан. Яагаад тэгсэн юм бэ?

-Яам салбарынхан маань миний мэргэжлийн хамт олон, мөрөөдлийн биелэл, бахархал маань юм.

–Ингэхэд таныг Сангийн сайд болчихоод эхнэрийнхээ дүү нарыг ажилд авсан гэ­дэг хэл ам их байдаг болол­той…

-Би аливаа хүнийг ажилд авахдаа зөвхөн ажил төрлийн шалгуурыг урьтал болгодог. Мэдлэг чадвар, дадлага туршлага, хичээл зүтгэлийг нь харж хэнийг ч шалгаруулж ажилд авдаг. Тухайн ажилдаа тэнцэх шаардлагыг хангаж байгаа болхэн ч байсан надтай, надгүй хаана ч ажил­лана. Хувийн жижиг сажиг ховоор хөөцөлдөж,атаархаж жөтөөрхөж явдаг нь өчүүхэн байгаагийн шалгуур биз дээ.

–Одоо таныг МАХН–аас гарах байх гэж таамагласан хүн их байх шиг байна?

-Намаа солих бодол төрж байгаагүй өдий хүрлээ.Анхэлссэн уугуул намдаа л байна. МАХН-ыг сүхбаатарынхны бахархал болсон жанжин Сүхбаатар үүсгэн байгуулсан гэдгээр нь хүйн холбоотой байдаг.Хамгийн гол нь өнөөдөр энэ намаа цэвэршүүлж, бэхжүүлж, төлөвшүүлж авах нь чухал байна.Намд байгаа төлөвшиж амжаагүй гишүүд дэмжигч, явцуу эрх ашгаасаа салж чадахгүй зарим дарга даамлуудад асуудал байна.

–Н.Энхбаяр даргыг хэлээд байна уу?

-Нам гэдэг олон мян­ган гишүүнтэй бүтэц бүрэлдэ­хүүнтэй том байгууллага. Дарга нарт хошуу дэвсч гүйдэг, худлаа үнэн ярьж, эв эвддэг шөвөгчид их шүү. Манай намын дарга нарын хоорондяс хаяж, тэрсэлдүүлж, гишүүдийг намын даргатай нь хагаралдуулахыг хичээдэг хүмүүс байгаа.Тэдний үгэнд автах эсэх нь хувь хүний хүмүүжил, итгэл үнэмшлээс л болох байх даа.Би лав ийм зүйлд ач холбогдол өгдөггүй.Их үйл хэргийнхээ төлөө өчүүхэн ховыг хаяж чаддаг хүмүүжилтэй. Дарга дагаж далдганадаггүй, сайд дагаж салбаганадаггүй зан чанар маань хүмүүст таалагддаггүй биз дээ. Удирдагч хүн мууг сайнаас нь ялгаж, салгаж чаддаг байх хэрэгтэй.

–Хоёулаа арай өөр сэдэв рүү оръё. Шинэчлэлийн Засгийн газрын алдаа, оноо юунд байсан гэж дүгнэж байна вэ?

-Н.Алтанхуягийн тэргүүл­сэн шинэчлэлийн Засгийн газар ажлын төлөө зүтгэсэн. Бидний бодож, төлөвлөж, эхлүүлсэн ажлыг эхнээсээ ойлгоод дэмжээд явсан бол маш тодорхой, илүү тодорхой үр дүн гарах байсан.Гэвч харамсалтай нь үр дүн гарахгүй байх тийм нөхцөл үүсгэсэн. Засгийн газарт өөрчлөлт хийхээс өөр аргагүй байдлыг бий болгосон шүү дээ. Хамгийн гол нь олонхи нь бодлого дээрээ тууштай зогсч, олонхио итгэл үнэмшил болгож чадаагүй нь алдаа байсан. УИХ-д байгаа цөөнх болсон хүчин Засгийн газрын үйл ажиллагааг үгүйсгэж, хааж, боож, эсэргүүцэж бай­сан. Хариуцлага хүлээж төр засгийг бүрдүүлсэн олонхи нэгдсэн бодлоготой, зохион байгуулалттай тууштай байж эвсэж хамтарсан намуудаа дэмжиж, итгэж ажилласан бол болох л байсан. Цөөн­хийн шүүмжлэлд дийлдэж, Засгийн газартаа үл итгэж, хувийн тоглолт хийж, амар хялбар шүүмжлэлгүй амьдрал мөрөөдөж, тэднийг аялдан дагаж, тал засаж, бөөрөнхийлж, бас далд хожоо харж, овлигогүйтсэн нь алдаа болжээ гэж үзэж байна.Ийм байдлаас болоод Засгийн газар бодлогоо хэрэгжүүлж чадаагүй. Үнэнийг хэлэхэд Н.Алтанхуягийн Засгийн газар огцорсноор бүтээн байгуулах ажлын оргил үе зогслоо.

–Ч.Сайханбилэгийн Зас­гийн газарт ажил хийх боломж үлдээгүй гэсэн үг үү. Энэ Засгийн газар бүтээн байгуулалтын төслүүдийг урагшлуулна гэж зоригтой дуугараад байгаа шүү дээ?

-Одоо бол яриа шүү дээ. Үнэн хэрэгтээ ямар ч боломж үлдээгүй байх.

–Яагаад?

-Бүтээн байгуулалтын ажлыг идэвхтэй явуулахгүй байх бүх нөхцөлийг өмнө нь бүрдүүлчихсэн. Одоо өөрөө өөрсдийнхөө тавьсан хавхыг гишгэчихсэн байгаа.Тийм учраас жилийн хугацаанд огцом өөрчлөлт, дэвшил гарна гэж би хувьдаа бодохгүй байна. Өмнө тавьсан хавхнуудаа суллаад буруугаа хүлээгээд алдаагаа засаад явж чадах юм уу Ардын нам.

–Жишээ нь ямар алдаа…

-Бүтээн байгуулалтын ажил өрнүүлье,нэмэгдэл эх үүсвэр дайчилъя гээд Чингэс бонд гаргасан. Эхний ээлжийн 1.5 тэрбум ам.долларыгаваад ажил дөнгөж эхлэнгүүт бүгдийг зогсоосон. Одоо дахиад хөгжлийн эх үүсвэр татах боломж байгаа юм уу.Оюу толгойн төслөө засч залруулъя гэсэн боловч чадаагүй. Гадна, дотноос шахсаар байгаад ямар ч өөрчлөлт ороогүй. Тэгэхээр Оюу толгойгоос харагдаж үзэг­дэх том үр дүн ойрын ирээдүйд хүлээх хэрэггүй. Зөвхөн өмнөхөө зөвтгөж, барьцаа лавшруулахыг л бодно. Гадныхан МАНАН-г эрхэндээ оруулчихсан биз дээ. Өмнө нь тавьсан их өр авлагыг барагдуулж дуусаагүй. Хүний хөгжил сан нэг их наяд төгрөгийн өртэй байна. Урьдчилаад авсан зээлээ хүүтэй нь хамт төлөх гэж үйлээ үзэж байгаа. Тийм учраас эдийн засгийн чадавх боломжийн талаасаа, цаг хугацаа гадаад дотоод орчин нөхцөл талаасаа хязгаарлагдмал байна. Дээрээс нь бодлогын том өөрчлөлт хийж чадаагүй. Жишээ ньтөсвийн гадна байсан Чингэс бондыг төсөвт оруулсангүй гэж хоёр жил шүүмжилсэн хэрнээ сая төсөвт тусгаад оруулаад иртэл болохгүй гэдэг шийдвэр гаргасан.Орон нутагт төсвийн эрх мэдлийг шилжүүлье гээд байсан мөртөөцаг нь болоогүй гээд буцаачихсан. Энэ мэтээр үг үйлдэл хоёр нь хол зөрөөд явчихаж байхад яаж өөрчлөлт хийх юм бэ. Өөрсдийнхөө хийсэн энэ хавхнаас гарч чадах юм уу. Харин ч өмнөх МАНАН-тсан бодлогоо сэргээн хэрэгжүүлэх гээд байгаа биш юм уу.

–УИХ–ын бий болгосон хавхыг та хэлээд байх шиг байна. Гэхдээ таны ажилласан Засгийн газар энэ дэгээг бий болгосон гэдэг шүүмжийг хүлээн зөвшөөрөхгүй юу?

-Өнгөрсөн хоёр жилийн хугацаанд энэ хавхыг УИХ тавьчихсан. МАН-ын шахалтаар АН-ын аялдан дагалдсанаар хавх тавигдсан. Тиймээс энэ Зас­гийн газрын ажлыгөөдрө­гөөр харахад үнэмшил багатай.

–Ардын намынхан бидэн­гүйгээр энэ улсыг авч явж чадахгүй нь гээд засагт ор­лоо.Тэгэхээр чадах байлгүй дээ…

-Харж л байя. Амьдрал үнэний шалгуур шүү дээ.

–Энэ хүнд байдлаас гарахын тулд ер ньямар бодлого хэрэгтэй юм бол. Та юу гэж бодож байна вэ?

-Хэлж мэдэхгүй байна. Би байтугай Засгийн газар өөрөө ямар бодлого хэрэгтэйг хэлж амжаагүй байгаа юм биш үү.Засгийн газар ийм бодлого хэрэгжүүлнэ гэдэг мөрийн хөтөлбөрөө оруулж ирээд УИХ-аар батлуулах ёстой.Харамсалтай нь тэгж оруулж ирсэн юм одоогоор алга. Шинэчлэлийн Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх юм уу. Тийм гэвэл бүтэхгүй шүү дээ. Яагаад гэвэл өнөөдрийн нөхцөл байдал өөрчлөгдчихсөн, Засгийн газар солигдчихсон байна.

–Н.Алтанхуягийн Засгийн газар огцроогүй бол энэ бод­ло­гоо л хэрэгжүүлж таа­рах байх. Нөхцөл байдал өөрчлөгдсөн гээд өөр бодло­го гаргаж ирэх байсан юм уу?

-Тэр бол өөр хэрэг. Эхнээс нь үе шаттай хэрэгжүүлж байсан бодлогоо үргэлжлүүлэх байсан. Гэтэл шинэчлэлийн Засгийн газар огцроод хэрэгжүүлж байсан бодлого нь өөрчлөгдчихөөд байна шүү дээ.Ер нь 1990 оноос хойш Монгол Улсад байгуулагдсан Засгийн газруудын тэн хагас нь УИХ-аар батлуулсанөөрийн гэсэн мөрийн хөтөлбөргүйявж ирсэн байдаг. Яг тэр байдлаар энэ Засгийн газар явж магадгүй байна шүү.

–Сангийн сайдгүйгээр2015 оны төсвийг баталлаа. Тэр төслийг мэдээж та боловсруулсан байх. Яг ямар төсөв болчихов оо?

-Миний боловсруулсан төсвийн бодлого, үзүүлэлт,зорилго нь бүгд өөрчлөгдсөн учраас би ажлаа дуртайяа өгсөн хэрэг шүү дээ. Миний өргөн барьсан төсвийн бодлого сая батлагдсан төсөлд байхгүй.Үндсэндээ түр зуурын гэдэг юм уу Засгийн газар нь огцор­чихсон эзэнгүй бодлого хэрэг­жүү­лэх механизмгүй төсөв баталсан. Ирэх оны төсвийг тодотгоно гэж байгаа нь үүнээс үүдэлтэй. Одоо шинэ Засгийн газар бий боллоо. Ул суурьтай тодотгох байлгүй. Эдийн засаг, санхүүгийнхээ дотоод гадаад нөхцөл байдалд нийцсэн бодитой төсөв болгож тодотгоосой гэж хүлээж байна.

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

Монгол Улсын сайд М.Энхсайхантай ярилцлаа.

-ТаМонгол Улсын сайдаар томилогдлоо.Таныг Монголын уул уурхай, ашигт малтмалын салбарын том төслүүдийг хариуцан ажиллах юм байна гэж ойлгосон. Яг ямар төслүүд дээр вэ гэдэг жагсаалт нь гарсан болов уу?

-Юуны өмнө Монгол Улсын эдийн засаг маш хүндхэн байна гэдгээс яриагаа эхэлье. Шуудхан хэлэхэд бидэнд мөнгө алгагээд хэлчихвэл ойлгомжтой болох биз ээ. Мэдээж шалтгаан хайвал олон. Гадаад, дотоод олон шалтгаантай.

Буруутан хайвал бүр буруутна. Хамгийн гол нь хүндхэн цагийн өмнө монголчууд ирсэн шүү гэдгийг хэлмээр байна. УИХ-д суудалтай намууд энэ байдлыг илүүтэй ойлгож байгаа тул хоосон улстөржилтөө хойш тавьж хэр хэрэндээ Засгийн газарт хувь нэмэр оруулж нэгдэж ажиллахаар боллоо.

Үүнийг том ололт гэмээр санагдаж байна. УИХтомоохон бүтээн байгуулалтын асуудал хариуцсан Монгол Улсын сайд хэмээх албан тушаалтан бий болгов. Чухам ямар төслүүд дээр ажиллах вэ гэдгийг Ерөнхий сайд зохицуулж байхаар хуульчилсан юм билээ. Мега төсөл гэж хамгийн их ярьсан хүн нь би. Тэгээд ч Тавантолгойн цахилгаан станцын төслийг удирдаж байсан учраас намайг энэ ажилд томилох санал тавьсан. Миний хувьд эхэндээ дурамжхан байсан. Гэсэнхэдий ч Монгол маань хүнд байдалд орчихлоо, хүн бүр чадлаараа зүтгэхээс өөр замгүй гэжбодож энэ албыг нь авлаа.

-Таныхаар өнөөдөр Монголд хичнээн мега төсөл байна вэ. Хүмүүс бол Оюу толгой, Таван толгой, төмөр замын төслүүдийг л мэдэхээс цаашгүй байна…

-Мега төсөл гэж хөрөнгө оруулалтын үнийн дүн нь тэрбумаар хэмжигдэх, хэтэрхий улс төржилтийг дагуулдаг, дэд бүтэц сул хөгжсөн газар байгуулагдах хүндрэл бэрхшээл ихтэй, эрсдэл өндөртэй, олон оролцогчтой тэр хэмжээгээрээ зөрчил ихтэй төслүүдийг хэлдэг.Мега төсөл бол бие даасан эдийн засгийн ухаан гэж хэлж болохоор юм. Хамгийн бага судлагдсан. Мега төслийн хандлага нь одоохондоо баялгийг бүтээгч байхаасаа илүүтэй баялгийг устгагч тал руу түлхүү байна.Тиймээс мега төсөлд болгоомжтой, шинжлэх ухаанлаг,судалгаа тооцоотой хандах шаардлагатай. Мега төсөл ньарга зүй, шийдлийн эрэмбэ шаардсан ажил юм. Шинэ төрлийн үзэгдэл учраас алдаа бага гаргах үүднээс шинэ алба бий болгосон гэж ойлгож байна. Монголд хэр баргийн төсөл Мега болох байх. Оюу Толгой, Тавантолгой, Төмөр зам, Тавантолгойн цахилгаан станц, Эгийн голын усан цахилгаан станц төслүүд гарцаагүй Мега төсөл. Эдгээр төслүүд нь өөр хоорондоо уялдаатай, боловсруулалтын түвшин харилцан адилгүй, алдаа мадаг ихтэй харагдаж байгаа. Нэг нь нурахад бусад нь хагарч мэдэхээр эмзэгхэн байгаа. Мега төслийн амжилтаас Монголын цаашдын ирээдүй хамаарч байгаа. Миний хувьд чадах бүхнээ хийнэ. Гэхдээ богинохон хугацаагаар ажиллах Засгийн газарт олон төсөл рүү анхаарал хандуулах бололцоо байхгүй гэж бодож байна.

-Тэгэхээр та одоо юу хийнэ гэсэн үг вэ?

-Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Оюу толгой, Тавантолгой, Төмөр зам гээд томоохон төслүүд дээр задлан шинжилгээ хийх үүрэг өгсөн. Энэ үүргийг биелүүлэхээс ажлаа эхлээд явж байна.Цаг хугацааны хувьд тулгамдаад байгаа Тавантолгойн ордод хөрөнгө оруулагчийг тодруулах уралдаант шалгаруулалтыг зохион байгуулах, шалгарсан хөрөнгө оруулагчтай гэрээ хэлэлцээ хийх ажлын хэсгийн даргаар Ерөнхий сайд намайг тавьсан. Үнэндээ ажил ундарч байна. Таван толгойн нүүрсний ордод хөрөнгө оруулагч тодруулах төслийн хувьд тендер нь эрт зарлагдсан. Шалгаруулалт нь хугацаа хожимдох маягтай байгаа. Цаг алдах нь хөрөнгө оруулагчдын эрмэлзлэлийг мохоодог гэдгийгиш үндэс болгон алдаа оноогүй шуурхай ажиллах төлөвлөгөөтэй байна. Хөрөнгө оруулагчийг тодруулах нэг хэрэг, нөгөө асуудал нь тэдэнтэй гэрээ хэлцэл хийх том ажил байгаа.

-Таван толгойд хөрөнгө оруулах сонирхолтой оролцогчдын ирүүлсэн “Санхүүгийн санал”-ыг баасан гаригт задалжээ.Аль нь хамгийн боломжтой санал ирүүлсэн бэ. Энэ талаар бодитой мэдээлэл өгөх хүн та л байна…

-Өмнөх Засгийн газар шийдвэрээ гаргаад олон улсын уралдаант шалгаруулалт зарласан юм билээ. Нийтдээ зургаан компанид урилга хүргүүлснээс үндсэндээ хоёр компаниас санал ирүүлж, бусад нь талархлаа илэрхийлсэн захидал ирүүлжээ. Нэг нь Пибоди компани, нөгөөдөх нь Сумитомо-Энержи ресурс-Шинхуа компаниудын консорциум.Нэг үе нүүрсний үнэ тэнгэрт хадаж байхад манай Таван толгойг сонирхогч олон улс байж. Бүгд л мөнгөө хийнэ гэдэг байсан. Одоо тийм улс бараг байхгүй болж дээ. Алдагдсан боломжийн хойноос харуусаад яахав, нөхцөл байдалдаа зохицоод шуурхай ажилласан нь дээр гэж бодож байгаа. Ямар ч байсан санхүүгийн саналыг нь задалсан. Ажлын хэсгийнхэн тухайн саналыг судалж, Монголын эрх ашигт нийцэх саналыг хэн өгсөн байна вэ гэдгийг харьцуулна. Манай ажлын хэсэг шуурхай ажиллаж удахгүй хөрөнгө оруулагчийг зарлах болно. Хөрөнгө оруулагч тодорсноор бүх юм сайхан боллоо гэсэн үг биш. Тэдэнтэй амжилттай хэлэлцээ хийх үүрэг ажлын хэсэгт ногдож байгаа.

-Чайна Шинхуа Энер­жи, Сумитомо корпо­раци, Энержи Ресурс ХХК-ийн хамтарсан түнш­лэл болон Пибоди Энержи корпорацийн төлөөлөгчидтэй уулзсан байна. Ямар яриа өрнөсөн бэ. Эднээс алийг нь Та­ван толгойн хөрөнгө оруу­лагчаар сонгох юм бол?

-Ажлын хэсгийн даргын хувьд уралдаант шалгаруулалтын өмнө компаниудын төлөөлөгч нартай тусгайлан уулзалт хийж, ирүүлсэн саналдаа хэрхэн тайлбар хийхийг нь сонссон. Мөн бид тодруулах зүйлээ асуусан. Тэдэнд мөн талархал илэрхийлсэн. Уралдаант шалгаруулалтын болзолд ороогүй ч Монгол улсын иргэдэд тараасан 1072 хувьцаанд шийдэл хамтран олох ёстой гэдэгт байр сууриа илэрхийлсэн. Мөн Монголын нүүрсний экспорт Хятад болон бусад том зах зээлд хүрэх ёстой талаар ярилцсан.

-Гэрээний нөхцөл, шаардлага ямар байх бол гэдгийг мэдээж хүмүүс сонирхож байгаа. Ашиггүй гэрээ болчих вий гэж санаа зовних хүмүүс бий. Таван толгойгоос Монголд орж ирэх ашгийг яаж тооцоолж байгаа вэ?

-Би ажлаа ил тодоор хийх болно. Угаасаа Мега төсөл мэдээллийн ил тод байдлыг шаарддаг амьтан. Эс бөгөөс үхчихдэг юм.

-Ерөнхий тооцооллоор Таван толгойн ажил яг хэзээ эхлэх вэ?

-Гэрээг богинохон хугацаанд амжилттай хийх хэрэгтэй. Тийм бололцоо байгаа гэж бодож байна.

Яагаад гэвэл хөрөнгө оруулалтын эрсдлийг үндсэндээ хөрөнгө оруулагч тал үүрнэ. Гэхдээ Засгийн газар өөрийнхөө үүрэх ёстой хариуцлагыг мөн үүрэх ёстой. Хавар гэхэд ажил эхэлчихвэл Монголд маань хэрэгтэйсэн.

-Өнөөдөр гацаанд орчихсон Оюу толгой төслийгурагшлуулахын тулд эхний ээлжинд одоо ямар алхам хийх вэ. Зарим хүмүүс энэ төсөл гацаанаас гарахгүй гэдэг дүгнэлт ч хийчихсэн байна…

Оюу толгойн ил уурхай сайн ажиллаж байгаа. Харин далд уурхайн төсөл гацсан шалтгаан нь өөрөө онол, арга зүйн тайлбартай юм. Би энэ талаар төрийн тэргүүнд танилцуулгаа хүргүүлсэн.

Ерөнхий сайд, УИХ-ын дарга энэ талаар мэдэж байгаа. Одоогоор хуучин инерциэ хадгалан талууд хэлэлцээний хуучин форматыг ашиглаж байна. Миний хувьд Рио Тинтотой хийж буй хэлэлцээнд шууд оролцсон юм алга. Илүү тодорхой мэдээг Эрдэнэс Оюу толгой компанийн захирал Да.Ганболдоос асуух хэрэгтэй.

-Оюу толгойгхүчтэй шүүмжлэгчдийн зүгээсгэрээнд өөрчлөлт оруу­лах хэрэгтэй гэдэг. Мон­голын эзэмших 34 хувийг нэмэгдүүлэх, аль эсвэл за­рах тухай мөнхөд ярьц­гаадаг. Энэ тал дээр та ямар байр суурьтай байна?

-Оюу толгой төсөлд Монголын оролцоо 34 хувь байгааг бидний монголчуудын олсон том амжилт гэжбодож байна. 34 хувиа амжилт хэмээн бодож байгаа тул миний хувьд тэр хувиа зарах, худалдах бодолгүй гэдэг нь ойлгомжтой байх аа.

-Ер нь Стратегийн орд нэрийдлээр энэ том ордуудыг дарга нарын “хоол” болгодог.Аливаа зүйл төрийн мэдэлд очихоороо ажил нь гацдаг. Тиймээс хувьд байсан нь дээр гэдэг үзэлтэй хүн олон бий. Та ямар байр суурьтай байдаг вэ?

-Мега төсөл өөрөө том гэдэг утгаараа том улс төржилтийн орчинд хийгддэг. Хардлага сэрдлэг дагуулах нь энүүхэнд. Тиймээс үр дүнтэй ажиллахын тулд мега төсөл тойрсон мэдээлэл ил тод байх учиртай юм. Үүний төлөө ажиллана. Дээр нь том төсөлд иргэний хяналт заавал байх ёстой. Үүний төлөө ажиллана. Урьд өмнө гаргаж байсан энэ алдааг засч шинэ төслүүд дээр шинэ соёл бий болгох шаардлагатай гэж бодож байна.

-Тухайлбал, иргэний хяналтыг яаж бий болгох хэрэгтэй гэж та харж байгаа вэ?

-Нэгдүгээрт, том төслийн үндсэн мэдээллийг нээлттэй болгох хэрэгтэй. Хоёрдугаарт, тухайн мэдээллүүд нийтэд ил тавигддаг байх, гуравдугаарт, хэн ч энэ асуудлаар са­на­лаа хэлдэг байх. Дөрөвдү­гээрт саналуудыг нэгтгэж ал­бан ёсны бүтцүүдээр хэлэл­цүүлдэг байх. Тавдугаарт, шийдвэрлэсэн асуудлаа мэдээлдэг байх горимоор ажиллах хэрэгтэй байгаа юм.

-Ерөнхий сайд баасан гаригт чуулганы хуралдаан дээрогцом өөрчлөлт хийх тухай ярилаа. Түүний яриад байгаа өөрчлөлттаны хариуцсантом төслүүдийн тухайд ямар байдлаар тусах бэ?

-Ерөнхий сайдын хөндсөн асуудал бол зарлагаа хэрхэн хямгадах вэ гэсэн асуудал юм. УИХ Ерөнхий сайдын тавьсан саналтай ерөнхийдөө санал нэгтэй байгаад баяртай байна. Нийгмээ эрүүлжүүлэх алхам үүгээр дуусахгүй биз ээ. Дараагийн алхмууд юу байх вэ гэдэг тал дээр идэвхтэй яриа хэлэлцүүлэг болох байх аа. Ер нь халгиж цалгидаг хэвшмэл болж байгаа соёлоосоо хаана хаанаа татгалзах хэрэгтэй. Энэ талаар Ерөнхий сайд сайн үг хэлсэн шүү. УИХдэмжээсэй билээ. Том төслүүд бол амжилт олбол мөнгөтэй болгоно. Амжилт олохгүй бол мөнгийг устгана.

-Хөрөнгө оруулалтыг сэргээх эсэх нь том төслүүдийг яаж хэрэгжүүлэх бодлогоос шалтгаалах байх. Хүлээлт үүсгэсэн төслүүдээ гацаагүйгээр хэрэгжүүлж чадна гэдэг эерэг дохиог дэлхийн зах зээлд өгч байж, хөрөнгө оруулалтыг сэргээх болов уу. Энэ чиглэлд ямар өөрчлөлт хийх вэ?

-Том төслүүдээ гацаанаас гаргах явдал Монголын хувьд дэлхийн зах зээлд өгөх хамгийн сайн эерэг мес­сэж юм. Оюу Толгой, Тавантолгой, Тавантолгой-Гашуунсухайт чиглэлийн төмөр зам, Тавантолгойн цахилгаан станцын төслүүдийг ажиллуулбал манай ДНБ-ээс 10 дахин их хэмжээнийхөрөнгө оруулалт Монголд орж ирэх болно.

-Популизмаас болж, том төслүүд гацаж байна гэдгийг Ерөнхий сайд хэлсэн. Тэгэхээр энэ байдлыг өөрчлөхийн тулд юу хийхээр төлөвлөсөн юм бэ?

-Ардчилал байгаа л бол популизм байх нь гарцаагүй. Сонгогчдод таалагдах үгээс зугтаах тийм улстөрч байхгүй биз ээ. Энэ утгаараа Монголын улс­төрчид бүгдээрээ популис­тууд. “Популизм” гэдэг бо­роо­хойгоор бие биеэ бал­баж болохгүй. Миний хувьд популизм гэдгийг антиин­теллектуализм буюу оюунлаг бус үзэл гэж ойлгодог. Али­ваа асуудалд шинжлэх ухаанч биш сэтгэл хөөрлөөр ханддаг нь манай нийгмийн өвчин болчихоод байна. Шинжлэх ухаангүй хандлага доороосоо дээрээ тултал явж. Тиймээс Монголын нийгэм популист нийгэм болсон. Шинжлэх ухаанч хандлагын салхи сэвэлзэх хэрэгтэй байна. Ялангуяа Мега төсөл популизмын орчинд амархан үхнэ.

-Юм бүхэн бүтэхгүй, болохгүй байна гэдэг л зүйл сүүлийн үед сонсогдох боллоо, эерэг мэдээ байна уу. Монгол Улс том төслүүдээсээ энэ жилхичнээн хэмжээний орлого олно гэдэг ч юм уу тийм төсөөлөл байгаа юу?

-Том төслүүдийг зөв хөдөлгөвөл ойрын хугацаанд наад зах нь 500 тэрбум төгрөг төсөвтөө оруулж болохоор. Хөдөлмөрлөх хэрэгтэй. Хариуцлагатай байх хэрэгтэй. Оюу толгойгоос 150 сая долларын урьдчилгаа аваад идчихсэн. Эрдэнэс Таван толгойгоор дамжуулаад Хятадын Чалко компаниас мөнгө аваад идчихсэн. Идэхээс өөр мэдэхгүй зарцуулалтын төлөө Мега төслүүдийг хөдөлгөх хэрэг байна уу гэж бодох цаг болсон.

-Төгсгөлд нь асуухад таныг яамгүй сайд гэдэг утгаар нь хүлээж авсан. Ажлын өрөө нь хаана, ямар ажлын албатай байх юм бол гэд­гийг хүмүүс сонирхож байгаа байх. Тиймээс асуул­гүй өнгөрч болохгүй нь?

-Яамд цааш нааш нүүж суугаад байгаа энэ үедасуудлаа хойш тавиад хуучин ажлын байрнаасаа шинэ ажлаа амжуулах гээд явж байна. Бүх юм тодорхой болохоор мэдээлнэ ээ.

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ