Author: Ягааны Мөнгөнцэцэг

Ажиглаад байхад гадны орнуудад архинд орсон, ажилгүй хүн хэн ч биш болон хувирдаг. Энэ тухай өгүүлсэн кино, ном зохиол ч бишгүй. Аяндаа нийгэм нь шахаад, гишгэх газаргүй болгодог учраасиргэдийнх нь ухамсарт ажилгүй, архи залгилж, арчаагүй царайлж хэвтэх бодол суудаггүй. Чухамдаа иргэдээ ядуурал руу тэмүүлэх үзлээс хол байлгах менежментийг сайн хэрэгжүүлдэг учраас л гадаад орнууд дэлхийн өндөр хөгжилд хүрсэн байх. Солонгост эр нөхөр нь ажилгүй болбол тэр гэр орон сүйрдэг. Ажилгүй болсон эрд итгэдэг хүн, зээл олгодог банк олддоггүй. Эхнэр, хүүхдэд нь нүүр хийх газар, үг солих найз нөхөргүйүйлээ үзэж, нус нулимстайгаа хутгалдаж байгаа тухай бидний үздэг солонгос кинонд гардаг. Нэг сонирхолтой жишээ хэлье. Солонгосын Пусан хотын Саха дүүрэгт амьдардаг солонгос нөхөртэй эмэгтэйчүүд жагсаал хийжээ. Яагаад гэхээр тэдний нэг нь солонгос нөхөртөө зодуулж амь эрсэдсэн юм байна. Нэг талаас түүний дурсгалыг хүндэтгэх, нөгөө талаас эмэгтэйчүүдийн эрхийн төлөө дуугаа нэгтгэж байгаа нь тэр. Энэ үедВьетнамынөдөр тутмын сонинууд “Солонгос эрчүүд боловсрол багатай, эдийн засгийн хувьд баталгаагүй, ажилгүй, архи тамхи хэрэглэдэг, нийгэмд төлөвшөөгүй эрчүүд байдаг. Тийм учраас вьетнам хүүхнүүдээ солонгосчуудтай гэрлэхийг хориглох хуультай болъё” гэдэг нийтлэлүүд бичиж байжээ. Энэ нь зөвхөнвьетнамчуудын эмэгтэйчүүдээ бодож олсон санаа хэдий ч үнэндээ дэлхийн улс орон болгонд л хэрэгтэй хууль байгаа биз.

Японд ялгаагүй ээ. Архинд толгойгоо мэдүүлсэн эрчүүдийг хэн ч тоодоггүй. Нийгэм гадуурхана. Үр хүүхдүүд нь сургууль дээрээ “Архичны хүү, арчаагүйядуу айлын хүүхэд” гэжшоглуулна. Эхнэр нь улаа эргэтэл яваад дэмжлэг эс олно. Хэний ч өмнө яаж ч бөхөлзөөд архичны эхнэр тул зээл авч чадахгүй, ажил олдохгүй. Япончууд хэзээний хатуу зарчимтай ажилсаг ард түмэн. Тэр байтугай хүүхдүүд ангидаа давтлага хийж байх тэр цагт нэг ньдотуур байрандаа унтаад үлдвэл сургууль даяараа гадуурхана. Залхуу хойргоор нь дуудаж шараа болгодог тухайжишээ байна. Ийм учраас япон хүмүүс архинд дуртай, ажилгүй эр нөхөр, түүний гэр бүл, үр хүүхдийг эвийлж хөөрхийлөхгүй нь тодорхой. Адилхан гар хөлтэй, оюун ухаантайюм бол хөдөлмөрлө, хариуцлагатай, хүний ёсоор амьдар гэдэг шаардлага тавьж, бие биеэ хүмүүжүүлдэг. Үгүй бол ядуусын тоог нэмэгдүүлсэн, улсаа муухай харагдуулж, хөгжлөөс нь хойш татсан хэн ч биш болонхувирна гэдэг сануулгыг нэг нэгэндээ хатуу өгч чаддаг ард түмэн.

Америк ч адил. Ядуу байхыг үзэн яддаг улс. Гэрийн эзэн ажилгүй, архи уухаас өөрийг мэдэхгүй бол аягатай хоолтой нь ярьчихдаг.Архи уудаг бол машин барих эрхгүй.Ажилгүй, ааш авир тааруу бол зээл авах боломжгүй.Энэ мэтээр арчаагүй америк хүний сайхан амьдрах боломж бүрийг нийгэм нь өөрөө хазаарлаад өгчихдөг. Америк хүүхдүүд аав, ээж, ар гэрийнхээ асуудлаас болж сургууль дээрээ гадуурхагдахыг тэвчиж чаддаггүй. Хэрэв тийм зүйл болбол манайхны хэлдгээр аав, ээжийнхээ чихнээс “хонх” уяж гомдоллоно. Тийм учраас америк эцэг, эхчүүд хүүхдийнхээ нүүрийг улайлгах зүйл хийдэггүй. Ажилтай, орлоготой, амьдралын өмнө хариуцлагатай байхыг эрхэмлэдэг. Тэр хэрээрээулсынх нь хөгжил ахицтай байдаг биз. Сая дурдсан жишээнүүд бол дэлхий нийтийн ядууралтай тэмцэж байгаа хэлбэр.

Тэгвэл одоо өөрийнхөө Монголыг харъя. Сүүлийн үед эрчүүдийн амьдралд хүлээх үүрэг хариуцлага хумигдсан.Эхнэрүүд нь ажил хийж, амьдралаа авч явдаг болсон тухай яриа их болжээ. Үнэний хувьтай учраас л яригдаж байгаа. Хамгийн гутармаар нь архиар хоол хийж, хэлээ хөндлөн зуусан ажилгүй тэнүүлчдийн тоо толгойтой үснээс ч их болчих гээд байгаа нь юм. Амьдрал нь жаахан л бартаа саад гарвал гутарсандаа архи ууна. Гэвч тэдэнд нийгмийн ямар ч дарамт, шахалт алга. Ажилгүй бол төрөөс халамж авчихна.Ах дүү нар харж үзнэ. Эсвэл эхнэр ажил хийчихнэ гэдэг тайвширна. Үгүй бол гудамжаар нэг хэвтэх хогноос мөнгө болох хаягдлыг нь түүгээд архиа уучихна. Өнөөдөр айлын нөхөр архинд орвол аав, ээж нь юм хэлдэггүй. Архи ууж, ядуурсан хүнд хариуцлага тооцох тухай хууль байхгүй. Авааль эхнэр нь үглэдэггүй. Үр хүүхэд нь ичдэггүй. Хөршүүд нь тоодоггүй. Ингэж л байдаг юм гэсэн хандлагаар аж төрдөг. Эсвэл өөрийнх нь гэрт адилхан архи уудаг, ажилгүй нэгэн байгаа болохоор дөжирчихдөг биз.Хэлэх, айх зүйлгүй болсон учраас архичин, ажилгүй, ашиг орлогогүйгээсээичих бодол хэнд ч төрдөггүй. Иймамьдрал эцэстээ монгол айлуудыг ядуу гэдэг ангилал руу оруулчихаад байна. Энэ бол архичин, ажилгүй, хариуцлагагүй байх нь гэм гэдэг ойлголтыг иргэдийнхээ толгойд суулгаж чадаагүй Монголын нийгмийн алдаа.

Элдэв оёг гажигтай малыг сүрэг нь гадуурхан шоовдорлодог сүргийн сэтгэхүй гэж бий. Энэ бол сул дорой нэгнээсээ салж сүргээ “цэвэрлэж”, хүчирхэг үлдэхийн төлөөх сэтгэхүй гэдгийг хүн төрөлхтөн тайлбарладаг.Үгүй аваас оёгтой мал хамгийн түрүүнд чонын хоол болдог байгалийн жам ч байна.Хүн ч ялгаагүй. Ажилгүй, амьжиргаагүйхүний тоо өсөх тусам улс нь хүчгүй, хөгжилгүй болдог учиртай. Тиймээс архи ууж, ажилгүй болсных нь төлөө нийгэм гишгэх газаргүй болтол нь хавчдаг. Харьцдаг хүнгүй, оруулдаг газаргүй болгодог. Огло харайн босч ажил хийтэлэхнэр нь үглэдэг,үр хүүхэд нь өдөр шөнөгүй гомдоллодог байх хэрэгтэй. Тэгж байж хүн бүр ажлын төлөө тэмцдэг, архинаас татгалздаг сэтгэхүйтэй болно.Уг нь ажил хийнэ гэдэг тун энгийн ойлголт. Энд дарга, сайд болохыг хэлсэнгүй. Төрийн албанд ажиллаж, цагаан захтан болох тухай ярьсангүй. Эсвэл заавал тэрбумтан болохыг ажилд тооцно гэсэнгүй. Хүний гутал тослох, тав, арван чихэр ширхэглэн худалдах, гудамжинд жин тавиад суух ч ажил. Чадлынхаа хэмжээнд дөрвөн мөчөө хөдөлгөж, хоногийн хоолныхоо төлөө зүтгэж яваа бүхэн ажил хийж байгаад тооцогдоно.

Харамсалтай нь ийм дүр зураг манайд ховор юм.Тиймээс гудамжинд багшрах архичдын бүлэг өдөрт нэг гишүүнээр хүрээгээ тэлж байна. Нэг шинэ архичин хамт олонтой болчихсон, баяр хөөрөөр бялхан архиа залгилж зогсохүзэгдэл хавтгай. Усандаа шумбах загас шиг архиндаа живсэн архичид хотын булан тохой болгонд тэрийж хэвтэх нь хаа сайгүй.Тэд архи уух мөнгөө олдог хэрнээ амьдралаа тэжээх ухаанаа олохгүй явна.Архи уухыг ажлаа болгосон ийм хүмүүсийг хариуцлагатай, орлоготой байлгах бодлого Монголд хэрэгтэй. Шоргоолж бүхэнхөдөлмөрлөхөд үүрээ засдаг шиг хүн болгонажилтай байхыг бодож тэмүүлдэг болбол Монгол Улсад асар ихийг бүтээнэ. Ажилтай байхын тулд эвтэй байх шаардлага хүн бүрт тавигдана. Ингэсэн байхад Монгол хөгжинө.

Үгүй юм аа гэхэд гадаа гудманд шинэ архичин нэмэхгүйн тулд төр тусгайлан хууль батлах шаардлага тулгарчихаад байна. Хошноор хэлэхэд архи ууж, ажилгүй болж, ядуурсных нь төлөө ташуурддагсан бол яалаа гэж Монгол ийм байдалд орох билээ. Гэтэл ажилгүй хүмүүсийг “ташуурдах нь” битгий хэл шагнах дайны юм болж байна.Ядарсан амьтан хэмээн хошуу дэвсч, тусламжийн аян өрнүүлэх үзэгдэл хавтгайрлаа.Нийгэмд тодрох гэсэн хүмүүс ядуучуудыг түүж аваад эвийлж хөөрхийлдөг боллоо. Тэгснийхээ хүчинд баатар мэт өргөмжлөгддөг болов. Ард түмэн ч ядуу байхын төлөө уралдан, тэмцэлдэж байна. “Би тэрнээс илүү ядуу байхад надад тусламж өгсөнгүй” гэдэг хэл ам, хэрүүл зарга хийдэг боллоо. Бидний улсаараа ядуу байхын үндэс ердөө л энэ. Тиймээс ядуурвал, архи уувал хохино шүү гэдэг сэтгэл зүйн ташуур өгдөг бодлого монголчуудад хэрэгтэй.Энэ лнийгэм хөгждөг олон нууцын нэг юм шиг байна.

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

Монгол Улсын сайд М.Энхсайханаас дараахь тодруулгыг авлаа.

-Таван толгойн хэлэлцээний завсарлага хэзээ дуусах вэ. Хэзээнээс үргэлжлэхээр байна…

-Ажлын хэсэгтэй хийж буй хэлэлцээр завсарласан байгаа. Санаанд багтахгүй гэрээ хэлэлцээ урьд өмнө нь байгуулж байснаас үүдэн бэрхшээл үүссэн. Шийдэл нь зөвхөн бизнесийн шийдэл байх боломжгүй тул ажлын хэсгийн эрх хэмжээнээс хэтэрсэн асуудал болж байгаа. Хоёр орны засаг төрийн оролцоо, хүчин чармайлт хэрэгтэй болсон. Тиймээс бид Хятадын талд хандсан. Удахгүй хариу өгнө гэж Элчин сайд нь хэлж байгаа. Энэ долоо хоногт тухайлан ярилцах байх гэсэн хүлээлттэй байна.

-“Чалко”-гийн асуудлыг шийдэж чадахаар байна уу?

-Хоёр арга зам байгаа байх. Нэгд, “Чалко”-д төлөх 150 сая ам.долларын өрөө төлж, гэрээгээр хүлээсэн нүүрс нийлүүлэх үүргээ таван жилээр биелүүлэх. Энэ нь өрөө төлснөөс хойш энэ үүргээ биелүүлнэ гэсэн үг. Бүх зүйл одоо байгаагаараа үлдэх, эсвэл Зүүн Цанхийг Консорциумд түрээсээр ашиглуулах. Үүнийхээ хариуд өр төлбөрөө Консорциумд хариуцуулах гэсэн хувилбар бий. Нэгдүгээр хувилбар нүүрсний үнэ унасан зах зээлийн тааламжгүй нөхцөлд үнэндээ хэцүү харагдаж байгаа. 150 сая ам.долларын үнэ бүхий нүүрсийг олборлож, нийлүүлэхийн тулд 150 сая ам.долларын зарлага гаргах хэрэгтэй. Зах зээл ингэтлээ уначихаад байна. Одоо ч унасаар байгаа. Засгийн газрын хичээгээд байгаа зүйл нь хоёр дахь хувилбар. Өөрөөр хэлбэл Тавантолгой төслийг урагшлуулах. Зах зээл дандаа ийм муу байгаад байхгүй байлгүй дээ гэсэн өөдрөг төсөөлөл дээр бид ажиллаж байгаа юм.

-Таван толгойд Хятадын Төрийн зөвлөлийн шийдвэрийг хүлээж байна гэж та ярьжээ. Үүнийг чинь зарим хүн Тавантолгойг УИХ-аар шийдүүлэхгүй хэрнээ Хятадын Төрийн зөвлөлөөр шийдүүлэх гэж байна гэж шүүмжилж байна. Та нарийн учрыг нь тайлбарлаад өгөөч?

-Тайлбар маш энгийн. Манайд Засгийн газар гэж нэрийддэг байгууллагыг Хятадад Төрийн зөвлөл хэмээдэг юм. Хятадын Засгийн газрыг албан ёсных нь нэрээр Төрийн зөвлөл гээд хэлчихээр учир мэдэхгүй хүмүүс УИХ-тай адилтгах байгууллага гэж эргүүтээд байна лээ. Тавантолгойн асуудал их дээшээ яваад Засгийн газрын түвшинд шийддэг асуудал юм. УИХ-тай адилтгах Хятадын байгууллага нь Бүх Хятадын Ардын төлөөлөгчдийн хурал эсвэл, тус хурлын чөлөө цагт үйл ажиллагаа эрхэлж байдаг байнгын хороо юм. Монголд Засгийн газар нь УИХ-д ажлаа тайлагнадаг бол Хятадад Төрийн Зөвлөл нь БХАТХ болон Байнгын хорооны өмнө ажлаа тайлагнадаг. Тавантолгой төсөл хоёр орны харилцааны чухал төсөл гэж бодож байна. Монголын Засгийн газар, Хятадын Төрийн Зөвлөл нь Тавантолгойн асуудлаар хоёр орны харилцаанд харилцан ашигтай байх шийдэл олно гэж бодож байна. Хаа газар төр төмбөгөр, ёс ёмбогор юм чинь тодорхой цаг хугацаа шаардагдах нь гарцаагүй.

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

УИХ-ын дэд дарга, МАН-ын дарга М.Энхболдын ярилцлага саяхан телевизээр гарлаа.Тэрээр Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулж,сонгодог парламентын тогтолцоог бэхжүүлэх боломж байгаа тухай яриандаа дурдав.Яаж гэхээрМонголд хоёр шатлалтай парламентын тогтолцоо бий болгох замаар. Түүний тайлбарласнаар нэг шатлал ньорон нутгийн удирдлага гэх боловч шууд утгаараа ард түмэн.Тэд энэ “парламентыг” бүрдүүлнэ. Хоёр шатлалт парламентын эцэг нь байна. Улс орон, аймаг сумаа яаж хөгжүүлэх тухай бодлогоо танилцуулна, хяналт тавина, буруу, зөвийг нь шүүж залруулах эрхтэй. Харин нөгөө шатлал нь байнгын үйл ажиллагаатай парламент. Одоогийн УИХ, түүний томилдог Засгийн газар гэсэн үг. Нэг ёсондоо эцэг парламентад хянуулах обьект нь энэ.

Ард түмэнд энэ санал таалагдах шинжтэй байна.Яагаад гэвэл одоогийн манай парламент эзэнгүй айл шиг л болж. Гишүүд нь зах хязгааргүйтэнгэрт дүүлэх шувууд шиг дураараа хүмүүс байх юм. Тэнд ч дуулж, энд ч бүжиглэж байх шиг.Дуран шагайж,зураг авч суудаг нэгэн байхадтуулай агнаж бүргэд сургаж явдаг нь ч байна. “Кенди краш” тоглодог З.Баянсэлэнгэ, кирилл үсгийг үзэн ядагч М.Батчимэг гээд нэрлээд байвал зоргоороо хүмүүс олон.Шөнийн зүүдээ хууль болгохоор зүтгэдэг юм уу гэмээр дэмий төслүүд санаачилна. Үнэндээ манай төрийн түшээдэд захиргаа алга. Хэнд ч захирагдахаа байсан тэдэнд “эцэг” парламент юу юунаас илүү хэрэгтэй болжээ. Уг нь аль эрт ийм парламенттайболчихсон бол өдийд М.Батчимэг гишүүнийг тас загнаад монголчуудыг уйгаржин бичигт шилжүүлж, гадаад хэл заахгүй гэдэг хуулийг нь болиулах байлаа. Элдвээр аягладаг“эрхээрээ хатсан” гишүүдийг ч номонд нь оруулах байв.

Одоо юу нь оройтохов.Ардын намынхан яриад байгаасонгодог парламентын тогтолцоогоо бий болгочихвол дээрх бүхэн цэгцрэх нь дамжиггүй. Гэхдээ МАН-ын уг санаачилгыг одоогийн парламентын үед хийхгүй нь ойлгомжтой.Яагаад гэвэл Ардын намын нэр хүнд өсчих учраас АН зөвшөөрөхгүй.Үүнийгээ ч Ардын намынхан мэдэж байгаа. Зүгээр л ирээдүйн сонгуулийн мөрийн хөтөлбөр нь энэ учраас М.Энхболд дарга урьдчилан ярьж сурталчилгаа хийж байх шиг байна.

Хамгийн гол нь эндээс юу харагдаад байна гэхээр МАН айхтар бодлоготой ярих юм. Аж ахуй нэгжийн орлогын албан татварыг нэг хувь болгох саналыг ч тэд дэвшүүлж байна. Ингээд бодохоор МАН-ынханул суурьтай, үндэслэлтэй гарц бодож олцгоох юм. Тэд хэзээ ч дэмий ярьж суугаад олсон санаагааулс орныг аврах бодлого гэж зарлахгүй. Долоо хэмжиж нэг огтолдог улс. Хажууд нь АН-ыг харьцуулаад үзье. Цуглаад суухдаа ярьснаа яг таг тохироогүй байжтал тал тийш тарахдаа өөр өөрийнхөөрөө тайлбарлаж, төрийн бодлого хэмээн зарлана. Фракц болгон нь өөр юм ярина. Эцэст нь маргана, тэмцэнэ, засгаа унагаана. Ийм учраас АН-ынхныүгүнэ цэнгүй, үйлдэл нь үр дүнгүй болчихоод байна.Энэл хоёр намын ялгаа юм даа.

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

БСШУ-ы сайд Л.Гантөмөр Завхан аймагт ажиллажээ.Түүнийг очиход нь Завханы хүүхдүүд хэрхэнбүжиглэж сурснаа гайхуулж, 250 сурагч морин хуур тоглож үзүүлсэн байна. Ер нь энэ нутгийн хүүхдүүдийг морин хуурч болгох төсөл хэдэн жилийн өмнөөс эхэлснийг хүмүүс мэднэ. Хамгийн анх аймгийнЗасаг дарга нь дэргэдээ морин хуурын хамтлаг байгуулсан юм гэнэ лээ. Тэр цагаас хойш сургуулийн сурагчдыг морин хуурч болгох эцэс төгсгөлгүй ажлууд үргэлжилсэн байна.

Энэ чиглэлийн уралдаан тэмцээнодоо тоогоо алдсан.Завхан аймгийн багш нар зөвхөн морин хуур сурталчлагч болон хувирч, сумдаа тойрдог болсон гэхэд хилсдэхгүй. Тэр байтугай хүүхдүүдийг маш олноор нь морин хуурч болгож байгаа сумыг алдаршуулдаг моод дэлгэрсэн байна.

Ерөөсөө морин хуургүй юм гэж Завхан аймагт байхгүй. Наадмын нээлт, уулын тахилгаас эхлээд ямар л арга хэмжээ болно тэндхялгас хөрөөдөж морин хуур тоглуулна. Хүүхдүүдийг хичээл хийлгэхгүй.Дарга нар нь хурлаа хийхдээ чсурагчдыг авчирч хуурдуулахын наагуур юм болно.

Ингээд одоогийн байдлаар завханчууд 2500 хүүхдийг математикаар биш морин хуурааргүнзгийрүүлэн сургаж байна. Үүний төлөө мөнгө төгрөгийг хайр харамгүй цацдаг бололтой юм. Цаашлаад хүүхэд бүрийг ийм хөгжимчин болгох мастер төлөвлөгөө гаргачихсан ч юм уу хэн мэдлээ.

Ямартай ч энэ бол Завхан аймагт өрнөж байгаа кампанит ажил. Ард нь хэн байгаа нь тодорхой, УИХ-ын гишүүн Я.Санжмятав. Сонгууль бүрээр сонгогдож байх эрхээ баталгаажуулахын тулд ийм зүйл сэдэж, зохион байгуулж явна. 2011 онд билүү 999 хүүхдийг Улаанбаатарын төв талбайд морин хуур тоглуулж байв.Дараа нь Хүннү гүрэн, Завхан аймаг байгуулагдсаны ойгоор 2222 морин хуурч хүүхдийг “үзүүлбэр” болгож байлаа. Өөрийнхөө ивээл дор дэргэдээ морин хуурын хамтлаг байгуулж явсан Засаг дарга нь ч тэр байсан юм.

Я.Санжмятав гишүүн аман дээрээ Завханы хүүхдүүдийг морин хуурч, компьютерчин, шатарчин болгоно гэдэг гурван цогц бодлого дэвшүүлсэн юм билээ. Гэхдээ тэр хүүхдүүд морин хуурын энэ их бэлтгэлийн хажуугаар компьютер үзэх үү. Бас дээрээс нь хичээл сурах уу. Зүгээр амраар нь морин хуураа тэвэрч мод хялгасаа хөрөөдөж л байгаа гэдэгт мөрийцсөн ч алдахгүй.Уг нь хүүхдүүдийг амьдралд нь хэрэгтэй мэргэжилд хөтлөх аян өрнүүлсэн бол юу хэлэхэв. Сайн мужаан, инженер болгоё гэвэл болж л байна.

Эрхэм гишүүн сая Л.Гантө­мөр сайдыг тойрогтоо аваачиж, морин хуурч хүүхдүүдээр “бэлэг” барив. Боловсролын сайд ч гэж сайд. Яасан сайхан юм бэ гэж шүүрс алдаад, та нараараа бахархаж байна гэж алга ташаад баахан бөхөлзөж тонголзсон байна. Өөрөө“Авьяас” гэдэг хөтөлбөр зарлаж, түмний хүүхдийг дуулж, бүжиглүүлэх аян эхлүүлчихсэн болохоор тэгсэн байх. Уг нь Боловсролын сайд бөхөлзөх биш гэдэлзэх байсан юм. Яагаад гэдгийг одоо тайлбарлая.

Морин хуур гэдэг хөгжмийг үгүйсгээд, үзэн ядаад байгаа юм биш шүү. Монголын хүүхдүүдийг дуулж хуурдахаас өөрийг мэдэхгүй хөнгөн амьдралтай болгон хүмүүжүүлэх гээд байгааг нь эсэргүүцэж байна. Монголд хөгжмийн аугаа авьяастан Н.Жанцанноровбайна. Түүн шиг авьяастнууд төрөхөө хүрвэл он цагаа олоод мэндэлнэ. Энэ л хангалттай. Ийм олон морин хуурчаар Монголяах юм бэ. Тэднийг багтааж, шингээж, цалинжуулж ажиллуулах байгууллага Монголд хангалттай бил үү. Багцаагаар буюу бүдүүн баргаар хэлэхэд Улаанбаатарт гучин морин хуурч, Завханд гурван морин хуурч л хуураар хоолоо олж иднэ шүү дээ. Бусад нь тэгээд юу хийх юм бэ. Хар багаасаа урлаг хөөцөлдөж, хөнгөнөөр амьдарч болдог юм байна гээд ойлгочихсон хүүхдүүд барилга барих уу. Техник зохион бүтээх үү. Бас тариа тарьж,мал маллах гэж шороо тоос малын шивтэр шинхэгтэй холилдох уу. Бараг үгүй дээ. Зүгээр л хөнгөн толгойтой хөөргөнзантайажил хийдэггүй хүмүүс болж өснө.

Шал дэмий түмний хүүхдийгхичээл, сургуулиас нь завсардуулжяах гэсэн юм. Сурсан эрдэмгүй, эзэмшсэн мэргэжилгүй болсон хойноо харамсах зүйл битгий хийлгээч. Эрдэм сурах насаа хоёр чавхдастай, морин толгойтой хуур татаж сурахад зориулчихсанаа тэд хожим ойлгоод толгойгоо шаах вий гэдэг болгоомжлол төрөөд байна. Нэг хүнийг УИХ-ын гишүүнээр мөнхлөхийн төлөө хүүхдүүдээрээ наадаж, хичээл, сургуулиас нь хөндийрүүлж, ажил амьдралыг нь баллах хэрэггүй.

Сурагч байхад урлагийн үзлэгт бэлтгэнэ гэж бөөн юм болдог байлаа. Хичээл давтана гэдгийг тэр өдрүүдэд ор тас мартана. Тэгж дуулна, ингэж бүжиглэнэ гэхээс өөрийг мэдэхгүй дэвнэ. Зарим үед хичээл “цонхолно”. Тэр цаг дээр урлагийн үзлэгтээ л бэлтгэнэ. Хичээл давтахдаа ч тийм цаг гаргадаггүй хэрнээ шөнө дөл хүртэл бүжгийн хөл нийлүүлж, дууны ая тохируулна. Ердөө тавхан минут тайзан дээр гараад буухын төлөө хэдэн өдрийн хичээлийг цалгардуулж, найран дундаа назгайрдаг байж.

Зөвхөн манай ангийнхан ч тэгдэг байсан юм биш сургууль даяараа өрнөдөг хавтгай үзэгдэл энэ байв. Эндээс авьяас нь тодорч, хожим дуу бүжгээрээ хоолоо олж идэх авьяастнууд төрсөн л байх. Гэхдээ цөөхөн. Хичээл хийж өөрийгөө зовоосноос цэнгэл хөөцөлдөж, хөнгөн амьдрах нь сайхан гэдэг төлөвшлийг авсан хэсэг ч бий. Тэр нь арай олон. Гэхдээ өнөөдөр тэд төгссөн сургуульгүй, эрхэлдэг ажилгүй, яаж амьдрах нь тодорхойгүй хүмүүсийн эгнээнд шилжчихсэн явна.

Морин хуурч болгоно гээд Завханы хүүхдүүдийн хувь заяаг ийм болгочих вийЛ.Гантөмөр сайд аа.Бид таван минутын урлагийн үзүүлбэр бэлтгэхийн тулд арван өдрийн хичээл хөсөрдүүлдэг байж. Тэгээд үр дүнд ньхичээл давтаж сууснаас ингэж бужигнаж байх нь сайхан гэсэн ойлголттой үлдсэн.

Морин хуурч болохын төлөө наад хүүхдүүд чинь таван жилхичээлээсээ завсардчихсан яваа юм биш биз. Үр дүн нь хичнээн санаанд багтамгүйхор учруулна гэж та бодож байна. Цаана чинь Увсын хүүхдүүд зөвхөн математикаар гүнзгийрч байна. Юун дуу, хуур. Математикч хүний ухаан задардаг, алсыг хардаг, томоор сэтгэдэг, логик сэтгэлгээтэй болдог, адаг сүүлд нь төр удирдах хэмжээний хүн болон төлөвшдөг гэдгийг ойлгочихжээ. Ийм хүмүүс л Монгол Улсад хэрэгтэй.

Гэтэл Я.Санжмятав гишүүн та хоёр хүүхдүүдийг хичээлээс нь хөндийрүүлж,хөгжим тоглуулаад баясч суух юм.Сонгуулийн төлөө ингэж хүний хүүхдүүдийг хөлдөө чирэх хэрэг байна уу. Эцэг эхчүүд та бүхэн үүнийг тэгээд зөв гэж үзээд байгаа юм уу. Ноён уулаа ухуулахгүй гээд иргэний тэмцэл хөдөлгөөн өрнөж, гадуур бөөн юм болж байна. Тэгвэл энэ хичээл сургуулиас нь хөндийрүүлж хууртай ноцолдуулж суух ньНоён уулаас ноцтой зүйл болчихоод байна. Тэр уулын булш, бунханяах вэ.Хэрэв тийм их хэрэгтэй юм бол ухаж аваад музейд тавиад, тэгж их хайрлаад байгаа юм бол шүтээн болгожшүтэхэд л болох биш үү.Монголын хүүхдүүдийг гадаад хэл сургахгүй, кирилл бичиг үзүүлэхгүй. Орчин үеийн технологи гэж юу байдгийг мэдүүлэхгүй.Зөвхөн морин хуурч, морь унаач, малчин болгож дэлхийгээс таслах бодлого яваадбайна.Ийм байхад Ноён уулын булш ямар хамаатай юм.

Тэгээд ч ардын хүүхдийг хурданморь унуулж байгаа нь хүнд хөдөлмөр хийлгэж, эрхийг нь зөрчиж байгаа хэрэг. Морин хуур тоглуулж байгаа нь ч хүүхдийн сурч боловсрох эрхийг хааж, боож байгаа үйлдэл.Тиймээс үүнийг л Боловсролын сайд та ухаж ойлгож, олж харах ёстой байлаа. Үүнийг таслан зогсоож, монгол хүүхдийг боловсролтой дэлхийн хүн болгож хөгжүүлэх чиглэлд хамаг анхаарлаа хандуулах хэрэгтэй. Хүүхдийг морин хуурч, морь унаач болгохыг хатуу хориглох шаардлагатай байна.Ийм учраас л та бөхөлзөх биш гэдэлзэх хэрэгтэй байсанюм. Тэгээд энэ нь явж явж нэг нөхрийггишүүн болгох л гэсэн зорилготой гэхээс арга тасармаар санагдах юм.

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

С.Жавхлан: Би дуугаа дуулдаг шиг тэд улс орныг сайн удирдсан бол ингэж тэмцэхгүй л байлаа

Гавьяат жүжигчин С.Жавхлантай ярилцлаа.

-Хоёулаа ярилцлагаа өнөөдөр өрнөөд байгаа үйл явдлын халуун сэдвээс эхэлье. Та төрийн удирдлагуудыг халз мэтгэлцээнд дуудлаа. Гэвч энэ биеллээ олоогүй учраас МҮОНРТВ-ийн захирлыг буруутгаж, заримыг нь огцруулах хэмжээнд асуудлыг ярьж байна. Яагаад ийм юм болов оо?

-Өнөөдрийн эрхэм дээдсүүд улс шиг хөгжиж, хүн шиг амьдаръя гэж наанаа ярьдаг хэрнээ цаанаа хуйвалдаад байна. Үүнийг түмэн олон мэддэг хэрнээ дөжирчихөж. Бид ийм их баялагтай агуу эх оронд төрсөн байж яагаад эв түнжингүй, хагаралдаж бутраад байна. Төр яагаадийм хүчгүй болчихов. Үүнийг л асуух гэж түмэн олноос асуулт цуглуулсан юм. Ингээд халз мэтгэлцээн хийхээр МҮОНРТВ-ээс цаг авсан. УИХ-ын 76 гишүүн, төрийн гурван өндөрлөгийг дуудсан. Харамсалтай нь ирсэнгүй. Өнгөрсөн долоо хоногт төрийн гурван өндөрлөгийг дахиад дуудсан. Үндэсний телевиз цаг өгсөнгүй. Захирал Ц.Оюундарь нь зугтаад алга боллоо. Төрийн удирдлагууд бултаад байна. Түмэн олноос ирүүлсэн энэ асуултуудыг хэнээс асуухаа мэдэхээ байчихаад байна.

-Төр засгийн удирдлагаа дуртай газраа дуудаад уулздаг юм уу гэж эгдүүцэх хүмүүс ч байна…

-Яахаараа болдоггүй юм. Сонгууль болохоор хошного долоочих гээд гүйцгээдэг юм билээ. Тэднийг сонгосон юм бол дуудаад уулзах, асуулт тавих эрх нь ард түмэнд байдаг юм байгаа биз дээ. Бид ямар тэднийг дуудаж авчраад зодох гэсэн биш. Өнөөдөр энэ төр, улс оронд юу болоод байгааг асууя гэсэн юм. Ийм асуултад хариулчих чадваргүй юм бол төрийн гурван өндөрлөг гэж яваад яах юм. Үнэндээ өнөөдөр тэд төрийн гурван намханлаг болчихсон байна.

-Иргэдээс ямар асуултууд ирсэн юм бэ?

-Эх орныхоо газар шороог ухаж төнхөж ирсэн өвөг дээдсийн улбаа бидэнд бий юу. Газар шороогоо ухдаггүй байхдаа дэлхийг яаж хурааж явсан юм бэ. Монгол хүний үнэ цэн хаана байна. Наанаа инээж, цаанаа хумсалдаг зүйлийг төрт ёс гэдэг юм уу гэх мэтчилэн 5000 гаруй асуулт байна. Үүнийг 15 сэдэвт хуваасан байгаа.

-Тэднийг мэтгэлцээнд дуудсаар байх юм уу?

-Иртэл нь дуудна. Ирэх долоо хоногт Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржийг дуудна.

-МҮОНРТВ-ийн захирал Ц.Оюундарь “Хэрэв надад болон манай гэр бүлд ямар нэгэн зүйл тохиолдвол С.Жавхлан буруутай шүү” гэж мэдэгдсэн байна лээ. Та сүрдүүлээд байгаа юм уу?

-“Айсан хүнд аргал хөдөлнө” гэсэн үг бий. Олон нийтийн телевизийг олон түмэнд нь хүртээлгүй болгож байгаад нь тэд бухимдаж байна. Тэгээд над руу утсаар ярьж, бичиж сэтгэлээ хуваалцаж байна. Харин би түүнийг Ц.Оюундарь захирал мэдэх ёстой гэж үзээд утсыг нь “ТВ9”-ийн нэвтрүүлэгт оролцохдоо ил хэлснээс өөр зүйлгүй. Олон нийтийн гэсэн тодотголтой хэвлэл мэдээллийн байгууллагыг толгойлдог хүн олон түмэнтэйгээ ойр байхад буруугүй байх аа.Тэр хүн рүү 1000 хүн бухимдаж байгаагаа илэрхийлж залгаж байна гэсэн. Над руу өдөрт 3000 хүн утасдаж дэмжиж байгаагаа илэрхийлж байна. Эндээс ялгаа нь харагдах биз ээ.

-Ноён уулыг ухуулахгүй гээд яваа та нарыг популизм хийж байна гэж дүгнэдэг. Та юу хэлэх вэ?

-Би гадаад үг хэрэглэдэггүй. Мэдэхгүй хэлээрээ гадааддаа очиж ярих хэрэгтэй.

-Популизм гэдгийг ард түмэнд таалагдахын тулд бүтэшгүй зүйлийг ч үнэн мэт ярих арга гэж тайлбарлаж болох юм…

-Бид өнөөдөр олон нийтийн төлөөлөл болж яваа. Тиймээс наадах чинь явцгүй яриа. Ард түмэн цөм гомдчихоод байна. Жавхлан бол тэдний нэг. Түмэн олонд таалагдахын тулд нэг хэсгийг нь муулаад яваа юм биш. Би тэртэй тэргүй нэр алдартай хүн. Угаасаа түмэн олон намайг таалчихсан. Ард түмний эсрэг ажиллаад байгаа хүмүүсийн зам дээр хөндөлдөж байгаа жирийн нэг залуу. Ер нь миний бодлоор Ноён уул бол өгөөш. Ийш нь бүх хүний анхаарлыг хандуулж байгаадцаагуур нь Таван толгойг зарж ч байгаа юм бил үү. Ийм л бодол төрж байгаа.

-Тийм бол Ноён уулыг ухуулахгүй гэж та бүхэн тэмцэж, олны анхаарлыг сарниулах хэрэггүй юм биш үү?

-Би ийм л үзэл бодол, байр суурь илэрхийлж байгаа шүү дээ. Гэхдээ Ноён уулыг ухаад хаяхыг зөвшөөрөхгүй. Бид уул ус газар шороогоо хамгаалах ёстой. Үгүй бол өвөг дээдэс минь тусгаар тогтнол, газар шорооныхоо төлөө яах гэж цусааурсган байж, амиа золин байж тэмцсэн байх вэ. Тэд эх орны минь ширхэг цагаан чулууг бүү хөдөлгө, гол, булгийн тархийг бүү хөнд гэж захиж үлдээсэн. Өнөөдөр энэ бүхнийг мартаад Оюу толгой, Таван толгойг ухах гэж байна шүү дээ. Үүний эсрэг тэмцээд байна. Төр засгийн удирдлагууд хамаг монголчуудынхаа асуултад хариулдаг болтол би тэмцэнэ. Үүнийг тэр гадаад үгээрээ нэрлэнэ үү, яана дурын хэрэг. Энэ гадаад үгийг багш нар нь оруулж ирээд бидний дунд хаяж байгаа байх л даа.

-Ноён уулыг ухуулахгүй гээд байгаа хүмүүсийн ард УИХ-ын гишүүн байгаа гэж нийтлэлч Баабар телевизээр ярьсан. Тэр нь хэн гэдэг гишүүн юм бол?

-Тэгж ярьсан хүнээсээ асуух хэрэгтэй.

-Өнөөдрийн эдийн засгийн хүндрэл, ард түмний бухимдал, доройтолд юу нөлөөлсөн юм бэ. Хөрөнгө оруулалт буурч бид мөнгөгүй болчихсон учраас ийм болсон юм биш үү?

-Бүгдээрээ хэлэлцвэл буруугүй, бүлээн усаар угаавал хиргүй гэдэг зарчим алдагдсанаас болсон юм. Бүгдээрээ булаацалдаж хулгайлбал зөв гэдэг зарчим руу шилжчихээд байна. Төрийн өндөрлөгүүдард иргэд цуглаж, ярих вий гэхээс айгаад байна. Тийм учраас хүмүүс хүчгүй болчихсон байна. Ардчилал буюу ардыг чилээж алах арга нь өвгөрчихжээ. Төрд байгаа хүмүүсийн тэмцэгч чанар нь дуусчихсан байна. Дандаа өвгөчүүд цугларчихаж. Эргээд харъя л даа. 1990-ээд онд энэ ардчилал гэж яриад байгаа хүмүүс бүгдээрээ галзуу барын аманд гараа хийсэн ч буцахааргүй залуучууд байж. Гэтэлтэд 1990-ээд оны Улс төрийн товчооны гишүүдийн насан дээр ирчихлээ. Тиймээс тэднээс илүү хөшүүн, хоцрогдсон, аймшигтай араатан болж хувирлаа. Яахав ардчилсан хувьсгалыг эхлүүлж байхдаа зөвийг харж тэмцэж байсан байх. Тэгвэл одоо зөвийг олж харах, зөв үг хэлж байгаа хүнийг ялгаж таних чадвар тэдэнд үгүй болжээ.

-Тэгэхээр таныхувьсгал хийх цаг ирсэн гэж үү?

-Зөвхөн С.Жавхлангийн хүсэл биш. Түмэн олон маш том шинэчлэлийг хүсч байна. Яагаад гэвэл шуналын багаас ард түмэн залхаж байна шүү дээ. Өдөрт над руу 3000 гаруй дуудлага ирж байна гээд бод.

-Таны яриад байгаа хувьсгал нь монголчлол юм уу?

-Тийм.

-Монголчлол гэж яг юу юм бэ. Монгол дээлээ өмсч, машин унахаа байж, харилцаа холбоогүй хуучин үе рүүгээ буцахыг хэлээд байгаа юм уу. Монголыг яаж хөгжүүлэх тухай яриад байгаа юм бэ?

-Монголчууд ёс жудаг, ариун сайхан сэтгэл, байгаль дэлхийгээ хайрлах ухаанаа сэргээж, өөрсдийнхөө хөдөлмөрөөр ихийг бүтээх тухай яриад байна. Айлаас эрэхээр авдраа уудалдаг байх хэрэгтэй. Өөрсдийнхөө оюун ухааны авдрыг онгойлгож,өвөг дээдсийнхээ мэргэн ухааныг олж авч, монголчууд Монголоороо сэрэхийн тухай яриад байна.

-Ийм болохын тулд яах ёстой юм бэ. Арга зам нь юу вэ?

-Үлгэрлэхгүйгээр үглээд хэрэггүй л дээ. Хэдхэн жилийн дотор бүх зүйлээ 100 хувь гадаад болгож чадсан шигээ бага багаар бид монголжих ёстой. Монгол хүнийхээ оюун ухаанд итгэдэг байх ёстой. Ард түмнээ сонсч хэлэлцдэг байх ёстой. Ийм л цагийг уриалан дуудаж байгаа. Хэдхэн шуналтай хүн хөгжил нэрийн дор ард түмнийг залилж басамжилдаг байдлыг дуусгая.

-Машин биш морь унадаг болъё.Орчин үеийн технологи ашиглахаа байя гэж үү. Та өөрөө машин унадаг биз дээ. Ухаалаг утас хэрэглэдэг юм байна шүү дээ?

-Унана аа. Төмөр хүлэг гэж ярьдаг шүү дээ. Ер нь намайг дээл өмсье гэхэд пий паа гэдэг байсан. Гэтэл өнөөдөр бүгд дээлээ өмсдөг боллоо. “Хамаг Монгол”-ыг нийлүүлэх юм гэнэ энэ мэдрэл муутай юм, Шар хаданд аваачаач гэдэг байсан.Өнөөдөр Хамаг монгол нийлээд дуу хуураа дуултал монголчууд баярлахын дээдээр баярлаж байна. Үүн шиг миний яриад байгаа зүйл хэтдээ Монголыг өөрчилнө. Хүн өргөн хорвоогоос авахыг нь аваад хаяхыг нь хаях хэрэгтэй. 100 хувь гадаадыг шүтсэн байдлаар явах хэрэггүй гээд байгаа юм. Миний хувьд бүгдийг нь 100 хувь үгүйсгээд үзэн ядаад байгаа юм байхгүй.

-Таныхаар Монголоороо үлдэж гадаадтай харьцахаа байчихъя. Тэгвэл дотооддоо яаж мөнгөтэй болох юм бэ?

-Монголчууд бид адгийн баян эд баялаг,дунд баян үр хүүхэд, эрхэм баян эрдэм мэдлэг гэж ярьдаг. Тэгэхээр сэтгэлээрээ баян хүмүүс Монголын төрд байх ёстой. Гэтэл ухаалаг хүмүүс цөм Монголын төрөөс зугтчихлаа.

-Жишээ нь хэн?

-Ухаантай хүмүүс төрийн албанаас зугтаж байна шүү дээ. Харин мөнгөнд шуналтай хэсэг нь үлдэж байна. Мөнгөгүй бол үхчих гээд байгаа гэдэг бол цэвэр тархи угаалт.

-Мөнгөгүйгээр яаж амьдарна гэсэн үг вэ. Та ч мөнгө олохын тулд ресторан ажиллуулж байгаа байх л даа?

–Мөнгийг хүн дагах биш дагуулж амьдрах ёстой байдаг юм.Дээрээ суудлаа олохгүй бол дороо гүйдлээ олохгүй гэдэг дээ. Тэд харийн бодлогын нөлөөгөөр тархи угаалт явуулаад байгаа учраас мөнгөгүй бол үхнэ гэдэг ойлголтыг төрүүлээд байгаа юм. Бид ингэж зээлэнд баригдах ёсгүй. Энэ бол эдийн засгийн дарангуйлал.

-Та ер нь шуналгүй юу?

-Намайг мөрөөдлийн багт оруулсан байна лээ. Монголд хоёр сая 900 мянган мөрөөдлийн баг байна. 100 мянга гаруй шуналын баг байна гэж тооцоолоод байгаа ш дээ. Мөрөөдлийн баг шуналыг багтай тэмцэх тэмцэл эхэлчихлээ. Тийм учраас би мөрөөдлийн багтаа байсан нь дээр байх аа.

–Гэхдээ ямар ч улс оронд хөрөнгө оруулалт хэрэгтэй биз дээ?

-Хөрөнгө орууллаа гээд дээшлэхээр байсан бол дээшилчих цаг хугацаа хангалттай байлаа. Гэвч тэгсэнгүй. Ядаж л хөрөнгө гэдэг үгийнхээ үндсийг хар л даа. Хөрсөн, хөлдсөн гэдэг язгуур утга явж байна. Энэ мэтээр нэг ч олигтой үг хэрэглэхгүй юм. Бид эдэлж хэрэглэж байсан бүхнээ өөрсдөө хийгээд хэнээс гуйхгүй амьдарч байсан үе ердөө 50 жилийн өмнө байлаа. Яагаад энэ зөрчигдөөд байгаа юм.

-Социализмын үе рүү буцъя гэж үү?

-Бид ололттой бүх зүйлээ устгасан шүү дээ. Тэр үедбид яасан эв нэгдэлтэй, эмх замбараатай байсан юм. Өнөөдрийн төрд байгаа хүмүүс 1990 онд Үндэсний телевизийн хаалгыг хэмх өшиглөж ороод төр засгийн дарга нартай халз мэтгэлцэж л байсан байна лээ ш дээ. Төр засгийн удирдлагууд нь очиж суугаад “Миний хүүхдүүд өлсч болдоггүй юм, монголчууд өлсч явсан түүх байхгүй. Шаардлагатай гэвэл бид буруугаа хүлээе” гээд ярьж л байсан байна. Яагаад ийм байж болохгүй гэж. Эндээс харвал тэр үед бид эрх чөлөөтэй байсан юм уу, одоо эрх чөлөөтэй байгаа юм уу. Үүнийгээ бодох ёстой болчихоод байна.

– Ер нь хөрөнгө оруулалтгүй болчихвол бид яаж амьдрах бол…

-Өмнө ньбид газар шороогоо ухахгүйгээр амьдарч болоод л байсан.Өвөг дээдэс маань хар толгойгоо “ухаад” биднийг тэжээсээр байсан юм шүү.

-Тэр үед Монгол ядуу, хөгжилгүй байсан байх аа…

-Тэр үед хүн өлсдөггүй байсан юм. Эв түнжинтэй байсан юм.

-Уул уурхайн баялгаа эдийн засгийн эргэлтэд оруулж мөнгөтэй болох нь зөв юм биш үү?

-Ингэж ярьж болохгүй. Ээжийгээ зарчихаад жаргана гэдэгтэй адил сонсогдож байна. Гишгэж яваа газар чинь, амьсгалж байгаа агаар, өвөг дээдэс чинь бидэнд гомдоно шүү. Түмэн олны заяа гомдоно шүү. Цөлд чи таван км алттай, бид 40 литр устай яваад үзье л дээ. Та тэр алтыг идэх үү. Үгүй шүү дээ. Харин би усаа уугаад амьд гарна шүү. Энэ талаас нь л харах хэрэгтэй.

-Та хоёр ч удаа сонгуульднэр дэвшсэн. Эхлээд Чингэлтэй дүүрэгт бие дааж, дараа нь МАХН-аас нутагтаа нэр дэвшээд сонгогдоогүй. Яагаад сонгогдоогүй гэж боддог вэ?

-Тэр нь сонин биш. Болохгүй байгаа зүйлийн төлөө тэмцэж байгаа нь чухал байсан юм. Туршлага хуримтлуулах нь чухал байлаа. Үнэндээ хоёр дээд сургууль төгссөн хэмжээнд нийгмийг мэдэрч чадсан юм шүү. Би зүгээр гэртээ гэдсээ илээд, дуу дуулаад хэвтэж байсан бол энэ бүхнийг олж харахгүй байсан.

-Яагаад ингэж асуусан гэхээр таны яриад байгаа амьдралыг ард түмэн хүсээгүй учраас сонгоогүй байж болох шүү дээ?

-Монголчууд өөрсдийн зөн билэгтэй. Буруу, хар зүйл рүү битгий ороосой гэж бодсон ч байж магадгүй. Надад хөгшчүүд ингэж хэлдэг байсан. Нөгөө талаар сонгуулийн луйвар нөлөөлсөн байх.

-Та одоо сонгуульд нэр дэвших үү. Үүний төлөө л ийм тэмцэл өрнүүлээд байна гэж хүмүүс хардаг…

-Миний ярьж байгаа монголчлол хэрэгжиж, үр дүн нь гарч эх орон минь хөгжиж байвал УИХ байтугай юу руу ч ороход бэлэн. Гэхдээ хүнд эх орноо гэсэн зүрх сэтгэл байвал энэ ажлыгхаанаас ч хийж болно. Заавал УИХ-ын гишүүн болж байж хийдэг юм биш. Хүн болгон эх орноо өмгөөлдөг, харамладаг байх хэрэгтэй. Бүгд гэр гэрээсээ гарч ирж оюун ухаанаа ажиллуулах хэрэгтэй.

-Дэлхийн орнууд ёс уламжлалаа хадгалж авч үлдэх бодлого барьдаг болохоос улсаараа ухаръя гэж ярьдаггүй…

-Одоо бид өөдөө өгсөөд байгаа нь хаана байна вэ. Бүгд хэлийг нь мэдэхгүй түвд ном уншуулж, залбирч байна. Солонгос, америк киногоор хангалттай тархиа угаалгаж байна шүү дээ. Өмсч байгаа хувцас нь данжаад. Тэгээд хуучин бүхнээ мартсан сармагчин шиг болох ёстой юу. Бидний өвөг дээдэс сармагчин байгаагүй, дэлхийг дагуулж явсан юм 13 дугаар зууныг сармагчин, хүй нэгдлийн үе гэх гээд байгаа юм уу. Тэр үед жинхэнэ Монгол Улс мандаж явсан юм. Тийм учраас дэлхий Монголыг дагаж байсан. Үүнийг мушгин гуйвуулж, “Бид хөгжих гэтэл Жавлан гай болоод байна” гэж яриад байгаа юм. Эх орноо зарж худалдахыг, гадны банкинд хулгайлсан мөнгөө хадгалахыг хөгжил гэх юм уу. Өнөөдөр бидний шүтээд байгаа америкчууд химийн хортой хүнснээс татгалзаад байгаллаг амьдралыг шүтэж, уул руу гарч байна шүү дээ. Гэтэл бид тэдний таягдан хаяж байгаа зүйл рүү тэмүүлээд байна. Үнэндээ байгаллаг буюу эко амьдралын хамгийн дээд хэлбэр нь манай нүүдэлчин амьдрал. Үүнийг юу ч биш гэж хаячихаад тэр улсын сүйрч байгаа хөгжил рүү хошуураад байгаа нь ичгэвтэр. Харийг дагаж салбалзваас хөх монгол гутмуу, хахаж цадталаа баяжваас хамаг олон жигшимүү гэж өвөг дээдэс минь хэлсэн байна.

/Биднийг ийн ярьж байхад МҮОНРТВ-ийн захирал Ц.Оюундарийн туслах хэмээх эмэгтэй нэгэн дугтуйтай бичгийг түүнд гардуулахаар ирэв. С.Жавхлан гавьяат бичгийг задлаад чанга дуугаар уншив.“Та бүхний мэтгэлцээнийг зохион байгуулах боломжгүй. Харин манай телевизээр гардаг … юу гэнэ вэ. Үндэсний телевиз ийм гадаад нэртэй нэвтрүүлэг явуулж болдог юм уу” хэмээн асуухад өнөө эмэгтэй “De facto” гэж байгаа юм” гэв. Тэгэхэд С.Жавхлан гавьяат “Нөхөдтэйгээ ярьж байгаад шийднэ” гэдэг хариу өгөөд гаргав. Ингээд бидний яриа үргэлжиллээ/.

-Та ер нь хэвлэл мэдээлэлтэй тэмцээд хэрэг байна уу. Таныг айгаад дуугаа хамхи гэж байгаа юм биш л дээ…

-Би ямар хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлтэй тэмцсэн юм. Дарга нарын гар хөл болж байгаа олон нийтийн биш намын мэдэлд орчихсон хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлтэй хатуу ярина. Энэ чинь олон нийтийн телевиз биз дээ. Үгүй юм бол нэрээ намын харьяалалтай болгож өөрчлөх хэрэгтэй.

-Монголоороо байх үндсэрхэг үзлийн тухай ярьж хийрхээд байгаа нь монголчуудыг хөмсгөө зангидсан, бухимдуу хүмүүс болгочихлоо гэдэг дүгнэлтийг зарим хүмүүс хэлдэг юм билээ. Та үүн дээр юу хэлэх вэ?

-Энэ бол хийрхэл биш ээ. Өөрийнхөө өв соёлыг хамгаална гэснийхээ төлөө хийрхлээ гэж хэлүүлээд сууж байгаадаа харамсч байна. Хүмүүсийг ийм бухимдуу болгосон нь хэний буруу юм бэ гэдгийг олохын тулд халз мэтгэлцье гээд байгаа юм шүү дээ. Харийн цөөвөр чонотой нийлж гурван сая иргэнээ цөлмөж, иргэдээ ууртай болгосон хүмүүс нь дарга нар учраас мэтгэлцээнээс зугтаад байгаа юм биш үү. Эсвэл миний буруу юм бол буруугаа хүлээе.

-Таны тэмцлийн үр дүн юунд хүргэх юм бэ. Магадгүй хойд Солонгос шиг хаалттай улс болчих юм биш байгаа гэдэг болгоомжлол зарим хүмүүст байдаг…

-Монголчуудын заяа гэж бий. Монгол бол ямар нэгэн өөр улстай харьцуулагдах хэмжээний улс биш.

-Өнөөдрийн ард түмний гундсан сэтгэлийгт а сайхан дуугаараа сэргээж, гэрэл гэгээ нэмж байгаа санагддаг. Үүгээрээ та Монголын ард түмний хайртай хүү нь шүү дээ. Тиймээс таныг улс төрд орж яах гэсэн юм гэж ханддаг хүмүүс бий…

-Дуулаад л байгаа шүү дээ. “Хар хархан харц” гэдэг дуу Монгол төдийгүй дэлхийд тарчихлаа. Японд хүмүүс дасгал хийхдэээнэ дууг сонсдог гэсэн шүү дээ. Энхийг сахиулж байгаа гадны цэргүүд “Алсад суугаа ээж” дууг миньдуулж байна.Хүмүүс намайг муулах болохоороо л ингэж ярьдаг байх. Түүнээс биш би дуулсаар л байгаа. “Тэмээн жингийн цуваа”-г дуулаагүй гэх үү.

-Тэмцэл яриад байгаа нь дуу дуулахаасаа олдоод байгаа юм болов уу?

-Харин ч би их алдаа хийж. 15 жил дуулсан байна. Намайг дуулж дуугаараа ард түмнийг уярааж байх хооронд Монголыг минь үрэн таран хийж байж шүү дээ. Тиймээс нэг талаар би өөрийгөө нүгэл хийжүү дээ гэж боддог юм.

-Ер нь та яагаад улс төр рүү орох болсон юм бэ. Хэн нөлөөлөв?

-Би Монголыг зургаан удаа тойрсон. Тэгэхдээ Монгол орноо яаж сэглэгдсэнийг олж харсан юм. 15 мянган хүнтэй Хятадын суурин бий болсныг ч харсан. Яг энэ байдлаар явах юм бол би дуу дуулах ч эцэсгүй болох юм байна. Эх орныг минь цөлмөж дуусвал би хаана дуулах юм гэж бодогдсон. Нөгөө талаар аавын маань захиас бий. 2012 оноос хойш Монголд мөнх тэнгэрийн цаг ирнэ, та нарын үеийн хүүхдүүд сайхан цаг авчрах ёстой. 400 жил дарлуулсан монголчууд 2000 оноосжаргах ёстой шүү. Тэр цагийг та нарын үеийнхэн авч ирнэ гэж захисан. Буруу муухайг тэвчдэггүй зөв монгол айлд өссөн учраас яс цусанд минь байдаг чанар одоо бадраад байгаа юм. Монголоо гоё болгочихоод дуулмаар байна шүү дээ.

-Талийгаач “Донж”-ийн н.Төгөлдөрийг танд зөвлөж, ийм тэмцэл рүү хөтөлсөн хүн ч гэлцдэг…

-Төгөлдөр ах шиг зөв хүмүүсийг байхад ньурам өгч, тэднийхээ бодол ухаанаар зөв явж чадсангүй. Дандаа шуналтай хүмүүсийг тахин шүтжээ. Одоо та нар Төгөлдөр ахын хийдэг байсан Тархины түгжээ мултлагч нэвтрүүлгийг үзээрэй. Яг өнөөдрийн Монголд болж байгаа зүйлийг тэр үед ярьж байжээ. Төгөлдөр ах бол онцгой хүн байсан гэж боддог. Надад зөвлөдөг байсан. Түүнтэй адил олон сайхан ах нар бий. Дээрээс нь нийгэм намайг давхар хүмүүжүүлж байна.

-Одоо танд зааж зөвлөдөг хүн байна уу?

-Маш олон залуу бий. Үе тэнгийн найзууд,”Хамаг Монгол” төслийн багийнхан байна.Бүх хүнээс аль зөвийг нь өөртөө шингээж авдаг даа. Надтай уулзаж байгаа хүн бүр зөвлөгч.

-Ц.Нямдоржгуай танд зөвлөдөг гэж ярих юм билээ?

-Тэр хүнтэй би сүүлийн зургаан жил уулзаагүй.

-“Хамаг Монгол” төсөл юу болсон бэ. Үр дүн нь юу байв?

-Үргэлжилж байгаа шүү дээ. Хоёр жилийн өмнө эзэн Чингэс хааныхаа хөшөөний өмнө хамаг монголчууд чуулаад ямар жаргалтай байв. Гэтэл одоо юу болов Чингэсийн хөшөөнийхөө өмнө өлсцгөөдөг болсон байна. Манай төсөл явж байна. Дэлхийгээр тарсан ах дүүстэйгээ харилцаа тогтоосоор байна. Үүний хажуугаар”Хамаг Монгол” төслийн баг хайртай монгол орноо цэгцлэх их аянд мордож байна даа.

-Та хандивын тоглолт хийж ядарсан зүдэрсэн түмэнд их тусалдаг. Хичнээн хүнд тусалсан байна. Тоо гаргаж үзсэн үү?

-Анх нэг тоглолтын орлогоосоо 11 айлд гэр өгч байлаа. Долдугаар сарын 1-нд үр хүүхдээ алдсан ээжүүдэд, өрх толгойлж яваа ядарсан эхчүүдэд тоглолтынхоо орлогоос өгч байлаа. Хулгайлж биш дуулж олсон орлогоо хандивладаг байсан. Гэх жишээгээр зөндөө л зүйлүүд бий. Тусламж авсан хүмүүс хэзээ нэгэн цагт өөрсдөө ярих байлгүй дээ. Архангай аймгийн хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдүүд, Увс аймгийн 340 өрх, Цагаан давааны хогийн цэг дээр байгаа 300 гаруй хүн, асрамжийн газрынханд тусалж байлаа. “Хүнээс тэвнэ авснаа үргэлж санаж яваарай, тэмээгээр тусламж авснаа мартаж яваарай” гэж аав минь захидаг байсан. Жавхлан баян цатгаландаа баярхаад байгаа юм биш. Миний сэтгэлд Монгол минь багтаж байгаа учраас чадлаараа бусдад тусалж байна. Гадаадад хэдэн тэрбумаар нь мартчихаад юу ч болоогүй юм шиг сайд хийгээд явж байгаа хүмүүсийн дэргэд сэтгэл баян байвал бүх юм болдог гэдэг зарчмаар явж байна даа.

-Сайн үйлсийн аянаа өргөжүүлээд явбал тэмцлээсээ илүүбуянтай биш гэж үү…

-Ядарсан хүмүүст чадлынхаа хэрээр тусална. Харин задарсан хүмүүсийг зүгээр орхиж болохгүй. Бурууг нь зөв болгохын төлөө л явна.

-Та гавьяат цолынхоо тэмдгийг өөр хүнд зүүгээд өгчихсөн бил үү?

-Одоо яахав дээ, намайг соёлын тэргүүний ажилтан Жавхлан гэхгүй юу. Надад гавьяат цол өгөхөд “Би энэ цолыг чимж явах ёстой болохоос энэ цол намайг чимэхгүй” гэж хэлж байлаа. Маш олон хүн урам зориггүй, гавьяа шагналгүй хийснээ үнэлүүлж чадаагүй байхад би гавьяат гээд явах ичгэвтэр санагддаг. “Ээжийн чанасан цай”, “Насны намар”, “Зүүдэн бороо” гэдэг агуу дуунуудыг зохиосон Магсаржав гуайн хажууд гавьяат гэж дуудуулаад явахдаа ичсэн юм.

Би Магсаржав гэдэг хүнийгхарааж биш гавьяат болоорой гэж ерөөжтэр тэмдгээ өгсөн юм.

-Таны дуулсандуу бүхэн хит болдог. Ид мандаж явсан он цагаа эргээд харахад танд юу бодогддог вэ?

-Ажилдаа эзэн болох ёстой. Намайг дуугаа дуулдаг шиг улс орныг сайн удирдаад явсан бол би ингэж тэмцэхгүй байлаа. Гэвч дарга нар ажлаа муу хийж байгаа учраас дууныхаа хажуугаар улс төрд орлоо шүү дээ. Шуналын багийнханд ингэж л хэлье. Өнгөрсөн хугацаанд алдаа биш оноо хайж л явлаа. Намайг түмэн олон дүгнэнэ биз дээ. 60, 70 гарчихсан хөгшин хүн байгаа биш дурсамж яриад байх нь хаашаа юм. Тэртэй тэргүй түмэн олон мэдэж байгаа даа. Харин өнөөдөр улс төрд хийж байгаа миний тэмцэл Жавхлан Насан багын дурсамж гэдэг анхнытоглолтоо хийж байгаа үе шиг оргилж байна.

-Та төрийн түшээ болсонч дуулна биз дээ?

-Миний толгой мөрөн дээр байгаа цагт дуулж л таарна.

-Улиг болсон асуулт байх л даа. Гэхдээ С.Жавхлан, Т.Баясгалан гэдэг нэр нийтийн дууны ертөнцөд нэг хэсэг брэнд болж байлаа шүү дээ. Гэхдээ яагаад хамт дуулахаа байсан юм бэ?

-Оюутны ширээнээс салаад амь амьдралынхаа замыг хөөгөөд явсан шүү дээ.

-Та хоёрыг хайр сэтгэлийн холбоотой байсан гэлцдэг…

-Тийм зүйл байгаагүй ээ.

-Одоо та хоёрын дууг залуу хос дуучид дуулаад байх юм. Та хоёр өөрсдөө хэзээ нэгэн цагт хамтран дуулах болов уу?

-Мэдэхгүй. Ач холбогдол өгөхгүй байна. Цаг хугацаа харуулах байх.

-Таны хувийн амьдрал хүмүүст сонирхолтой байдаг. Та хоёр дахь амьдралаа зохиосон хүн. Таны анхны амьдрал яагаад бүтээгүй тухай хүмүүс их л асуудаг…

-Тавилан төөргийг яалтай билээ дээ. Үүнийг гэмт хэрэг гэж үзэх арга алга. Буруу явлаа ч гэж үзэх арга алга.

-Та охинтойгоо уулздаг уу?

-С.Жавхлангийн хувийн амьдрал бусдад сонирхолгүй дээ. Хувийн амьдралаа дэлгэж яримааргүй байна.

-Одоо та хэдэн хүүхэдтэй билээ?

-Нууц.

-Танай эхнэрийг араг түшиж төрсөн. Монгол дээлнээс өөр хувцас өмсдөггүй. Тэр бүр эмэгтэй хүний хүсээд байх амьдрал биш гэж зарим хүүхнүүд ярьж байдаг…

-Үлгэрлэхгүй бол үглээд хэрэггүй. Миний үзэл бодлыг таашаасан учраас надтай хамт байгаа байлгүй дээ.

-Та хамгийн сүүлд татвар төлөхөө больё гэдэг уриалга гаргасан байна лээ. Яагаад тэгсэн юм бэ?

-Гадаадын хүн Монголын хуулийг нулимж болдог. Төрийн томчууд нь тэднийг эргэж, хошногыг нь долоож болдог. Гэтэл монголчууд өр зээлэндээ баригдчихсан байна. Гадныхныг уучилж болж байгаа бол өөрсдийгөө бас өршөөх ёстой. Би дахиад уриалъя. Монголчуудаа уучилтал нь татвар хураамж, банкны зээлээ төлөхгүй байх ёстой.

-Та өөрөө татвар төлөхгүй юм уу?

-Үнэхээр итгэл алдарчихлаа шүү дээ.

-Цалингүй яаж ажиллах юм бэ. Ард түмэн хохирох байх аа…

-Гадныхныг уучлаад явуулдаг Ерөнхийлөгчөөс цалингаа нэхэх хэрэгтэй.

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

УИХ-ын гишүүн Х.Тэмүүжинтэй ярилцлаа.

–Чуулганы завсар­лагаанаар юу амжуулж байна вэ. Хөдөө орон нутгийн томилолт авав уу?

-Хэнтий аймагт ажиллаад ирлээ. Одоо хуулийн төслүүд дээр сууж байна.

Эрүүгийн хуулийн шинэчилсэн найруулга болон Зөрчлийн тухай хуулийн төслийг нухацтай харж байна. Өмнөх Засгийн газрын үед боловсруулсан хуулийн үзэл баримтлалаас юу нь өөрчлөгдсөн бэ гэдгийг нь судалж байна. Үүнээс гадна Ерөнхийлөгчийн зүгээс санаачилсан Захиргааны ерөнхий хуулийн төсөл дээр ажиллаж байгаа. Хуулийн төслийн хүрээнд энэсарын сүүлээр хэд хэдэн хэлэлцүүлэг хийх юм. Мөн Хууль тогтоомжийн төсөл боловсруулах, өргөн мэдүүлэх, хууль тогтоомжийг хэрэгжүүлэх журмын тухай хуулийн төсөл байна. Хуучнаар Хууль тогтоомжийн тухай хууль нэрээр явж байсан даа. Ийм хуулийн төслүүд дээр ажиллаж байна даа.

–Гэмт хэргийн тухай хуулийн төслийг Д.Дорлигжав сайд эргүүлж татаад Эрүүгийн хууль нэрээр өргөн барьжээ. Доторх агуулга, үзэл санаа нь хэр өөрчлөгдсөн юм бол. Гэмт хэргийн тухай хуулийн төсөл болж шоронжсон зарчмаас татгалзсан төсөл гэж ойлгогдоод байсан л даа?

-Зөрчлийн болон Гэмт хэргийн тухай хуулийн төслийг боловсруулах олон шалтгаан байсан юм.АН-ын сонгуулийн амлалт болоод Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөрт тусгагдсан зарчмуудад тулгуурласан. Манай эрүүгийн хууль тогтоомжууд хүний эрхийг хангах талаасаа учир дутагдалтай байгаа учраас хүний эрхийг хамгаалж, шударга ёсыг бэхжүүлэх шаардлага гарсан. Нөгөөтэйгүүр монголчууд 1990 оноос шинэ нийгэмд шилжсэн, шинэ нийгмийнхээ үнэт зүйл, суурь зарчмыг хамгаалах хэрэгцээ үүссэн, шинэ төрлийн гэмт хэргүүд ч бий болсон. Тиймээс шинэ төрлийн гэмт хэрэг, зөрчилтэй тэмцэх, урьдчилан сэргийлэх чадвартай хууль хэрэгтэй болсон юм. Таны хэлсэнчлэн манайд үйлчилж байгаа хууль тогтоомж хэт их шоронжсон маягтай, хорих ялыг түлхүү ашигладаг байсан. Угаасаа социализмын үед бид шоронд түшиглэж, хүмүүсийг бөөнөөр нь хорих байдлаар үнэгүй ажиллах хүчин бий болгодог байлаа. Үүнийг өөрчлөх зорилгоор ялын бодлогыг зөөлрүүлж, хорихоос бусад ялын төрлүүдийг нэмэгдүүлэх, олон сонголттой болгох хэрэгцээ бий болсон. Хуулийн хуучин нэр томъёо, эрх зүйн судалгааны хоцрогдлоос болоод хүний эрх, нэр төр хохирох хандлага их байсныг шинэчилж, хууль зүйн шинжлэх ухааны ололт, олон улсын дэвшилттэй зохицуулалт, хэм хэмжээг хуульд тусгах хэрэгцээ ч байсан. Энэ мэт хэрэгцээ шаардлага, зарчмуудад суурилжГэмт хэргийн болоод Зөрчлийн тухай хуулийн төслийг боловсруулсан юм. Гэвч харамсалтай нь шинэ Засгийн газрын өргөн барьсан Эрүүгийн хуулийн шинэчилсэн найруулгын төсөлд хэд хэдэн ухралт гарсан байна.

–Ямар ухралт гэж. Ялын төрлүүдийг буцаагаад цөөлчихсөн үү?

-Тухайлбал, “зорчих эрхийг хязгаарлах” гэдэг олон хувилбартай ялын зөвхөн “гэрийн хорио” гэдэг хэлбэрийг нь ашиглахаар оруулж ирсэн байна. Тодорхой чиглэлээр зорчихыг даалгах, тодорхой газарт очихыг хориглох, гэрийн хорионд байлгах зэргээр хэд хэдэн хэлбэртэй байхаар Гэмт хэргийн тухай хуулийн төсөлд тусгасан байсан. Гэтэл үүнийг шууд гэрийн хорионд хийхээр өөрчилсөн байна. Энэ нь цахим гав гэх мэт технологийн дэвшлийг бүрэн дүүрэн ашиглах боломжийг үгүйсгэж байна л даа.

–Гүтгэхийг эрүүгийн гэмт хэрэгт тооцохоор болсон гэв үү?

-Шинэ нийгмийн үнэт зүйлийг хамгаална гэдэг нь хүн үзэл бодлоо илэрхийлж, үг хэлэх эрхээ баталгаажуулахыг хэлнэ. Тэр утгаараа Эрүүгийн хуульд байсан гүтгэх, доромжлохтой холбоотой асуудлыг гэмт хэрэг биш гэж үзээд Зөрчлийн хуулиар хариуцлага тооцохоор өмнөх төсөлд оруулсан байсан. Шинэ Засгийн газар үүнийг гэмт хэрэгт тооцохоор болсон байна. Энэ бол том ухралт.

–Та Хууль зүйн сайдаар ажиллахдаа хуулийн байгууллага, эрх зүйн шинэчлэлийн ажлыг эхлүүлсэн. Гэвч таны ажиллаж байсан Засгийн газар огцорчихлоо. Эхлүүлсэн ажлаа хэдэн хувьд нь хүргэж чадсан бол?

-Тавьсан зорилтоо 100 хувь гэж үзэх юм бол 30 хувийг нь хийсэн. Хууль тогтоомжийн хувьд зарим нь батлагдаж, зохион байгуулалт, арга барилын өөрчлөлт эхэлж байсан. Гэвч одоо энэ шинэчлэл цаашаа яаж үргэлжлэх нь ойлгомжгүй, ихэнх тохиолдолд ухралтууд л ажиглагдаад байна. Тиймээс түрүүнд хэлсэн 30 хувиас 15 нь үлдэх үү, үгүй юу лбайна. Уг нь энэ дөрвөн жилдэрх зүйн шинэчлэлийн үйл явцын ядаж 30-40 хувийг хийчихсэн бол ойрын наймаас арван жилдиргэний хяналттай, ил тод ажилладаг, хууль, хүний эрхийг дээдэлдэг хууль сахиулах үйл ажиллагаа, хараат бус бие даасан гэхдээ олон нийтийн өмнө хариуцлага хүлээж чадах шүүхийн тогтолцоо бий болчих байлаа. Харамсалтай нь “харьж яваа хүн ирж яваа цагийн дууг дуулдаггүй” гэгчээр орчин үеийн эрэлт хэрэгцээ, шинэ нийгмийн үнэт зүйлүүдэд тохирсондэвшилттэй механизмыг дотроосоо ойлгож, үнэлдэг хүнгүйгээр энэ шинэчлэл явахгүйгэдэг нь харагдаад эхэллээ.

–Угаасаа л эрх зүйн шинэчлэлийг эсэргүүцэгчдийн нэг нь өнөөдрийн Хууль зүйн сайд Д.Дорлигжав байсан шүү дээ. Тэгэхээр таны эхлүүлсэн шинэчлэлийг тэр хэвээр үргэлжлүүлэхгүй нь эхнээсээ тодорхой байсан байх…

-Практик дээр ажиллаж, прокурорын байгууллагыг удирдаж байхдаа ч эсэргүүцэж байсан. Өнөөдөр хуулийн шинэчлэлийн хамгийн гол цэг болсон албан тушаал дээр очсон хойноо ч тэр байр сууриа л бэхжүүлж байна. Намайг сайд байхад Ц.Нямдорж, Д.Дорлигжав гэдэг хоёр хүний харж байгаа өнцөг, ярьж байгаа зүйл ялгарах юмгүй байсан. Өнөөдөр ч гэсэн Монгол Улсын хуулийн салбарын хөгжлийг арван жилийн турш царцаасан хуучин бодлого дахин амилах дүр зураг л харагдаж байна. Өөрийн гэсэн ямар ч концепцигүй, энэ асуудлыг ингэж харж байна гэдэг бодлогын ямар ч хувилбаргүй хүн хуулийн төслүүдийг татаад дахиад өргөн барина гэдэг нь нэг бол ямар ч өөрчлөлт хийхгүй, нэг бол зэрэмдэглээд хуучин руу нь явуулна л гэсэн үг. Эрүүгийн хууль ч бага хэрэг. Процессын хуулиудыг ингэж зэрэмдэглэх вий гэдэг дээр маш их болгоомжилж байна. Асуудлаа зөв харахгүйгээр “Би л мундаг нь, би олон жил дарга хийсэн” гэдэг хандлагаар явбал иргэнд ирж байгаа зовлонг нимгэлэхгүй. Эрх мэдлээ л бэхжүүлж чадах байх. Зүгээр Х.Тэмүүжин биш, Д.Дорлигжав гэдэг автортой байхын тулд ингэж муйхарлаж болохгүй л дээ.

–Шүүхийн тухай зарим хуулийн заалтууд Цэц дээр унаад эхэллээ. Энэ юунаас болж байна вэ?

-Шүүхийн шинэчлэлтэй холбоотой цөөнгүй бодлого Үндсэн хуулийн Цэц дээр уналаа. Анхан шатны шүүх хэрэг, маргааныг хянан шийдвэрлэхдээ иргэдийн төлөөлөгчийг оролцуулна гэдэг тов тодорхой заалт Үндсэн хуульд байсаар атал иргэдийн оролцоотой шүүхийн шийдвэр гаргах тухай асуудлыг Цэц дээр унагаачихлаа. Дагнасан шүүх байгуулахтай холбоотой асуудлыг ч бас унагасан. Үүний цаад эзэн нь Д.Дорлигжав. Ерөнхий прокурор байхдаа шидсэн бичиг нь өнөөдөр ийм асуудал үүсэх гол нөхцөл боллоо. Уг нь энэ хүн Ерөнхийлөгчийн Тамгын газрын дарга байхдаа шүүхийн шинэчлэлийг эхлүүлсэн байдаг. Гэвч энэ замаа өөрөө баллуурдаж байгаа нь хачирхалтай. Чухам ямар зорилготойг мэдэхгүй. Хариуцлагыг сайжруулна, цус ойртсон, бүлгэрхсэн шүүгчдийг өөрчилнө гэсэн бодлого, зорилгынхоо хэрэгжилт дээр тууштай байж чадаагүй улмаас шүүх рүү улстөрчид өөрийн хүнээ оруулах уралдаан болж хувирах нь байна. Үүнийг нь шүүмжлээд, хууль батлаад гаргачихаар Цэц дээр унагаж байна шүү дээ.

–Хуульчийн эрх зүйн байдлын тухай хуульд байсан шүүгчийн сонгон шалгаруулалтын тухай заалт бас уначихсан уу?

-Уг нь бол дор хаяж гурван жил өмгөөлөгчөөр ажилласан хүн шүүгч болох ёстой гэдэг л зүйл байгаа юм. Тэгтэл шүүгчээр томилогдох гэж байгаа хүмүүсийн эрхэнд халдлаа гэдэг зүйл яриад Цэц дээр унагалаа. Энэ бол шударга шүүхээр шүүлгэх эрхтэй гурван сая хүний биш, шүүгчээр томилогдох хүсэлтэй гурван зуу хүрэхгүй хүний ашиг сонирхлыг л хамгаалж байгаа хэрэг. Хуулийн байгууллагын албан тушаалтнууд өөрсдөө шүүгч болгоно гээд бэлтгэчихсэн хамаатан садан, үр хүүхдийнхээ төлөө л хуулийн энэ заалтыг Цэц дээрунагалаа шүү дээ. Харин бид тэр шүүгчээс үйлчилгээ авах гэж байгаа гурван сая хүний эрх ашгийн тухай яриад байна.

–Таны батлуулсан Цагдаагийн албаны тухай хуулийг ч бас өөрчлөх гэж байгаа сураг сонсогдсон. Цол зэргээс эхлээд цагдаагийн хуучин бүтцийг ч сэргээх бололтой?

-Цагдаа бол хүчний биш, хууль сахиулах байгууллага байх ёстой. Цэрэгжсэн биш, иргэний зохион байгуулалтад орох ёстой. Ил тод, хариуцлагатай, иргэдэд хянагддаг, үйл ажиллагаа нь олон нийтийн дэмжлэгт суурилсан байх ёстой. Энэ л цагдаагийн албаны шинэчлэлийн суурь зарчим байсан. Үүнийг буцааж унагах гэж байгаа бол үндэслэл нь их тодорхой байх ёстой.

Өнөөдөр цол зэрэг болон цалин хангамжийн тал дээр гомдоллосон цагдаа бараг алга. Сая би Хэнтийн гурван сумаар явсан. Цагдаагийн бие бүрэлдэхүүнтэй тусгайлан уулзсан. Цагдаагийн байгууллагад иргэд хяналт тавьдаг механизм нь ажиллаад эхлэхээр орон нутгийн дэмжлэг ч бий болсон гэж ярьж байна. Хэнтий аймгийн цагдаагийн байгууллага 18 сумынхаа 15-ыг унаатай болгож, Чингэс хотоо бүрэн камержуулж, хөдөлгөөнт эргүүлтэй болсон байна. Иргэний зөвлөлтэйгээ хамтарч ажиллаж, нутаг дэвсгэрийн цагдаа нар нь иргэддээ улирал тутам тайлан тавьдаг болоод эхэлж. “Архигүй Хэнтий” хөтөлбөр хэрэгжүүлснээр гэмт хэрэг 30 гаруй хувиар буурсан үзүүлэлт гарсан байна. Цагдааг иргэд рүү нь ойртуулсан, айлган сүрдүүлдэг бус нээлттэй, ил тод, хамтарч ажилладаг тогтолцооны үр дүн ийм л байна. Үүнээс яагаад ухарна гэж. Гомдоллосон хэдэн хурандаагийн үгээр, цэрэг удирдах донтой хэн нэгний хувийн сонирхлоор ийм ухралт хийх гэж байгаа бол би хувьдаа хүлээн зөвшөөрөхгүй.

–Таны эсрэг гүйцэтгэх ажиллагаа явуулсан гэгддэг хурандаа нарын хэргийг хэрэгсэхгүй болгож, заримыг нь ажилд нь буцааж томилсон гэдэг мэдээллүүд саяхан бас явсан. Энэ үнэн үү?

-Тэр “гүйцэтгэх ажил” гэгчийн ард хэн байсан нь эндээс тодорхой болж байгаа биз дээ. Энэ зохион байгуулалттай гэмт хэргийн үр дүнд олон хүн хэлмэгдэж, гутаагдан доромжлууллаа. Өөрийнхөө хүүхэд шиг хүүхдийн амьдралаар хүртэл тоглолоо шүү дээ. Тиймээс энэ хэргийн талаар анхаарал тавьж, тодруулах хэрэгтэй болж байх шиг байна. Ер нь хуулийн нэрээр хувийн ажлаа амжуулж, өс хонзон авдаг, дараагийн албан тушаал руугаа ахидаг увайгүй үйлдлийг өөгшүүлээд байх юм бол эцэстээ хүний амиар ч тоглож мэднэ шүү. 1996-2000 онд юу болсон билээ, эцэстээ С.Зоригийн амийг зольсон шүү дээ. АН үүнээсээ сургамж аваагүй гэдэг нь өнөөдрийн нөхцөл байдлаас харагдаад байна. Сайдын суудлын төлөө ингэтлээ арчаагаа алдаж, ой гутам хуйвалдаанаар албан тушаалд очдог уламжлал бүү давтагдаасай л гэж хүсэх байна.

–Гэтэл Д.Дорлигжав сайд та хоёр нэг намын гишүүд. Нам дотроо бие биеэтатаж унагадаг энэ гажгаас болоод өнөөдөр “АН засаглаж чаддаггүй” гэдэг ойлголт хүмүүст суучих шиг боллоо?

-Нам гэхээсээ илүү хувь хүний л асуудал юм даа. “Чи хэн юм. Би чиний дэргэд ардчиллын эцэг, АН-ын эзэн” гэх ухааны юм бодчихсон хүмүүс бол намаа ч, ардчиллыг ч үгүй хийнэ дээ. Орон нутагт явж байхад намын гишүүд, дэмжигчид, иргэдийн зүгээс яг наадах үгийг чинь хэлж байна лээ. АН-д бид боломж өглөө, өөрсдөө ажиллаж чадсангүй. Нэг нэгийгээ дэгээдсээр байгаад ажил хийх хугацаагаа алдлаа. Тиймээс АН дараагийн сонгуулиар бидэнд гомдох эрх байхгүй шүү гэж ил тод хэлж байна. Бүхэл бүтэн намыг өмчлөх гэж оролддог энэ муухай зуршил уламжлал болж үлдчих гээд байна. Ашиг тус хүртэхгүй бол юу ч хийж магадгүй болсон байна. Бид үзэл баримтлал, зарчим, бодлого дээрээ нэгдэх ёстой болохоос хувааж иддэг, хүсэл шуналаа хангадаг албан тушаал, хувийнхаа эрх ашгийн төлөө нэгдэх ёсгүй. Нам нь ч нам шиг нэгдмэл байж, бодлого дээрээ хатуу зогсож байж л бид шинэчлэлийг хийнэ. Гэтэл одоо эргээд харахаар АН зоригтой алхам хийсэн хүн болгоноо намнаж байна. Ц.Оюунгэрэл сайдыг хар. Бодлого, зарчмынхаа төлөө хатуу зогссоных нь төлөө АН, МАН хоёр нийлээд байгуулсан яамыг нь татан буулгаж, хийсэн бүх зүйлийг нь баллуурдлаа. Бодлого, зарчмынхаа төлөө явж байгаа гишүүдийнхээ ард нам нь тууштай байж чадаагүйн уршиг. АН өөрөө өөртөө хорлогддог гэдэг тодорхой л байна шүү дээ. Энэ алдаагаа бид засах ёстой. Бид төрд байгаа алдаа завхралыг засах, авлигын сүлжээг таслахын төлөө тодорхой алхам хийсэн. Гэвч гишгэж байгаа хөрсөө засаагүй учраас эргээд уналаа. Хог ачиж байгаа хүн ч эхлээд гишгэж байгаа газраа цэвэрлээд дараа нь хогоо ачдаг биз дээ.

–Эхлээд намаа зас гэж үү. Гэхдээ энэ тухай байнга л ярьдаг мөртөө үр дүн байдаггүй л дээ?

-Намын санхүүжилтийг яаж ил тод болгох юм, сонгуулийг яаж өртөг багатай явуулах юм, намын үйл ажиллагааг яаж ил тод байлгах юм, дотоод ардчиллаа яаж төлөвшүүлэх вэ гэдгийг шийдэхийн тулд Улс төрийн намын болон Сонгуулийн хуулиа өөрчлөх ёстой. Би хувьдаа пропорциональ тогтолцоонд итгэдэг. Тойрогт барьцаалагддаг популист улс төрийг багасгах гарц гэж хардаг. Гэхдээ нөгөө талд энэ тогтолцоог АН, МАН-ын өвөө нар өөрсдөдөө өгөөжтэй байдлаар ашиглаж, хэзээ ч тэтгэвэрт гарахгүйгээр УИХ-д хадагдчих вий дээ гэдэг болгоомжлол ч байна. Хамгийн гол нь намд цус сэлбэлт хийж, дотооддоо шударга өрсөлдөөн бий болгох ёстой юм байна. Тэгэхгүй бол нэг хэсэг хүнийг хаан эзэнд өргөмжилсөн аятай хадаатай байлгавал юу ч өөрчлөгдөхгүй нь. Ёстой нөгөө Баабарын хэлдгээр “Дөчөөс дээш насныхан үхэж байж” гэдэг шиг л юм болох байх. Гэхдээ энэ гажуудал хүмүүсийн дан ганц насанд байгаа юм биш л дээ. Шинэ санаа, өөрчлөлтийг харж, дэмжиж чадахгүй ужгирч, бугшиж, өгөршчихсөн бодол санаатай, мөнгө албан тушаалын төлөө л эвлэлдэн нэгдэж, хүч гаргадаг байдалтай нь л холбоотой.

–Үүнийг өөрчлөхийн тулд яах ёстой гэж?

-Ерөөсөө л залуучуудын оролцоо хэрэгтэй. Бид өмнөх үеэ агуу гэж үздэг, алтан үе гэж бахархдаг. Тэр нь зөв. Гэхдээ тэдэнд бүгдийг мухар сохроор даатгадаг байж болохгүй. Бидний арын үеийнхэнд мэдлэг, чадвартай хүмүүс төлөвшиж байгааг үгүйсгэх ёсгүй. Тэднийг хүүхдээрээ, туршлагагүй байна гэж голоод байх юм бол өөрчлөлтийн боломжийг тэр хэрээрээ хазаарлаж байгаатай адил. Шинэ үе гарч ирэх ёстой. Араасаа яваа залуучуудыг үгүйсгэж болохгүй.

–Саяхан шүүхээр шийдэгдсэн “Саусгоби сэндс”-ийн хэрэг ид дуулиан тарьж байна. Энэ хэрэг прокурорын буруутай үйл ажиллагаатай холбоотой, прокурорт хэн нэг нь нөлөөлсөн гэх утгатай үгийг Ерөнхийлөгч унагачихлаа. Хэн гэдэг прокурорын тухай яриад байгаа юм бол?

-Би мэдэхгүй байна. Гэхдээ нэг зүйл тодорхой. Хуулийн нэрээр хуулийн байгууллага баялаг бүтээгчдийг тонон дээрэмдэж, орлого олдог байдал газар авлаа. Үүнийг засах гэсэн бидний оролдлого харамсалтай нь үр дүнгүй боллоо.

–Ж.Капла нарт Ерөнхийлөгчийн уучлал үзүүлсэн явдлыг ч бас шүүмжилж, МАН-ын зарим хуульчид Цэцэд хандах, Ерөнхийлөгчийг огцруулах асуудлыг тавихаа мэдэгдсэн. Та юу гэж үзэж байна вэ?

-Хэрвээ өмнөх Засгийн газрын үед өргөн барьсан Эдийн засгийн ил тод байдлын тухай болон Өршөөлийн хуулийг баталчихсан бол өнөөдөр ийм асуудал үүсэхгүй байсан. Энэ хоёр хуулийн зорилго нь хөрөнгө оруулагчдаа дэмжиж, баялаг бүтээгчдээ айдсаас гаргах, далд байгаа хөрөнгийг эдийн засгийн эргэлтэд оруулахад чиглэсэн. Гэтэл янз бүрийн улс төр хийж, дүлэгнэсээр байгаад батлаагүй шүү дээ. Тийм учраас өнөөдөр баялаг бүтээгчид айдсаасаа салж чадахгүй байна. Үр дүнд нь юу болов. “Улсаараа шорон” гэж хэлэгдэх хүртлээ олон улсын тавцанд Монголын нэр хүнд уналаа. Хэн нэгний эрхийг хязгаарлах шийдвэрийг зөвхөн хуульд заасан үндэслэлээр шүүхээс гаргана гэдэг Үндсэн хуулийн зарчимтай мөртлөө хуулиас давсан журам заавраар хүний эрхийг үнэгүйдүүлсээр байна шүү дээ. Аль нэг хуулийн байгууллага хүсэлт гаргахад л хэн нэгний гадагшаа, дотогшоо явах эрхийг хязгаарладаг социалист уламжлалтай улс хэвээрээ байна. Үүнээс болоод олон улсад Монголын нэр хүнд улам уналаа. Монголд хөрөнгө оруулалт хийнэ гэдэг дээрэмдүүлсэнтэй адил гэдэг ойлголтыг дэлхий нийт авчихсан байна. Энэ байдлаас улсынхаа нэр хүндийг аврахын тулд Ерөнхийлөгч зөв шийдвэр гаргасан. Тэгээд ч Үндсэн хуульд цагаан дээр хараар “Ерөнхийлөгч уучлал үзүүлнэ” гээд заачихсан байгаа. Ямар нэгэн нөхцөл заалгүйгээр шүү.Үндсэн хуулийн 33 дугаар зүйлийн найм дахь хэсгийг үзээрэй. Өршөөлийн хууль гаргалаа гэж УИХ-ыг Үндсэн хуулийн Цэцэд өгч болохгүй биз дээ. Үүнтэй адил өөрт олгогдсон бүрэн эрхийн хүрээнд уучлал үзүүлснийх нь төлөө Ерөнхийлөгчийг Цэцэд өгөх нь утгагүй. Хууль зүйн хувьд утгагүй.Зүгээр үүгээр улс төр хийх сонирхолтой, том хүнээс зуурч нэр төр олох гэсэн хүмүүсийн л хийж байгаа ажил болов уу.

–Эдийн засгийн ил тод байдлын тухай хуулийг тухайн үед УИХ яагаад буцаасан юм бэ?

-Баялаг бүтээгчдээ гох дэгээнд өлгөчихөөд сааж байх эрмэлзлэл улстөрчдөд байсан гэдэгт би хувьдаа итгэмээргүй байна. Харамсалтай нь бодит үйл хэрэг нь тийм болж хувирчихаад байна. Баялаг бүтээгчдийг өлгүүрт дүүжилчихээд халаасыг нь нэгжиж, мөнгийг нь аваад сууж байх дээрэм маягийн тогтолцоог нүдээ аниад үргэлжлүүлэх сонирхол заримд нь байх шиг байна. Тийм учраас энэ хуулийг баталсангүй. Энэ хуулийн төслийг шинэ Засгийн газар УИХ-д дахин өргөн барьсан байна лээ. Хаврын чуулганаар батлах болов уу гэж найдаж байна. Үүний төлөө эрчимтэй ажиллана. Тэгэхгүй бол гудсан дор нуусан мөнгө ил болохгүй нь. Өнөөдөр Монголд мөнгөтэй хүн олон байгаа. Гэвч тэр мөнгөө эргэлтэд оруулж, бизнес хийж, ажлын байр нэмэгдүүлэхээсээ айж байна. Тэгснийхээ төлөө мөрдөн шалгуулж,шоронд орж, бусдад дээрэмдүүлэх вий гэхээс айж байна. Үүний оронд мөнгөө банкинд хадгалуулчихаад хүүг нь хураах ч юм уу, гудсан дороо хав дараад суух нь аюулгүй гэж үзэж байна шүү дээ. Хамгийн эмгэнэлтэй нь энэ дээрэм АН төрд гарснаас хойш улам газар авлаа гэж хүмүүс ярьж байна. Энэ бол яах аргагүй бодит шүүмжлэл. Уг нь АН жил хагасын өмнө энэ дээрмийг зогсоохын тулд санаачилга гаргаж, Эдийн засгийн ил тод байдлыг дэмжих болон Өршөөлийн хуулийг боловсруулсан. Гэвч батлах зориг байсангүй, зорилгынхоо төлөө нэгдмэл байж чадсангүй.

–Эрх зүйн шинэчлэл ингээд танаар дууслаа гэвэлхүлээн зөвшөөрөх үү?

-Үгүй байлгүй дээ. Би бол дахиад шинэ сорилттой тулгарч байна л гэж харж байна. Энэ сорилтыг бид давах ёстой.

–Ер нь та яагаад Ч.Сайханбилэгийн ч, Р.Амаржаргалын ч Засгийн газарт орж ажиллахгүй гээд хэлчихсэн юм бэ. Гэхдээ таныг Засгийн газарт орохгүй гэж хэлэхээс өмнө Ерөнхий сайд Ч.Сайханбилэг урих байсан болов уу. Яагаад гэхээр Хууль зүйн сайд болох хүн байсан болохоор таныг огцруулсан нь тодорхой учраас…

-Мэдэхгүй юм. Гэхдээ би тэр хоёрт нэг л зүйл хэлсэн. “Хийж байгаа ажлынхаа төлөө хангалттай доромжлуулж гүтгүүллээ. Надад ирээдүйд хийхээр төлөвлөж байгаа олон ажил байна. Тиймээс байгаа бүхнээ энэ жижиг хэрүүлийн тойрогт шатаагаад дуусгах сонирхол алга. Ирэх 2016 оны сонгуулиар АН эдийн засагтай холбоотой ямар ч асуудал ярих боломж харагдахгүй байна. Эдийн засгийг бодитоор босгох мөнгө ч алга. Дээрээс нь хөрөнгө оруулагчдаа хөөгөөд гаргачихлаа. Дараагийн эргэлтэд оруулах байсан мөнгөө популист амлалтад тараагаад дуусчихлаа. Үйлдвэрлэл, бодит сектор руу юу ч хийсэнгүй. Тиймээс ирэх сонгуульд АН-ын нүүр бардам ярих ганц ажил нь энэ эрх зүйн шинэчлэл юм шүү.Иргэддээ үйлчилдэг, аюулгүй байдлыг нь хангадаг, хүний эрхийг эрхэмлэдэг хуулийн байгууллагын тогтолцоотой боллоо, хэн ч шударга ёсны процедурт эргэлзэхээргүй дэвшилтэт тогтолцоо руу очлоо гэдэг нь АН-ын нүүрийг тахлах ганц ажил болно шүү. Тиймээс эрх зүйн шинэчлэлээ дэмжиж ажиллаарай” гэж хэлсэн. Харамсалтай нь одоо Ч.Сайханбилэгийн Засгийн газарт би хувьдаа итгэл алдарч байна. Олон асуудал дээр дандаа буруу өнцгөөс харсан, буруу тайлбартай яваад байна. Ерөнхий сайд дуугүй байгаагаараа үүнийг өөгшүүлж байна. Тийм учраас надад ч гэсэн Засгийн газрыг дэмжих шаардлага байна уу, үгүй юу гэдгийг бодож эхэлж байна. АН-ын Засгийн газар учраас дэмжих ёстой гэж бодож явлаа. Гэвч уучлаарай! АН, МАН хоёр нийлээд болж байсан бүх зүйлээ жадлаад, нураагаад байхаар дэмжих үндэслэл харагдахгүй байна. 2016 оны сонгуулийг бодохгүй ажиллана гээд гоё яриад байсан хүмүүс өнөөдөр сонгуулийн буухиагаа эхлүүлчихсэн л давхиж явна шүү дээ.

–Та огцрохынхоо өмнөхөн дөрвөн сая ам.долларын авлигатай холбоотой нэг баримтыг твиттерт дэлгэснээс хойш таг болсон. “Хуулийн байгууллагын нэрээр баялаг бүтээгчдийг тонон дээрэмдэх авлигын сүлжээ” гэдэг тайлбартай жиргээ байлаа. Яагаад тэр баримтыг дэлгэсэн юм бэ. Энэ баримт өнөөдрийн Хууль зүйн сайдтай холбоотой гэдэг мэдээллүүд ч явсан…

-Би уг нь хэн нэгнийг, тэр дундаа Д.Дорлигжавын нэрийг дурдаагүй. Өөрөө л “Юун гуя” гэдэг шиг юм болсон шүү дээ. Өмнөөс нь сандраад олон ч хүн мэдэгдэл хийчих шиг болно лээ. АН-ын 2012 оны сонгуулийн мөрийн хөтөлбөрт авлига өгсөн хүнийг эрүүгийн хариуцлагаас чөлөөлнө гэдэг амлалт орсон. Үүнийг Эдийн засгийн ил тод байдлын тухай хуулийн төслийг дагаж орж ирсэн Өршөөлийн хуульд маш тодорхой заагаад өгчихсөн байсан. Гэтэл шинэ байгуулагдсан Засгийн газар Эдийн засгийн ил тод байдлын тухай хуулийн төслийг татаж аваад дахин өргөн барьсан. Ингэхдээ Өршөөлийн хуулийн төслийг алга болгоод оронд нь Татварын өршөөлийн хууль нэртэй хэдхэн заалт оруулж ирсэн. Тэнд нь нөгөө заалт байхгүй, хасаад хаячихсан. Тэгэхээр шинэ Засгийн газарт авлига өгч байгаа талыг өршөөх хүсэл алга аа л гэсэн үг. Эндээс танд ямар логик харагдаж байна.

–Авлигатай тэмцэхгүй ээ гэсэн үг үү?

-Энэ Засгийн газарт авлигатай тэмцэх хүсэл алга. Авлига өгсөн хүмүүсийг шийтгэх маягаар авсан авлигаа далдалдаг хуулийн механизмыг хэвээр хадгалахыг л хүсч байна. Битгий ингэ ээ. Баялаг бүтээгчдээ айдсаас гаргах зорилготой хуулиудыг битгий үгүйсгэ, авлигыг битгий өөгшүүл. Ийм л зорилгоор би тэр баримтыг дэлгэсэн.

–Одоо тэгээд яах вэ. Үнэхээр энэ хууль гарахгүй бол яах юм?

-Ямар ч байсан хээл хахууль өгсөн талыг өршөөдөг, ял, шийтгэл оногдуулдаггүй зохицуулалтыг бий болгоно оо. Энэ зохицуулалт орж байж баялаг бүтээгчид айдасгүй, харин авлигачид нь айдастай болно. Хохирогч нь, дээрэмдүүлэгч нь “Тэр надаас тэдэн төгрөг авлигад авсан” гэдгийг шууд зарладаг болно. Авлига авсан этгээд хариуцлагаа хүлээнэ. Авлигатай ингэж л тэмцэхээс өөр арга байхгүй.

–Тэгвэл наад хууль чинь хэзээ ч батлагдахгүй юм биш үү?

-Энэ хуулийг батлуулахын төлөө явна аа. Батлахгүй юм бол АН яах гэж 2012 онд сонгогчдынхоо өмнө тийм амлалт авсан юм.

–Таныг огцруулах асуудал яригдаж байхад Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж “Эрх зүйн шинэтгэлийг үргэлжлүүлэхийн тулд Х.Тэмүүжинг дэмжинэ” гэж хэлж байлаа. Гэвч өнөөдөр хуулийн салбарт Б.Билэгт, Д.Дорлигжав хоёр албан тушаалтай үлдэж, та явлаа л даа…

-Энэ тухай Ерөнхийлөгчөөс өөрөөс нь асуух хэрэгтэй байх. Өөрийнх нь зорьсон, амласан, алсад харж байгаа зүйл нь шүүх, хуулийн байгууллагын шинэчлэл байсан шүү дээ. Шударга байцгаая гэдэг үгийн ард байгаа өөрчлөлтийг Ерөнхийлөгч өөрөө эхлүүлсэн. Гэхдээ би түүнийг замынхаа дундаас буцсан гэж бодохгүй байна. Магадгүй Х.Тэмүүжин гэдэг залуугаас илүү 25 жил хамт явсан амин найзууд нь тэр шинэчлэлийг хийчих юм шиг санасан байх. Харамсалтай нь одоо арай өөр дүр зураг харагдаад байна л даа.

–Ер нь Н.Алтанхуягийн Засгийн газар огцорсон шалтгаан нь юу гэжта боддог вэ?

-Н.Алтанхуягийн Засгийн газар огцрохнэг шалтгаан нь би байсан байж магадгүй. Х.Тэмүүжинг хуулийн салбарын толгойд байлгах хүсэл зарим хүнд байгаагүй учраас. Хуулийн салбарт хийе гэж бодсон гэрэл гэгээтэй бүхэн Увсын хоёр хүний хавчлагаар зогсох болсонд би хувьдаа харамсч л байна.

–Өнөөдөр ер нь АН дотор юу болоод байна вэ. Засгийн газраа огцруулаад зогссонгүй. Одоо дотроо фракциуд нь задарлаа, шинэ бүлэг үүслээ л гэх юм…

-АН-д байдаг л процесс. Энэ бол сонин биш. Харин АН өөрсдийгөө дотроосоо хэмлэдэг, хүн дагасан ашиг сонирхолд тулгуурласан фракциасаа хэзээ салах вэ гэдэг нь сорилт болчихоод байна. Энэ утгаараа би хувьдаа “Фракцигүй АН” гэдэг санаачилгыг дэмжиж байгаа. Сая орон нутгаар явахад АН-ын жирийн гишүүд ууртай байна лээ. “Өрсөлдөгч улс төрийн хүчиндээ чанга дуугаар үндэслэлтэйхэн тайлбар хэлчих хүн АН дотор алга. Тэгсэн мөртлөө өөрсдийгөө татаж унагаахдаа ямар чанга дуутай, яасан мэргэн цэцэн юм бэ” гэж хэлэх хүн олон байна. Үнэхээр эргээд харсан чинь өнгөрсөн 2.5 жилд АН-аас хамгийн чанга дуугаар хашгирч байсан, АН-ыг нурааж байсан хүмүүс өнөөдөр бялуугаа авчихаж. Эсрэгээрээ АН-ыг өмөөрч байсан хүмүүс нь шийтгүүлж. Угаасаа АН, МАН хоёр урвагчдаараа дамжиж эрх ашгаараа нэгддэг юм биш үү. Харин АН-ын намын үнэт зүйлийн төлөө дуугарсан хүмүүсээ МАН-тай нийлээд золигт гаргадаг юм байна. Тэгвэл хэн энэ намын төлөө явах юм бэ.

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

Улаанбаатар хотын агаарын бохирдол гамшгийн гэж хэлэгдэх хэмжээнд хүрчихсэнийг хүн бүхэн мэднэ. Зүрх судас, элэг, цөс, сахарын өвчлөл эрс нэмэгдсэний шалтгаан нь үүнтэй холбоотой гэдгийг мэргэжлийн хүмүүс хэлдэг. Улаанбаатарын утааг нүд ирмэхийн зуур соруулж аваад алга болгочихгүйгээс хойш хүн өөрөө өөрийнхөө эрүүл мэндийг анхаарч, спортоор хичээллэх нь ганц арга гэлцдэг.Харамсалтай нь өнөөдөрхүн амын дөнгөж зургаан хувь нь спортоор хичээллэдэг гэсэн тоо бий.

Харин сүүлийн үед хүмүүс эрүүлагаарт алхахыг юу юунаас чухалчилдаг болсон. Энэ эрмэлзлэл ньнийгмийн давалгаа ч болжмэдэхээр өргөжиж байгаа нь олзуурхууштай.Анги хамт олон найз, нөхөд, албан байгууллагаараа алхаж байна. Биесээ танихгүй байсанзалуус ч сошиал ертөнцөд нэгдэж, явган аялал зохион байгуулдаг болсон байна.Уулын аяллыг удирдан явуулдагтөрийн бус байгууллага, сайн дурын бүлэг, холбоо ч олон болжээ.Ялангуяа нийслэлийнхэн амралтын өдрөөр Богд хан уул руугаа алхдаг хэвшил тогтчихлоо.Амралтын өдрүүдээр Богд уулын амууд хүн, машинаар пиг дүүрдэг болсон байна. Цэвэр агаарт гүйж, алхах нь хүнд эрүүл мэндийг бэлэглэнэ. Эрүүл мэнд нь аз жаргалыг бий болгодог учраас тэд ийн хошуурч байгаа хэрэг юм.

Гэтэл Богд хан ууланд аялж, зугаалахыг хориглочихлоо.Яагаад гэсэн чинь Төр хурахын аманд түймэр гарч, түүнийг унтраах гэж онцгойгийнхон болоод Богд уулын хамгаалагчид үйлээ үзсэн гэнэ. Дахиж ийм явдал гаргахгүйн тулд Богд ууланд хэнийг ч аялуулж, зугаалуулахгүй гэдэг шийдвэрийг эрх мэдэл бүхий байгууллага нь гаргав. Үүнийг явган аялагчид баярлан хүлээж аваагүй нь ойлгомжтой. Тухайлбал, Монголын адал явдалт спорт аяллын холбооны тэргүүн, гавьяат дасгалжуулагч Б.Жияандорж “Богд уулын 24 амыг хариуцсан хамгаалалтын 50 гаруй байцаагч бий. Тэд уулаа эргэж тойрдоггүй. Гэрээ сахисан хэдэн хүн л байдаг.Уг нь Богд ууланд түймэр гаргуулахгүйн тулд тэднийг цалинжуулдаг байлтай.Гэтэл тэднийхариуцлагын тухай яриагүй байж Богд ууланд аялж, зугаалах иргэдийн хөлийг хорилоо. Богд хан уул минь дархан цаазтай шүү гээд л хав дараад хадгалаад байх юм.

Хааж, хориод байх тусам түймэр улам л гарна.Ингэх ямар шаардлага байна аа. Богд уулыг аялал жуулчлалын бүс болгон хөгжүүлэх хэрэгтэй. Үнэнийг хэлэхэд энэ уулыг төрийн тахилгатай, дархан цаазтай болгох санаачилгыг би дэвшүүлж байсан юм. Гэхдээ шашин хөгжүүлэх гэсэнгүй. Монголын төр, ард түмнийг байгальтай нь холбоё. Богд уулынхаа орой дээр нутаг нутгийн иргэдуулзаж, хөөргөө зөрүүлээд сууг. Нутгаараа бахархаг гэсэн болохоос өнөөдрийнх шиг хадаг яндар уядаг шоу болгоосой гэж бодоогүй”гэдэг байр суурь илэрхийлж байх жишээтэй.

Өдгөө дэлхийд зочид буудлын аялал жуулчлал хоцрогдох тийшээ орж байна. Өндөр хөгжилтэй орнууд гоё барилга байгууламж барихаасаа илүү байгальд түшиглэсэн, адал явдалт аялал жуулчлалыг хөгжүүлэхийг илүүд үздэг болсон тухай судлаачид хэлж байгаа. Тэр нь мориор, дугуйгаар, завиар явах аяллыг хэлээд байгаа юм. Мэдээж энэ ангилалд явган аялал зайлшгүй багтана. Энэ бол эмнэлэг байгуулахаас, эм уухаас илүү хүний эрүүл мэндэд тустай учраас л тэр.

Улаанбаатар хотод хамгийн ойрхон онгон зэрлэг байгаль, цэвэр агаартай, аялал жуулчлалын бүс болон хөгжихболомжтой газар ньБогд хан уул.Тиймээс Богд уулыг иргэдээсээ харамлаж, хав дарж хадгалахын оронд аяллын цуваа тасардаггүй маршруттай болгох хэрэгтэй байна.Битүү камержуулъя.Тор хашаа татаж, шөнөдөө өдөр шиг гэгээтэй болгоод өгье. Явган аяллын зам тавья.Морин аяллын маршрут гаргая. Туул голоор завиар зугаалдаг болгоё. Богд уулын нэг амаас Цэцээ гүний оргил хүртэл дугуйн зам засъя. Зам дагуу дугуй түрээсийн бизнесийг цэцэглүүлчих. Зугаалж яваа иргэдийн дугуй эвдэрвэл засаад өгчихдөг газрыг нь хамт байгуулчихъя.Аялагчид замдаа өлсч, цангаж, ядарвал ороод амарчихдаг газар, тохьтой хоолны газрууд бий болгоё. Жижиг буурчийн газраас эхлээд тансаг зочид буудлыг нь хүртэл байгуулаад өгчих. Худалдаа, наймаа, хог хаядаг сав нь гар дор. Монголын ёс заншил, уламжлалыг сурталчилсан үзүүлбэр, орчин үеийн шоу, амрах рашаан сувилал цөм тэнд байг.Нийслэлчүүд Богд ууландаа гарч өглөөний нар хардаг, шөнө нь сарыг шинждэг цэгтэй болчих.Бүр утаа жигших цэг гэж байгуулъя. Иргэд тэндээс Улаанбаатарыг тольдохдоо утааг нь жигшдэг байг. Цаашилбал, ууланд хонож, отоглох аялагчдад зориулж тав тухтай бааз байгуулаад өгье. Майхантайгаа хонох аялагчдын аюулгүй байдлыг ч хангадаг байя. Ингэж байж л Улаанбаатарт ирэх жуулчдын тоо нэмэгдэнэ.Нийслэлийнхэн бид ч Богд ууландаа очоод эрүүл агаараар амьсгалж, аз жаргалтай амьдрах нөхцөл бүрдэнэ.

Дэлхийд уулын аялал яг ийм байдлаар хөгжиж байна. Солонгос, Япон, Тайланд, Сингапур гээд аялал жуулчлал хөгжсөн Азийн бар орнууд ийм жишгээр явж байгаа. Тэнд зөвхөн явган аялал, дугуйн замаар тогтохгүй тэргэнцэртэй хүмүүст зориулсан зам ч байна. Аяллын замд200, 300 метр яваад дугуй түрээсэлдэг цэгтэй, засварын газартайгаа хамт цогцолж байна. Хүний хэрэгцээг хангасан юм бүхэн тэнд бий.Түвдийн өндөр ууланд яаж байгуулсан юм гэмээр үйлчилгээнүүд цөм бүрдсэн байна.Андын нуруунд байрлах Чилийн Портильо уулаялал жуулчлалын иж бүрэн үйлчилгээгээрээ дэлхийд гайхагдаж байна. Италийн Риомаджоре уулын аяллын баазыг ч дэлхий шагшдаг. Специя хотоос ердөө таван км-ийн зайд оршдог энэ уулыг италичууд аяллын оргил цэг болгон хөгжүүлж чаджээ. Хятадын Тианжиний Пань шань уулын аялал жуулчлалын бүс ч гайхалтай. Манай Богд уултай адил эртний түүх соёлын дурсгалт газар. Гэвч хятадууд үүнийг дэлхийд алдартай аялал жуулчлалын бүс болгон хөгжүүлж чадсан байгаа юм.Энэ жишгээр бид Богд уулаа аялал жуулчлалын бүс болгох шаардлага тулгарчээ.

Тэгвэл Богд уулыг хэзээ, хэн ингэж хөгжүүлэх вэ гэдэг асуудал зайлшгүй гарч ирнэ. Аялал жуулчлалын салбарынхан “Төр бол хамгийн муу менежер. Харин хувийн хэвшлийнхэнд итгэл үзүүлж дэмжээд энэ ажлыг хариуцуулбал ойрын хугацаанд Богд ууланд ядаж явган аяллын зам тавина” гэдгийг ярьж байгаа юм.Өнөөдөр “Найрсаг Улаанбаатар” хөтөлбөрийн хүрээнд нийслэлийг тойрсон дөрвөн ууланд аялал жуулчлалын маршрут бий болгохасуудал ярьж, тодорхой төсөв баталчихсан юм байна.Гэвч энэ нь дугуйн зам тавих хэмжээнд хүртэл хэрэгжих нь юу л бол.Богд ууланд олон жилийн өмнө байгуулсан хэдэн сүүдрэвч, замын тэмдэгтөдийхнийг засч сэргээхэд зориулагдах байх гэдэг таамаглал бий.Үүний оронд өнөөдөр төрөөс хувийн хэвшлийнхний дунд хэн нь Богд уулыг дэлхийн жишгийн аялал жуулчлалын бүс болгож чадах вэ гэдэг уралдааныг зарла.Ялагчид нь зээл олгож, дэмжихэд л дугуйн замаа байг гэхэд энэ зундаа багтаад Богд уул 20 км явган аяллын замтай болно.

Энэ байтугай урт замыг ямар ч хувийн хэвшил богино хугацаанд ашиглалтад оруулдаг болсон цаг үе.Мэдээж төр хошуу дүрж, ажлыг нь саатуулахгүй бол шүү дээ.Богд уул руу алхах, дугуйтай явах замтай болгоно гэдэг бол бизнесийнхэн бидэнд баяр баясгалан худалдаж байгаатай адил.Харин бид тэднээс эрүүл мэнд худалдан авч байгаа гэсэн үг.Улаанбаатарын залуус Богд уул руу бүгд бэлчдэг болбол бааранд орж, дэмий мөнгө үрдэг, элдэв өвчин худалдаж авдаг хүнгүй болно. Ийм Богд уулаа аз жаргал бэлэглэгч болгон хувиргая.

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ