Author: Ягааны Мөнгөнцэцэг

УИХ-ын гишүүн Ц.Даваасүрэнтэй ярилцлаа.

-Та МАН-д орох гэж байгаа юм уу. Гадуур ийм яриа тарсан байна…

-Одоогоор аль нэг намд орох тухай бодсон зүйл алга. Энэ бүрэн эрхийн хугацаанд ямар ч гэсэн бие даагчийн үүргээ хариуцлагатай гүйцэтгэнэ. УИХ-д бие даан нэр дэвших нь хувь иргэн хүний Үндсэн хуульд заасан сонгогдох эрхээ эдлэх боломжийг олгодог. Тиймээс цаашид энэхүү боломжийг нь баталгаажуулж үлдээх нь бид гуравт ноогдож буй үүрэг, хариуцлага гэж ойлгож болно. Харин чиний асуугаад байгаа яриа чинь миний нэг удаа хэвлэлд өгсөн хариулттай холбоотой юм болов уу. Сэтгүүлч энэ талаар надаас асуухад нь “МАН-ын тухайд бол би жирийн гишүүд, дэмжигчдэд нь хүндэтгэлтэй ханддаг. Анх удаа УИХ-д сонгогдоход нэг баг болж, дэмжиж байсан хүмүүс. Харин намыг өөрсдийн улс төрийн хүсэл сонирхлоо гүйцэлдүүлэх бүтэц болгон ашиглаж, намаа сонгуульд ялагдуулчихаад хариуцлага хүлээдэггүй зарим удирдлагад нь бол шүүмжлэлтэй ханддаг. Ялагдвал толгойгоороо хариуцна гэж байсан, намаа сонгуульд авч орох үүрэг хүлээж байсан хүмүүс хариуцлага хүлээхгүй, том том юм яриад сууж байна. Намаа шинэчлэхэд оролцох нэг хувилбар байж болно. Энэ үнэхээр боломжгүй зүйл бол хүсэл эрмэлзлэл нэг байгаа нөхөдтэйгээ нийлээд шинэ нам байгуулна. Харин өөр намд орох бодол алга гэсэн юм. Үүнээс л гаралтай яриа байх. Ер нь энэ хоёр намд олон түмний итгэл алдраад та бүхэн гурав дахь сонголтыг бий болго гэвэл нэн тэргүүнд энэ тал дээр нь зогсох ёстой гэж бие даагчид ярьж байгаа.

-МАН таныг хөөж байсан. Харин одоо буцаж ирэхийг гуйгаад байгаа ч юм бил үү. Эсвэл та орохыг хүсээд байгаа ч байж болох юм..

-Намд орох бус гишүүнчлэлээ сэргээх асуудал юм уу. Яагаад гэвэл би гарах өргөдөл өгөөд хаяад яваагүй, харин нэг хэсэг нөхдүүд тухайн үед УИХ-ын гурван гишүүн МАН-аас гарч МАХН-д элсэхэд намайгаа гүтгэж, хоморголоод хөөчихсөн. Намаа сэргээх асуудлыг намын жирийн гишүүд, дэмжигчдийн зүгээс нэлээд тавьдаг юм. Энэ асуудал дээр хүндэтгэлтэй ханддаг талаар дээр хэлсэн. Харин миний зүгээс намаа сэргээх гэж хүссэн, гуйсан зүйл байхгүй. Би нам шүтэж амьдардаггүй. Улс орноо, олон түмнээ гэсэн чин хүсэл эрмэлзлэлтэй, зарчимтай, хариуцлагатай улс төрийн нам байхыг үгүйсгэдэггүй. Тодруулбал, 1990 оноос өмнөх МАХН шиг улс орноо авч явах юм бол болно. Ер нь нэг нам нь дан сайн хүмүүстэй, нөгөөдөх нь дан муу хүмүүсээр бүрдэнэ гэж юу байх вэ. Аль алинд л зөв хүмүүс байгаа. Харин аль нам нь зөв хүмүүсээ удирдлагадаа гаргаж байна гэдэг л гол асуудал юм. Тиймээс жирийн иргэд бол манай нам гэж туйлшрахгүй аль нам нь зөв явна гэдэг талаас нь харж саналаа өгдөг болчихвол оновчтой сонголт бий болно.

-Хэрэв намдаа буцаад орлоо гэхэд МАН-аас хассан шийдвэрийг харгалзалгүйгээр гишүүнчлэлийг сэргээж болох уу?

-Хүсвэл намын үүртээ очоод бүртгүүлчихэд л болно. Харин ингэж МАНАН-таж байхад юун нам сэргээх. Энэ хамтрах сонголт бол аль ч намынх нь жирийн гишүүд, дэмжигчдийн хүсэл лав биш.

-Та МАН-д байхдаа шүүмжлэлтэй ханддаг гишүүдийн нэг байлаа. Өнөөдрийн МАН-ын талаар таны бодол ямар байгаа вэ?

-МАН бол Монголын ард түмний өнгөрсөн зууны бүтээл юм. Харин хөрөнгө, мөнгийг хэт үнэлж, эрхэмлэдэг, албан тушаалгүй амьдарч чадахаа байсан хэсэг хүмүүс 2000 оноос хойш энэ намыг хүсэл зорилгоо биелүүлдэг бүтэц болгож эхэлсэн. Одоо намынх нь нэр хүнд олон түмний дунд унаж, сэргэхгүй байгаа нь үүнтэй холбоотой гэж боддог.

-Магадгүй одоо таны сонголт МАХН болчихсон чбайж болох юм гэдэг таамаглал явж байна…

-Би хэлсэн, ярьсандаа байхыг эрхэмлэдэг. Намын нэр өөрчлөгдөж хоёр хэсэг хуваагдахад миний зүгээс энэ хагарал дээр тос нэмж, задалж бутлахгүй гэж хэлж байсан. Тэр байр суурь хэвээрээ. МАХН-д орох байсан бол аль эрт л шийдэх байсан болов уу. Харин МАН-ын жирийн гишүүд, дэмжигчид намаа улс төр, бизнесийн бүлэглэлээс салгаж чадахгүй юм байна гээд МАХН гэсэн нэрээ сэргээж, түүн дороо нэгдэх хөдөлгөөн гарч болохыг үгүйсгэхгүй байна. Яагаад гэвэл саяхан нэг судалгаан дээр МАН-ын жирийн гишүүд, дэмжигчид МАХН-ыг дэмжих хандлага ажиглагдсан юм билээ. Хүсэл эрмэлзлэл нь цөхрөөд ирэхээр хүн шинэ гарц хайдаг шүү дээ.

-Бие даагч гишүүн байх нь албан тушаалын бялуу хүртэхгүй, ашиггүй, нөлөөлөлгүй юм байна. Том намаа дагасан нь дээр гэдэг бодол танд төрдөг үү?

-Үгүй, тийм бодол огт байхгүй. Олон түмнийг төлөөлөх эрхийг авсан УИХ-ын гишүүн гэдэг асар том эрх мэдэл. Тэр тусмаа гурвын гурвуулаа байна гэдэг бүр ч хүчтэй. Үүнийг бид гурав харуулж чадсан гэж бодож байгаа. Үүнийг олон түмний дунд явуулсан судалгаануудаас харж болно. Анх удаа бие даагчид улс төрийн намуудыг давсан үнэлэмжийг олон түмнээс авлаа. Намуудын рейтинг 20 дотор байгаа бол бид гурвынх хорьдавчихсан яваа.

-Бие даагч гурван гишүүн зөвлөл байгуулсны үр дүн юун дээр илэрч байна вэ. Ер нь хүмүүс та нарыг популизм хийж байна гэдэг өнцгөөс шүүмжлэх нь бий…

-Өнөөдөр улс оронд нүүрлэсэн эдийн засгийн хүндрэлийн гол буруутан бол улс төрийн зорилгоо биелүүлэх гэж хуурамч амлалт хийж ирсэн популист улстөрчдийн балаг шүү. Жишээлбэл, иргэн бүрт 1.5 сая төгрөг, хүүхэд бүрт мөнгө гээд баялгаас орж ирсэн хэдэн валютаа гадагш цацаж, валютын нөөцөө барж, ханш өсгөж энэ хямралыг чинь бий болгочихлоо. Хамгийн сүүлийн нэг жишээ татъя л даа. Бид хамтрахгүй хариуцлага тооцно, улс орноо зээл тавьж өрөнд оруулахгүй авч явна гээд л хашгираад байсан. Одоо Засгийн газарт орж хүслээ биелүүлсний дараа өр тавиад л гүйж байна. Энэ бол чиний ярьж буй популизм гэдэг байх. Ийм хүмүүс л биднийг ярихаар өөрсөд шигээ төсөөлж, бодсондоо тийм яриа гаргаад байгаа хэрэг. Бид тэднээс огт өөр, цаг хугацаа амьдрал харуулах биз дээ.

-Та Н.Алтанхуягийн Засгийн газрын үед байнгын хорооны дарга байсан. Тэр үедбие даагчид тодорхой эрх мэдэлтэй байсан байх шүү…

-Бие даагчид ч гэсэн сонгуульд мөрийн хөтөлбөртэй оролцдог. Тиймээс амлалтаа биелүүлэх талаас нь харснаа нуухгүй. Түүний үр дүнд тойрогтоо амласнаа бүрэн хийсэн. Ам, хуруугаа ч хөдөлгөөгүй зарим нэг гишүүн “энэ бол миний хийсэн ажил” гээд шүүрч яриад байхыг нь харвал үр дүн гарсан хэрэг л дээ. Нөгөө талаар төсвийн хяналтыг цөөнх болсон бие даагчид хариуцна гэдэг төсвийн ил тод байдал, иргэдийн оролцоог хангаж, хяналт тавих талаасаа буруу зүйл биш.

Үүнийг бас бодолцсон. Би нэг жишээ татъя. Намайг байнгын хороог тэргүүлж байх үед манай УИХ дахь бизнесменүүд архи, спирт, тамхи, түлш шатахууны онцгой албан татварыг нэг ам.долларыг 1450 төгрөгөөр тооцож төлдөг болох хуулийн төсөл оруулж ирэхэд би хоёр удаа буцаасан. Намайг ажлаа өгснөөс долоо хоногийн дараа энэ хууль орж ирээд батлагдсан. Иймэрхүү жишээ олон бий.

Мөн хямралаас гарах гарц бол бизнес эрхлэгчдээ дэмжих явдал гэж үзэж төсвөөс тэдэнд олгох санхүүжилтийг хасаж, танахыг хойш тавьж ажилласан. Төсвөөс тэдэнд олгосон санхүүжилт эргээд татвар болж ордог гэдэг талаас нь бодсон хэрэг. Бодлого хэрэгжүүлэх талаасаа эрх мэдэл байсан. Гэтэл одоогийн Засгийн газар тэдэнд олгох санхүүжилтийн талыг нь өгөхгүй гээд гүрийчихсэн. Одоо хар л даа, татварын орлогогүй, цалингаа ч тавьж чадахгүй дээрээ тулаад байна.

-Н.Алтанхуягийн Засгийн газар үнэхээр огцрох ёстой муу ажиллаж байсан юм уу. Та юу гэж боддог вэ?

-Сонгуулийн амлалт өгсөн намын даргаар нь зүтгүүлэх хэрэгтэй байсан байх. Одоо тэгээд дээрдсэн гэхээсээ улам дордож өр нэмэгдлээ.

-Өнөөдөр парламентад суудалтай бүх нам хамтарч засаг байгуулсны үр дүн гарч байгаа болов уу. Та юу гэж харж байна…

-Иргэд, бизнес эрхлэгчдийн амыг харахад үр дүн гарч байна, хамтарсан нь зөв гэж хэлж байгаа хүн алга. Албан тушаал хүртсэн нэг хэсэг нөхдийг эс тооцвол шүү дээ. “МАНАН-2”-ынсайн зүйл гэвэл энэ намуудын удирдлагууд олон түмэнд бүрэн танигдсан явдал юм.

-Энэ хамтралаас АН хожиж чадах болов уу?

-Ер нь тэгээд өрсөлдөгчдөө тал засч, ажлын байраар хангаж өөрсдийнхөө хүмүүсийг халж, хөөж гомдоосон, хагарсан нам сонгуульд амжилттай оролцдоггүй. Элэг бүтэн оролцбол адаглаад авах саналаа бүрэн бүтэн авч, амьтайгаа үлддэг. МАН яах гэж бусдын хариуцлагыг хамтарч хуваалцах гээд байгаа юм, чөтгөр бүү мэд. Албан тушаалын донтой хэсэг нь чирээд байгаа юм болов уу.

-Эдийн засгийн энэ хямралаас одоо яаж гарах уу. Танд ямар гарц харагдаж байна…

-Маш хүнд болсон. Хямралаас гаргана гэчихээд бүр дордуулчихлаа. Богино хугацаандаа бол татвар төлөгч, баялаг бүтээгч бизнесээ дэмжиж ажилтай, орлоготой байлгахыг зорих хэрэгтэй. Зээлээр ч болов дэмжээд, үр ашигтай зарцуулаад явах хэрэгтэй. Өмнө тэгж хэлэхээр улс орноо өрөнд унагалаа гээд байсан хүмүүс одоо “зээлээс өөр арга зам алга” гэж байгааг харахад инээдтэй, бас харамсалтай санагддаг. Урт хугацаандаа бол уул уурхайгаас орох эх үүсвэрээ био хүнс, мал аж ахуйн гаралтай экспортын чиглэлийн үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх чиглэлд зарцуулах хэрэгтэй юм. Мах, сүү сүүн бүтээгдэхүүн, бяслаг, ноосоо боловсруулах гээд боломж маш их бий. Уругвай гэдэг гурван сая хүнтэй, 40 сая малтай улс мал аж ахуйгаа түшиглээд 55 тэрбум ам.доллар олж байна. Манайх яагаад 25 дахин бага хоёр тэрбум ам.доллар олж болдоггүй юм. Өөр нэг жишээ татъя. Герман улс манайхаас хоёр дахин их ой модтой. Түүнээсээ 281 тэрбум евро олдог. Бид тэгвэл түүнээс 280 дахин бага нэг тэрбум евро яагаад олж чадахгүй байгаа юм. Яагаад гэвэл хувийн сонирхолтой улстөрчид төрөө муу жолоодож буйгаас тэр. Далайд гарцгүй гээд л өөрөө өөрсдөө зовлон бий болгож болохгүй. Бусад орны алс хол далайн чандаас зүтгэдэг хоёр том зах зээл хажууд байна. Гадагш гаргахад учирч буй хүндрэлээ аялал жуулчлалыг хөгжүүлж, харийнхныг эх нутагтаа авчирч байгаад байгалийн гаралтай хүнсээрээ хооллож газар дээрээ экспорт хийж болно. Бид хүсвэл иймэрхүү боломжууд манайд захаас аван бий. Мал аж ахуй бол манай үндэсний бизнес, бидний өрсөлдөж чадах зүйл, валютын дундаршгүй орлого, аюулгүй байдлын баталгаа юм.

-Таван толгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээний төслийн талаар таны байр суурь ямар байгаа вэ?

-Ер нь бол хоёр толгой хөдөлж байгаа гэдгийг хэлье. Өнгөрсөн жил Хятадад гаргасан 14 сая тонн нүүрсний 4.8 сая тонныг нь “Эрдэнэс таван толгой” компани гаргаж Чалкод төлөх манай улсын эх орны хувь хишиг хүртээхэд авсан өрийг төлсөн. Бүр 20 тэрбум төгрөгийн ашигтай ажиллаж, манай эхний тавд багтах том компани болж хөгжиж. Нөгөө талаар, энэ компанид манай иргэдийн 1072 хувьцаа байгаа. Тиймээс тэдний өмнөөс, асуухгүйгээр шийдэх эрх бидэнд байхгүй. Энэ бол Эрдэс таван толгой ХК-г ард иргэдийн өмч болсон баялгаас нь салгаж болохгүй гэсэн үг юм. Энэ талаас нь харахад одоогийн орж ирсэн гэрээг дэмжих, батлах боломжгүй. Миний хувьд Эрдэс таван толгой компанийг гадны тэр хоёр компанид 49 хувиа эзэмшүүлээд хамтарч ажиллах нь зөв байх гэж бодож байна. “Энержи ресурс” компани олон бүтээн байгуулалт хийж хувийн хэвшлийг үлгэрлэж байгааг бодолцох ёстой. Энэ компанийг Монголын төр бас л хамгаалах үүрэгтэй. Тэдэнд тулгараад байгаа хүндрэлийг туулахад нь туслах ёстой. Таван толгойн асуудлыг компанийн хоорондын өрсөлдөөн зөрчил байдлаар харж шийдэж огт болохгүй. Таван толгойг ийм замаар шийдэх ёстой л гэж бодож байна.

-Оюу толгойн хоёр дахь шатны санхүүжилтийн асуудлыг шийдсэн байна. Таны байр суурь ямар байгаа вэ?

-Оюу толгойн далд уурхай бол 5-7 жилийн дараа баригдаж дуусах бүтээн байгуулалт. Гэтэл одоо ингээд гарын үсэг зурснаар амьдрал сайжрах юм шиг л олон түмний тархийг угаагаад эхэллээ. Үнэндээ бол тийм зүйл гарахгүй. Тэгэхээр эргээд хэдэн сарын дараа амьдралын үнэнд гүйцэгдээд ирэхээр олон түмэн бүр ч илүү бухимдана. Ингэж ярьж гадны гар хөл болоод байгаа нөхдүүд цаашдаа яана гэж ийм зүйл хийгээд байгааг ойлгохгүй юм. Оюу толгой эхлэхэд ямар гоё зүйл ярьж байлаа. Өдөр тутам нэг сая ам.доллар алдаж байна. Өгөөжийн 53 хувийг хүртэнэ гээд л… Гэтэл тийм зүйл огт болоогүй. Харин С.Баярцогт, С.Баяр гэдэг хүмүүс улс төрийн тэтгэвэртээ гарсан. Одоо тэр л давтагдах байх. Яагаад гэвэл Оюу толгойн гэрээ сайжраагүй. Монголын талд харилцан үр ашигтай болоогүй байна. Баялгаас олсон мөнгө нь Монголоор дамждаггүй хэвээрээ байгаа. Нийт орлогынх нь 4-5 хувь л Монголдоо үлдэж байна. Үүнийг өөрчилж чадаагүй байхад их зүйл хүлээсний хэрэггүй юм. Түүнчлэн Оюу толгойн баялгийн орлогоо Монголын банкаар дамжуулаагүй цагт валютын нөөц нэмэгдэж, ханш тогтворжихгүй нь тодорхой. Үүний үр дүнд өнөөдөр манай улс ачуулсан баялгаа тооцохоор дэлхийд хамгийн өндөр 7.8 хувийн өсөлттэй эдийн засагтай, гүнзгий хямарсан, өртэй улс болчихоод байна. Далд уурхайн бүтээн байгуулалтын хөрөнгө оруулалт гээд байгаа маань бас л зээл. Манай улсын гадаад өр энэ хэмжээгээр нэмэгдэнэ. Өөрөөр хэлбэл, өр20 тэрбум ам.доллараас хол давна гэсэн үг юм. Гэтэл нөгөө Оюу толгойн хулгайгаа нуун дарах хар PR өмнөх шигээ л эхэлчихлээ. Гэхдээ цаг хугацаа энэ бүгдийн үнэн зөвийг урьдын адил шүүнэ. Тэр цагт энэ хэд маань нүүрээ хааш нь хийнэ дээ. Мөн л гадаадад хаус худалдан авч зугтах нүхээ ухсан ч байж мэднэ.

-Ерөнхий сайд олон зүйл дээр амжилттай тохиролцлоо. Тухайлбал, менежментийн зардал зургаан хувь байсныг гурав, нөөцийн төлбөрөө авах боллоо гээд байгаа…

-Менежментийн зардлыг нийт гаргасан зардлаас хувилж тооцож хүртдэг. Хэр их зардал гаргана удирдлага тэр хэмжээгээр өндөр ашиг хүртдэг буруу зарчим тэнд үйлчилж байгаа.Та бүхэн сайн ажиглавал бүтээн байгуулалтын хугацаанд гурван хувь байхаар тохирчихлоо гэсэн байгаа. Энэ нь тэр далд уурхайг барьж босгох 5-7 жилийн хугацаанд л гурван хувь байна гэсэн үг юм. Өмнө ч гэсэн эхний шатны бүтээн байгуулалтын үед гурван хувь л байсан. Яагаад гэвэл менежментийн зардлыг авахдаа компанийн гаргасан зардал дээр бүтээн байгуулалтын хөрөнгө оруулалтын зардлыг нэмсэн дүнгээс тооцож байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл, энэ гурван хувь нь зөвхөн зардлаас тооцож авдаг зургаан хувьтай дүнгээрээ дүйнэ гэсэн үг. Ингэж л гадныхантай нийлж манай хэсэг нөхөд биднийгээ молигодож байна. Нөөцийн татвар таван хувийг угаасаа тэд төлөх үүрэгтэй. Харин яагаад өнгөрсөн хугацаанд бүрэн төлүүлж авахгүй байсныг гайхаж байна. Бүхэл бүтэн тусгаар улс байж харийн нэг компанийн өмнө ингэж татвараа бүрэн авч чадахгүй арчаагүй байсан гэхэд итгэмээргүй. Манай Эрдэнэт болохоор 18 хувийн нөөцийн татварыг ямар ч хэл амгүй төлж байна. Гэтэл Оюу толгой таван хувийн нөөцийн төлбөрөө бүрэн төлөхгүй байсан гэхээр хэнтэй нөхөрлөсөн нь харагдаад байгаа юм биш үү.

-Г.Уянга, Б.Бат-Эрдэнэ, Л.Цог болон бие даагч гишүүд Ерөнхий сайдыг огцруулах асуудлыг хөндөөд байна. Эдийн засаг хүнд ийм зүйл ярих цаг мөн болов уу?

-Үнэндээ бол ард иргэд, компаниудыг нь хямруулж, амьдрах гарц хайлгаж байгаад, шүүмжилсэн биднийг болохоор садаа болж байна гэж урьдын шигээ тархи угааж, дарамталж байгаад л үүнийг хийлээ. Тэнэгийн ухаан хойно гэдэг шиг бид тооцож, судлахгүйгээргорьдсон хандлагаар энэ том баялгийг харийн 14 банк, санхүүгийн байгууллагын мэдэлд өгүүлж боломгүй. Бид хоёр үндэслэлээр огцруулах асуудлыг хөндөж байгаа. Нэгдүгээрт, УИХ-аас Оюу толгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээг хэлэлцэж, чиглэл өгөхдөө нийт хөрөнгө оруулалтыг 5.1 тэрбум ам.доллар, түүн дотроо далд уурхайн бүтээн байгуулалтыг 1.5 тэрбум ам.доллар байна тооцож, анхны хөрөнгө оруулалтаа нөхсөний дараа Монголын талын хувийг 51 хүргэх тухай УИХ-ын 2009 оны 57 дугаар тогтоолыг гаргасан. Гэтэл энэ хөрөнгө оруулалтын баталгаажсан хэмжээг Ерөнхий сайд эрх мэдлээ хэтрүүлэн нэмэгдүүллээ гэж үзсэн. Ингэснээр УИХ-аар баталгаажсан манай ашиг хүртэх хугацаа хойшилсон. Олон асуудал урган гарч ирж байна. Хоёрдугаарт, Оюу толгойн бизнесийн үйл ажиллагаа эхэлснээс хойш энэ гэрээ харилцан үр ашиггүй байгаа нь амьдралаар нотлогдож, гэрээг сайжруулах асуудал яригдаж байна. Өөрөөр хэлбэл, гэрээ харилцан үр ашиггүй байхад хоёр дахь шатны хөрөнгө оруулалтыг шийдсэн нь буруу гэж үзсэн. Одоогоор огцруулах саналд 10 гаруй гишүүд нэгдээд байна.

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

УИХ-ын гишүүн, Сангийн сайд асан Ч.Улаантай ярилцлаа.

-Таван толгойн асуудал ид яригдаж байна. Таны байр суурийг сонсъё?

-Таван толгойн орд газар бол гайхалтай их баялаг нөөцтэй. Монголчууд бидэнд хөгжил дэвшил авч ирж, сайн сайхан амьдрах мөрөөдлийг биелүүлэхүйц баялагтай орд. Тийм учраас стратегийн ач холбогдолтой орд гэж үздэг. Эдийн засгийн эргэлтэд оруулах нь зүйтэй. Хамгийн гол ньэдийн засгийн хувьд үр ашигтай хэлбэрээр ашиглах хэрэгтэй. Ер нь Таван толгойн ордыг ашиглах, хөрөнгө оруулагчидтай гэрээ байгуулах төрийн бодлого 2008 онд батлагдсан УИХ-ын 40 дүгээр тогтоолоор тодорхой болчихсон юм шүү дээ. Тэр тогтоолоор арван зүйл заалттай чиглэл удирдамж батлагдсан. Таван толгойг ашиглахын тулд энэ бодлогыг мөрдөөд гол шалгуур, зарчмаа тодорхой болгоод л явахад болно.

Тодруулбал гурван үндсэн зарчмыг гол шалгуураа болгох нь зүйтэй гэж үзэж байна. Нэгдүгээрт Таван толгойн ордыг ашиглах, хөрөнгө оруулагчтай хамтрах бүх үйл ажиллагаа Монгол Улсын хууль тогтоомжид захирагдах ёстой. Үнэхээр энэ орд Монголын газар нутагт оршдог, ард түмний өмч мөн юм бол ийм л байх учиртай. Хоёрдугаарт орд газрыг хамтран ашиглах хөрөнгө оруулагч болон манай талдхарилцан ашигтай байх нөхцөлийг гэрээнд тусгах ёстой. Гуравдугаарт баялгийн эзэн буюу Монголын ард түмэндөгөөжтэй байх ёстой.Ердөө л энэ гурван зарчмыг хангаж байвал бусад ямар ч асуудлыг шийдэж болно.Үнэндээ энэ зарчим Оюу толгойн гэрээнд тусгагдаагүйучраас өнөөдөролон асуудал үүсчихээд байна.Тухайлбал, Оюу толгой “Эрдэнэт” үйлдвэрээс хоёр дахин их бүтээгдэхүүн борлуулчихсан хэрнээ хоёр дахин бага татвар төлж байна шүү дээ. Тиймээс энэ алдааг Таван толгойн төсөлд давтаж болохгүй. Яг энэ байр сууринаас өнөөдөр УИХ-д өргөн барьсан Таван толгойн төслийг авч үзвэл засч сайжруулах заалтууд олонбайна лээ.

-Тухайлбал…

-Стратегийн ач холбогдолтой ордыг ашиглах тухай асуудлыг албан ёсоор, ажил хэрэгчээр хэлэлцэж дүгнэж, засаж сайжруулах ёстой юм л даа. УИХ-аар албан ёсоор хэлэлцэж эхлээгүй учраас тэр тухай дэлгэрүүлж яримааргүй байна. Тэртэй тэргүй хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр хангалттай олон мэдээ, мэдээлэл цацагдажбайна шүү дээ. Энэ бол гэрээний төслийг хэлэлцэхэд харгалзан үзэх ёстой зүйлүүд мөн гэж бодож байна. Хамгийн гол нь УИХ төслийг хэлэлцэхгүй удах нь буруу. Засгийн газрын зүгээс гэрээний төслийг14 хоногийн дотор шийдэж өгөөч ээ гэдэг саналыг УИХ-даа тавьсан. Ерөнхий сайд зүгээр ч нэг ийм санал тавиагүй байх. Яарах учир шалтгаан байгаа биз. Ард түмний сайхан амьдрах хүсэл мөрөөдөл, төрөөс барьж байгаа бодлого энэ гэрээний төсөлд хэрхэн тусгалаа олж вэ гэдгийг УИХ нухацтайүнэлж, дүгнээд шаардлага хангаагүй гэж үзвэл засч сайжруулах ажлыг түргэн хийх хэрэгтэй. Гэтэл өнөөдөр хэлэлцэх үгүй нь мэдэгдэхгүй болчихлоо. Ер нь бол Таван толгойн гэ­рээ­ний төсөл одоогийнхувил­бараараа бидний хүсэл зо­рилгоос хол. Тэгэхээр өөрчлөх шаардлагатай гэдэг нь ойл­гомжтой байна.

-Таван толгойг нэг бол түргэн шийдэх хэрэгтэй гэж нэг хэсэг нь яарах юм. Нөгөө хэсэг нь заавал Таван толгой гэлтгүй амьдарч болно л гэх юм…

-Асуудал явж явж улам ойлгомжгүй байдал руу орж байна. Мэдээж Таван толгойг түргэвчлэх хэрэгцээ бий. Гэлээ гэхдээ хөнгөн гоомой хандаж болмооргүй байна.Монголын эдийн засаг амаргүй, хүнд сорилттой тулгарчихсан, валютын хомсдолтой, төлбөрийн балансын хямралтай ийм үед ямар ч нөхцөлөөр хамаагүйорд газраа ашиглуулах гэрээ байгуулбал бидэнд л ашиггүй болно.Хүн гуйж юмаа өгөхөөр чинь ямар үнэ цэнэ хүрэх билээ дээ. Тийм учрааснухацтай хандаж, ул суурьтай ярих хэрэгтэй. Улс төржилгүйгээрцэвэр эдийн засаг талаас нь асуудалд хандах ёстой. Таван толгойн орд газрыг ашиглахгүй бол бидний хүнд байдал нэлээд урт хугацаатай үргэлжлэх болно. Стратегийн эн том ордоо эдийн засгийн үр ашиггүй, өгөөжгүй ашиглабал туйлын хариуцлагагүй явдал болно.

-Таван толгойн тойрсон ямар улс төр, эрх ашгууд “яваад” байна гэж та харж байна вэ. Телевизээр янз бүрийн нэвтрүүлэг, ярилцлага нэлээд явж байх шиг байна…

-Наадах янз бүрийн нэвтрүүлэг, ярилцлага чинь л улс төр шүү дээ. Аливааг таагаад, зохиогоод, хардаж сэрдээд, дуулиан шуугиан тараагаад эхэлж байгаа ньөөрөө утга учир муутай, бидний хийж сурсан улс төр. Ийм л байдлаас ангид байж,зөвхөн эдийн засгийнүр ашиг талаас нь асуудалд хандах нь чухал байна.

-Таван толгойн ажлын хэсгийг нэр төдий байгуулагдсан гэдэг шүүмжлэл ч байх юм. Ер нь ажлын хэсэг ямар зарчмаар ажиллаад УИХ ньяаж хэлэлцэх юм бол.Процесс нь яаж явагдах тухайасуугаад байна л даа…

-Ажлын хэсэгт нь ороогүй учраас ажил нь яаж явагдаж байгааг сайн мэдэхгүй. Таван толгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээг хэлэлцэх эсэхээ шийдээгүй байхад ажлын хэсэг байгуулдаг нь ямар ч учиртай юм. Уг нь хэлэлцэх асуудлаа тогтчихсоны дарааэдийн засагч, эрдэмтэн судлаач, мэргэжлийн хүмүүсийг оролцуулсан ажлын хэсэг гаргаж,тал талаас нь харсан ажил хэрэгч дүгнэлт, сайжруулах санаатайгаар УИХхэлэлцсэн бол үр дүнтэй болох байсан.Орд газрыг ашиглахад баримтлах төрийн бодлоготой Таван толгойн гэрээний төсөл нийцэж байна уу гэдгийг УИХ л дүгнэх ёстой. Хэлэлцэхгүй гэж буцаавал учир утгагүй зүйл болно.

-Бидний эзэмшиж байгаа 1072хувьцааны асуудал юу болох юм бол?

-Гэрээний төсөлд энэ талаар тусгаагүй юм билээ. Нэгэнт ард түмэндээ хувьцаа олгосонюм бол үр өгөөжийг нь нэмэгдүүлэх талаар заавал тусгасан байх учиртай гэж үзэж байна.

-“Рио Тинто”-гийн удирдлагууд манайд ирнэ гэсэн.Тэглээ гээд Оюу толгойн асуудлыгшийдэж чадах юм болов уу. Тэдний хувьд манайд анх удаа ирж байгаа юм биш л байх…

-Тэд ирж байгаа нь шинэ юм биш. Шинэчлэлийн Засгийн газрын үед Оюу толгойн хувь нийлүүлэгчид хөрөнгө оруулагчидхуралддаг журам тогтчихсон. Ер нь хувь нийлүүлэгч, хөрөнгө оруулагчид ойр ойрхон уулзаж,асуудлаа шийддэг байх нь зөв. “Рио Тинто”-гийнхан ч ирж байгаа нь зөв. Гэхдээ ирэх, очих гэхээсээ илүү асуудлаа яаж шийдэх гэж байгаа нь чухал байна. Н.Алтанхуягийн Засгийн газрын үед Оюу толгойн талаар зарчмын тодорхой байр суурь баримталж байлаа. Оюу толгойн хөрөнгө оруулалтын нэгдүгээршатны үйл ажиллагаанд үнэлэлт өгье. Гэрээний хэрэгжилтийг дүгнэе. Гажуудал, алдаа байвал засъя. Үүний дараа хоёр дахь үе шатны санхүүжилтийн асуудлыг шийдье гэдэг нээлттэй байр суурьтай байлаа. Бодитойгоор авч үзвэл эхний үе шатны хөрөнгө оруулалтын явцад ойлгомжгүй зүйлүүд нэлээд бий болжээ.Хөрөнгө оруулалтын гэрээ зөрчигдсөн. Монгол Улсын хууль бүрэн төгс үйлчилдэггүй,ТЭЗҮ-д заасан зардал нь хэтэрчихсэн.ТЭЗҮ-ээ шинэчлэн боловсруулж дуусаагүй гэх зэрэг асуудал гарсан. Харин одоо энэ асуудлуудыг яаж шийдэх гэж байгаа нь тодорхойгүй байна.

Салан баавгайн үлгэр шиг энэ бүхнийг болсон болоогүй тэр чигээр нь ор тас хаяад дараагийнхаа шат руу шууд орох гэж байгаа биз дээ. Асуудлыг ийм маягаар шийднэ гэвэл буруу л даа.Ер нь сүүлийн үед эвлэрлийн гэрээ гэх мэтийн зүйл дуулдах боллоо. Хэн нь хэнтэйгээ юун дээрбуулт хийж эвлэрэх гээд байна вэ гэдгийг нухацтай авч үзэх ёстой. Монголдоо ашигтай нөхцөлөөр эвлэрэх гэж байгаа бол хоёр гараа өргөөд дэмжинэ. Харинөмнө нь баримталжбайсан байр сууринаас ухарч, нөгөө талдаа буулт хийх гэж байгаа бол огт зөвшөөрөхгүй.

-Жишээ нь юун дээр буулт хийж болохгүй гэж…

-Оюу толгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээ хувь нийлүүлэгчдийн гэрээнд Монголын талын эрх ашиг ноцтой зөрчигдсөн олон зүйл заалт бий.

-Буулт хийхгүй болохоор эдийн засгийн хоригт орчихоод, Оюу толгойгоос хамааралтайгаар хөрөнгө оруулалт нь нэмэгдэхгүй байна л гэх юм…

-Ямар ч байсан ард түмний эрх ашигт харшбуулт хийхийг зөвшөөрөхгүй.

Угаасаа ч Оюу толгойн Оюу толгойн гэрэнд хөрөнгө оруулагч тал онцгой эрх мэдэлтэй байхаар тусгагдсан учир бууж өгөх шаардлага бидэнд байхгүй гэж үзэж байна. Хөрөнгө оруулалтын гэрээнд хоёр дахьшатны санхүүжилтийг эхний үе шатны үр дүнгээр санхүүжүүлнэ гээд заачихсан байдаг.Одоо нэмэлт эх үүсвэр татах тухай асуудал яригдаж байгаа.Энэ нь ТЭЗҮ-д үндэслэж хөрөнгө оруулалтын гэрээгээ өөрчлөх тухай шүү дээ. Үүний тулд өмнө нь хийсэн хөрөнгө оруулалтаа дүгнэж баталгаажуулах тухай ярихгүйгээрэвлэрч байна гээд гүйгээд байж болохгүй биз дээ. Ямар үнээр олдох “эвлэрэл”вэ гэдгийг ярих л учиртай.

-Оюу толгойн асуудал шийдэгдчихвэлгэсэн хүлээлт эдийн засагт байна л даа?

-Энэ төслийн асуудал харилцан ашигтай монголчуудад өгөөжтэй шийдэгдвэл эдийн засагт их чухал. Олон талын үр дүн гарна.Оюу толгой төсөл яаж хэрэгжихийг гадаадын хөрөнгө оруулагчид харж байгаа нь үнэн.Оюу толгой төслийн гэрээнд харилцан ашигтай өгөөжтэй байх зарчмыг тусгаж чадвал цаашид бүх гэрээ, хэлцэлд ийм л жишиг тогтоно.Оюу толгой хөрөнгө оруулалтын зардлаа ТЭЗҮ-д зааснаасаа 30 хувиар хэтрүүлчихсэн байна.Чингэс бондын хөрөнгөөс ч их хэмжээниймөнгийг санхүүгийн баримтаар нотолж чадахгүй. Хоосон бичилт хийчихсэн байна. Монголчуудын өгөөж үр дүн хүртэх хугацаа 30 жилээр хойшилчихсон, Монголын өр төлбөр бидэнд мэдэгдэхгүй, биднээс хамаарахгүйгээр өсөж байдаг жишиг тогтчихсон байна.Ийм байдлыг нь зөвшөөрөөд эвлэрээд байвал цаашид бүх гэрээ хэлцэл энэ жишгээр явна. Энэ хоёр замын алинаар нь ява гэдгийг одоо л шийдэх болоод байна.

-Эдийн засаг өөдлөхгүй нь. Энэ байдлаас гарах ямар гарц байна вэ?

-Эдийн засгийн ирээдүй туйлын бүрхэг болж байна. Энэ хүнд байдлаас гарах хоёр гарц байна. Гаднаас хөрөнгө оруулагчдыг урьж дуудаж тэдний хөрөнгө мөнгөний тусламжтайгаар хүнд байдлаас гарах нэг арга байна.Бүгдээрээ л энэ замыг сонгохын төлөө зүтгэж байгаа. Гэтэл хөрөнгө оруулагчид Монгол руу орж ирэх орчин нөхцөл, боломж нь эргэлзээтэй болчихлоо. АНУ-аас Монголд суугаа Элчин сайдАмерикийн хөрөнгө оруулагчдын хуралд хэлсэн үгийг сонссон биз дээ. Монголд хөрөнгө оруулах нөхцөл бүрдээгүй, эрсдэлтэй гэдгийг дэлхий дахинаа зарлачихлаа. Ийм үед гаднаас хөрөнгө оруулагчид уралдан ирнэ гэдэг итгэхэд бэрх. Хэрэв хөрөнгө оруулагч орж ирнэ гэвэл биднээс илүү хөнгөлөлттэй нөхцөл баталгаа шаардах нь ойлгомжтой.

-Ямар хөнгөлөлт…

-Түрүүнд ярьсан шиг нэлээд асуудлаар буулт хийх л хэрэг гарна байх. Ингэж буулт хийх нь бидний язгуур эрх ашигт нийцэх үү.Би лав нийцэхгүй гэж бодож байна. Ийм учраас гаднаасхөрөнгө оруулалт татахарга найдваргүй талдаа байна.Дээрээс нь Оюу толгойд ахиц алга. Тиймээс ойрын үед гаднаас мөнгө орж ирээд манай эдийн засаг сайжирна гэж итгэхэд бэрх байна. Одоо нэг л арга үлдэж байна. Шаварт унасан шарын эзэн өөрөө зүтгэдэг жамтай.Өөрөөр хэлбэл монголчуудөөрсдөө хямралаас гарах ёстой гэсэн үг. Ингэхийн тулд гаднаас мөнгө олох арга замаа хайхын хамт байгаабагахан мөнгөө зөв зохистой зарцуулъя.Хямралын хүнд үед тохирсон бодлого боловсруулъя.Хүсэл мөрөөдлөө хязгаарлаж, бүсээ чангалахаасөөр арга бидэнд үлдсэнгүй.

-Мөнгө яаж олох юм бэ?

-Дотоотын үйлдвэрлэлээ, уламжлалт салбаруудаанэмэгдүүлэх хэрэгтэй байна.

-Ямар үйлдвэрлэл…

-Хөдөө аж ахуй тухайлбал, мал аж ахуй,газар тариалангийн салбарбайна. Өнгөрсөн жилийн эдийн засгийн өсөлтийг аваад үз. Уул уурхайн салбар нь уналттай. Хөдөө аж ахуй, худалдаа үйлчилгээний салбар өсөлттэй байна. Өнөөхэдэн мал, газар тариаланмаань аминд орж байна.Тийм учраас хөдөө аж ахуйн салбар, хөдөө аж ахуйн гаралтай бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлд анхаарах хэрэгтэй. Эцсийн бүтээгдэхүүн гаргадаггүй уул уурхайн салбар бол дэлхийн зах зээлээс ямагт хамааралтай байдаг нь тодорхой. Зөвхөн энэ замаар явбалашиг тус багатай юм.

-Гол нь мөнгөгүй болохоор үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэхэд бэрх байх л даа?

-Материал баялаг үйлдвэрлэж, олсон орлогоо зөв зарцуулж байж л мөнгөтэй болдог юм.Амар хялбар зорилт биш л дээ. Гэхдээ хямралыг “боломж” болгожэдийн засаг, санхүүжилтийн бодлого үйл ажиллагаагаа эрчимжүүлэх бүхий л боломжийг дайчлах хэрэгтэй.

-Эдийн засгийн хүндрэлийг даван туулах хөтөлбөрийг Засгийн газар хэрэгжүүлж байгаа. Энэ хүрээнд ямар ажлууд хийгээд байнааа…

-Уг нь миний яриад байгаа зүйлүүд энэ хөтөлбөрийн хүрээнд хэрэгжиж байх ёстой. Үр дүнд нь эдийн засаг сэргэж байх учиртай. Гэтэл харагдаж байгаа зүйл бага л байна.

-Төсвийн байдал ямар байгаа вэ. Данс улайж байгаа л гэлцэх юм…

-Төсвийн орлогын төвлөрөлтийг сайжруулж чадахгүй,тасалдсан байдал нь энэ хэвээрээ үргэлжилбэл байдал улам хүндэрнэ. Өмнөх жилүүдэд төсвийн орлого тасраад байсан учраас энэ оны төсвийг багасгаж баталж өгсөн.Гэтэл оны эхнээс төсөв дахиад л тасалдалтай явна. Үүнийг нөхөхийн тулд зарлагаа бууруулахгүй бол зургадугаар сарын эхээр Төрийн сан гүйлгээ хийх чадваргүй болж болзошгүй байна.

-Цалингаа тавьж чадахгүй гэсэн үг үү. Та бодитой зүйл ярьж байгаа биз дээ…

-Би эдийн засагч, санхүүч хүн учраас ярьж байгаа тооныхоо үнэн эсэхийг хариуцдаг юм шүү. Амьдрал үнэний шалгуур гэдэг.Үнэндээ энэ байдлаараа явбалтөрийн сан санхүүжилт хийх бололцоогүй болох нь үнэн шүү.

-Та тодорхой үзүүлэлттэй, баримттайхэлж болох уу?

-Энэ хэвээрээ байдал үргэлжилбэл өнөө жилбатлагдсан төсөв наад зах нь500 гаруй тэрбум төгрөгөөр тасрах болно.Төсвийн алдагдал ДНБ-ий долоон хувьд хүрч болзошгүй байна. Төрийн сангийн нэгдсэн дансны үлдэгдэл хасах руу орчихлоо. Төрийн сан хэвийн үедээ сард 300 гаруйтэрбум төгрөгийн гүйлгээ хийдэг. Гэтэл өнөөдөр Төрийн сангийнгүйлгээ хийх боломжит хэмжээ нь 150 тэрбум төгрөгөөс ч бага байна. Тэгэхээр байдал тодорхой биз дээ.

-Одоо тэгээд төсвөө яаж аврах вэ?

-Төсөвтөө тодотгол хийж, хэмнэлт, хязгаарлалтын хатуу бодлогод шилжихээс өөр арга байхгүй. Улстөржиж эхлүүлээддутуу орхичихсон барилгуудаазогсоохоос өөр арга байхгүй. Зардлаа бууруулах нийгмийн халамжаа зорилтот бүлэгт төвлөрүүлж, сахилга хяналтаа сайжруулах шаардлага тулгарч байна.

-Жишээ нь ямар зардлуудыг бууруулах юм…

-Төрийн албаны орон тоо, зардлаа бууруулахаас эхлээд зөндөө л боломж байна шүү дээ.

-Бүх нам хамтраад засаг барьчихсан, албан тушаалын төлөө оочер дугаар пиг байгаа үед хэцүү л байх даа…

-Эерэг гэхээсээ олон сөрөг дагавартай. Гэхдээ ингэхээс өөр арга зам бидэнд үлдсэнгүй.

-Татварын реформ хийхийг хүлээж, татвар төлөлт багассан. Үүнээс үүдэлтэй төсвийн орлого тасалдаж байна гэх юм. Үнэн үү?

-Татварын өршөөлийн хууль гарах юм гэдэг цуу яриа ийм нөхцөл байдал үүсэхэд нөлөөлсөн шүү. Нөгөө талаар Засгийн газар татварын аливаа хяналт, шалгалтаа зогсоогэсэн ньбайцаагчид хуулийн дагуу төлөх татвараа хөөцөлдөхгүй, хөөцөлдөөд ч үр дүнгүй байдлыг бий болгосон нь төсвийн орлого тасалдалтад нөлөөлсөн байх үндэстэй.

-Одоо татварын шинэчлэлийг яаж хийх ёстой юм. Энэ чиглэлээр өргөн барьсан хуулийн төслүүд ямар шатандаа яваа вэ?

-Миний өргөн барьсан хэд хэдэн хуулийн төслийг хэлэлцэж шийдвэрлээгүй байж л байна. УИХ хэлэлцэхгүй байна. Уг нь хэлэлцсэн бол эдийн засагт тус нэмэр болох л байсан. Харин одоо ийм хүнд нөхцөлдтатварын шинэчлэл гэдэг нь элдэв хөнгөлөлт, чөлөөлөлт өгнө гэхээсээ татварыг жигд шударгаар төлдөг байх, татвараас зайлсхийх боломжийг хаах, хариуцлагыг өндөржүүлэх чиглэлд л яригдах болно шүү дээ.Зайлшгүй үед татварыг нэмэгдүүлэх асуудал ч яригдахаас өөр гарцгүй болох нь ч бий.

-Тэгвэл нийслэлийн татварыг яагаад дэмжээгүй юм бэ?

-Тэр бол өөр агуулгатай татвар байсан. Одоо манайд үйлчилж байгаа татварын системтэй нийцэхгүй байгаа тал бий. Хотын татварбайх нь зүйтэй. Гэхдээ хэлбэрээзөв олж, оновчтой шийдвэрлэх учиртай.

-Гэхдээ амьдралаа яая гэж байгаа хүмүүс нэмж татвар төлөхболов уу. Хямралын үед тохирохгүй арга биш үү?

-Үйлдвэрлэл эрхлэхийг нь дэмжээд татвараа төлөхийг шаардахаасөөр яах юм. Тулсан үед орлогоонэмэгдүүлж чадахгүй бол хэрэглээгээ багасгаж зохицуулдаг олон арга бий. Дээр хэлсэн хөрөнгө оруулалт, удирдлагын зардлыг танаад болохгүй бол халамжаа багасгахад хүрдэг.Цалин, тэтгэвэр нэмэхээс татгалзах болдог.

-Төсвийн тасалдлыг хууль эрх зүйн хүрээнд шийдэх боломж байхгүй юм уу?

-Олон хуулийг эргэж харах хэрэгтэй болно доо. Зардал өссөн,орон тоо нэмэгдээд байгаа асуудлууд аяндаа гараад ирсэн юм биш. Өнгөрсөн хугацаанд баталсанхуулиудыг дагаж гарч байгаа үр дагавар юм. Тиймээс энэ бүхнийг эргэж харах шаардлага үүснэ.

-Сая Засгийн газрын 2012-2016 оны мөрийн хөтөлбөрийг эрчимжүүлэх төслийг УИХ дэмжээгүй. Мөрийн хөтөлбөргүй Засгийн газартай яваад байна уу?

-Угаасаа энэ Засгийн газар чинь мөрийн хөтөлбөргүйшүү дээ. Н.Алтанхуягийн Засгийн газрыг огцруулснаар 2012-2016 оны мөрийн хөтөлбөрийн хэрэгжилт зогссон гэж үзэж болно. Мэдээж дараагийн шинэ Засгийн газар нь өмнө Засгийн газрынхаа мөрийн хөтөлбөрийг бүрэн утгаар нь өвлөж аваад хэрэгжүүлэхгүй нь тодорхой. Тэгж хэрэгжүүлэх байсан юм бол Засгийн газрыг солих шаардлага байхгүй шүү дээ.Шийдлийн Засгийн газарөөрийн гэсэн хөтөлбөрөөгаргаж УИХ-аар батлуулах ёстой байсан ч батлуулаагүй. 1990 оноос хойш мөрийн хөтөлбөргүй яваа долоо дахь Засгийн газар нь энэ. Ийм л гажуудал манайд бий болсныг өөрчлөх хэрэгтэй байна.

-Танай намын гишүүн О.Баасанхүү Ерөнхий сайдыг огцруулах асуудлыг судалж байна гээд мэдэгдээд эхэллээ. Та санал нэг байгаа юу. Таны намынхан энэ асуудлыг өргөн барих юм уу?

-Одоохондоо хувь гишүүнийбайр суурь гэж үзэж байна. Намын бодлогын түвшинд яригдаагүй асуудал байна

Я.Мөнгөнцэцэг

УИХ-ын гишүүн С.Дэмбэрэлтэй ярилцлаа.

-Та нийслэлийн татварыг ямар үндэслэлээр эсэргүүцэж байгаа юм бэ?

-Аливаа зүйлийг буруу цаг үед буруу аргаар оруулж ирж болохгүй ээ. Өнөөдөр эдийн засгийн хүндрэл их байна. Бизнесийн идэвхжил тааруу, санхүүжилт зогсчихлоо.Бизнесийн орчны шинэчлэл олигтой хийгдсэнгүй. Татварын бодит дарамт өндөр байна. Гэтэл татварын реформ олигтой хийгдсэнгүй.Ийм үед шинэ татвар нэмж, ард түмний нуруун дээр ачаа үүрүүлж болохгүй биз дээ. Мэдээж Улаанбаатар хотыг цэцэглэн хөгжүүлэх нь чухал байлгүй яахав. Үүний тулд татвар нэмэх нэг гарц байж болно. Дэлхий нийтийн жишиг ч ийм байдаг тухай хангалттай хэлж байгаа.Гэхдээ яг өнөөдрийн нөхцөлд Монголд татвар нэмэх цаг нь биш. Харин хэмнэлт хийдэг үе ирчихээд байна.

Монгол Улс даяар хэмнэлтийн горимд шилжих хэрэгтэй. Шилжих тухай ч ярьж байна. Тиймээс Улаанбаатар хот хэмнэлтийн горимд шилжих ёстой. Улаанбаатар хотод хэрэгжүүлэх том том амбицтай төслүүд бий л дээ.Гэхдээ бид тэвчих ёстой, хэмнэх хэрэгтэй байна.УИХ-аас Улаанбаатар хотыг хэмнэлтийн горимд шилжүүлье гэдэг зүйлийг ярьсан.Засаг даргынх нь зургаан орлогчийг цөөрүүлье гэсэн. Гэтэл болоогүй. Яг үнэндээ нийслэл хот улсынхаа төсвийг бодох ёстой. Улаанбаатар хот, улсын төсөв хоёр тусдаа явдаг юм биш шүү дээ. Улсын төсөв дутаад байгаа орлого, хөрөнгө оруулалтыг зардал хэмнэж л нөхөөс өөр арга бидэнд алга.Үгүй болшинээр татвар нэмээд явбал зарчмын болоод бодлогын хувь алсыг хараагүй буруу шийдвэр болно л доо. Ийм л зүйлийг Засгийн газар оруулаад ирлээ. Ерөнхий сайд нь татвар нэмэхгүй гэж хэлчихээд байхад нь ийм зүйл оруулаад ирж болохгүй. Тийм учраас гишүүд шүүмжлэлтэй хандсан. Эцэс нь ажлын хэсэг санаа буцааж авч байна.

-Бага хэмжээний татвар учраас иргэдэд дарамт болохгүй гэж нөгөө талдаа үзээд байх шиг байна лээ…

-Их, бага нь огт хамаагүй. Хувь хэмжээ нь бага ч гэлээ үр нөлөө нь их байдаг юм. Ядаж л инфляцид нөлөөлнө.Бараа, бүтээгдэхүүний үнэ дагаад тэнгэрт хадна. Одоо үйлчлүүлэгчгүй болчихсон байгаа ресторанууд энэ нэг хувийн татварын нөлөөгөөр дампуурна. Муу л бол хойд захын хар овоохой гэгчээр архи, тамхины татварыг мөн л нэмлээ гэж үзье. Үр нөлөө нь ард иргэдийн нуруун дээр бууна. Үүнийг нь ярихаар муу сайн архи, тамхины лоббичин гишүүд эрх ашгаа хамгааллаа гэж ад үздэг. Үнэндээ тэгээд байгаа юм биш, асуудлыг эдийн засгийнх нь талаас авч үзээд, эерэг сөрөг талыг нь тооцох ёстой л доо. Энэ татварын хөлд жижиг, дунд бизнес эрхлэгчид, ялангуяа найман нэрийн барааны дэлгүүртэй хүмүүс чирэгдэнэ.Дагаад иргэдийн халаасан дахь мөнгө бүр ч үнэ цэнгүй болно шүү дээ. Үүнийг л бодох хэрэгтэй. Ер нь эдийн засаг, төсөв, валютын урсгал сайжирсан үед бага зэргийн татвар нэмж болно шүү дээ.

-Эдийн засаг хэзээ сайжрах юм бэ?

-Таван толгой, Оюу толгой гэж яриад байвал сайжрахгүй ээ. Тэр олон толгойнуудыг орхичихоод жижиг, дунд бизнес эрхлэгч, бөөний худалдаа, эрхлэгчид,барилга, хөдөө аж ахуйн салбаруудаа дэмжих хэрэгтэй. Хөдөлмөрийнбагтаамж ихтэй, хүн амын дийлэнх нь үр өгөөжийг нь мэдэрдэг энэ салбаруудаа тэргүүн ээлжинд анхаарч, идэвхжлийг нь сайжруулж, татварын реформ хийх тухай бодох ёстой. Тэгвэл элгээрээ хэвтчихсэн эдийн засаг сэргэх хандлага руу орж,амьдрал нь улам хэцүүдээд байгаа ард түмэн өндийж магадгүй. Түүнээс биш хоёр толгой тойрч хэрэлдээд суувал сайны ирээдүй хол байна шүү.

-Татварын ямар реформ хийх хэрэгтэй гэж?

-Ерөөсөө татвар нэмж болохгүй. Татварын ерөнхий хуулиас авахуулаад Нэмэгдсэн өртгийн албан татварын босго хэмжээ, хоёр хувийг нь буцааж олгох зэрэг асуудлаа хурдан шийдэх хэрэгтэй. Лицензийн хууль, Хяналтын тухай хуул, Эдийн засгийн өршөөл, ил тод байдлын тухай хуулиа бушуу батал. Энэ бүхэн гацаад байгаа учраас эдийн засаг сайжрахгүй байна.Эдгээр хуулийн төслүүдийг баталчихвал болно шүү дээ.

-Гэхдээ л Таван толгойманай улсын эдийн засгийг аврах гарц гэж ярьсаар байна…

-Таван толгойгоос өөр юм байдаггүй юм уу. Миний түрүүнд хэлсэн гарцууд байна.

-Гэхдээ улс мөнгөгүй болохоор тэр саналууд хэрэгжихэд хэцүү байгаа юм биш үү?

-Мөнгөгүй ч гэлээорчныг нь хөнгөвчлөх ажлуудыг хийгээд өгөх хэрэгтэй. Татварын хөнгөлөлт үзүүл, бизнесийн орчныг сайжруул, жижиг дунд бизнес эрхлэгчдээ дэмж.Нөхцөлийг нь сайжруулаад, дарамт шахалтаа бууруулаад дэмжээд өгөхөд л явчихна шүү дээ. Гэх мэтчилэнгээр эдийн засгийг сайжруулах боломж байна.

-Энэ боломжийголж харахгүй байгаа юм уу эсвэл Засгийн газар хийхийг хүсэхгүй байгаа юм уу. Асуудал нь хаанаа байгаа юм бэ?

-УИХ л удаан байна. Гол гацаа энд л байна.

-Ер нь Таван толгойн хувьд таны байр суурь ямар байгаа вэ?

-Миний байр суурь тодорхой байгаа. Нэгдүгээрт төрТаван толгойгоос алтан хувьцаа эзэмших ёстой. Төрөөс эрдэс баялгийн салбарт баримтлах бодлого гэдэг дээр “Төрийн өмчит компаниуд нүүрс, зэс ухах биш ерөнхий гэрээлэгчээр ажиллана” гэдэг цоо шинэ зарчмыг суулгаад өгчихсөн юм. Тэгэхээр төрийн үүрэг тодорхой байгаа биз.Хоёрдугаарт Компанийн тухай хуульдалтан хувьцаа эзэмших боломж харагдаж байгаа. Тэгээхэр төр “Эрдэнэс Таван толгой” төрийн өмчит компаниараа дамжуулаад уул уурхайн салбар дахь төрийн бодлого стратеги хэрэгжиж байна уу, үгүй юу гэдгийг хянахын тулд хориг тавих эрхтэй. Нэг ширхэг алтан хувьцаа эзэмшихэд л хангалттай. Дараа нь “Эрдэнэс таван толгой” компаниТөрөөс эрдэс баялгийн салбарт баримтлах бодлогод заасны дагуу ерөнхий гэрээлэгч болно. Операторууд нь хэн байх юм гэдэг нь тодорхой болох ёстой. Монголын үндэсний компаниуд консерциум байгуулж болно. Гадаадын хөрөнгө оруулагчдын консерциум байж болно. “Эрдэнэс Таван толгой” ерөнхий гэрээлэгчийн хувьдтэдэнтэй гэрээ хийнэ гэсэн үг.

Дараа нь Таван толгойн арван хувийг эзэмшиж байгаа компаниуд бий. Тэд бол энгийн хувьцаа эзэмшигчид. Яах гэж Таван толгойгоос хувьцаа худалдаж авсан бэ гэвэл ордыг ашиглалтад ороод эдийн засгийн эргэлтэд орсон тохиолдолдүр шим хүртэхийн тулд шүү дээ. Тиймээс тэр компаниудад боломж олгохын тулд туслан гүйцэтгэгчийн үйл ажиллагаанд тэргүүн ээлжинд орох эрхийг нь өгөх ёстой.Дараа нь хувьцааны асуудал байна.

-1072 хувьцааны асуудал…

-1072 хувьцаа бол давуу эрхтэй.Тиймээс та бид Таван толгойн давуу эрхтэй хувьцаа эзэмшигчид юм. Тэр нь юу гэсэн үг вэ гэхээр двидент хүлээгээд сууж байна гэсэн үг. Өөрөөр хэлбэл саналын эрхгүй. Үндсэн хуульд УИХ нь ард түмнийг элч байна гээд заагаад өгчихсөн биз дээ. Тиймээс ард түмэн саналаа УИХ-аар дамжуулаад өгчихсөн. Ард түмний элч хуралдаад асуудлыг шийднэ.Таван толгой ашиглалтад ороод тодорхой хэмжээнд боломж үүсэнгүүт ард түмэн хувьцааныхаа ашгийг хүртэх боломжтой. Тэрнээс наана худлаа шүү дээ. “Эрдэнэс Таван толгой” хөрөнгийн бирж дээр хувьцаа гаргаагүй байгаа тохиолдолд хувьцааны үнэлгээ тодорхойгүй.Үнэндээ 39 дүгээр тогтоолоор урьдчилаад тоон үнэлгээ гаргасан нь алдаа гэж боддог. За Таван толгойн асуудлыг ингээд л шийдчихэж болно шүү дээ.

-Ийм амархан юм бол бушуухан шийдчихэж яагаад болдоггүй юм бол. Одоо яригдаж байгаа гэрээний төсөл нь ямар ч ашиггүй болчихсон л гэх юм…

-Мэдэхгүй юм. Таван толгойн гэрээний гол зарчим ийм байх ёстой гэдгийг л би хэллээ. Хэн нь гэрээлэгч, хэн нь оператор, хэн нь давуу эрхтэй хувьцаа эзэмшигч, хэн нь энгийн хувьцаа эзэшигч юм гэдгээ тодорхой болгох хэрэгтэй. Дараа нь төрюу хийх юм гэдгээ тодорхой болгочих. Төрөөс эрдэс баялгийн талаар баримтлах бодлого гэдгийг хамгийн сүүлд баталсан. Үүнийгээ ягштал бариад явчихад л болохгүй юм байхгүй шүү дээ.

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

УИХ-ын гишүүн Я.Сод­баатартай ярилцлаа.

–Танай намын бүлгийн хурал ямар уур амьсгалтай болов?

-Энэ долоо хоногт УИХ-аар хэлэлцэх хуулийн төслүүдийн талаар л ярилцлаа. Сон­гуулийн нэгдсэн хуулийн талаар санал солилцсон.

–Та Таван толгойн талаар ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Таван толгойн төслийг УИХ-д өргөн бариагүй байна. Засгийн газрын албан ёсны төсөл өргөн баригдаагүй байхад дүгнэлт хийх нь учир дутагдалтай. Ер нь Таван толгойн хэлэлцээрийг эхлэх үед МАН-ын бүлгээс надаар ахлуулсан ажлын хэсэг гарсан юм. Энэ хүрээнд тодорхой мэдээллүүдийг авсан л даа. Гэхдээ тэр хүрээнд дүгнэлт гаргахад учир дутагдалтай.

–Таван толгойг УИХ-аар хэлэлцвэл бүр ч гацна гэдэг байр суурь хүмүүст байна лээ…

-УИХ-ын дарга, дэд дарга нар хамтарч энэ асуудлыг парламентаар хэлэлцүүлээч гэдэг саналыг тавьсан гэж ойлгож байгаа. Тийм учраас Ерөнхий сайд нь УИХ-аар хэлэлцүүлнэ гээд зарлачихлаа. Мэдээж Таван толгойг ашиглах ёстой гэдэг улс төрийн шийдвэр нь гарчихсан байгаа. Тиймээс хариуцлагаа үүрч байгаа улс төрийн хүчин нь АН. Ирэх сонгуулиар, өнөөдөр чард түмнээр дүн тавиулах хүчин нь АН. Ийм учраас АН-ын дарга төслийн хувь заяанд ихээхэн санаа тавих ёстой.

–МАН-д хамаагүй юм уу?

-Гэвч Ерөнхий сайд нь эхэлж мэдэгдэл хийсний дараа УИХ-ын дарга чуулганы индрээс өөр агуулгатай үг хэлээд байгааг нь харахад Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлийг бүрдүүлж байгаа “гурван толгой” дотроо учраа олоогүй юм байна гэж л ойлгогдлоо. Тиймээс энэ “гурван толгой” учраа олчих юм бол асуудал шийдэгдэхэд амархан юм биш үү.

–Эдийн засаг хүнд хэвээрээ л байна. Уг нь Ардын намгүй бол АН улс орныг дампууруулах нь гэсээр байгаад танай нам засагт орсон байх. Өөрчлөлт байна уу?

-Бид бодит баримтыг үгүйсгэхэд хэцүү л дээ. 2010-2012 оны Монголын эдийн засгийн үзүүлэлтийг аваад үзээрэй. Үнэхээр өсөлттэй байсан. Ажил хийе гэсэн хүн бүр хуримтлал үүсгэж, баялаг бүтээх гэж хичээж байлаа. Гэтэл тэр үеийн Монголын эдийн засаг өнөөдөр гурван тэрбум ам.доллараар агшчихаад байна. Тэр хэрээр айл бүрийн амьдралд сүүдэр туслаа. Олон хүн ажилгүй боллоо. Үүний бурууг хэн нэгэн рүү чихэхээс илүү энэ хүндрэлийг яаж даван туулах вэ гэдэг гарцыг олох ёстой. Үнэнийг хэлэхэд улсаараа дампуурлаа зарлах уу.Эсвэл эхний ээлжинд эдийн засгийн уналтыг зогсоож,өсөлтийн тухай ярих уу гэдэг сонголт дээр хамтарсан Засгийн газрыг байгуулсан. Гэхдээ хамтарсан засаг байгуулагдсанаар өргөс авсан юм шиг бүх зүйл сайжирна гэж байхгүй л дээ. Манайд нүүрлээд байгаа эдийн засгийн уналт том учраас гарцаа олох ёстой.

–Таныхаар ямар гарц байгаа юм?

-Нэгдүгээрт Таван толгойн төслийг яаралтай явуулах хэрэгтэй байна. Оюу толгой ч ялгаагүй. Хоёрдугаарт хүссэн хүсээгүй геологи, уул уурхайн салбар Монголын эдийн засгийг тодорхойлно. Тиймээс лиценз олголтыг зогсоохоос эхлээд энэ салбарт гараад байгаа эрсдлүүдийг багасгах ёстой. Ингэж чадвал хоёр тэрбум ам.долларын бизнесийн эргэлт гарах байх. Гуравдугаарт эрчим хүчний том төслүүдийг явуулах хэрэгтэй. Таван толгойн, Тавдугаар цахилгаан станц зэргийг байгуулах тухай асуудал. Энэ тал дээр зоригтой шийдвэр гаргах хэрэгтэй. Тэгж чадвал гадагшаа урсаад байгаа валютын урсгалыг багасгана. Гаднаас авах эрчим хүч багасна. Дагаад хөрөнгө оруулалт орж ирнэ. Эдийн засагт эерэг нөлөө үзүүлнэ. Дөрөвдүгээрт Зүүн Азийн бүс нутаг руу чиглэсэн хөдөө аж ахуйн бүтээгдэхүүнээ бид гаргах хэрэгтэй. Үүний тулд мах, улаанбуудай, рапсын найдвартай ханган нийлүүлэлтийн системийг бий болгох ёстой. Тавдугаарт Японтой байгуулсан шиг эдийн засгийн түншлэлийн гэрээг худалдааны түнш орнуудтайгаа байгуулах ёстой. Миний өргөн барьсан Худалдааны тухайхуулийг баталбал энэ чиглэлд нэлээд боломжууд нээгдэхээр байгаа даа.

–Энэ бол богино хугацаанд шийдэгдээд хэрэгжих ажлууд мөн үү. Урт хугацаанд үр дүн нь мэдрэгдэх байх…

-Бодлогууд нь тодорхой болоодулс төрийн шийдвэрүүд нь гараад, гадна, дотнынх нь асуудал шийдэгдчихсэн ажлууд шүү дээ. Засгийн газар шаардлагатай гэвэл заримыг нь УИХ-аар оруулаад шаардлагагүй гэвэл өөрсдөө шийдээд явах боломжтой.Гэтэл нэг хоёрхон шийдвэрээс болоод гацчихсан зүйлүүд байна. Жишээ нь Монголд эрчим хүчний станциуд барьсны дараа Монгол Улс нэг киловатт эрчим хүчийг ямар үнээр худалдаж авах вэ гэдэг дээр маргаан үүсчихээд л гацчихсан байх жишээтэй. Уг нь энэ асуудлыг шийдэж, зөв хөдөлж чадвал Монгол Улс ойрын таван жилд Зүүн хойд Азийн бүс нутагт цахилгаан экспортлогч орон болж чадна шүү дээ. Тэгсэн тохиолдолд дотоодын эрчим хүчний үнийг бууруулах боломж бүрдэнэ. Тийм учраас зоригтой шийдвэр хэрэгтэй гээд байгаа юм. Гэтэл шийдэхгүй байна л даа.

–Тэгэхээр Засгийн газар ажиллахгүй байна гэсэн үг үү?

-Ч.Сайханбилэгийн Засгийн газар эрчимтэй ажилла, юм хийх гэж оролдож байна. Харамсалтай нь улс төрийн дэмжлэг үзүүлэх ойлголцлын болон зарим үед хувийн эрх ашгийг хойш нь тавиад хөдлөх эр зориг дутаад байгаа юм болов уу гэж харагдах юм.

–Танай нам засагт ажиллаж байгаа сайд нараа, ер энэ Засгийн газрыг хэр дэмжиж байна вэ?

-Хариуцсан салбарынхаа асуудлыг УИХ-д оруулж ирэхэд нь манай нам дэмжээд л явж байгаа. Гэхдээ Засгийн газар асуудлаа зөв таниулах, мэдээллээ зөв өгөх, парламент, Засгийн газрынхамтын ажиллагааг бэхжүүлэх тал дээр дутуу ажиллаад байна. Намрын чуулган хаах үед эдийн засгийн хямралыг даван туулах төлөвлөгөөг УИХ-аар батлуулсан. Үүний хэрэгжилт хэр байсан тухай Засгийн газрын тайланг УИХ дээр сонсох л хэрэгтэй байна.

–Тайлагнасан, тайлагнаагүй хэрэгжилт нь хэр байсан нь тодорхой биш гэж үү?

-Засгийн хийж байгаа ажлын талаар бидэнд танилцуулга орж ирээгүй л байна.

–Хэрэгжилт сайн байгаа бол эдийн засагт бага ч гэсэн эерэг нөлөө гарах байсан байх. Эдийн засгийн үзүүлэлт сайжрахгүй байгаа нь тэр төлөвлөгөө хэрэгжээгүйн баталгаа биш үү?

-Засгийн газар эдийн засгийн чиглэлээр арга хэмжээ авч л байна. Гэхдээ үүнийгээ танилцуулах ёстой. Тэгж байж УИХ-ын гишүүд байр сууриа илэрхийлнэ л дээ. Өнөөдөр сонгуулийн чимээнээр рейтингээ өсгөх, олон нийтэд нэрээ таниулах гэхээсээ илүү Монгол Улсад бодитоор ямар бэрхшээл тулгарчихаад байна, гарц нь юу байна гэдгийг ул суурьтай ярилцах нь зөв.Түүнээс биш шүүмжлэлийг хэн ч хэлж чадна. Хэн ч уул уурхайг муулж бас чадна.

Үнэндээ Монголын нийт экспортын 80 гаруй хувь, бүтээж байгаа баялгийн 60 гаруй хувь нь уул уурхайн салбарт оногдоод байна.

Гэтэл энэ салбарыг хамгийн ихээр муулж, ус цацсаар байна шүү дээ. Ийм байдлаар зарим хүн рейтингээ өсгөж, дараа дараагийнхаа улс төрийг хийж байна. Энэ синдром сүүлийн арван жил эрчимтэй явлаа. Энэ нь нийгэмд талцал бий болгож байна. Тийм учраас өнөөдөр үндэсний ойлголцол хэрэгтэй байгаа юм. Хамгийн гол нь иргэд, хэвлэл мэдээлэл, төр засгийнхан бүгдээрээ өөр өөр мэдээлэлтэй байгаа учраас дүгнэлтүүд нь өөр өөр гараад байна л даа. Тиймээс төр, ард түмний харилцаа салчихаад байна.

–Тэгэхээр одоо яах ёстой вэ?

-Үндсэн хуулиас эхлээд том хуулиуддаа өөрчлөлт хийх замаар засах л ёстой. Үгүй бол нийгмийн эмх замбараагүй байдал бий болж мэдэхээр байна. Яагаад энэ тухай яриад байна гэхээр өнгөрсөн долоо хоногт олон улсын байгууллагууд дүгнэлтүүдээ зарлалаа. Азийн хөгжлийн банк тайландаа Монголын ирэх гурван жилийн эдийн засгийн өсөлтийг дунджаар дөрвөн хувь гэж тооцсон байна шүү дээ. Бүтэн гурван жилийн турш эдийн засгийн өсөлт нь дөрвөн хувь байвал юу болох юм. Байдал бүр хүндэрнэ. Тэгэхээр бид олон улсын байгууллагуудын дүгнэлтийг анхааралтай ажиглах л хэрэгтэй байна. Тэрнээс биш дотооддоо хэрэлдэж, хэн нь гишүүн, хэн нь дарга байх тухай яриа одоо сонин биш. Улс дампуурахад ойрхон болчихлоо шүү дээ.

–Популистуудын “хашгираан” эдийн засгийг агшааж, хөрөнгө оруулалтыг бууруулахад нөлөөлсөн гэж үзэх нь бий. Үүнийг болиулахын тулд л зөвшилцлийн Засгийн газар байгуулна гэж хэлээд Н.Алтанхуягийн танхимыг огцруулсан. Тэгвэл хүмүүсийн тархийг угаагаад байгаа популистуудыг засагт оруулаад түр дуугүй болгочихож болдоггүй юм уу?

-Бие даагчдад төр барих нэгдсэн бодлого байхгүй л дээ. Тиймээс засагт оруулна гэдэг нь хүндрэлтэй. Коммунист ч бай, ардчилсан орон ч бай бүгдард түмний төлөөллийн замаар төр барьдаг систем дэлхийд ноёрхож байна. Тиймээс бие даагчдаар бодлого тодорхойлуулдаг орон одоогоор алга. Сүүлийн үед анзаараад байхад уул уурхайн салбарт мэргэжлийн хүмүүсийн дуу бага сонсогдоод байна. Үнэндээ Монгол хийрхэлтэй хөөрлийн нийгэмд шилжчихээд байна. Ийм нийгэмд үнэн үг сонсогддоггүй гэдэг шүү дээ. Асуудлыг гадарладаг мэддэг мэргэжлийн хүмүүс нь улам дуугаа хураасаар байна. Энэ нь сөрөг дохио. Их мэдэгчид тайзан дээр гол дүрд түлхүү тоглоод байвал хошин шогийн жүжиг болж хувирна шүү.Тиймээс системээр нь өөрчлөх ажлыг бодож л хийх хэрэгтэй.

–Монгол мөнгөгүй болж байна. Намар гэхэд цалингаа тавьж чадахгүй гэх л юм…

-Үнэндээ сая хамтарч засаг байгуулаагүй бол энэ оны нэгдүгээр улиралд цалингаа тавьж чадахгүй байсан байх шүү. Хэрэв саяын миний хэлсэн төслүүдийг урагшлуулахгүй, валютын дотогшлох урсгалыг нэмэгдүүлэхгүй, гадаадын хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэхгүй бол энэ оны дөрөвдүгээр улиралд цалингаа тавьж чадахгүйд хүрч магадгүй шүү.

–Одоо тэгээд яамаар юм дээ?

-Хамгийн түрүүнд бид итгэлцэл хэрэгтэй байна. Дотооддоо нам, хүн, бизнес хоорондын итгэлцэл нэн шаардлагатай байна. Гадна талд итгэлцэл бүр алга. Статистикаас гаргасан 2015 оны нэгдүгээр улирлын эдийн засаг, нийгмийн байдалд хийсэн дүнг аваад үзлээ. Хасах 250 сая ам.долларын хөрөнгө оруулалт манайхаас гадагшилсан байна. Бид юун хөрөнгө оруулалт татах. Иргэд манайхаас мөнгөө гадагшлуулсан байна. Үнэндээ гадаадын хөрөнгө оруулагч Монголд буян хийх гэж орж ирдэггүй. Би танайд ийм хэмжээний мөнгө оруулж ирнэ, танайх ийм, манайх ийм ашиг хүртэнэ гэдэг тооцоотой орж ирдэг. Гэтэл ийм байдлаар тооцоод үзтэлитгэл төрөхгүй байвал тэд шууд гардаг юм байгаа биз дээ.

–Таван толгойг УИХ-аар хэлэлцэнэ гэхээр гадныхан “Өө мөд бүтэхгүй юм байна” гээд итгэл алдах юм биш үү?

-Ямар ч байлаа гэсэн Таван толгой, Оюу толгойн төслөө явуулах л хэрэгтэй. Ер нь нэг зүйлийг бид ойлгох ёстой. Монгол Улс дэлхийн зах зээлийг тодорхойлох гол тоглогч биш. Жишээ нь Хятад улс өнгөрсөн жил 3.5 тэрбум тонн нүүрс хэрэглэсэн байгаа юм. Үүнээс арав гаруй хувийг нь гаднаас авсан. Үүнийх нь ердөө 0.8 гаруй хувийг бид нийлүүлсэн байдаг. Тийм учраас Хятад улс манайтай, манайгүй болж байна.

Дээрээс нь өнөөдөр дэлхийд зах зээлээ булаацалдах эдийн засгийн том дайн явж байна. Энэ дайнд Монгол Улс зарим орны эрх ашгийг хөндөж байгаа. Тухайлбал, Хятад руу чиглэсэн эрдэс баялаг нийлүүлэгч болох гэж байгаа болон болчихсон орнуудын эрх ашгийг Монгол Улс хөндөж байна. Тийм учраас манай зах зээл дээр гадны гар хөл болсон, өөрийн эрх ашгаа дээдэлсэн хүмүүсийн тоглолт яваад байна л даа. Ер нь бол зах зээл өөрийн гэсэн мөчлөгтэй. Зах зээлийнхээ жамаартүүхий эдийн үнийн бууралтаас ч юм уу, улс төрийн аливаа шийдвэрээс болоод эдийн засгийн уналт, өсөлтийн мөчлөг төрөөс хамаарахгүйгээр явагддаг. Энэ мөчлөг ирэхэд бид яах вэ гэдэг тогтвортой бодлогоо л гаргачихсан байх ёстой.Эдийн засаг уналаа гээд уйлж гүйгээд байхгүй. Өслөө гээд дэвхцээд байхгүй. Тогтвортой бодлого барих ёстой. Нэг жишээ хэлье. Н.Алтанхуягийн Засгийн газрын нэг алдаа “Чалко”-той хийсэн гэрээг цуцалсан явдал. Өмнөх Засгийн газар 10 жилээр нь 70 ам.доллараар нүүрсээ өгье гэдэг гэрээ хийчихсэн. Өмнөх арван жилийн нүүрсний үнийн дундаж нь 50-60 ам.доллар байсан учраас ирэх арван жилийн дундаж нь 70 ам.доллар байна гэж тооцоолоодл 70 гэдэг тоог тохирсон. Нүүрсний үнэ 110 ам.доллар хүрсэн ч, 30 болсон ч 70 ам.доллараараа байна гэдэг гэрээг хийсэн байлаа. Гэтэл 2012 онд нүүрсний үнэ 110 ам.доллар болохыг хараад Н.Алтанхуягийн Засгийн газар “40 ам.долларыг хятадуудад идүүлж байна” гэж үзээд гэрээг цуцалсан. Хэтдээ нүүрсний үнэ унахыг тооцоолчихсон суусан “Чалко” уухайн тас зөвшөөрсөн явдал. Хэрэв “Чалко”-гийн гэрээг цуцлаагүй бол манай нүүрсний зах зээл ингэж хямрах ч байсан юм уу, үгүй ч юм уу хэн мэдлээ.Эндээс юу хэлэх гээд байна вэ гэхээр төрийн тогтвортой бодлого байхгүйн гай ердөө л энэ. Алтны татвараа 68 хувь болгосноо маргааш нь хоёрхон хувь болгоод байгаа Монгол Улсыг гадныхан гайхаад ч барахгүй, тэгээд итгэл алдаад байгаа юм шүү дээ.

–Тогтвортой бодлого гэжяриад байдаг хэрнээ танай нам засагт орчихоод төрийн албан хаагчдыг халахаас эхлээд тогтвортой бодлогынхоо эсрэг юм хийгээд байгаа юм биш үү?

-Хүн халж байна гэдэг байдлаар харахгүй байна. Төрийн алба мэргэжлийн биш болчихсон байлаа шүү дээ. АН 12 жил цөөнх байсан учраас боловсон хүчнээ бэлтгэх тал дээр учир дутагталтай байгаа нь аргагүй. Үүнийг цэгцэлж байгаа хэрэг шүү дээ.

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ