Author: Ягааны Мөнгөнцэцэг

Авлигад зарцуулагддаг
мөнгийг
хотын захын гэр хороолол руу инже­нерийн шугам татаж, дэд бүтцэд зориулахаар зүтгэж байна.  Ингэж хэлэх хэн нэгний зүрх, зориг манай нийслэлд дутагдаад байсан
юм.  “Чи боль” гэж авлигачдад хэлж, “Чи ажилла”
гэж ард түмэнд
хэлэх зоримог улстөрч
Улаанбаатар хотод үгүйлэг­дээд байсан юм. Айл бүрийг амины орон сууцтай, аз жар­галтай
болгох улстөрч
дутаг­даад байсан юм. Ашгүй Э.Бат-Үүл баатар гарч ирлээ.

Г.Мөнхбаяр
“Би улстөрч биш инженер хүн” гэж зар­лаж байна. Тийм
юм бол улс төрд юугаа хийж явна аа. Чадахгүй зүйлээрээ орол­доод дэмий
гэдгийг ухаараа­гүй юм байна. Тэр улстөрч биш учраас улс төрийн
нарийн ширий­нийг ойлгодог­гүй  бололтой. Тийм ч учраас өрсөлдөгчөө хоёр мет­рийн турба булж,
ажил хийж үзээ­гүйгээр нь дууддаг байх нь.
Үнэндээ Г.Мөнхбаяр өнгөр­сөн дөрвөн жилийн турш Улаанбаатарын төрийг барих­даа хотын гэр хороол­лыг инженерийн шугамд хол­бох
тухай ярианы сэжүүр ч гаргаагүй.  Энэ ажлыг Э.Бат-Үүл баатар хийнэ гээд гараад ирсэн чинь түүн шиг үлгэр байхгүй. Тэр бол байж болш­гүй
зүйл. Мэргэжлийн инже­нер хүн наадахыг чинь хийж чадахгүй байхад парламен­тад удаан суусан нэг муу улстөрч хийнэ гэж хаашаа харсан юм байхав хэмээн даапаалж байлаа.

Гэхдээ тэр хотыг хэн удирд­­дагийг,
хэн бодлого тодорхойлж, жинхэнэ утгаар нь залж явдгийг мэдэхгүй байна. Хотыг улстөрч
удирд­даг юм.  Улс төрийн сонгууль хийж байж, хотын удирдлагыг ард түмэн сонгодог.  Хотыг
улстөрч хүн удирддагийн батал­гаа
нь энэ.  Улс төрийн сонгуулиар гарч ирсэн удирд­лага нь хотын инженерийг
сонгодог. Хот төлөвлөлтийн бод­логоо тодорхойлж, төлөв­лөгөө гаргачихаад түүнийг ажил хэрэг болгох гүйцэтгэгчээ
улстөрч удир­дагч өөрөө сон­го­дог юм. 
Энэ хотыг утаанаас нь салгаж, ядуурлаас гар­гахын тулд ард түмэн, албан байгууллага, ажиллах инже­нертэй юутай хээтэй
нь за­лаад аваад явах удирдагчийг иргэд сонгуулиар “томилдог”. Түүнээс биш инже­нерийг сон­го­доггүй.

Г.Мөнхбаяр
өөрийгөө улс­төрч биш гэж хүлээн зөв­шөөрс­нөөрөө энэ удаагийн нийслэлийн
сон­гуульд цагаан тугаа өргөн бууж өглөө. Бакиж генерал зэвсгээ ху­раал­ган хоёр гараа өргөсөн шиг тэр шалдаа буув. Улс төр гэдэг инженер Г.Мөнхбаярын
тоглодог тоглоом биш гэдгийг ухаарчээ. Тэр хотын гудам­жинд алх дөш бариад инже­нерийнхээ ажлыг хийдэг гэнэ. Албан тасалгаанд
сууж,  бод­лого тодорхойлж чаддаггүй юм байна. Хотыг хөгжүүлэх ямар арга байна. Яавал утааг багасгах юм. Яаж төлөвлөвөл Улаанбаатар түгжрэл­гүй, гэр хороололгүй орчин үеийн хот болох вэ гэдгийг
бодож хүчир­дэггүй учраас тэр талаар ямар
нэгэн дорвитой гарц олж чад­даггүй бололтой. Гартаа бариад
чигээ болгох бодлого, төлөвлөгөөгүй учраас яаж ч энэ хотыг
хөгжүүлэх билээ. Өчнөөн жил яваад ирсэн соц
төлөвлөгөөгөө  чигээ болгож ухантсаар
өнөөдрийг хүр­гэлээ. 

Тэгвэл түүний өрсөлдөгч Туул голын ганц баатар
Э.Бат-Үүл ясны улстөрч билээ. Аль 1989 оноос
тэр улс төрд орж ирсэн. Хуучин нийг­мийн дарангуйллаас салъя, ард­чилалтай
орон болъё хэмээн ухуулга хуудас тарааж явснаас эхлээд улс төрийн халуун тогоонд чанагдсан, ган болд шиг хатуужсан улстөрч. 

Тэр нийслэл хотоо дэл­хийн хотуудын
жишигт аваачъя гэж бай­на. Ардчил­сан орнуудын хотууд төвдөө нийтийн орон сууц босгож,
оффисын зориулалтаар ашиг­­ладаг. Ард түмэн хотын зах руугаа хувийн
эдлэн, тансаг хауст амь­дардаг. Улаанбаатарыг ингэж өөр­чилж, гэр хороолол руу инже­нерийн шугам татаж, хот шиг
хот болгоё гэлээ. Үүнийг хий­хэд улс төрийн шийдэл хэрэг­тэй. Том хотыг улс төрийн том шийдэл гаргаж байж удир­дана. Энэ шийдлийг хатууж­сан
улстөрч Э.Бат-Үүл өлхөн хийж чадна. Тэрийгээ
мэдээд НИТХ-ын сонгуульд нэр дэвшсэн юм. Улаанбаатарт улс төрийн шийдэл дутагдаад байгааг АН анзаарсан учраас Э.Бат-Үүл баат­рыг илгээжээ. Эх адаггүй үргэлжлэх түгжээ, эд эрхтэн хордуулж байгаа утаа энэ дэд бүтцийн арчаа­гүйдэл бүхэн улс төрийн ший­дэл дутагд­санаас
үүдэлтэй.

Харамсалтай нь үүнийг зохи­цуулах улс төрийн
ший­дэл гаргах чадваргүй нам 20 жил Улаан­баатарыг
удирд­лаа. Хотыг хөгжүү­лэх улс төрийн шийдэл гаргачихад
л Г.Мөнхбаяр байсан байгаагүй
инженерийн ажлыг хийх хүн захаасаа мундахгүй. Тийм учраас хотод улстөрч удир­дагч хэрэгтэй байна. Энэ шаардлагыг Г.Мөнх­баяр биш Э.Бат-Үүл
хангана. Улс нийгэмд тогтсон тэр хатуу ширүүн дэглэмийг 80-аад оны
сүүлээр эсэргүүцэн босч зориглосон Э.Бат-Үүл баа­тарт хааш хаашаа таван алх­мын зайтай алгын чинээхэн
хотыг амины орон сууцтай болгож, утааг нь багасгаж, түгжрэлгүй болгох шиг амар юм байхгүй. Цагдаа, тагнуул нийтийг тас барь­чихсан ний­гэмд ардчиллыг
авчирч чад­сан баатар хүнд бүх боломж нь бүрдсэн эрх чөлөөтэй одоогийн нийгэмд энэ
ажлыг хийх нь юу ч биш. Энэ ажил бол түүний гарын аясаар бүтнэ гэдгийг нь тэр өөрөө бардам хэлж байгаа.

Ардчилсан нам ард тү­мэнд эрх чөлөө өгсөн. Малч­дад малыг нь өгсөн. Иргэдэд орон сууцыг нь хувьчиллаа. Одоо гэр хороололд
инже­не­рийн шугам татах гэж бай­на. Айл бүхэнд газрыг нь өмч­лүүлэх гэж байна. Хашаа  болгонд амины орон сууц барих гэж байна. Газар­гүй иргэдэд газар олгоод, орлого багатайд нь моргейжийн зээл
өгөөд хананаасаа халуун ус
гоожуул­даг, гэртээ 00-той тохилог амины орон сууцтай болгоход ядах юмгүй. Энэ бүхэн түүний санаанд өлхөн багтаж байгаа. Ажлаа эхлүү­лэхийн төлөө гар нь загатнаж суугаа. Нийслэл хот гэр хороол­­лоор хучигдлаа.
Хөрс бохирдлоо. Утаа гаарлаа гэж Ардын нам сүүлийн 20 жил үглэж яншсан ч асуудлыг
шийдэж чадсангүй. Түүний оронд Э.Бат-Үүл баатар шиг, Ардчилсан нам шиг ийм зоримог улс төрийн шийдэл гарга­чихсан бол өнөөдөр тэд хожих байсан.

Гэвч Ардын нам чадаагүй. Намаараа, цөөхүүлээ баяжи­хаар булаг­наж, хотын төвийн газрыг хувьдаа авч дуусгасан. Байшин барилга бүрийг хотын төвд бариулж, ард түмнийг төв рүү шаваарал­дууллаа. 
Энэ бол өөрс­дийнх нь хийсэн лай, луйвар хоёр. Тиймдээ ч тэд  газрын най­маа­чид, барилгын компа­ниуд­даа “боль”
гэж хэлж ча­дахгүй 20 жил боллоо. Өгсөн авлигыг нь халаасалчихсан
учраас өөдөөс нь том дуугарч чадахгүй гөлөлзөж, “одоо боль” гэж хэлэх
зүрх зориггүй улалзаж сууна.

Харин газрыг хэдэн га-гаар нь хувааж
аваад өндөг шиг дарсан баян компаниу­дад
“боль” гэж хэлэх зоригтой улстөрч хотод ирлээ. Тэр бол
баатар Э.Бат-Үүл. Хотод бугласан авлигын сүлжээг тэр зогсоох гэж байна. Дарга нарын халаас руу урсдаг
авлигын мөнгийг нийслэлийн хөгжил
рүү татах нь.   Авлигад
зарцуулагддаг мөнгийг хотын захын гэр хороолол руу инже­нерийн шугам татаж,
дэд бүтцэд зориулахаар зүтгэж
байна.  Ингэж хэлэх хэн нэгний зүрх, зориг манай нийслэлд дутагдаад байсан юм.  “Чи боль” гэж авлигачдад хэлж, “Чи ажилла” гэж
ард түмэнд хэлэх зоримог улстөрч
Улаанбаатар хотод үгүйлэг­дээд байсан юм. Айл бүрийг амины орон сууцтай, аз жар­галтай болгох улстөрч дутаг­даад байсан юм. Ашгүй Э.Бат-Үүл баатар гарч ирлээ. Бүүдгэр нийс­лэлд  гэгээ
татуулж, гэр хорооллын ха­ран­хуй гудамжинд гэрэл тусгах удирдагч тодров. Энэ бүхнийг хийх зоримог шийдэл  Э.Бат-Үүл баат­раас ядах юмгүй гарна. 

Сонгууль дөхөх тусам Ардын намынхан
Э.Бат-Үүл баатраас айж байх шиг бай­на. Тиймээс ч түүний санааг өлгөж инженерийн шийдэл яриад эхэллээ. Сонгуульд улайр­сан
гишүүдээ цуглуулж, Засгийн газраа яаралтай хуралдуулдаг боллоо.
Ярьдаг ганц сэдэв нь Э.Бат-Үүл баат­рын санаачилсан
гэр хороол­лын инженерийн шугам.  Тэд 20 жил
сэтгээгүй ажлаа хоёр хоногийн дотор гол сэдэв болгож орхилоо. Э.Бат-Үүл баат­раас өрсөж, сонгогчдод таалаг­дахаар бүдчин зүтгэж байна.  Зоримог шийдэл гар­га­сан Туул голын ганц баатар
Э.Бат-Үүлийн тэртээх арван жилийн өмнө эхлүүл­сэн Газар хөдөлгөөний ажлыг баруун солгойгүй муулж, хар пиараа цацаж эхэллээ. Гэвч Э.Бат-Үүл баатар ялалт бай­гуулах нь дамжиггүй. Болд мэт хатаагдсан энэ  улстөрч хотыг аврах нь үнэн юм байна.

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

Ерөнхий сайд асан Д.Бямбасүрэнтэй ярилцлаа.

–Энэ өдрүүдэд улс орон сонгуулиар амьс­галж байна. Таны хувьд сонгуулийн талаар ямар бодолтой суугаа вэ?

-1992 оноос хойших зургаа дахь сонгууль бо­лох гэж байна. Энэ хоо­ронд Монгол Улс их өөрч­лөгдсөн. Гэхдээ сонгуу­лиас сонгуулийн хооронд үүсэх бэрхшээлтэй асуу­дал нэмэгдээд байдаг. 2008 оноос сэтгэл зовоо­сон зүйл бүр ч ихээр нэ­мэгдлээ. Улс орны маань эдийн засаг унаж, ядуу­рал нимгэрсэнгүй. Төр маань авлигад автлаа гээд нийгмээрээ долгилж эхэл­лээ. Эрх чөлөөт байд­лаа олигархиудын ноёрх­лоор сольж, тус­гаар тогт­нолын байдлаа түүхий эдийн хавсарга байд­лаар сольж байна. Тий­мээс энэ удаагийн сон­гууль бол улаан, цэн­хэр хувцас өмсчихөөд тал­байд гарч тоглодог хөл­бөм­бөг биш л дээ. Улс орныхоо, иргэн бүрийн хувь заяаг шийдэх сонголт болно. Энэ сонгуульд хоёр төрлийн нэр дэв­шиг­чид байх нь ээ. Улс төрийн намууд, тойрогт нэр дэвшигчид байна. Улс төрийн намууд ямар байдалтай орж байгаа талаар ярья л даа. На­муу­дыг гурван төрөлд хувааж болох байх.

–Ямар төрөлд?

-Монголын хорьду­гаар зууны түүхийг өм­чирх­дөг Ардын нам хууч­наар бол Хувьсгалт на­мынхан. Ардчилсан хувьс­галаас хойш хуга­цааны тавны дөрөвт нь төрж барьж байгаа улс төрийн хүчин л дээ. Энэ хүчин өнгөрсөн дөрвөн жил төр барилаа. Хар дарсан зүүдэнд оромгүй явдлууд боллоо шүү дээ. Монголын төр иргэдээ талд зээр хөөж байгаа юм шиг элдэн буудахыг үз­лээ. 1.5 сая төгрөг өгнө гэж сонгогдчихоод молиго­дохыг үзлээ. Газар усаа гадныханд худалдахыг үзлээ. Эрдэс баялгаа гад­ныханд бэлэглээд өртэй үлдэхийг харлаа. Одоо сонгууль дөхөж байна, амласнаа биелүүлнэ гээд хойч үеийнхээ ирээдүй­гээр дэнчин тавьж, зээл тавиад үүгээрээ иргэдийн саналыг худалдан авах гэж байна. Ийм улайм цайм үйл ажиллагаа сон­гуулийн өмнө явж байна. Энэ улс төрийн хүчний араншин, зам мөр юу билээ. Эдний мөрийн хөтөлбөрийг үзсэн. 20 жилийн цаадах том зо­рил­туудыг томъёолох гэж оролдсон байна лээ. Ийм зорилтыг дэвшүүлж бай­гаа хүмүүс 20 жилийн дараа тэтгэвэртээ гар­чих­сан сууж байх байлгүй. Асуудалд хариуцлагагүй хандаж байна. Ардын намын төрийн суудлыг арилжааны бараа шиг арилжиж байна. Сон­гуульд нэр дэвшүүлсэн хүмүүс нь түрүүчээсээ шоронгийн хаалга татаж байна. Тэгэхээр энэ улс төрийн хүчнээс Монгол орон хурдан салаасай гэсэн бодолтой сууна даа.

–Нөгөө төрөлд нь АН орох уу?

-Сонгуульд оролцох дараагийн гол хүчин бол Ардчилсан нам. Энэ нам өнгөрсөн 20 жилийн тав­ны нэгд нь төр барьж байсан. Энэ хугацаанд Монголын нийгэмд гар­сан өнгөтэй, өөдтэй ахиц­тай бүхэн энэ улс төрийн хүчний төлөөлөгчдийн санал сэдэл санаа­чил­гаар хэрэгжсэн гэхэд хилс­дэхгүй. Гэхдээ манай АН-д сэтгэл зовоосон зүй­лүүд байна аа. Дандаа хүний харыг гайхаж, өөрий­гөө цагаан тагтаа мэтээр ойлгож, магтаж болохгүй л дээ. Өнгөрсөн 2008 оны сонгуулиар са­налаа луйвардуулсан. Сонгуулийн хороо ч, Ар­дын намынхан ч үүнийг хэлж байгаа. Нэгэнт ийм зүйл болсон учраас АН сөрөг хүчний байр суурь дээр зогсох ёстой байсан. Гэтэл намын удирдлагын зарим нөхөд нас нь ахисан­даа ч юм уу, олон жил лааз өшиглөлөө гэж бодсон уу сөрөг хүчний суудлаа хаячихаад Ар­дын намынхантай засагт орж ажилласан. Энэ хуга­­цаанд Хувьсгалт на­мынхны амлалтыг бие­лүү­лэхийн төлөө улсын­хаа эдийн засгийг тарам­дууллаа. Үүнд АН гар бие оролцсон. Гэхдээ энэ бү­хэн АН-ын өнгө төрх, түү­хэн үүргийг баллахгүй байх. Энэ алдааг засч болно. АН өнгөрсөн сон­гуу­лиар ард түмэнд ам­ал­сан нэг сая төгрөгөө хувьцаа хэлбэрээр өгүүлж чад­сан. Монголын эдийн за­саг, нийгэмд цоо шинэ эргэлт авчрах болсон гэж боддог. Энэ чанараараа АН цаашид ажил хийх боломжтой. Энэ бүхнийг ард түмэн ялгаж салгаж ойлгох байх. Шүүмжил­бэл, Ардчилсан нам сон­гуульд нэр дэвшигчдээ тодруулахдаа Ардын намын халдварыг авч, Монгол Улс авлигын долгионд орон ганхаж байхад намаа худалдаад авчих­сан зарим нэг аар­хуу бая­чуудыг сонгосон нь ха­рам­салтай.

–Гурав дахь төрөлд нь бусад намууд орж байна уу?

-Бусад улс төрийн хүчний хувь гэвэл ард­чиллын талыг барьдаг Иргэний зориг Ногоон нам байна. Эднийх олон түмний итгэлийг аваад төр барих бүрэн боломж­той болсон нам. Бусад намууд бол парламентад суудал авч байгаагүй учраас төдийлөн таниг­даагүй битүү морь шиг байна. Нийт нэр дэвшигч­дийг харахад 2000 оны сонгуулиар тэрбумаас дээш хөрөнгөтэй нэр дэв­шигчийн  тоо 23 байсан. Түүний дараагийн сон­гуулиар энэ тоо 40 бол­сон. Гэтэл өнөөдөр сон­гуульд нэр дэвшигчдийн дунд байгаа тэрбумт­нуу­дын тоо 70 гараад яв­чихлаа. Монгол төр маань ард иргэдийнхээ мэдэлд байхаас илүү хөрөнгөлөг чинээлэг хү­мүү­­сийн гарт очих нь. Хө­рөнгөө баяжуулах, арви­жуулах чиглэлээр төрд ирж байна даа гэж ха­рамсч байна. Ардын на­мынхны нэр дэвшүүлсэн хүмүүс дотор нэг ч мал­чин, багш алга. Нөгөө л баячууд, баячуудын хүүх­дүүд бужигнаж явна. АН-д ч ялгаагүй. Ийм ханд­лага улам гүнзгий­рээд байна. Б.Наранхүү гэдэг нөхрийг улс орны төлөө ажиллаж байсан гэж дуулаагүй. Ийм хү­нийг нэр дэвшүүлснээрээ намын удирдлага алд­сан, цэвэр биш алхам хийсэн гэж үзэж байна.

–Таныхаар аль нам ялах бол?

-Мэдээж монголчууд улс төрийн намуудын өр­сөлдөөн дундаас сон­гол­тоо хийнэ. Ардын намын хувьд Монголын түүхэнд эерэг үүрэг гүйцэтгэх хү­чээ шавхжээ гэж харж бай­гаа. Энэ нам түүхийн тавцангаас түргэхэн буу­гаа­сай. Орон шоронд ор­сон Засаг дарга нар нь бүлэг бүлгээрээ байж л байна. Оюу толгойг ху­далдсан Зоригт мэтийн хүмүүс нь дахиад нэр дэвшээд явж л байна.

Ард нь муу ч гэсэн хонгон дээр нь алгадаад зүтгүүлэх нам бол АН үлдэнэ.
АН-аа сонговол ирээдүйгээ
зөв сонгож байна гэж бодож
байна. Битүү морьдод итгэл
үзүүлбэл хувь заяа маань ээд­рээтэй болоод ирнэ. Энэ
сонгуульд хамгийн олон са­нал авах улс төрийн
хүч­нээр АН-ыг тодорно гэдэгт
итгэлтэй байгаа.

–Сонгууль болоход үл­дэж байгаа богино хуга­цаанд АН юунд ан­хаарвал зүгээр гэж та бодож байгаа вэ?

-Үнэн үг ярьж, өөрс­дийн­хөө үзэл бодлыг хүр­гэвэл болно доо. Сон­гуулийн кам­па­нит ажил дундаа орж явна. Хүмүү­сийн сэтгэлд хүрч ажил­лах хэрэгтэй л байна. Ардын намынхан өр тавьж ахмадуу­дад 330 мянган төгрөг өгөх нь. Энэ сонгуулиар мөнгө та­раах­гүй гэсэн чинь яалаа. Өмнөх сонгуулиар амласан бол тарааж болдог юм байна шүү дээ. Үүнийг нь яагаад Ардчилсан нам ярихгүй бай­гаа юм. Яа­гаад байр сууриа илэр­хийлэхгүй байна вэ. Авли­­гын эсрэг Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж маш хатуу тэм­цэл хийж байна. Гэтэл АН-ынхан яагаад мэдэг­дэл гар­гах­гүй, байр сууриа илэрхий­лэхгүй, дуугүй байгаа юм бэ. Үл­дэж байгаа арваадхан хоногт Монголын амьд­ралд нөлөөтэй, иргэдийн санааг зовоож байгаа асуудлуудаар байр сууриа илэрхийлж байх ёстой гэж бодож байна.

–АН хотын удирд­ла­гыг авах цаг нь болсон гэж яриад байна. Энэ тал дээр таны бодол…

-Э.Бат-Үүл гарч ирээд яриад байгаа санаагаа хэрэг­жүүл­бэл Улаанбаа­тар хотын нүүр царай өөрчлөгдөх бо­ломжтой. Гэр хорооллынхон өөрөө өөрсдийгөө ба­рил­гажуулж амьдрах нь зөв. Ар­дын намынхан хэдэн зуун орон сууц барина гээд эрэл­тийг нь дэмжээд  байна. Гэвч ний­лүүлэлт байхгүй учраас энэ нь инфляци хөө­рөг­дөж, эдийн засгийг хөөс­рүүлнэ. Тийм учраас үүнээс бол­гоомж­­лох хэ­рэг­тэй. АН нийс­лэлд ажил­лах бүрэн боломж­той. Э.Бат-Үүл маш зөв сон­голт хийсэн. УИХ-ын гишүү­нээр олон жил ажил­лалаа. Үүнийгээ ор­хиод хотын түв­шинд бууж, хотын мэрийн суудлын төлөө өрсөлдөнө гэдэг бол их зориг шаардсан асуудал юм.

–Монголд өөрийгөө гурав дахь хүчин гэж нэрлэх на­мууд шил шилээ даран гарч байна. Ерөнхийлөгч асан Н.Энхбаярын нам сон­гуульд хэд хэдэн суудал авах нь гэсэн таамаг бий. Гэвч  намын дарга нь нэ­лээд асуудалтай бол­чих­лоо. Энэ талаар таны байр суурийг сонсъё?

-Парламентад суудалтай гурав дахь намыг албан ёсоор гуравдагч хүчин гэж нэрлэнэ. Түүнээс биш намууд өөрийгөө  гуравдагч хүчин гэж нэрлээд болчихдог юм биш. МАХН бол хуучны МАХН-ын хагарлаас үүссэн улс төрийн хүчин. Эднийх хуучны Хувьс­галт намаас тасарсан гэдэг утгаараа ард түмний тодор­хой саналыг авна. Үүнээс одоогийн Ардын намынхан хамгийн ихээр айж байна. Үнэндээ МАХН бол Ардын намын саналыг хуваахаас биш АН-ын саналыг хуваах­гүй. Ерөнхийлөгч Н.Энх­бая­рыг тойрсон асуудлыг АТГ-ын ажил гэж үзэж байгаа. Гэхдээ энэ нь авлигатай тэмцэх тэмц­лийн нэр төрийг гутаах маягаар өрнөсөнд харамсч байна. Авлига гэдэг бол хор­той, салахад хүнд хар үзэгдэл. Өтний ялаа хогийн саванд үржээд байхад гэр дотроо ялааны алуур барьчихаад давхиад байвал нэмэргүй биз дээ. Үржээд байгаа газар руу нь хор хийх хэрэгтэй байдаг. Авлигатай ч ингэж тэмцэх ёстой. Авлигын үүр уурхайг устгахгүйгээр ганц нэг хүнийг бариад, хориод бүтэхгүй л дээ. Ер нь авлигын эсрэг тэмцэнэ гэвэл намуудын та­лаар Ерөнхийлөгч Ц.Элбэг­доржийн баримталж байгаа байр суурийг хэрэгжүүлэх хэрэгтэй. Одоогийн намуу­дын гишүүнчлэлийг  бо­лиу­лах хэрэгтэй. УИХ-д нэр дэв­ших, төрийн байгууллагад ажиллах албан тушаалт­нуу­дад маш том хяналт тавих ёстой. Төрийн албыг ху­дал­дах асуудлыг Эрүүгийн хуульд томъёолох хэрэгтэй. Сүүлийн үед сайд, дэд сай­дын суудлыг худалдаж эхэл­лээ шүү дээ. Энэ бол төрийн эрхийг Үндсэн хуулийн бус аргаар авч байгаа хэрэг. Үүнд АТГ анхаарлаа хандуу­лах ёстой байлаа. Тэгсэн бол сонгуульд нэр дэвшигчдийн жагсаалт одоогийнхоос өөрөөр гарах байв.

–Авлигын үүр уурхай нь хаана байгаа гэж та үзэж байгаа вэ?

-Авлигыг төрүүлж байгаа үүр уурхай бол нам бол­чихоод байна. АН цөөн жил төр барьсан учраас тийм нүгэл бага байх л даа. Харин төрийн эрхийг олон жил барь­сан Ардын намынхан авли­гад чамгүй гаршаад гүнзгий орчихсон шиг байна. Аймгуу­дын дарга нар түрүүчээсээ шоронгийн хаалга татсаныг харж байгаа биз дээ. Гэвч энэ нь сонгуулийн дуулианд да­рагдаад өнгөрч байгаад ха­рамсч байна.

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

Хот одоо ямар байгаа билээ. Хүүхдүүд нь траншейнд унаж үхээд элэг эмтэлж байна. Тав алхаад тааралдах тэр үхлийн хар нүхэнд цоож хийчихэж чадахгүй юм, энэ дарга нар. Гэр хорооллын гудамж­нууд таг харанхуй. Тэнд гэмт хэрэг, хулгай дээрэм гаарлаа. Хотын хулгайчид, архичид гэр хорооллын гудамжийг харанхуйгаар нь олзлон үүрлэж байна. Гэвч тэнд гэрэл асаачихаж дөнгөхгүй удирдлагууд нийслэлийн толгойд сууж байх юм.  Хаашаа л харна хагарч, эвдэрсэн зам, хогонд дарагдсан хорооллууд. Нэг л салхинд нурж унах яйжгий хашаанууд эрийнэ. Бүрээс нь үлээхийн ариг даахгүй, үжиршиж муудсан навсархай хар гэрүүд хотоор нэг. Гэр дотор аав, ээжийн­хээ гарыг дагуулж, нүд нь бүл­тэгнэсэн жаалууд  ажилгүй хэвтэж, архинд орсон томчууд арзайтлаа шавааралдан байна.  Нийслэлээ бараадаад ирсэн иргэдийнхээ буух, суухыг зохион байгуулаа­гүйгээс тэлж чадахгүй,  дөрвөн уулын өвөртөө бөөгнөрлөө. Улаан­баатар хот юугаар баян байна улаан шороо, утаагаар баян бай­на. Замын түгжрэл, гэр хороолол, хүнд суртлаар баян боллоо.  Энэ хотыг 90 жил авч явсан дарга нар бидэнд ийм л баян нийслэлийг бүтээж өгөв.

 Хаврын улиралд хаашаа л харна улаан шороо нүд чигжин хуйрагнана. Өвлийн цагт амьсга­лах аргагүйгээр  хорт утаа хоолой хорсгоно. Орон гэргүйчүүд хаа сайгүй таарах онгорхой нүхэнд хоног төөрүүлж байна. Алийн болгон ийм хотод амьдрах вэ. Цаана чинь дэлхийн хотуудын хүмүүс цэлийсэн ногоон талд, ой модоор хучуулсан тансаг байшинд таваараа тарвалзаж байна. Автома­­шинт­нууд нь хурдны замаар салхи татуулан давхиж байна. Ажилдаа явахдаа хурдан галт тэргээр шунги­нуулж байна. Нүүрээ халтайж, гараа хагартал нүүрс ухахын хэ­цүүг мэдэхгүй. Хүүхдүүд нь өвлийн хүйтэнд хөлдүүс болсон гудамжаар ус зөөхийн зовлонг үзэхгүй гэрэл гэгээтэй ирээдүй рүү тэмүүлж бай­на. Гэтэл Улаанбаатарынхан амь­дын тамд шар нар, бор хоногийг өнгөрөөх нь даанч харамсалтай. Нийслэ­лийн төсөв тэлээд байгаа тухай дарга нар ам уралдан ярьдаг.  Нээрээ л хотоо хөгжүүлэх мөнгийг улсын төсвөөс хангалттай хуваа­рилж өгдөг болжээ. Тэр их  хөрөнгө оруулалт хаашаа урсаад, хот нь бахь байдгаараа “урвайна” вэ.

Утааны угаар, замын түгжрэ­лийн талаар ярилтгүй. Гэрэл чий­дэн, цоож цуурганы асуудлыг шийдэж хүчрэхгүй яваа удирд­ла­гууд юу гэж ийм том ажлыг бүтээж  дийлэв гэж.  Одоогийн хотын удирд­лагууд тэгвэл юу хийдэг вэ. Замын хажуугаар тавьдаг хоёр боржурыг жилдээ нэг соливол дээдийн заяа. Эрээнээс бөөндсөн боржураараа мөнгө угааж, миний хувь, даргын хувь хэмээн ашгаа хувааж, баяр хөөр болон гүйлддэг.  Авлигатай тэмцэх газар байдаггүй цагт бол удирдлагууд хотын төс­вөөс 300 сая төгрөгийг өлхөн авна. Эргүүлж өгөх зовлонгүй, буцааж төлөх нөхцөлгүйгээр зүгээр л ха­лаа­салдаг байсан. Арай л дарга болсныхоо цалин гэж боддоггүй байсан байгаа даа. Харин одоо Авлигатай тэмцэх газраас мөнгө угаах ажлаа бултуулахын тулд хотын гудамж, талбай, олны хө­лийн газар хэнд ч хэрэггүй нохой, шувууны баримал барьж наадаж байна. Энэ бүхэнд зориулж гурван тэрбум төгрөг үрж, дундаас нь 300 сая төгрөгөө өөрсдөдөө унагаж байна. Үүнийгээ цэвэрхэн мөнгө угаалт гэж нэрлэчихээд нүүр улайхгүй яваа биз ээ. 

Дарга нар өглөө 09.00 цагт албан тасалгаандаа ирж, болсон болоогүй бичиг цаастай зууралдан улс төрийн хуйвалдаан ярихыгаа ажил хийж байна гэж ойлгодог. Харин иргэдийн өмнө очихоороо нийслэл хотыг диваажин болгоно хэмээн хуурдаг. Гэр хорооллын иргэдийн газрыг булааж, газар сайгүй нийтийн байр барьж, нийс­лэл хотод цементэн шугуй бай­гуулах гэнэ. Тэдний бүтээх диваа­жин нь энэ. Гэтэл дэлхий нийт өөрийн гэсэн эдлэн газартай, өөрийн гэсэн хашаанд өөрийнхөө байранд амьдрахаа хотын амьд­рал гэж үзэж байна. Монголчууд өөрийн хашаандаа, өөрийн гэсэн байшиндаа хананаасаа халуун ус гоожуулж, хар нүүрстэй зуурал­дахгүй дулаан амьдрахаа диваа­жин гэж ойлгож байгаа. Ийм амьд­ралыг авчрахаар Э.Бат-Үүл баатар ирлээ. Амьдын там болсон хотоос иргэдээ салгахын тулд, гэмт хэрэг, замын түгжрэлээс нэг сая 300 мянган иргэнээ чөлөөлөхийн тулд, нийслэлээ тэлж, орчин үеийн хот байгуулахын тулд ухаанд нь ухна ишиг үхсэн удирдлагуудыг солих цаг болсон учраас Э.Бат-Үүл баа­тар ирж байна.

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

УИХ-ын гишүүн Э.Бат-Үүлтэй
ярилцлаа.

-Өнгөрсөн пүрэв га­ригийн чуулганы эхэнд Д.Тэрбишдагва гишүүн
Н.Энхбаярын биеийн байд­­лын талаар мэ­дээл­­сэн. Гэтэл түүнд та тэгтлээ уурласан
шалт­гаан юу юм бэ?

-Үндсэн хуульд шүү­хээр гэм буруутай нь тог­тоогдоогүй хэнийг
ч гэм буруутайд тооцохгүй гээд заачихсан байгаа. Энэ бол манай ардчиллын нэг том
ололт. Тийм уч­раас өнөө­дөр Н.Энх­бая­рыг би гэм буруутай гэж үзэхгүй бай­на. Шүүхээр
гэм буруу нь тогтоог­доо­гүй байгаа энэ үед шүү дээ. Яагаад үүнийг тод­руулж хэлээд
байна вэ гэхээр нийгэмд нэг хэсэг нь Н.Энхбаярыг буруутай гэж яриад байна. Нөгөө
хэсэг нь гэмтэй гээд бай­на. Үнэндээ шүүхийн үйл ажиллагаанд хэн ч хөнд­лөнгөөс
оролцож бо­лох­гүй. Олон хүний са­наа сэтгэл шүүхийн шийд­вэрт нөлөөлбөл яах юм.
Ха­рин ч өөрийг нь гэмт хэ­рэгтэн мэтээр яриад яваа хүмүүсийг Н.Энхбаяр шүү­­хэд
өгч нэр төрөө сэргээл­гэхээр заргал­дах­гүй бай­гааг нь гайхаж байна. Н.Энх­­баяр
бол авлигын тодорхой хэрэгт сэжигт­нээр татагдчихсан байгаа хүн. Эрүүгийн бай­цаан
шийтгэх хуулийн дагуу мөр­­дөн байцаах үйл ажил­­лагаа явагдаж байна. Энгийнээр
хэлбэл шал­гуулж байна л даа.

Гэтэл уг үйл ажил­ла­гаанд Н.Энхбаяр бүх бо­лолцоогоороо саад
болж байна. Хуулийн дагуу ирж мэдүүлэг өгөх үүрэгтэй. Хэрэг хийгээгүй бол тэ­рийгээ
хэлэх ёстой байх­гүй юу. Гэтэл тэгээгүй уч­раас хуулийн бай­гуул­лага арга­гүйн
эрхэнд ал­ба­дан шал­гаж байна шүү дээ. Түү­нээс биш яалаа гэж Н.Энх­баярыг зүгээр
явахад нь очоод барьж хорих вэ дээ. Ямар хүн баривчлах дон туссан биш. Монгол Улсын
аль ч иргэн хуулийн бай­гуулла­гаас дуудвал очих ёстой. Ирэхгүй бол алба­дан саа­­туулдаг.
Өөр ямар ч арга байхгүй. Үүний да­гуу явтал Н.Энхбаяр өлс­гө­лөн зарлачихлаа. Энэ
бол хувь хүний сонголт л доо. Өөрөө л энэ замыг сонгож байна. Өлс­гөлөн­гөөр далайлгаад
мөрдөн байцаах ажилд саад болж байна. Үнэндээ одоо шал­гах үйл ажилла­гаа гац­чих­лаа.
Нийтээрээ Н.Энхбаяр үхчих вий гэж санаа зовох боллоо. Бүр эцэс сүүлдээ энэ асууд­лыг
УИХ-аар хэ­лэлцүү­лэх гэж оролдож байна. Бид мөрдөн бай­цаах үйл ажиллагаанд оролцох
ёсгүй. УИХ, Зас­гийн газар үүнд оролцох эрхгүй. Үүнээс болоод Д.Тэр­биш­даг­ва­­тай
муу­далц­сан. УИХ-ын даргад “Дэгээ­рээ явбал яасан юм бэ” гэж л хэлсэн. Тэгсэн Д.Тэрбишдагва
намайг хажуунаас элдвээр хэ­лээд дайрна лээ.

-Коминтерний шээс гэж хэлсэнд чинь нэ­лээд бухимдах шиг бол­сон…

-Би энэ үгийг одоо ч хэлэхэд бэлэн байна. Энэ үгийг би хэзээ ч
хэлнэ. Монгол Улсын түүхийн хар толбо болсон Хувьс­галт гэдэг нэртэй нам байгаа
тохиолдолд хэл­сээр байх болно. Комин­терн бол коммунист интер­нацио­наль гэдэг
үгийн товчлол шүү дээ. Үнэндээ Монгол ардын хувьсгалт намыг 1924 онд Коммунист ин­тер­на­цио­налийн
гүйцэтгэх хороо­ны шийдвэрээр бай­­гуул­сан юм. Д.Бодоо, С.Данзан, Д.Сүхбаатар нарын
бай­гуул­сан эх оронч­дын на­мыг ингэж коммунист нам болгосон. Коммунист болс­ныг
нь нотолж Хувьс­галт гэдэг үгийг шигтгэсэн байхгүй юу. Хувьсгалт нам Монголын түүхэнд
хар толбо болсон. Ко­мин­­тер­ний удирдлагаар, энэ намын заавраар Мон­­го­лын
40-өөд мянган хүнийг алсан. Харийнхны заав­раар монгол хүн мон­гол хүнээ устгаж
бай­сан үүнээс өөр түүх мон­голчуу­дад байхгүй. Мон­голын айл өрх бүрт эмгэ­нэлт
түү­хийн намтрыг бичилцэж өгсөн нам юм. Үнэн хэ­рэг­тээ МАХН нэ­рээ сольж, хувьсгалт
гэдэг үгийг авч хаяхад нь баяр­лаж бай­лаа. Ленин, Сталин нарын өгсөн нү­гэлт муухай
нэр Мон­го­лын түүхээс арчиг­даж бай­на даа гэж бодож бай­сан. Гэтэл Н.Энхбаяр тэр
коммунист намыг бу­цаа­гаад босгоод ирсэн. Улс төрд дахин гарч ирэ­хийн тулд энэ
намын нэ­рийг ашиглаж байгаа юм байх гэж бодож байлаа. Тэгсэн намынх нь үзэл баримтлал
ч коммунист болоод хувирсан. Н.Энх­баяр МАХН-ыг байгуулс­ны дараа төрийн эрх мэд­лийг
хүчээр авъя хэмээн комму­нистуудын хэлдэг зүйлийг яриад эхэлсэн. Баячуудын хөрөнгийг
ху­раах тухай зарлалаа. Коммунистууд угаасаа том баячуудын хөрөнгийг хураахаас хэл­мэг­дүү­лэл­тийг
эхлүүлдэг байхгүй юу. Баячуудыг дуус­гаад жирийн иргэдийн хөрөн­гө рүү дайрдаг юм.
Н.Энх­баяр хүмүүсийн чи­хэнд хоногшсон Хувьсгалт гэ­дэг нэрийг ашиглах гэ­сэн­­дээ
бус коммунист нам байгуулсан нь үүгээр нот­логдсон юм. Би үүнд нь маш их зэвүүцэж
явав. Харин тэр өдрийн чуул­ган дээр хэлье гэснээ хэлж авч санаа амарлаа. Д.Тэр­биш­дагва
намайг өдсөний хүчинд сэтгэлдээ тээж яв­сан үгээ хэлэх бо­ломж олдсон. Ком­му­нис­тууд
Мон­голыг ямар айм­шигтай шорон бол­гож байс­ныг одоогийн залуу­чууд мэдэх­гүй шүү
дээ. Тийм учраас би ко­мин­терний шээс гэд­гийг бах­тай­гаар хэлсэн юм.

-Ерөнхийлөгч асан Н.Энхбаяр төрийн эр­гэлт хийж, Засгийн газ­раа
байгуулахаар тө­лөв­лөж байхад нь ба­рив­чилсан гэх мэдээ­лэл ч цацаг­даад авсан.
Энэ хэр бо­дитой бол, та юу гэж бо­дож байна вэ?

-Би янз бүрийн цуу ярианд үндэслэж яри­маар­гүй байна. Н.Энх­баярын
өөрийнх нь хэлж байсныг ярьж байна л даа. Н.Энхбаяр Их хурал­дай дээрээ “Төрөө эр­гүүлж
авъя” гэж уриалсан. Тэр хурал дээр олон хүн “Цус урсгасан ч яадаг юм. Хувьс­гал
хийе” гээд яриад эхэлсэн шүү дээ. Ер нь төрийн эрх мэдлийг хү­чээр авч, цус урсгахаа
комму­нистууд хувьсгал гэж нэр­лэдэг юм. Гэхдээ түүнийг баривчилсан яв­дал нь үүн­тэй
холбоотой гэж бодох­гүй байна. Хараа­жаар ав­ли­гын хэр­гээр барив­чил­лаа шүү дээ.
Өөр яах юм бэ. Шал­гах ёстой биз дээ. Н.Энх­баяр Монголын улс төрд орж, нэн ялангуяа
өндөр албан тушаалд оч­со­ноос хойш Монгол Улс түг­шүүртэй болсон. Н.Энх­баяр улс
төрд өнөөг хүр­тэл нэг л зарчмаар явж ирсэн. “Нэг бол намайг хүлээн зөвшөөр, үгүй
бол улс үндэстнээ тарааж чад­на шүү” гэдэг зарч­маар өнөөдрийг хүртэл явсан.

Энэ хүн Монгол тө­рийн бүх том албан тушаалд очсон. Ерөнхий сайд,
УИХ-ын дарга, Ерөн­хийлөгч байхдаа ул­саа өөд нь та­тах ажлаа хийхгүй яасан юм.
Одоо олны өмнө гар­чихаад ухаарснаа зарлаж, ихийг бүтээнэ гээд байх юм. Нарийн яривал
өнөө­гийн Монголын амьдрал Н.Энхбаярын толгойлж байх үеийн Монгол Ул­саас дээрдсэн
шүү. Н.Энх­бая­рын хийсэн асар олон балаг өнөөдөр бидэнд гай болоод явж л байна.
Мон­голын түүхэнд ийм олон албан тушаа­лыг угсруулан хийсэн хүн  Н.Энхбаяраас өөр байх­гүй. Х.Чойбал­сан даран­гуйлагч
байхдаа нэг л албан тушаал хаш­сан. Ю.Цэдэнбал ч нэг л албан тушаалтай явлаа. Тэд­ний
араас рекорд тог­тоосон хүн бол Н.Энх­баяр шүү дээ. Н.Энхбаяр тө­рийн өндөр албанд
байх­даа “Хуулиа барим­тал, хуулийн өмнө бүгд тэгш эрхтэй, Үндсэн хуулийг ягштал
биелүүл.

Хуулийг биелүүлэхгүй байх явдлыг би хэрхэвч тэвчихгүй” гэдэг үгийг
ам­ны уншлага болгож бай­лаа. Н.Энхбаярын үед байсан хуулиуд одоо ч хэвээрээ байна.
Тэгсэн мань хүн одоо өөрөө хуу­лийг ну­лимж байна. Үнд­сэн хуу­лийг уландаа гиш­гэж
бай­на. Энэ хүн өөр­төө ямар гай тарьж бай­гаагаа ч ойл­гохгүй байна. Н.Энхбаяр
хуулийг ну­лимж байгаа юм чинь бусад хүн ч барьцана. Одоо хэн мөрдөн бай­цааг­чийг
дуудвал очих юм. Очихгүй байх эрх бүх хүнд нээгдлээ шүү дээ. Хэнийг албадан саа­туу­лах
эрх үлдэж байгаа юм бэ. Хү­мүүс баривчлаг­дахаараа өлсгөлөн зар­ладаг арга сонгоно.
Ба­ривчлаг­да­хаа­раа улстөржүүлнэ. Үүнийг энхбаярдах гээд сонин хэвлэлүүд нэрлэчихсэн
байна лээ.

-Авлигатай тэмцэх ажил цааш үргэлжлэх болов уу?

-Авлигатай тэмцэх ажил ингээд гацаж байх шиг байна. Авлига бол
дандаа эрх мэдэлтэн, албан тушаалтантай хол­богддог хэрэг шүү дээ. Авлигын хэргээр
нэг хү­нийг очоод барих гэхээр улстөр­­жүүлээд, өлсгөлөн зарлаад суучихаж болох
нөхцөлийг Н.Энхбаяр бүр­дүүлж өглөө. Ийм жи­шиг тогтоочихлоо. Мон­голд хууль ёс
мөхөж эхэл­лээ. Төр мөхөж байна. Н.Энх­баярыг буцаагаад өндөр албан тушаалд тавихгүй
бол Монгол Улс сүйрлээ. Үнэхээр балмад байна. Хааяа би хаанаас ямар буг чөтгөр нь
гараад ирчихэв дээ гэж бодох юм.

-Н.Энхбаяр үхчихвэл хариуцлагыг нь таныг хүлээ гэл үү?

-Намайг баатар бол­сонд Д.Тэрбишдагва их хорсдог бололтой юм.
УИХ-д юм хэлэхээр л “Хууль зөрччихөөд чи баа­тар болоо биз дээ” гэх юм. Баатар цолыг
Ц.Эл­бэг­дорж зөвхөн надад ч өгөө­гүй юм л даа. Тэмд­гийг нь зүүж өгөхдөө “Энэ цолыг
чамд өгөөгүй юм шүү. Ард­чилсан хувьс­галыг хийсэн мянга мян­ган партизануу­дад
өгч байна. Тэр бүгдэд баат­рын тэмдэг тарааж өгдөг арга алга. Төлөө­лүү­лээд чамд
өглөө” гэсэн. Би яаж ч чадалгүй авсан. Дур­­тай­даа очоод ав­чи­хаа­гүй, энэ цолд
дуртай ч байгаа­гүй. Ардчилсан хувьс­­галыг өрнүүлсэн гавь­яат­­нуудад өгч байгаа
шаг­налыг авахгүй гээд хойш суух эрх надад бай­гаагүй. 1990 оны гайхам­шигтай түүхэн
үйл явдалд оролц­соноороо бахархаж яв­даг. Тэр үеэс монгол хүн эрх чөлөөтэй болсон.
Түү­нээс биш  Д.Тэр­биш­дагва шиг албан тушаал
горил­сон улс төрийн тог­логч биш л дээ. Би ерөөсөө хууль зөр­чиж байгаагүй. Үүнийг
ха­риуцлагатай хэлье. На­майг хэлмэг­дүүлж байхад хүртэл хууль зөрчиж бай­гаагүй.
Манай эхнэр хүн цохиход намайг хүн зод­сон хэргээр барив­чилсан. Тэр үед Н.Энхбаяр
Ерөн­хий сайд болчихоод сарын хугацаа өнгөрч бай­лаа. Үнэндээ энэ ту­хай ярих дургүй
л дээ. Үүнийг Н.Энх­баяр хийсэн ч гэж боддог­гүй. Амар­болд на­дад ху­вийн өс хонзон
са­надаг байсан учраас хий­сэн байх. “Радио телевиз рүү дай­раа биз дээ” гэж Д.Тэр­бишдагва
хэлж бай­на лээ. Радио телевиз рүү дайр­сан явдал бол хууль ёс­ных байсан. Яагаад
гэ­вэл сон­гуулийн дүн гартал Хувьс­галт нам зөвшөө­рөхгүй. Төрийн эрх мэд­лийг
хууль ёсны дагуу шил­­жүү­лэхгүй гэдгээ мэ­дэгдсэн. Өөрөөр хэлбэл төрийн эрх мэдлийг
хууль бусаар авах гэж бай­гаа нь тэр. Үүнийг эсэр­гүү­цэж ард түмэн босох эрх­тэй.
Тий­мээс радио теле­виз рүү дайрсан. Төрийн эрх мэд­лийг хууль бусаар авах гэж оролдвол
би дахиад дайр­сан ч бэлэн байна.

-Н.Энхбаярын араас олон хүн явна гэх юм. Ерөнхий сайд асан С.Баярыг
баривчлах юм гэнэ гэсэн яриа ч гарч байна…

-Аль нь үнэн, худлыг хэлж мэдэх­гүй. Нэг л зүйлд их харамсч байна.
Ард түмэн авлигатай тэмцэх ажлыг үнэхээр шаардаж байсан юм уу. Сүүлийн үед авлигатай
тэмцсэн ажлыг нийтээрээ эсэргүү­цээд эхэл­лээ. Ц.Эл­бэгдоржийг Ерөн­хийлөгчид нэр
дэв­шээд иргэд­тэй уулзахад би цуг явж байлаа. Тэр үед иргэд “Авлигаас салгаад өгөөрэй”
гээд л гуйгаад байсан. Авлигатай тэмцэнэ гэдэг хэцүү. Үнэндээ Ц.Эл­­­бэг­доржоос
өөр хүн хийж чадахгүй. Ц.Элбэг­дорж л үүнтэй тулалдаж чадна. Тэр авлигыг тас­лан
зог­­соох гэж удаа дараа үзээд дийлээгүй, хоёр ч удаа Ерөнхий сайдын сууд­­лаас
огцорсон. Гэхдээ л Ц.Элбэг­дорж сая олон­хийн дэмж­лэг аваад тө­рийн тэргүүн болж
чадлаа. Тэгээд авли­гатай тэмцэнэ гэдгээ хэлсэн. Авлигатай тэмцэнэ гээд авлигачдыг
өөрөө очоод барив­чилна гэсэн үг биш.  

Энэ нь хуулиар хориотой. Зөвхөн авлигатай тэм­цэх үйл ажиллагаанд
саад учруу­лахгүй байх үүрэгтэй хүн. Тэр ажлаа л хийж байна. УИХ Авли­гатай тэмцэх
газрын дарга нарыг томилохдоо ч “Авлигатай тэм­цээрэй” гэж хэлсэн шүү дээ. Үүний
дагуу л ажил явж байна. Харамсал­тай нь энэ бүхнийг улстөржүүлээд, эцэс сүүл­дээ
авлигатай тэмцсэн хүмүүс нь буруу­даад хоцрох нь шиг байна. Н.Энх­баяр “Бүү ай.
Би айхгүй” гэж бичиж байсан. Тэр үед би түүнд “Бүү ай” гэж хэлмээр санагдаж байлаа.
Учир нь өнөөд­рийн Монголд 1937 оных шиг хүнийг хэнд ч мэдэг­дэл­гүй­гээр алчихдаг
зүйл байхгүй. Хэвлэл мэдээллийн хараа хяналтаас гадна хэн нэгнийг яллаад, харанхуй
өрөөнд аваа­чаад алчихаж чадахгүй. Бүх зүйл олон улсын байгууллагын хараа хяналт
дор явна. Монгол Улс ард­чил­сан орон байхгүй юу. Хэрэг хийгээгүй л бол ямар ч тохиолдолд
айх шаардлагагүй. Н.Энхбаярын шүүх хурал бүх ний­тийн өмнө ил тод яваасай гэж бодож
байна. Н.Энхбаяр өөрөө худлаа яриад байгаа юм уу, АТГ түүнийг хэл­мэгдүүлээд байгаа
юм уу. Ард түмэнд үүнийг харуулах хэрэгтэй.

-Н.Энхбаяр шалгуулаад гэм­гүй бол гараад ирнэ биз дээ?

-Тийм шүү дээ. Казиногийн хэрэг гэгчээр УИХ-ын гишүүдийг шалгаж
байхад Н.Энхбаяр “Гэм хийгээгүй юм бол шалгуулаад гараад ирээч дээ” гэдэг үгийг
байн­га хэлж байсан. Чухам тэр гурван хүнийг тухайн үед муухай хэл­мэгдүүлсэн л
дээ. С.Зо­ригийн хэргээр шалгана гэтэл хол­бог­долгүй нь тогтоогдсон учраас  татварын хэргээр хэлмэгдүүлсэн юм. Д.Тэрбиш­дагва
“Та нар өс хонзон санаж байна” гээд байна лээ. Тийм­дээ тулж ярих гэвэл бид өс хонзон
санах эрхтэй шүү. Даанч бид тийм хүмүүс биш л дээ. Д.Тэр­биш­дагва шиг жижиг гар
биш болохоор өс хонзон санаад  явах­гүй. Тэр
байту­гай өнөөдөр би Ч.Амарболдод өс хонзон санасангүй.

-МАН-аас гарч, МАХН руу ор­сон гишүүдийг хэр зөв сонголт хийсэн
гэж та үзэж байгаа вэ?

-Гишүүд өөрсдийнхөө итгэл үнэмш­лээр сонголт хийх нь буруу биш.
Харин О.Чулуунбат гишүүнийг гайхаад байх юм. Тэр бол ком­мунист үзэлтэй хүн биш.
Жинхэнэ либераль үзэлтэй хүн шүү дээ. Тэгсэн комму­нист нам руу очоод байхдаа яахав
дээ. Хувьсгалт нам бол Монголыг цусанд живүүлсэн нам. Би нэг жишээ ярья. 1995 онд
гуравдугаар эмнэлэгт намынхаа нэг гишүүнийг эргээд очиход сэхээн амьдруулах тасагт
хэвтэж байсан нэг эмээ намайг ирснийг дуулаад хүнээр дуудуулсан юм. Эмээ “Би өнөө
маргаашгүй үхлээ хүлээж байна. Үхэхээсээ өмнө чамд нэг зүйл хэлье. Та нарт их баярлаж
явдаг. Миний хүү Хувьсгалт намаар заавал бурууг нь хүлээлгээрэй. Миний хоёр ахыг,
аавтай минь алж амьдралыг минь насан туршийн там болгосон нам” гэж хэлж билээ. Энэ
тухай бодох бүрийд миний хамар шархирч, тэр хүний зовлонг мэдэр­дэг. Гэм зэмгүй
аав, ээж, ах, эгчийг чинь нэг л өдөр авч яваад алчихдаг тийм аймшгийг та нар мэдэрсэн
үү гэж залуучуудаас асуудаг. Н.Энх­баяр Хувьсгалт нам гэдэг нэрийг сэргээх ёсгүй
юм хүн шүү дээ, уг нь. Яагаад гэвэл түүний өвөг аав, нагац ах нь хэлмэгдсэн байхгүй
юу. Ээж нь буриад хүн. Буриадуудыг хүйгээр нь хэл­мэг­дүүлсэн байдаг. Тэгэхээр Н.Энх­баяр
хэлмэгдсэн айлын хүү­хэд. Тээр жил би Н.Энхбаярт зо­риулж “Хүний зовлонг өөрийн
зов­лон мэт ойлго” гэж  бичиж л байлаа. Хувьс­галт
намыг сэргээх гээд яваа хү­мүүст хандаад “Монгол Улс нэг гайгаас саллаа. Тэр тухай
ярихыг ч хүсэхгүй байхад юу гэж түүн рүү гүйгээд байгаа юм бэ” гэж хэлье.

-Одоо арай өөр сэдэв рүү оръё. Та сонгуульд нэр дэв­шихгүй хэ­вээрээ
юу?

-Хэвээрээ. Улс төр үнэндээ утга учраа алдчихлаа. Улстөрчдийг ойл­го­ход
ч бэрх болж байна. Улс­төрч бол гэгээрсэн хүн байх ёстой юм байна. Бусдын сайхан
амьд­ралгүйгээр өөрийн сайхан гэж байх­гүй гэдэг энгийн зүйлийг ойл­гох хэрэгтэй.
Үүнийг ойлгосон хүмүүс улстөрч болох ёстой. Гэтэл албан тушаалыг бурханчлан шүт­сэн
хү­мүүс улс төрд арзайтлаа овоор­чи­хож. Дарга нар тансаг орд харш бариад амьдарч
болно. Гэвч гэр хороолол байгаа цагт танай цон­хоор утаа орж л таараа. Дарга нар
гадны улс оронд очоод атаар­хаад байдаг юм. Тэгээд яахав дээ. Тэнд байгаа гоё сайхныг
эх орон­доо л бүтээчих. Атаархал, уур хилэн­гээр дүүрсэн нийгэмд хүн яаж тайван
амьдрах юм бэ. Даанч улстөрчид үүнийг ойлгох­гүй юм байна. Зарим­даа бодох юм, тэд­нийг
маанаг юм болов уу гэж. Тээр жил залуу байхдаа би мөрийтэй тог­лоомд ороод сүүлдээ
түүнээс гутаж, зугтаасан юм. Түүн шиг эн­дээс зуг­таамаар санагдаад байдаг боллоо.

-Та 800 иргэнийг Төрийн ор­донд цуглуулах гэж байгаа юм уу?

-Манай газрын хөдөлгөөн тав­дугаар сарын 17-нд Төрийн ор­донд
гэр хорооллын анхдугаар чуулганыг хийх гэж байна. Гэр хороолол Мон­голын хөгжлийг
атгачихсан байна шүү дээ. Гэр хорооллоо өөд нь татахад л бид бусдад атаархах­гүйгээр
сайхан амьдарна. Нийтийн орон сууц барихынхаа оронд гэр хороолол руу инженерийн
шугам татаад өгчих л дөө. 100 метр квадрат талбайтай, 26 сая төгрөгийн үнэтэй маш
том орон сууц байдгийг би харлаа. АНУ-д тав, арван мянган ам.долларын үнэтэй
second hand байшингууд байна шүү дээ. Америкт нураагаад хураачихсан. Монголд авчраад
барихад сайхан хаус бай­на.

-УИХ-д суухгүйгээр энэ ажилд өөрийгөө зориулъя гэж үү?

-Өө тийм. Энэ бол миний сэтгэл зүрхний улс төр болж байна. Өөрийн­хөө
хашаанд өөрийнхөө байшинд эрх чөлөөтэй амьдрах тэр иргэний төлөө зүтгэнэ.

-Эцэст нь ганц зүйл асууя. Ардын намын мөрийн хөтөл­бө­рийн талаар
ямар бодолтой яваа вэ?

-Ардын нам их хулхи зантай. Хулхи зангаа ерөөсөө тавихгүй юм.
На­муудын дарга нарыг суулгаж бай­гаад С.Батболд “Бүгдээрээ мөнгө ам­лахгүй шүү”
гээд гарын үсэг зу­руул­сан шүү дээ. Гэтэл өөрсдөө мөнгө ам­лачихлаа. Ямар сонин
юм бэ. С.Бат­болд улайм цайм худалч болжээ.

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

Дунд шатны төрийн албан хаагчид  гэх ширээ­ний араас босохоо мэд­дэг­гүй хүмүүс бий. Жишээ нь цагдаа. Хэн нэгнийг хэрэгт сэжиглэсэн бол дуудна. Үүдэнд нь шав­сан олон өдөржингөө ду­гаар­лан, наашаа цаашаа шахцалдан зогсоно. Үнэн­дээ тэдний гэмтэй, гэмгүй нь тогтоогдоогүй. Зарим нь сэжиглэгдэж буй ч буруугүй гээд бу­цац­гаана. Аравхан минут байцаагдахын төлөө шал дэмий цагдаагийн үүд сахиж, нэг өдрийнхөө тулсан ажил, тулгамдсан асуудлыг хөсөр хаяж, ажлаа алдна. 

Цагдаа үнэхээр хүний төлөө зүтгэдэг  юм бол иргэнээ хүндэлж, эхний ээл­жинд тэдний ажил дээр очоод уулзчихаж яагаад болохгүй гэж. Сууд­лаасаа өндийж, өрөө­нөөсөө гарч ажил­лаад үз. Толгой өндийх завгүй ажилтай яваагаа тайлбарласан иргэдэд төрийн төмөр нүүрээ бит­гий харуул.  Цагдаа ч гэ­сэн аливаад наанатай, цаанатай хандах хэрэг­тэй.  Эмч хүн бие нь мууд­сан өвчтөнөө  гэрт нь очоод үздэг. Хичээлээ тасалдаг сурагчийн араас уйгагүй хөөцөлд­дөг багштай л адил.  Зөв­хөн цагдаа гэлтгүй татва­рын байцаагчаас эхлээд иргэдтэйгээ тулж ажил­лая.  Хэвтэрт байгаа хөг­шинд тэтгэврийг нь аваа­чаад өгсөн ч яадаг юм. Нээлттэй хаалганы өдөр гээд үүдээ нээгээд хүлээж суух биш  иргэддээ хүн­дэт­гэлтэй хандаж, тэдэнд чиглэсэн үйлчилгээ явуул­даг болъё.  Тэгвэл сайн засаглал тогтохоос гадна төрийн албанд ший­дэгд­дэг­гүй олон ажлын ард гарах биз ээ.

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

МӨНГӨНИЙ АМЛАЛТ ИХ­ТЭЙ МӨРИЙН ХӨТӨЛБӨРӨӨ МАН БАТАЛЛАА

МАН-ын дөрөвдүгээр Бага хурал  өчигдөр бол­лоо. МАН-ынхан Тусгаар тогтнолын ордондоо чуулж байхад нөгөө талд Төрийн ордонд дөрвөн гишүүн нь намаасаа гарч байгаагаа мэдэгдэж байв. Ардын намын гишүүд өг­лөө 09.30 цагт цуглав. Ингээд намын дарга, Ерөн­хий сайд С.Батбол­дын илтгэлээр хурал эхэл­­лээ. Намаас гарахаа мэдэгдээд байсан дөр­вөн гишүүнтэй нийлж, Ц.Нямдорж сайдыг огц­руу­лах ажлыг манлайлан явсан Д.Загджав гишүүн энэ өдөр бүлгийн дарга Ө.Энхтүвшингийн энгэрт наалдах шахам “эрх­лэн­гүй” сууж, намын дар­гынхаа илтгэлийг шимтэн сонсч харагдлаа. Намын даргын ярьж байгаагаар Монгол Улсад ядуурал буурч, ажилгүйдэл багасч, өр­хийн дундаж орлого 600 мянган төгрөг болон нэ­мэгд­сэн гэнэ. Ер нь өнгөр­сөн дөрвөн жилд Монго­лын амьдрал эрс дээ­шил­­сэн юм байх. Тэрээр бас 2012 оны сон­гуульд дэв­шүүлж буй на­мын мө­рийн хөтөл­бөрөө танил­цуул­сан юм. На­муу­дын мөрийн хө­төл­бөрийг ауди­тын газар шалгах ёс­той. Улс тө­рийн намуу­дын мөрийн хө­төл­бөр Сонгуулийн хууль зөрч­сөн үгүйг аудит тог­тоох юм. Халаагаа өгч буй энэ парламентын үед ба­тал­­сан Сонгуулийн хуулиар элдэв мөнгөний амлал­тыг хориглосон. Хэрэв намууд мөрийн хөтөл­бөр­төө мөнгө амла­сан бол хууль зөрчиж таар­на. Гэвч өчигдөр Ерөн­­хий сайд С.Бат­бол­дын та­нил­цуулсан МАН-ын мө­рийн хөтөлбөрт чамгүй их мөнгөний ам­лалт сонсог­дож байлаа. 

МАН-ын дэвшүүлж бай­­гаа мөрийн хөтөлбөр биелдэг бол Монгол Улс ирэх дөрвөн жилд үл­гэрийн юм шиг сайхан орон болох ажээ. Тэд төрийн албан хаагчдын сарын дундаж цалинг 1.3 сая төгрөгт хүргэх юм бай­на. 200 мянган айлын орон сууц хөтөлбөр хэрэг­жүүлнэ. Залуу гэр бүлүү­дэд 20-40 метр квадрат орон сууцыг хөнгөлөлттэй нөхцөлөөр олгоно. Арван мянгаас дээш өрхийг мал­­жуулж, 40 мянган өр­хийн жижиг, дунд биз­несийг дэмжиж тав хүртэл сая төгрөгийн зээл олгох юм байх. Ерөнхий сайд “Бид хавтгайрсан халам­жийн бодлого баримт­лахгүй” хэмээн чанга дуу­гаар хэлсэн даруйдаа “18 хүртэлх насны хүүхэд, ахмад, ядуу иргэдэд 21 мянган төгрөгийг үргэлж­лүүлэн олгоно. Тэтгэв­рийн дундаж хэмжээг гу­рав дахин нэмнэ. Гурван хүүхэд төрүүлсэн эхэд мөнгөн тэтгэмж өгнө. Хүүх­дээ гурван сар хүр­тэл нь харсан эхийг ажил­ласанд тооцож, нийгмийн даатгалыг нь төлнө” гэх мэтээр бэлэн амлаж, хавт­гайрсан халамжийг нэ­мэг­­дүүлэхээ зарлав. Айм­гуудыг хатуу хучилт­тай замаар холбож, го­вийн бүсийг төмөр замтай бол­гож, энд тэндгүй аж үйлд­вэрийн парк бай­гуу­лах гэнэ. Цэвэр зэсийн үйлд­вэр, цахилгаан станц хэд хэдээр нь барина. Газрын тосны үйлдвэр­тэй бол­гоно. Ингээд Мон­гол бен­зин, цемент үйлд­вэрлэнэ хэмээн мөрийн хөтөлбөр­төө тусгажээ. Ногоон  ор­чин байгуулах асуудлыг улсынхаа тэр­гүү­лэх чиг­лэлээр тодор­хойлж, но­гоон улс болох юм байх. Ийнхүү намын даргын­хаа танилцуулсан мө­рийн хөтөлбөрийг на­мын нарийн бичгийн дар­га нар гишүүддээ дэл­гэ­рэн­гүй тайлбарлав. Үүнээс хойш Бага хурал хаалт­тай горимд шил­жихээр болсон юм.

С.БАТБОЛД: ДӨРВӨН ГИШҮҮНИЙ НАМААС ГАРСАН АСУУДАЛД АЧ ХОЛБОГДОЛ ӨГӨХГҮЙ

Энэ үед буюу өдрийн 13.30 цагт МАН-ын удирд­лагууд сэтгүүлчдэд мэдээ­лэл хийлээ. Хурлын үеэр намын дарга С.Батбол­доос МАХН руу явж бай­гаа дөрвөн гишүүний ту­хай байр суурийг сэтгүүл­чид сонирхсон юм.

Тэгэхэд “Манай намыг өдөрт дунджаар 500 га­руй гишүүн сонгож байна. Замын дундаас намаа орхиж байгаа хувь ги­шүүд байхыг үгүйсгэхгүй. Тэг­лээ гээд тэдний асуудалд  ач холбогдол өгөхөөр сүйдтэй зүйл биш” хэмээв.  Харин МАН-ын ерөнхий нарийн бичгийн дарга У.Хүрэлсүх “Манай намд  18 нас хүрсэн Монгол Улсын иргэн элсэх хүсэл­тээ гаргаж болно. Мөн хүсэлтээрээ намаас чө­лөө­лөгдөж ч болох заалт­тай. Энэ бол тухайн ги­шүү­дийн итгэл үнэмш­лээр шийдэж байгаа асуу­дал” гэсэн юм.

Үдээс
хойш хаалттай үргэлжилсэн
хурлаар мө­рийн хөтөлбөрөө батал­жээ.  Төрийн
албанд ажил­лахаар томилогдсон 12 гишүүнийг
намын Бага хурлаас чөлөөлсөн бай­на. Тэдэнтэй хамт УИХ-ын гишүүн Д.Тэрбиш­дагва, Ч.Улаан,
О.Чулуун­бат, Ц.Даваасүрэн
нарыг Бага хурлын гишүүнээс
хасчээ. Энэ талаар үгээ
хэлэх хүн байна уу гэхэд
гишүүдээс хэн нь ч дуу­гараагүй гэнэ. Харин намын дарга
С.Батболд “Намаа сонгуульд ялуу­ла­хын төлөө гишүүн бүр
хүчин зүтгэх шаардлага­тай болсон энэ үед дөр­вөн
гишүүн намаа ор­хиод
явлаа. Өнөөдрийг хүртэл тэдэнтэй уулзаж, яамаар
байгааг асууж, намдаа байгаач хэмээн өчнөөн гуйсан.  Гэвч ямар нэгэн хариу өгөлгүй яв­саар өнөөдөр
намаас гарах өргөдлөө өгчихлөө.

Ямар нэг тойрог өгсөнгүй, дарга сайдын суудал олд­­сонгүй хэмээн го­морх­­сондоо намаа орхиод явах шиг боллоо” гэсэн утгатай зүйл хэлсэн байна. 

Харин МАН-ын генсек У.Хүрэл­сүх  “Би заавал дарга, сайд болох ёстой гэж боддог хүмүүс өөр нам руу албан тушаал горьдоод яваад өглөө. Ер нь албан тушаалын төлөө нам  солиод байвал эцэстээ хэн ч айл хэссэн авгай шиг үнэ хүндгүй  болно доо. Далай муу муухай хог хаягдлаа ялгаж, эрэг рүү  түрээд хаядаг шиг өнгөрсөн он цагийн хугацаанд манай нам ч цэвэрлэгээ хийж, албан тушаалд дуртай, хувиа хичээсэн хүмүүсээ цэвэрлээд гаргах шиг боллоо. Тэднийг хэн УИХ-д нэр дэвшүүлж, гишүүн болголоо доо. Гэвч намаа гэсэн сэтгэлгүй зөвхөн өөрсдийн эрх ашгаа бодсон хүмүүс байсныг энэ үйлдэл нь харууллаа” хэмээн ярьсан байна. Хаалттай хурал­дааны үеэр ирэх сонгуульд өөр улс төрийн хүчинтэй хамт­рах эсэхээ хэлэлцжээ. МАН-д “Эх орон” нам ирэх сонгуульд эвсэх санал тавиад байсан юм байна.  Гэвч  “Үгүй” гэсэн хариу өгснөө намын дарга нь ярьжээ. Тэрээр “Аль ч намтай сайн санаж хамтрахаар эцэс сүүлд нь хаягдаж, муу нэр зүүдэг юм билээ. Тиймээс ирэх сонгуульд дангаараа оролц­сон нь дээр” гэсэн байр суурь илэрхийлсэн байна.  Бага хурлын гишүүдээс 30 гаруй хүн санал хэлсний нэлээд нь “Ард түмнээ сонсъё” аяны үеэр  иргэдийн тавьсан санал мөрийн хөтөлбөрт бага туссаныг шүүмжил­сэн сурагтай.

  Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

УИХ–ын гишүүн Р.Раштай ярилцлаа.

–МАН дотор фракц үүсэх нь. Цаашлаад хэ­дэн гишүүн МАХН–ын бүлэг байгуулаад на­маа­саа гарч магадгүй гээд байна. Таныг тэд­ний нэг гэх юм?

-АН
дотор ч фракц байгуулагддаг шүү дээ. Гэтэл манай нам дотор фракцийн асуудал яриг­дахаар чихээ соо­тойл­гоод, нүдээ бүлтийлгээд байх юм. Фракц бол улс төрийн нам дотор байдаг хэвийн үзэгдэл. Барууны, социал демократ намуу­дад ийм зүйл байдаг. Чу­хамдаа фракц гэдэг бол намын үйл ажиллагааг ил тод, идэвхтэй байл­гахад хэрэгтэй шүү дээ. Явж явж намын эв нэгд­лийг бэхжүүлэх нэг эле­мент нь фракц гэж ойл­годог. 1990 оноос хойших улс төрийн үйл ажил­лагаанд фракцийн прак­тик олон бий. Жишээ нь “281”-ийн холбоо гэж байлаа. М.Зэнээ, О.Даш­балбар нар толгойлоод явж л байсан. Би тэднийг дэмждэг байлаа. Дараа нь манай намд жигүүр гарч л байсан даа. Өнөө­дөр ч гэсэн улс төрийн том лидерүүдийг тойрсон явцуу хүрээлэл нийгэмд бий. Муу нуухаар сайн илчил гэж үг байдаг даа. Ийм зүйл ярьж байгаа зарим гишүүдээ нам нь чичих маягтай байгааг буруушаадаг. Хүн хэ­лээ­рээ мал хөлөөрөө гэдэг. Нам дотор санал зөрөл­дөөнтэй асуудал байж болно. Тийм байлаа ч үг хэлээрээ хэл амаа олол­цох ёстой. Тэгвэл нам илүү хүчтэй, эв нэгдэлтэй болно. Олон түмний намд итгэх итгэл нь ч дээ­шилнэ шүү дээ.

–Фракц байгуулах ги­шүүд МАН, МАХН–ыг нэгтгэнэ гэж яриад бай­гаа учраас танай дарга нар тэднийг чичлээд байгаа байх л даа…

-Би
намын бүлэг­ дээ­рээ анх манай нам хуучин Хувьсгалт намтайгаа гар барьчихаж болдоггүй юм уу гээд хэлчихсэн удаа­тай. Би ганцаараа ч хэ­лээ­гүй. Үүнээс хойш энэ асуу­дал цэврүү шиг тар­чих­лаа. Өөрийнхөө хэлсэн үгийг голтой болов уу гэж бодож байгаа. Тухайн үед ингэж хэлэхдээ би тодорхой жишээ татсан л даа.

1948 онд Герман улс хуваагдахад хожим нь баруун Германы Канц­лер байсан В.Брандит баруун Берлиний хойд толгой дээр зогсоод, гур­ван цаг гиюүрч их харамс­сан гэдэг. Би өөрийгөө тэр том хүний зиндаанд тавьж байгаа юм биш л дээ. Хамгийн гол нь сон­гууль ойртож байгаа энэ цаг үед ард түмний Ар­дын намд өгөх саналаас ямар нэгэн хэмжээгээр зулгаагдах вий гэсэн улс төрийн болгоомжлолоор хэл­сэн юм. Түүнээс биш хууч­наа санагалзаад байгаа хэрэг биш. Гэхдээ хараад байхад манай намын нэр хүнд гайгүй тал руугаа явж байна гэж бодох юм. Хү­мүүсийн Ардын намдаа итгэх итгэл бэхжих тал­ руугаа байна уу даа. Хэ­тийн улс төрийн нөхцөл байдал яаж хувирахыг хэлэхэд лай ч байна, зай ч байна. Бусад хүмүүсийн яриад байгаа шиг манай намын нэр хүнд тэгтлээ уначихаад байгаа гэдэг нь юу л бол. Наадмын торгон дэвжээн дээр га­раад ирэхэд юу болох бол. МАН бүх насаараа энэ улсыг удирдсан нам. Тиймээс манай намын хариуцлага туйлын өндөр байх ёстой.

МАХН манай намын л тасархай.

–Таныг фракцид нэг­дэх юм байна гэж ойл­гож болох уу?

-Фракц
гээд нэгдсэн зохион байгуулалтад ор­сон юм байхгүй. Тийм чигийн зүйл яриад байгаа нөхдүүдийг би буруут­гаагүй. Үнэндээ тэд Үнд­сэн хуулиар олгогдсон эрхийнхээ дагуу ярьж бай­­­гаа. Гэхдээ нөгөө талд намын сахилга бат байх ёстой гэж би үздэг хүн. Аливаа зүйл рамандаа жайжганах ёстой. Юм бол­­гоныг шүүмж­­лээд, тугтчаад байж хэрэггүй л дээ.

–Та тойроггүй бол­чихсон юм биш үү. Той­роггүй болж намаасаа жийгдэж байгаа хүмүүс фракц байгуулж, намаа орхих гэж байна ч гэх юм?

-Тойрог
өгөх, өгөхгүйг нам л мэднэ шүү дээ. Фракц байгуулах тухай яриад байгаа хүмүүсийг намаас тойрог хараад, эсэн бусын идүүр горь­доод яваа гэж бодохгүй байна. Ер нь би төмөр замд өдрийн диспетчер хийгээд яваад байж чадах хүн шүү дээ.

–Та нам дотроо фракц, бүлэг байгуулах тухай ярианд оролцож байгаагүй юу?

-Үгүй.

–Сүүлийн үед танай намын бүлгийн хурал нэлээд ширүүн болдог болжээ…

-Манай
намын үйл ажиллагаа идэвхтэй явж байгаад талархалтай бай­гаа. Нэг дарга юм хэ­лэхээр ярсхийтэл гараа өргөдөг цаг өнгөрсөн шүү дээ. Гишүүд олон түмний дунд явж, сонссон дуулс­наа хэлж байгаа. Түүнийх нь төлөө тэднийг буруу­шаах ямар ч үндэсгүй. Засгийн газраа ташуур­дахыг зөв гэж боддог. Гэхдээ манай Засгийн газар урд хөл нь бүдрээд явж чадахгүй болсон морь шиг болчихоогүй. Гэсэн ч унаж байгаа морио ташуурдвал хө­лийн шөрмөс нь чангар­дагтай адил Засгийн газ­рыг сайн ташуурдаад өгө­хөд буруудах зүйл байх­гүй.

–Та асуудалд хан­дах­даа бөөрөнхийлөөд бай­на уу даа. Намаа засъя гээд яваа гишүү­дийнхээ талд ч байгаа юм шиг. Эсвэл дарга нартаа тал засаад ч бай­гаа юмуу?

-Миний
жанжин шу­гам л энэ. Хувийн эрх ашгаас намынхаа, намын эрх ашгаас улсын эрх ашгийг илүүд тавьдаг. Энэ гурван эрх ашгийг зөв дэс дараалалтай ба­римт­лах ёстой гэж боддог. Түүнээс биш ямар нэг зүйлд гомдоод золбин нохой хуцаж байгаа ая­тай ярихыг чухал­чил­даг­гүй. Нийтлэг эрх ашгийг үндэс болгох ёстой. Ер нь тэгээд манай намынхан баруун, зүүн болчихоод ноцолдоод байгаа юм алга. Өнөөдрийн сүүдэр­тэй талыг ярьж байгаа хүмүүсийг нам буруут­гаад байх шаардлагагүй. Харин тэдний хэлж бай­гаа зүйлээс хэрэгтэйг нь шүүн тунгаах ёстой. Би Лениний номлолыг су­ралцаж, тэр сургуулийг дүүргэсэн хүн л дээ. 1900-гаад оны эхэн үеийн Орос, Европын улс тө­рийн байдал үнэхээр хурц ширүүн байсан юм билээ. Түүнийг буруу­шааж Плеханов гэдэг хүн шүүмжилсэн байдаг. Ту­хайн үед би ном сурч байхдаа Плеханов гэдэг хүн зөв зүйл ярьж байж дээ хэмээн бодож бай­лаа. Шүүмжлэл ер нь хэ­цүү. Шүүмжлэлд тэр бүр дуртай хүн байдаггүй болов уу. Магтаалд хүн наанаа дургүй юм шиг царайлдаг ч цаад сэт­гэлийн мухартаа дуртай л байдаг байхгүй юу. Шүүмжлэл бол шоколад биш гэдгийг дээхнэ үеийн СССР-ийн сайд нарын зөвлөлийн дарга Микоян хэлсэн байдаг. Харин шүүмжлэл бол хогийн ургамлыг түүх гол арга байж магадгүй. Тэр утгаар нь асуудалд хандаж бай­вал зүгээр. Өнөөдөр ма­найхан бие биеэ хайр найргүй балбадаг болж. Уг нь шүүмжлэл бол ажил хэрэгч, зарчимч байх ёс­той. Шүүмжилж байна гээд нэгнийгээ хэтэрхий доош нь хийж доромжилж болохгүй. Тэр нь ямар ч зүйлд тус болохгүй, ха­рин ус болно.

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

ӨНГӨРСӨН

Орчин үеийн төмөр замыг 1820-иод оны үеэс Европод үүссэн цагаасаа хойш хүн төрөлхтний хувьд аж үйлдвэрлэл, хөдөлмөр хөнгөвчлөх, ачаа тээвэр, цэрэг дайны хувьд томоохон ач холбог­дол бүхий дэвшил байсан талаар дэлхийн түүхийг бичигсэд хэлдэг билээ. Европын дийлэнх оронд төмөр замыг шүтэж, үүний нөлөө­гөөр олон зүйлийг амжуулж байсны улбаа Азийн Энэтхэг, Пакистанд тод үлдсэн нь Их Британийн ко­лони байсантай нь шууд хол­боо­той. Харин монголчууд Оросын хяналтад байсных  гэх үү, оро­суудтай ах дүүс явсных гэх үү ямартай ч төмөр замтай болж чадсан нь 1938 онд аж. Гэхдээ тайлбар нь чухал биш, харин оросуудын тусламжтай анх Улаан­баатар-Налайхын чиглэлд төмөр замтай болсон нь үнэн. Үүнээс хойш жилийн дараа Соловьевск-Баянтүмэнгийн хооронд 237 км урт анхны өргөн төмөр замыг Зөвлөл­тийн тусламжтайгаар тавьжээ. 

Дараа нь 1949 онд хуучнаар ЗСБНХУ-тай хамтран Улаан­баа­тар-Наушки чиглэлд төмөр зам тавьж, хоёр орны хамтарсан бай­гуул­лагыг байгуулсан байна. Уг нь төмөр замын томоохон сүлжээ замтай улсуудад зам улам өргөжиж байдаг ч манайд тэгсэнгүй. Хойд хөрштэйгөө холбоотой ч урагшаа урагшилсангүй цөөнгүй жилийг үдсэн юм. Мэдээж энэ нь тухайн үеийн улс төрийн бодлого, дотор газрын бодлоготой холбоотой байсан нь ойлгомжтой.

Харин сүүлд 1953 онд урд хөрштэйгээ Улаанбаатар-Эрээний чиглэлд төмөр замаар холбогдов. Энэ цагаас хойш урд хилээр хүний хар нүднээс бусад бүгд урсан орж ирсэн байх.

Уг нь энэ байтугай, хоёр талаа­раа хиллэсэн 8300-гаад км  урт газар нутгийн хаагуур нь чиг бол хаагуур нь төмөр зам бариад тээвэрлэлт хийж болмоор цаг хуга­цаа өнгөрлөө. Гэвч монголчууд юм гаргадаг биш авдаг үндэстэн бай­сан учраас үүнийг нь өргөжүүлэх хоёр хөршийнх нь сонирхол үнэн­дээ байсангүй. Далай лам гээд дагаж сүржигнээд байвал нэг өдөр хил хаахад л Төрийн ордонд асуу­дал үүсч, өдөрт арван галт тэрэг дамжин гарах гэрээ түр мартагдаад тав болоход л төрийн өндөрлө­гүү­дийн хувьд гол асуудал нь болдог байлаа. Ийм маягаар л бид олон жил явж ирлээ. Зүгээр л урд, хойд хоёр хөрштэйгээ холбогдсон төмөр замаа сайжруулж засах, төмөр замчдынхаа амьдрал ахуйд анхаа­рах нь өнгөрсөн жилүүд дэх энэ салбарын гол ажил байсан гэхэд болно.

Саяхныг хүртэл Монгол Улс төмөр замын нэгдсэн бодлогогүй, хуульгүй явсан шүү дээ. Энэ харан­хуй байдлаасаа салж, дэвшил авчирсан жил нь 2007 он. Дараа­гийн сонгуулиасаа яг нэг жилийн өмнө буюу 2007 оны долдугаар сард УИХ анх удаа Төмөр замын тээврийн тухай хууль баталсан юм. Уг хуульд төмөр замын талаар төрөөс баримтлах бодлогыг УИХ гаргана хэмээн зааж өгснөөрөө түүхэн ач холбогдолтой болжээ. Хууль нь ч өөрөө яггүй чамбай болсныг өдгөө мэргэжлийн хүмүүс үнэлдэг юм билээ. Ийм олон жи­лийн дараа Монгол Улс төмөр замын салбартаа чиг болгон ба­римт­лах хуультай болсон нь энэ байв.

Олон арван жил нэг л түвшиндээ явж ирсэн төмөр замын салбар гэнэт “хаданд гарч” анхаарлын төвд орох болсон нь өнөөх л Мон­голын газрын доорхи их баялагтай нь холбоотой. Монгол Улс хөрсөн доорх арвин их баялгаа ашиглаж, уул уурхайн том ордуудаа түрүү­чээс нь эдийн засгийн эргэлтэд оруулахаар болсноор жарнаар мартагдсан төмөр зам анхаарлын төвд орж ирлээ. Дээр доргүй энэ талаар ойлгоцгоож, 2008 оны арванхоёрдугаар сар гэхэд сал­ба­рын яам болох ЗТБХБЯ-наас уг ажилд шамдан оржээ.

Монголын улс төрийн хоёр нам нэгдэж, томоохон асуудлуудаа шийдэж, баялгаа эргэлтэд оруулах эхний алхмыг хийснээс хойших хэмээн энгийнээр ойлгож болно. Дэлхийд нүүрснийхээ нөөцөөр хоёрдугаарт эрэмбэлэгдэх Таван толгойн нүүрсийг дэлхийн зах зээл рүү гаргахын тулд мэдээж төмөр зам хэрэгтэй. Байгаа баялгаа аль болох үнэ хүргэхийн тулд гол тээ­вэр болсон төмөр замаа хөгжүүлэх бодлого шаардлагатай гээд хэ­рэгтэй зүйлс асар их болсон.

ЗТБХБЯ нь ч үүн дээр өргөн цар хүрээтэй судалгааг хийж, бодлогын түвшинд хангалттай ажиллаж чад­сан байдаг.

Геополитик нь юу байхав, авто тээвэр нь ямар байх юм, зах зээл нь хэр юм, аль чиглэлд төмөр зам тавих вэ гэдгээс эхлээд бүх талын судалгааг хийжээ. Энэ чиглэлийн судалгааг АНУ-ын “Бостон консал­тинг” хэмээх стратеги судлалын олон улсын компаниар хийлгэсэн байдаг. Эдний нэр нь салбартаа брэнд бөгөөд тэднийх л хийсэн бол хамгийн баталгаатай гэсэн ойлголт байнга дагаж явдаг гэлцдэг. Өөрөөр хэлбэл, манайхан гартаа бариад урагшлах луужинтай бол­сон юм. Ойрын хэдэн жилд дэлхийн ямар, ямар улс дэлхийн зах зээлд нүүрсээрээ өрсөлдөх үү, аль аль нь худалдаж авах уу гэдгийг хүртэл нөөц, хэмжээгээр нь гаргасан гэ­хээр тун нарийн судалгаа болсон. Ингээд Монголд төмөр зам тавихад шаардагдах нөхцөлүүд тодорхой болж, чиглэлүүдээ тогтоожээ. Араас нь дагаад Засгийн газраас Орос, Хятад, БНСУ, БНАСАУ, Европын холбоо, Японтой төмөр замын асуудлаар санал солилцох ажлыг мөн эхлүүлж.

Оросууд манайхтай төмөр замын чиглэлээр хамтарч ажил­лахдаа хуучин уламжлалаа ч бод­сон, Монголд өрнөж байгаа их бүтээн байгуулалтыг тооцсон ч таатай байсан нь мэдээж. Сүүлийн үед харьцангуй анхаарахаа бай­сан хоёр улсын хамтарсан төмөр замд ч шинээр хөрөнгө оруулалт хийх болсон  билээ. Оросуудын хувьд шилжилтийн үе гээд хаа хаанаа алдагдсан уламжлалаа сэргээхийг үнэхээр хүсч байв.

АНУ-ын тусламжтай Монголд хэрэгжих Мянганы сорилын сан­гийн нэлээд хэсэг нь манай хуучирч муудсан төмөр замыг засахад зарцуулагдах байсан ч оросууд гуравдагчийг зөвшөөрөөгүй учраас агаарын бохирдол, мэргэжилтэй боловсон хүчин бэлтгэх зэрэг ажилд зар­цуулагдах болсныг хүмүүс санаж байгаа байх.

Монголчууд төмөр замын бод­логоо цараатай хөгжүүлэхийн тулд хоёр хөрштэйгээ ярьж таарна.  Оросууд дэмжсэнээ мэдэгдсэн ч нэг асуудлыг хөндсөн байдаг. 2008 оны сонгуулийн өмнөхөн С.Бая­рын Засгийн газар Хятад улстай Таван толгой руу найман чиглэ­лээр нарийн царигтай төмөр зам тавих тохироо хийчихсэн. Түүнийг нь оросууд ямар учиртайг асуух нь ойлгомжтой. Гэвч Монгол, Хятадын хооронд хийсэн төмөр замын тухай тохироо нь УИХ-аас төмөр замын талаар бодлого гаргаагүй байхад яригдсан, бодлого яаж гарах нь тодорхойгүй учраас үүнийг эцсийн үр дүн гэж үзэх боломжгүйг мэр­гэж­лийн хүмүүс хэлсэн бололтой юм билээ. Гэвч үүнд нь хятадууд таагүй байх нь ойлгомжтой.

Хоёр хөршийнхөө аль алины санал бодлыг тусгаж, эрх ашгийг нь багаар хөндөж ажиллана гэдэг амаргүй. Бас дээрээс нь дараа дараагийн улсуудтай ч манайхан ярьж тохирсон байгаа юм. Далайд гарцгүй орны хувьд хаана хамгийн дөт хийгээд хямд замаар боомт хүрэх вэ гэдгээ бодох нь чухал.

Хойд солонгосчуудтай ярил­цаж, тэдний Ражин боомтыг ч ашиглаж болох зөвшөөрөл авчээ. Хоёр хөршийнхөө ойрхон бүхий л боомтууд руу хүргэхээс гадна гуравдагч орны боомтоор дамжин далайд гарах бидэнд л ашигтай.  Нэг орноос хамаарах тусмаа би­дэнд ашиггүй. ОХУ экспортын бараанаас бүр 70 хувийн татвар авдаг бас Оросоор дамжин эхний боомтод хүрэхэд 4480 км учраас ашиггүй мэт. Гэтэл Тяньжин боомт хүрэхэд 2200 км. Гэвч Орос манай­ханд “ОХУ-ын нутаг дэвсгэрээр уул уурхайн бусад чиглэлд өрсөл­дөхүйц тарифаар үйлчлэх”-ийг зөвшөөрч гэрээ байгуулснаар далайд хүрэх хоёр боломж болох ОХУ, БНХАУ аль алинаар нь зөөх сонголт бидэнд үлдсэн. Уг гэрээ­гээр хол зайд Оросоор дамжин өнгөрөх үнэ нь харьцангуй ойр Хятадаар дайрахаас хямд болсон байгаа юм. Хэрэв хятадууд үнээ буулгавал оросууд гэрээнийхээ дагуу буулгахаас аргагүйд хүрнэ гэсэн үг шүү дээ. Энэхүү Оростой хийсэн гэрээг урт хугацаанд хэрэг­жихээр хийжээ. Ямар ч байсан саалиа ухаж гаргаж ирэхээсээ өмнө түүнийгээ дэлхийн зах зээлд хүргэх унаа малынхаа үнэ хөлсийг ийм маягтайгаар ярьж тохирчихоод байжээ.

2010 онд УИХ-аас  төмөр замын талаар төрөөс баримтлах бодлогыг батлан гаргасан юм. Энэхүү бодлогод Даланзадгад-Таван толгой-Зүүнбаян-Сайн­шанд-Баруун-Урт-Чойбалсан чиг­лэ­лийн төмөр замын ажлыг энэ ондоо багтаан эхлүүлэхээр тусга­сан. Мөн ОХУ, БНХАУ-ын төмөр замын тээврийн сүлжээг ашиглан бүтээгдэхүүнээ гуравдагч зах зээлд гаргаж, далайд гарцтай болох зорилтыг дэвшүүлжээ. Ашигт малт­малын ордуудтай төмөр замаар холбогдсон Сайншандын аж үйлд­вэрийн цогцолбор байгуулах ажил ч тусгалаа олж байлаа. Төмөр зам байгуулах чиглэлээ бодлогодоо тусгахдаа эхний шатанд  Далан­задгад-Таван толгой-Цагаан су­варга-Зүүнбаян-Сайншанд-Ба­руун-Урт-Хөөт- Чойбалсан чиглэ­лийн 1100 км зам тавина. Хоёр дахь шатанд Нарийнсухайт-Ши­вээхүрэн-Ухаа худаг-Гашуунсу­хайт-Хөөт-Тамсагбулаг-Нөмрөг гэсэн чиглэлд нийт 900 км төмөр зам байгуулна. Харин гурав дахь үед нь баруун чиглэлийн 3600 км төмөр зам барихаар төлөвлөжээ. Улаанбаатар-Хархорин чиглэлд ч төмөр зам тавихаар зурагласан байна. Төмөр замын царигаа сонгохдоо1520 мм-ийн өргөн бай­хаар барихаар тогтжээ.

Шинэ төмөр зам байгуулах ажил ингэж салбарын яамны гараас гарсан байдаг. Тиймээс төмөр зам тавих ажлыг 2010 оны арваннэг­дү­гээр сарын 3-ны өдрийн Засгийн газрын тогтоолоор “Монголын төмөр зам” хэмээх 100 хувь төрийн өмчит компанийн мэдэлд шил­жүүлж, тусгай зөвшөөрөл олгожээ. Төмөр замын ажилд оролцох хү­сэл­тэй гадаадын улс орнуудын сонирхлыг адил тэнцүү хад­га­лахын тулд  энэхүү компанийн 49 хувийг нь олон улсын хөрөнгийн бирж дээр худалдаж, үлдсэн 51 хувийг нь төрд үлдээх тогтоолыг 2010 оны аравдугаар сард УИХ-аас гаргасан юм. Монголд шинээр төмөр зам тавих ажлын хөрөнгө оруулагчидтай хэлэлцээ хийж, сонгох үүрэг нь нэгэнт “Монголын төмөр зам” компанид ногдсон учраас тэд гадны хэд хэдэн компани, консерциумтай уулзалт хэлэлцээр хийсэн.  Ингээд Хятад, Солонгос, АНУ-ын оролцоотой “Морек” хэмээх олон улсын кон­серциум Монголын талд санал тавьснаар гэрээ байгуулсан бай­даг. Монгол бол дэлхийн хаана ч том гэж тооцогдох хоёр том хөр­шийн дунд оршдог. Хөршдөө бай­тугай дэлхийд нөлөөллөө тогтоох гэж үзэлцдэг энэ гүрнүүдийн эрх ашгийн дунд монголчууд мэргэн ухаан уралдуулахаас аргагүй. Бас гуравдагч хөрш болсон ойрын сайн харилцаатай улсууд ч бий. Тэднийхээ аль алины эрх ашгийг ихээр хөндөлгүй, ёстой л эхийг нь эцээж тугалыг нь тураахгүйгээр шийдсэн алтан шийдэл бол “Мон­голын төмөр зам” ХК байгуулах шийдвэр байсан гэж стратеги судлаачид онцолдог. Олон эрх ашгийн мөргөлдөөнөөс төрийнхөө мэдэлд дийлэнх хувьтай үлдсэн нь олон улсын хөрөнгийн биржээс хувьцаа аваад орж ирэх боломжийг бусдад нь өгсөн хэрэг байв.

ОДОО

Бүр өнгөрсөнд хийгээд сүүлийн жилүүдэд төмөр замын салбарт хийгдсэн зүйлсийг дээр өгүүллээ. Харин өнгөрсөн хоёрдугаар са­раас хойш энэ бүх асуудал зогсчээ. Нөгөө сав, саалиа бэлдээд байсан ч улс төрийн гацаанаас болоод зогсчихоод байх шиг. “Морек”-тэй хийсэн гэрээ хэрхэх нь ч тодор­хойгүй. Уг нь энэ компанитай Мон­го­лыг хамтран ажиллуулах сонир­холтой байгаагаа илэрхийлэн дэлхийн хэмжээний улстөрчид өөрсдөө болон төлөөний хүнээ явуулж тэд ч Ерөнхий сайд, дарга нартай уулзаж байсан гэдэг.

Ямартай ч хамтарсан Засгийн газар бутарч, Зам тээвэр, барилга хот байгуулалтын салбарыг МАН-ын сайд толгойлж яваа. “Морек” компанийн манай төмөр замд хөрөнгө оруулах сонирхол нь одоо ч хэвээрээ. Энэ хүсэлтээ одоогийн сайд, Засгийн газарт илэрхийлж, хэлэлцээ хийгээд яваа. Тэгэхээр төмөр замын бүтээн байгуулалтад хөрөнгө оруулах компаниа манай тал сонгоогүй байгаа бололтой. Тэгвэл өнөөдрийн байдлаар төмөр замын бүтээн байгуулалт гэхээр нүдэнд харагдаж, гарт баригдах зүйл юу байна вэ. Төмөр зам тавих ТЭЗҮ-г нь боловсруулчихсан. Хөрс­ний судалгаа, хөрс хуулалтаа хийчихээд байгаа.

Мөн төмөр зам байгуулах хө­рөнгийн эх үүсвэрээ бүрдүүлж байгаа юм байна. Манай төмөр замын ажилд оролцох сонир­хол­той улсууд олон улсын хөрөнгийн биржээс “Монголын төмөр зам” компанийн хувьцаанаас худалдаж авах эрхтэй болсон. Төмөр зам тавих хөрөнгийн нэг эх үүсвэр нь энэ. Дээрээс нь Хөгжлийн банкнаас мөнгө босгоно.  Хөгжлийн банк ч бонд гаргаад төмөр замд оруулах мөнгөө олоод ирчихсэн гэж байгаа. Тэгвэл яагаад энэ ажил гацаад байна вэ. Төмөр замын бүтээн байгуулалтын хөрөнгийн гурав дахь эх үүсвэр нь Таван толгой. Таван толгойн хөрөнгө оруулал­таас төмөр замд мөнгө орж ирэх ёстой. Харамсалтай нь Таван толгойн хэлэлцээ гацжээ. Үүнийг зорилготой гацаасан ч гэж зарим хүмүүс мэдэгддэг. Таван толгойн 40 хувийг БНХАУ-д, үлдсэн 18 хувийг Орос, Солонгос, Япон гэж хуваасан нь хэт тэнцвэргүй болсон. Оросууд 18 хувиа шууд голсон. Япон, БНСУ гомдолтой байгаагаа дипломат бүх шатанд мэдэгдэж байгаа,  Санаа­тай санамсаргүй нь мэдэгдэхгүй энэ гацаанаас болж Монгол Улс дахь төмөр замын бүтээн байгуу­лалт ч зогсонги байдалд орчихсоныг үгүйсгэхгүй. Ашиг нь Монголын ард түмэнд очих ёстой Таван толгойг хэр удаан гацаах санаа, сонирхол байна, тэрнээс л төмөр замын хөгжил шууд хамаарч байгаа юм.

ИРЭЭДҮЙ

Эндээс харахад Монгол Улсад байгуулах шинэ төмөр замын ирээдүй бүрхэг байна. Төмөр зам байгуулахаар Засгийн газрын босгочихоод байгаа хөрөнгийн эх үүсвэр, ажлын явцаас нь харахад энэ онд “Энержи ресурс”-ын Таван толгой-Гашуун Сухайт чиглэлийн 280 км төмөр зам л тавигдвал их юм болно гэдгийг мэргэжлийн хүмүүс тооцоолж байгаа. Таван толгой­гоос Сайншанд хүртэл тө­мөр зам хэзээ ашиглалтад орохыг хэн ч хэлж мэдэхгүй байна. Тэгэ­хээр энэ ажил МАН-ын Засгийн газрын зохиосон харганы ноосны үлгэр болон хувирч байх шиг бай­на. Төмөр зам байхгүй бол Сайн­шандын аж үйлдвэрийн цогцол­борын тухай яриад ч хэрэггүй. Юун боловсруулах үйлдвэр, өндөр хөгжилтэй хот, ажилтай ард түмэн, цөм худлаа. Монгол Улс шинэ төмөр замтай  болохгүй нь. Шинэ төмөр замаар дамжин далайд гарцтай болох бүр өдий.  Ингээд бүтээгдэхүүнээ дэлхийн зах зээлд өндөр үнээр худалдаж, хөгжилтэй орон болох хөг өнгөрлөө гэж үү.

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

Өмгөөлөгч О.Баа­сан­хүүтэй ярилцлаа.

–Та нарын мэдээлс­нээр Сонгуулийн тухай хууль Үндсэн хууль зөрч­сөн гэдэг шийдвэ­рийг гаргачихлаа.  Цэ­цэд гомдол гаргасан хүмүүсийн нэг нь та байх аа?

-Үндсэн
хуулийн Цэцэд хэсэг бүлэг
хүний зүгээс гомдол гаргасан. Миний
хувьд Э.Эрдэнэ­жамьян, Х.Сэлэнгэ нартай хамтарч Сонгуулийн хууль Үндсэн хуультай зөрчилдөж байна гэсэн мэдээлэл өгсөн
байгаа. Х.Сэлэнгэ бол  МУИС-ийн багш. Үндсэн хуу­лийн эрх зүйн чиглэлээр нэлээд сайн л даа.
Харин Цэц өчигдөр тойргоос на­мын жагсаалт руу
гулсдаг заалтыг Сонгуулийн хуу­лиас аваад хаячихлаа. Гэхдээ иргэдийн зүгээс зөвхөн
энэ заалтын та­лаар маргаан үүсгээгүй.  Сонгуулийн тухай хуу­лийн маш олон заалт Үндсэн хууль зөрчсөн гэдэг мэдээлэл хүргүүл­сэн. Үүнээс зөвхөн
энэ заалтыг нь авч хэлэлцлээ. Цэцэд хандахаас өмнө бид Сонгуулийн хуульд байгаа Үндсэн хуультай харшилдсан
заалтуудыг түүвэрлэн  Монголд бай­гаа Элчин сайдын яам­дад өгчихсөн байсан. Чухам ийм заалтуудаас болоод ирэх
сонгуулиар 2008 оны долдугаар сарын нэгэн шиг зүйл
давтагдах вий гэсэндээ олон улсад мэдээлсэн хэрэг. Ингээд Англи, АНУ, Японы
Элчин сайдын яа­манд Сонгуулийн хуу­лийг орон орны хэл рүү хөр­вүүлээд өгсөн.

–Элчин сайдын яамныхан юу гэж байна вэ?

-Мажоритараас
намын жаг­саалт руу шилждэг заалтыг Японы Элчин сайдын яамныхан их гайхаж байна лээ. Уг нь 
тойрогт
ялагдсан
хүнийг намын жагсаалт руу гул­суулах гээд байгаа юм бол тухайн хүнийг 
тойрогт
ч нэр дэвшүүлээд, намын жагсаалтад ч бичих ёстой байхгүй юу. Дэлхий нийтийн ханд­лага нь ийм байдаг юм. 
Жишээ нь Батын нэрийг тойрогт дэвшүүлээд, намын жагсаалтад ч бичнэ гэсэн үг. Тэгэхгүй Бат тойрог дээрээ уна­чихаад намын жагсаалтад нэр нь бичигдсэн Доржийг хасаад оронд нь орж ирэх нь утгагүй. Тэгэхээр Цэц бол маш том зүйлийг шийдвэрлэлээ гэж бодож байна. Төрийн хям­ралаас сэргийллээ.

–Уг нь 28 хувийн босго давсан нэр дэвшигч намын жагсаалт руу шилжих нь жижиг намуудад пар­ламентад орж ирэх боломж ол­гоод байсан юм биш үү?

-Ардчилсан
оронд жижиг, том нам гэсэн ойлголт байхгүй. Том гэж өөрс­дийгөө нэрлээд байгаа намууд да­рангуйлагч гэдгээ батлаад байна л даа. Саяхан бүртгэгдсэн намыг жижиг нам гээд байна. Энэ бол хуульд ч байхгүй ойлголт. Хүнийг эрхэлсэн ажил, шашин шүтлэг, харьяаллаар нь гадуурхдаг Үндсэн хуулийн гажуудал чинь энэ. Цэцэд 
УИХ-ын итгэмжлэгдсэн төлөө­лөг­чөөр очсон хүмүүс намын өмнөөс яриад байгаа нь утгагүй байсан. 

–Та нарын үүсгэсэн маргаа­ныг Цэц хангалттай шийдэж өг­сөн гэж үзэж байна уу. Өөр зөр­чилтэй заалтууд үлдсэн үү?

-Ер нь хангалттай гэж хэлж ча­дахгүй. Сонгуулийн хуульд Үнд­сэн хууль байтугай ардчилсан ёсны зарч­мыг зөрчсөн заалтууд бий. Энгийн жишээ хэлье. Намуу­дын мөрийн хө­төлбөрийг төрийн ауди­таар хянуулаад баталгаа­жуулна гэсэн заалт Сон­гуулийн хуульд бий. 
Энэ нь төрийн бай­гууллага на­муудын мөрийн хө­төлбөрт цензур тавих гэж байна гэсэн үг. Тэгэхээр коммунизмын үеийн тө­лөвлөгөөний комиссоор оруулдагтай л адил зүйл болох гээд байгаа юм. Харамсалтай нь уг заалтыг Цэц авч хэлэлцсэнгүй. Мөн сонгуулийн саналын хуудсанд намуудыг жагсаахдаа том гэж нэр­лээд байгаа намуудыг эхэнд би­чээд, жижиг гээд байгаа намуудаа сүүлд жагсаах нь ардчилсан оронд байх ёсгүй зүйл. Орост бол энэ да­рааллыг намууд шодож байж гар­гадаг шүү дээ. Ийм зарчмаар л явах ёстой.              

–Одоо тэгээд Цэцийн дүгнэл­тийг УИХ–аар хэлэлцэх байх аа?

–Одоо УИХ Цэцийн дүгнэлтийг 15 хоногийн дотор хэлэлцээд зөвшөөрөх үү, үгүй юу гэдэг шийдвэр гаргана. Зөв­шөө­рөхгүй гэвэл Цэцийн их сууд­лын хуралдаан болно. УИХ Цэцийн шийд­вэрийг хүлээж авахгүй гэвэл Сон­гуулийн хууль бүхэлдээ хүчингүй болно.

–Яагаад?

-УИХ Цэцийн шийдвэрийг хү­лээж авахгүй бол Үндсэн хуультай хар­шилсан заалттай хуулиар сон­гууль явуулах боломжгүй. Тиймээс хууль бүхэлдээ хүчингүй болно.

–Тэгвэл хуучин хуулиараа явах уу?

-Тэгэхээс
өөр арга байхгүй.

–Гэхдээ хуучин хууль ч хү­чингүй болчихсон биз дээ?

-Хууль буцаан хэрэглэх тухай ойлголт бий. Одоо баталсан хуулиа буцаан хэрэглэх үү, эсвэл хуучин хуулиа буцаан хэрэглэх үү гэдэг асуудлыг УИХ өөрөө шийдэх байх. 
Эрх зүйн зохицуулалтууд үүснэ л дээ. Ямар ч байсан хуульгүй сон­гууль болно гэж байхгүй учраас асуудлыг зохицуулах л шаардлага гарч ирэх байх даа. Ирэх сонгууль аль хуулиар явах нь пар­ламентын гишүүдийн гарт байна.

–Шилжих заалтыг нь хассан Сонгуулийн хууль  парламентад суудалгүй намуудад ашигтай ха­рагдаж байна уу?

-Сонгуулийн
тухай хуулийг угаа­саа Ардын намынхан зохиосон шүү дээ. 48 гэсэн тоог мэдэж байна уу. Тэр бол Ардын намын 45 
ги­шүүн дээр нэмэх нь гурван бие даагч гэсэн үг байхгүй юу. Харин 28 нь АН-ын гишүүд гэсэн үг. МАНАН өөрсдийгөө парламентад оруулах нарийн зо­хи­­цуу­лалтыг ингэж хийсэн юм. Энэ хуулийг нэлээд логиктой хүмүүс бодож боловс­руулс­ныг мэдэж бай­гаа. Германы Сон­гуулийн хуулийг хуул­барласныг нь ч ойлгож байна. Харамсалтай нь энэ 
хууль иргэдэд сонголт хийх боломж олгоогүй.

–48:28 гэсэн хувилбар Үндсэн хууль зөрчсөн гэдэг гомдол гар­гаагүй юм уу?

-Асуудал
нь тоондоо биш л дээ. МАН, АН-ынхан хуульдаа жинхэнэ пропорционалийн мөн чанарыг гаргаж чадаагүй. Гэхдээ тог­тол­цооны хэлбэр буруу, зөв болсон гэдэг нь Үндсэн хуулийн Цэцэд маргаан үүсгэх үндсэн сэдэв биш болчихоод байгаа юм. Тог­тол­цооны хэлбэр бол парламентын шийдэх асуудал. Пропорциональ хувилбар бол Үндсэн хуульд заа­сан УИХ-ын гишүүнийг шууд сон­гоно гэсэн заалтыг зөрчиж байна гэсэн гомдлыг Цэцэд гаргасан шүү дээ. Гэхдээ маргаан үүсгэж хэлэл­цээгүй.

–Долдугаар сарын 1-ний шүүх хурлын асуудлаар ярья. Энэ асуу­дал нэлээд хурцадмал бай­далд байх шиг байна…

-Лхагва гаригийн шүүх хуралд уг нь оролцох ёстой бүх хүн ирсэн шүү дээ. Гэвч шүүгдэгчийн өмгөө­лөгч үйлч­лүүлэгчээсээ татгалзсан. Тий­мээс шүүгдэгчид өөрсдөө өм­гөөлөх эрхээр хангаж өг гэсэн хүсэлт тавьсан юм. Ингээд шүүх хурлыг 
хойшлууллаа. 

–Өмгөөлөгчдөд захиргааны арга хэмжээ авахаар болжээ?

-Би бол хохирогчийн өмгөөлөгч. Гэхдээ энд нэг зүйлийг хэлмээр санагдаж байна. 
Одоо манайд шүүх дээр ямар нэг асуудал бо­лохгүй бол өмгөөлөгч рүү дайрдаг жишиг тогт­чихлоо. 
Даамжирвал
өмгөөлөгчдийн
амь насанд ч хал­даж болзошгүй байна. 
Өмгөөлөгч
хүн хэзээ ч өөрийнхөө төлөө яв­даггүй. Гуравдагч хүний төлөө яв­даг. Тийм учраас өмгөөлөгч өөрт байгаа бүх бололцооныхоо хү­рээнд өм­гөөллийн үйлчилгээ үзүү­лэх ёстой. Түүнээс биш зориуд санаатайгаар шүүх хурлыг га­цаагаад байна гэдэг талаас нь би харахгүй байгаа. 
Ер нь шүүгч мэт­гэлцээнд орох ёсгүй шүү дээ. Хоёр талын харилцан мэтгэлцээн, 
но­толгоог харж бай­гаад зөвхөн шударга ёсонд ний­цүүлж шийдвэр гаргана. Үнэнд нийцсэн аливаа шийдвэр л шу­дарга байна шүү дээ.

–Та шүүгдэгчдийн өм­гөө­лөгч­дийг хамгаалаад байна уу. Та уг нь хохирогчийн өмгөөлөгч биз дээ. Тэгэхээр хохирогч, шүүг­дэгчийн аль талд нь байгаа юм бэ?

-Өмгөөлөгч
гэхээрээ
өмөөрдөг
хүн гэж манайхан ойлгоод байх юм. 
Өмөөрүүлэх
гээд байгаа бол аав, ээжийгээ авчраад өмөөрүүл л дээ. Харин өмгөөлөгч хүн гэдэг бол хуу­лийн хүрээнд ажиллах ёстой. Хохи­рогчийн эрх ашиг үнэхээр зөрчигджээ.  
Үнэхээр
хүний амь эрсэдсэн байна. Эд хөрөнгө, сэтгэл санааны хохирол амссан байна. Энэ хохирлыг бараг­дуулахын тө­лөө өмгөөлөгчийн хувьд би хуу­лийн хүрээнд л ажиллана. Түүнээс биш аль нэг талд орж, шуурч дав­хихгүй.

Хохирогчид 
шүүх хурал 
хий­гээч гэж шаардах нь чухал биш. Хуулийн дагуу л явахгүй бол дараа нь дахиад асуудал үүснэ. Өм­гөөлөгч нар ч асуудалд сэтгэлийн хөөрлөөр хандсан байж магадгүй. Гэхдээ 
үйлчлүүлэгч,
өмгөөлөгч
хоёрын хоорондын харил­цаа шүүг­чид хамаагүй. Шүүгч түүнийг нь шийдвэрлүүлэх гэж явахаа болих хэрэгтэй. Өмгөөлөгч үйлч­лүүлэгчээ өмгөөлөхөөс татгалзаж байгаа нь тэр хоёрын хувийн асуудал. Түүнийг нь 
шүүхийн
танхимд
нийтэд зарлаад байх шаардлагагүй байсан. 
Тиймээс
би шүүгчид “Таны гаргаад байгаа үйлдэл цаашид өмгөөлөгч хэн нэгнийг 
өм­гөөлөхгүй гэсэн нь буруу гэдэг жишиг тогтоох гээд байна” гэж хэлсэн. Тэгээд ч өм­гөөлөгч авах хуулийн заалтад цагдаа нарын 
хэрэг хамаарахгүй. 
Онц хүнд гэмт хэрэг байсан бол өөр хэрэг. Ийм үед шүүгч “Чи өмгөөлөгч ав. Чи тэрийг өмгөөл” гээд санаа зовж хэлэх ёстой.

–Энэ онц хүнд гэмт хэрэг биш юм уу. Гэмгүй таван хүнийг хороо­чихоод байхад онц хүнд гэмт хэрэг биш гэж үү?

-Биш шүү дээ. Энэ бол хүнд гэмт хэрэг. Хар ухаанаар тайлбарлахад цаазаар авах ялгүй гэсэн үг. Гэхдээ шүүхийн шийдвэр гараагүй байхад би ямар нэгэн дүгнэлт өгөх эрхгүй. То­дорхой мэдээлэл өгөх ч ёсгүйг ойл­гоорой. Үнэхээр Батсүх хуран­даа хүн буудсан юм бол яагаад хүн алсан гэдэг ангиар 
зүйлчлэгдэхгүй
байгаа юм. Эсвэл Батсүх хүн буу­даагүй юм бол түүнийг хүн бууд­саныг хэлээд байгаа нөхөр гүтгэсэн хэргээр ял­лагдахгүй байна. Ийм ойлгомжгүй зүйлүүд энэ хэрэг дээр гараад байна гэдгийг хуульч хүнийхээ хувьд би хэлнэ. 

–Буудсан гэж шүүгдээд байгаа цагдаа нар тушаал өгсөн хүнээ нэрлэчихвэл болох гээд байгаа юм биш үү?

-Цагдаагийн
байгууллагад
буу­дах тушаал гэж байхгүй. Буудах эрх гэж бий. Энд нэг зүйлийг 
хэлье. Галт зэвсэг хэрэглэж болохгүй гээд Үнд­сэний аюулгүй байдлын зөвлөлөөс журам гарчээ. Гэтэл цагдаагийн удирдлагууд үүнийг биелүүлэхгүй галт зэвсэг хэрэг­лэсэн байна. Тийм учраас тэднээс “Яагаад журам мөрдсөнгүй” гээд шүүж байгаа юм. Гэтэл би үүнээс эсрэг зүйл бодоод байгаа л даа. 
Галт зэвсэг хэрэглэхгүй гэсэн ҮАБЗ-ийн журам батлагдсан юм уу, үгүй юу гэдгийг үзье гэсэн хүсэлт тавиад байгаа байхгүй юу. Харамсалтай нь төрийн нууцыг үзүү­лэхгүй гэсэн. Заавал шаард­лагатай гэвэл нууц задлахгүй гэсэн гарын үсэг зур гээд байгаа юм л даа. 
Хараагүй
зүйлийнхээ
төлөө би юу гэж баталгаа өгөх 
вэ дээ.

Харин хурал дээр яригдсан нууц зүйлийг иргэн хүнийхээ хувьд ха­риуцна гэсэн баталгаа өгч байгаа. 
Төрийн нууц гээд байгаа тэр журмыг харчихвал миний хувьд хэд хэдэн асуулт гарч ирэх гээд байгаа юм. 
Хэн журам гаргав гэдгээс эхлээд шүү дээ. Гэвч түүнийг 
үзээгүй
учраас энэ тухай тааж хэлж болохгүй байна. 
Журмыг хэн ч үзээгүй, хараагүй хэрнээ цаг­даа нарыг журам бие­лүү­лээгүй гээд байх нь бас дутагдалтай байна. Ер нь бол 
Онц байдлын тухай хуульд галт зэвсэг тараахгүй гэсэн заалт байдаг. Гэтэл буу тараасан гэдгээ цагдаа нар хүлээн зөвшөөрчихсөн. Ингээд хүний амь эрсэдчихсэн бай­на. Би бол хавтаст хэрэг дээр гарсан зүйлийг яриагүй шүү. Зөвхөн хэвлэл мэ­дээллээр гарч байгаа зүйлийг хэлж байна. Дол­дугаар сарын нэ­гэнд төр хохироогүй. Төр сайн дураараа хо­хирсон юм.

–Яаж?

-Төр Ардын намд 11 тэрбум төгрөг өгч, сайн дураараа хохирсон шүү дээ.

–Бас ард түмэн хохирсон…

-Тэгж хавтгайруулж ойлгож бо­лохгүй. Иргэд хохирсон юм. Үүний гол буруутан нь хоёр нам. Тэд сонгууль будлиантуулсан. Түүнийг нь шалгая гэхээр айсандаа 
эвс­чихсэн шүү дээ. Р.Бурмаа гэдэг хүний шүүхээр тог­тоолгосон үнэн энэ бүхнийг батлаад байна. Эцэст нь цагдаа ч байна уу, тагнуулынхан ч байна уу аль нэг нь хүн буудсан бол түүнд 
төр өөрөө буруутай. Тийм учраас төр юун түрүүнд хү­мүүсийг 
буруутгахаасаа
өмнө хохир­сон иргэдээсээ 
уучлалт
гуйх хэрэгтэй. Энэ нь зөвхөн зурагтаар уучлал гуйхыг хэлэхгүй. Хохирсон иргэдийн амьд­ралыг дээд зэргээр харж үзэж, 
уучлал гуйх хэрэгтэй. Түүнээс биш шүүх хурал болохдоо л болно. 

–Таны ярьж байгаагаас хара­хад  энэ шүүх хурлаар буруутныг олж, хэн нэгнийг  шүүх  ёсгүй юм уу?

-Үгүй ээ. Буруутныг олж тог­тоогоод яллах ёстой. 
Эрүүгийн
хуульд заасан заалт зөрчигдсөн бол хэнийг ч яллах ёстой. Иргэдийг хохироосон этгээд гарч ирнэ.

–Шүүх хурал эхлэх үед цаг­даа­гийнхны гаргасан авир нь төр бол юу ч биш гэдгийг харуулаад авсан. Энэ талаар юу хэлэх вэ?

-Маш буруу юм болсон шүү дээ. Дээрээс нь тэр Сүхбаатар дүүргийн эмнэлэг байна. Миний ээж сэхээнд байхад намайг тэнд хоёр хонуу­лаад л хөөгөөд гаргаж байсан даа, тэр эм­нэлэг. Гэтэл тэнд цагдаа нар хэд хоног суучихав аа. Тэгж бо­лохгүй л дээ. Монголд зөвхөн нэг цагдаа чихрийн шижин өвчтэй биш шүү дээ. Харин манай хохирогчид алдаа гаргаад байгаа хүмүүс шиг биш. 
Энд тэнд очиж жагсаал хийж, төрийн ажлыг явуулахгүй гэж хэ­лээгүй. Шүүх хурлыг нээлттэй явуулж, гэрч, хохирогч, шүүгдэгчид юу ярихыг Монголын ард түмэн ил тод харах ёстой. Ингэж байж хэрэг үнэн зөвөөр шийдэгдэнэ шүү дээ.

 Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

УИХ–ын гишүүн Х.Бат­тулга өчигдөр хэвлэлийн бага хурал хийлээ. Тэрээр Зам тээ­вэр, барилга хот байгуулалтын дэд сайд асан А.Гансүх бо­лон  өөрийнхөө зөвлө­хөөр ажиллаж байсан н.Ганбат нарыг да­гуулж  ирсэн юм. Х.Бат­тулга гишүүн ингэж ярилаа.

ГЭРЭЭ УГААСАА ӨМЧЛӨЛИЙН НУУЦЫН ЗЭРЭГЛЭЛТЭЙ

“Сүүлийн
өдрүүдэд өрнөөд
байгаа асууд­лаар тaйлбар хийе гэж ирлээ. Засгийн газрын нэр бүхий хэдэн сайдын авлигатай холбоотой
асууд­лыг телевизээр ярьс­ны дараа ийм нөх­цөл байдал үүслээ. Асуу­дал гаргаж тавиад байгаа
хүмүүс ямаа гэхээр тэмээ гэж дайраад
байх юм. Тэгэхээр бид нууц гэж нийтэд зарлаад байгаа гэрээний тухай ярья. Энэ гэрээг
Ч.Хүрэлбаатар нь нүдээрээ харсан гэлээ. Ц.Нямдорж
нь тагнуул царайлчихаад бас яриад байна. Манай яамны дэд сайд Т.Пүрэвдорж нь хүртэл энэ гэрээг үзэж хараагүй гээд байна. Үнэн­дээ түүний зөв, тэр хараагүй.
Угаасаа ийм гэрээний ажилд тэд оролц­доггүй
байсан юм. Тэдний хуурамч гээд бай­гаа гэрээ нь энэ байна.  Гэрээг 
Монголын талаас “Монголын төмөр зам” төрийн өмчит компани байгуулсан. Тэд Хятадын Дандонг компанийн
хам­тарсан БНСУ-ын Морек хэмээх  компанитай
энэ гэрээг хийсэн байна. Гэ­рээ­ний дээд талд өмч­лөлийн нууцлалтай гэж бичсэн байгаа.
Юу гэсэн үг вэ гэхээр үүнийг гурав­дагч этгээдэд харуулж
болохгүй, нууцалсан гэ­сэн
үг. Тэгвэл “Монголын төмөр зам” гэдэг компа­нийг 2008 онд байгуулсан юм. Тухайн
үеийн Зам тээврийн сайд  Р.Раш, Сангийн сайд Ч.Улаан, Ерөнхий сайд С.Баярын үед гэсэн үг шүү дээ.  Тэ­гэ­хээр
уг компани манай яаманд  ямар ч хамаагүй. Тэгээд ч төлөөлөн
Удир­дах зөвлөлийн даргаар нь Зам тээвэр, барилга
хот байгуулалтын  Тө­рийн нарийн бичгийн дар­га Л.Бат-Эрдэнэ
ажилладаг юм.

СОЛОНГОСЫН КОМПАНИЙГ СОНГОСОН ШАЛТГААН ЮУ БАЙВ

Энэ гэрээнд намайг гарын үсэг зурж баталсан гээд байх юм.  Би гарын үсэг зурсан нь үнэн. Гэхдээ батлаагүй юм шүү дээ.  Зам тээвэр, барилга, хот байгуулалтын яамыг тө­лөөлж, гэрээтэй танилц­сан гээд гарын үсэг зурсан байгаа.  Монголд 1100 км төмөр зам барихаар гэрээ байгуулж байхад салба­рын сайд нь танилцах нь зөв биз дээ” гээд Засгийн газраар төмөр зам тавих талаар танилцуулж бай­сан хурлын тэмдэг­лэ­лүү­дийг он сар, өдрөөр нь танилцууллаа. Засгийн газрын 2009 оны дө­рөвдү­гээр сарын 13-ны өдрийн хуралдаанаар “Зам тээвэр, барилга, хот байгуулалтын салбарт хэрэгжүүлэхээр төлөвлөж байгаа томоохон санхүү­жилтийн талаар хэлэлц­сэн байна.  Ингээд уул уурхайн бүтээгдэхүүн ний­лүүлж, хөрөнгө оруу­лаг­чидтай гэрээ байгуулахыг Зам тээвэр, барилга, хот байгуулалтын сайд Х.Бат­тулгад зөвшөөрчээ. Энэ тухайгаа эргүүлээд танил­цуулахыг ч түүнд даал­гасан байна. 

Х.Баттулга гишүүн “Али­ваа том ажлыг хий­хэд УИХ Засгийн газартаа үүрэг өгдөг юм. Энэ дагуу УИХ “Та нар төмөр замаа бариарай” гээд Засгийн газарт үүрэгдсэн.  Харин  Засгийн газар чиглэлийн яамдаа үүрэг өгсөн. Чиг­лэлийн яамд нь үүргээ хэрхэн биелүүлж байгаа талаар Засгийн газартаа мэдээллээ байнга өгдөг байлаа” гэв. “Төрөөс тө­мөр замын талаар ба­римт­лах бодлого, шинэ бүтээн байгуулалтын та­лаар баримт бичгүүдийг тэрээр Засгийн газарт цаг тухайд нь танилцуулдаг байсан. 2011 оны хоёрду­гаар 23-ны Засгийн газ­рын хуралдаанаар ми­ний Солонгост хийх аж­лын айлчлалыг хүртэл зөвшөөрсөн. 2011 оны дөрөвдүгээр сарын 6-ны өдөр “УИХ-ын 2010 оны 32 дугаар тогтоолоор бат­лагдсан Төмөр замын та­лаар баримтлах бодлогод заасны дагуу эхний ша­танд барихаар шийдсэн Даланзадгад-Таван тол­гой-Сайншанд- Чой­бал­сан­гийн чиглэлийн төмөр замын ажлын явцыг та­нилцуулсан. Үүнээс хойш ажлын явцыг байнга хэлж байсан. 

Тэгж яривал УИХ-ын дарга Д.Дэмбэрэлийн  БНСУ-д айлчилсан аж­лын төлөвлөгөөг Гадаад харилцааны сайд  Г.Зан­даншатар, УИХ-ын Там­гын газрын дарга Ц.Ша­равдорж нар баталсан байна. Үүнд “БНСУ-тай төмөр замын бүх чиглэ­лээр хамтран ажиллахыг дэмжинэ. Энэ ажлыг  2010 оноос эхэл. Үүнийг хариу­цах газар нь Зам тээвэр, барилга, хот байгуулал­тын яам” гээд заагаад өгчих­сөн байгаа. Ийм үүрэг даалгаврын дагуу Төмөр замын хөрөнгө оруу­лагч компанитай гэ­рээ байгуу­лах эрхийг “Монголын төмөр зам” компанид өг­сөн юм.

Үнэндээ “Монголын төмөр зам” компанид хө­рөнгө мөнгө гэж байгаа­гүй. Тэднийг хөрөнгөтэй болгох үүднээс 49 хувийг нь олон улсын хөрөнгийн бирж дээр гаргаж хувь­чилъя, үлдсэн 51 хувь нь төрийн мэдэлд байг гэсэн юм. Тиймээс тэр компани  хөрөнгө оруулагчтай гэрээ хийхийн тулд  Орос, Хятад, Япон, Солонгосын компанитай уулзаж, гэрээ­гээ хийх эрхтэй. Энэ ком­панийн  захирлаар миний бие хамгаалагч байсан н.Батзаяа гэдэг залууг томилсон гээд яриад бай­на. Тэр хүнийг би энэ суу­далд аваачаагүй.  Төрийн өмчийн хороо томилж, Ерөнхий сайд баталсан.   Батзаяа өөрөө хувийн хамгаалалтын компа­ни­тай. Харин сүүлд JCI хэ­мээх компанид удир­даг­чаар  ажиллаж байсан юм билээ. Тэр бол  манай сайд нарын хүү, хүргэн шиг намд элсч ажилд ор­доггүй, шударга залуу бай­гаа юм.

УИХ-аас гаргасан тог­тоолын дагуу  Морек гэдэг компани Монголын төмөр зам компанид төмөр замд хөрөнгө оруулах хүсэлтээ ирүүлсэн байдаг. Тухайн компанийн төлөөлөл Мон­­голд ирж Ерөнхий сайдтай уулзсан байгаа. “Танай стратегийн хө­рөнгө оруулагч болъё” гэсэн санал тавьсан. Ийм үйл явдлын дараа гэрээ байгуулж, түүнтэй би танилцлаа гэж гарын үсэг зурсан хэрэг. Өөр зүйл байхгүй. Тэгээд ч төмөр замын талаар асуудлыг хариуцсан яамнаас гарга­сан ажлын хэсэгт  Ерөн­хий сайдын зөвлөх С.Энх­баяр орсон байдаг. Тий­мээс  энэ хүрээнд яригдаж байгаа уулзалт, хэлэл­цээ­рүүдийг Засгийн газар мэдэхгүй байна гэж байх­гүй” гэв.

Харин  “Морек”-тэй хийсэн гэрээ хүчингүй юм уу. Энэ гэрээ хэрэгжээгүй гэл үү” гэсэн манай асуул­тад “Тийм. Морек хэмээх хамтарсан компани төмөр замд хөрөнгө оруулах хүсэлтэй байгаагаа илэр­хийлж, Ц.Дашдорж сайд­тай ес хоногийн өмнө уулзсан байна лээ. Дахиад гэрээний асуудал ярьсан гэсэн. Хөрөнгө оруулах консерциумаа байгуулахад нь “Сигнум”, Хятадын “Дандонг”, “Энержи ресурс” компа­нийн төлөөлөл оролцсон байна лээ.

Мөн төмөр замын ТЭЗҮ-ийг хийлгэхдээ “Мак­­кензи” гэдэг компа­нийг тендергүйгээр шалга­руулж, 15 сая доллар өгсөн. Дундаас нь  2.5 сая ам.долларыг нь Х.Бат­тулга авчихсан гэдэг зүйл  яриад байна. Энэ ком­пани зөвлөх үйлчилгээ явуулдаг, дэлхийд гу­равду­гаарт ордог. Тэдний  хийсэн техник, эдийн зас­гийн үндэслэлийг дэлхийн аль ч банкинд хүлээн зөв­шөөрдөг юм. Энэ тухай намын бүлэг дээр танил­цуулсан.  Ерөнхий сайдад ч танилцуулсан. Бүр  Ерөн­хийлөгчийн аюул­гүйн зөвлөлд хүртэл та­нил­цуулсан байдаг. “Мак­канзи” гэдэг компаниар нийтдээ гурван шатны ажил хийлгэх байсан. Эх­ний ээлжинд ТЭЗҮ-ээ хийл­гэж 6.5 сая доллар төлсөн байгаа. Харин тус компанийнхан Монголын талаас ажиллах хүмүүсээ өөрөө авахдаа энэ Ган­батыг сонгосон юм. Ган­батын ард талд хэлтэй, устай 20 гаруй чадварлаг залуус ажилласан. Тэд “Маккензи” компанитай гэрээ байгуулж,  ажлын­хаа хөлсөнд  2.5 сая ам.доллар авсан.  Гэтэл ийм зүйлийг улс төрд ашиг­лаж болохгүй ээ. Га­даадад байгаа мэдлэгтэй залуусаа ингээд улс төрд ашиглаад байх юм бол нөгөө Ерөнхий сайдын яриад байсан “Зөгийн үүр” хөтөлбөр нь яаж ахицтай байх юм. 

Дараа нь ярьж байгаа өөр нэг зүйл нь 100 мян­ган айлын орон сууц хө­төлбөр. Гэтэл энэ хөтөл­бөрийн ажлын хэсгийн ахлагчаар нь шадар сайд М.Энхболд ажилласан шүү дээ.  н.Ууганбаяр гэдэг залуу бол 2007 онд  орон сууцны төслийн чиг­лэлээр сургууль төгссөн. Оюутан байхдаа энэ за­луу ангийнхантайгаа ний­лээд Яармагийн бүх айлаар явж судалгаа хий­гээд, орон сууц барих төсөл бичсэн байдаг юм. Тийм учраас би түүнийг үнэлж, орон тооны бус зөвлөхөөрөө авсан бай­даг. Тэр өөрийнхөө хийсэн төслийг Хятадын “Эгзим” банкинд танилцуулсан чинь тэр нь шалгарсан.  Хятад бол манай МАН-ынхан шиг биш шүү дээ. Тэнд арын хаалга гэж байхгүй,  авлига гэж мэ­дэх­гүй. Хэрэв авлига ав­бал цаазаар авна шүү дээ. Ийм хэцүү улсын банк түүний төслийг шалга­руулсан байдаг юм. Үүнийг нь хараад би ба­харх­сан. Төсөл шалга­руу­лагч Хятадын банк гүй­цэтгэгчээ өөрсдөө захиал­сан. Түүний тулд манай  Хөгжлийн банкнаас ганц бичиг аваад ир гэсэн юм. Харамсалтай нь  тэр бич­гийг нь манайхан гацаа­чих­сан юм шүү дээ. Ердөө ийм л зүйл байгаа юм. 100 мянган айлын орон сууц барих төслийг Засгийн газраар  оруулсан. Би сайд байхдаа төмөр за­маа, 100 мянга айлын орон сууцаа, Сайн­шан­дын цогцолбороо барь­чи­хаад дараа нь шоронд суусан ч яахав гэж тоглоом шоглоомоор ярьдаг бай­сан. Ямар МАН-ынхан шиг 14 тэрбум төгрөгөөр тог­лоод, төрийн банк дам­пууруулаад явж байгаа биш дээ. Даанч манай яаманд явж байсан чухал төслүүд  цаасан дээрээ үлдсэн дээ. Энэ Засгийн газар төмөр замыг улайм айм гацаасан.

Ц.НЯМДОРЖ САЙДЫН НУУЦ ГЭРЭЭ ГЭДГИЙГ ДЭЛГЭСНИЙ ШАЛТГААН ЮУ ВЭ?

Үнэндээ  “Ухаа худаг”-аас Гашуун сухайт хүртэл 240 км төмөр зам барих зөвшөөрлийг 2008  оны зургадугаар сарын 23 буюу сонгуулиас тав хо­ногийн өмнө өгсөн бай­лаа. Тэр үед төмөр замын талаар браимтлах бодлого гараагүй байсан. Ингээд есдүгээр сард  нь би Засгийн газарт ороод Хятадын төмөр замын сайдтай уулзахад долоон газраар нарийн царигтай төмөр зам барих төлөвлөгөө гаргачихсан байсан.  Яагаад ийм зүйл болсныг түүнээс  асуухад “Танай өмнөх сайд нар ийм санал өгсөн” гэж хэлсэн юм.  Үүнээс болж өргөн, нарийн царигтай төмөр замын маргаан үүссэн юм шүү дээ. 

Д.Дорлигжав прокурор  Ц.Нямдоржийн УИХ-ын дарга байхдаа гаргасан тогтоолыг ярьж байна лээ. Тэр  2007 онд УИХ-ын дарга байхдаа стратегийн орд газруудыг журамлана гэсэн тогтоол гаргасан. Үүний нэгдүгээр хавсралтад Таван толгой, Энержи ресурс, Дайцүки зэрэг компанийн эзэмшиж байгаа тусгай зөв­шөөр­лийн хэмжээнд нөөц нь тогтоогдсон талбайг стра­тегийн ордод хамаа­руул­на гэсэн байгаа. Гэтэл  “Энержи ресурс” компа­нитай тогтвортой байд­лын гэрээ байгуулахдаа “Энержи ресурс”-ийг хасна гэсэн заалт оруул­сан. Үүнийг нь зөвшөө­рөхгүй гэдэг саналыг ма­най яам Сангийн яаманд өгсөн. Эцэстээ “Ухаа ху­даг”-ийг авахдаа “Энержи ресурс” компани 833 мян­ган ам.доллар төлсөн бай­даг. Хайгуул хийсэн зардлаа бас тооцсон бай­даг. Гэтэл энэ ордын хай­гуулын аль эрт оросууд хийсэн байдаг юм. Ингэж л хууль зөрчиж, улсаар тоглож байна шүү дээ.

Ухаа худаг Таван тол­гойн дөрвөн хувийг авлаа гэж матрын нулимс уна­гадаг. Тэгтэл тэдний яриад байгаа дөрвөн хувь нь дөрвөн тэрбум ам.дол­ларын хөрөнгөтэй тэнцдэг юм.  “Ухаа худаг” нүүрсээ экспортолж, ашиг олоод хөрөнгийн биржид хувь­цаа гаргаж өчнөөн тэрбу­маар нь ашиг олж байна. Тиймээс хэрэв том Таван толгой ашиглалтад орчих­вол “Энержи ресурс” ашиг олохоо байна гэсэн үг. Ийм учраас том Таван толгойг ашиглалтад оруу­лахгүйн тулд манай сайд нарыг орон сууцаар хан­гаж, өөрсдийнхөө эрх аш­гийг хамгаалуулж байна. Үүнийг би хэлсэн боло­хоор өнөөдөр Ц.Нямдорж тэс хөндлөнгийн зүйл ярьж байна. Хонконгийн биржид гарчихаар энэ ордууд үнэгүй болчихоод байна. Үүнийг нь ярихаар өөдөөс тэс хөндлөнгийн өөр зүйл яриад байна. Ц.Нямдоржтой бид тэм­цэлдээд байгаа юм биш. Ц.Нямдорж Ерөнхий сай­даа, намаа өмгөөлж бай­гаа юм шиг царайлж увс зангаа гаргадаг байхгүй юу. Хэний орон сууцанд амьдарч байгаагаа ч мэ­дэхгүй гэж мэдэн будлиад байна. Сайд Ё.Отгонбаяр тэр компаниас орон сууц авсан. Түүний төрсөн ах Ухаа худагийн төмөр замын даргаар ажил­ла­даг. Үүнийгээ яагаад хэ­лэхгүй байна аа.  “Ма­най хэвлэлийнхэн нэг зүйл анхаараад өгөөч. Ухаа худаг Монголын 20 гэр бүлийнх, Таван толгой 2.7 сая иргэнийх. Үүнийг харь­цуулаад бодоод үз.  Ийм шударга бус зүйлтэй бид эвлэрэх ёсгүй. Энэ талаар АН-ын бүлгийн ажлын хэсгийн дүгнэлт өнөөдөр гарах байх. Түү­нийг УИХ-ын даргад та­нилцуулж, Ц.Нямдоржийг УИХ-ын дарга байхад гарсан тогтоол хэрэг­жээ­гүйг үзүүлнэ.  Хэвлэ­лийнх­нийг би  ойлгож байна. Бүгд мөнгөнөөс болоод MCS-ийн асуудлыг гар­гах­гүй байна.  С1 хүртэл тэднийхтэй гэрээ хийгээд явж байна. Би зураг­таа­раа ярих гэсэн чинь гар­гадаггүй байна шүү. Яа­сан гэсэн чинь MCS-тэй гэрээ хийчихсэн байгаа юм. МҮОНРТ-ээр гаргах­гүй гэхээр нь “орон сууц ярина” гэж худлаа хэлээд нэвтрүүлэгт орлоо.  Ц.Ням­дорж  МҮОНРТ-ээр Хувьсгалт намынхныг 20 минут ярилаа. Тэгсэн на­дад хоёр минут ярих эрх олгож байна. Дөрөвдүгээр засаглалынхан та нар энэ асуудалд эрүүлээр хан­даарай.

Өнөөдөр Ч.Хү­рэлбаа­тар сайд төмөр зам, бү­тээн байгуулалтын талаар  ямар ч мэдээлэл байхгүй байгаа биз. Ц.Нямдорж ч гэсэн. Ерөнхий сайд нь ч ойлголт байхгүй.  Яар­ма­гийн шинэ хорооллын шавыг Ерөнхий сайд чинь тавьсан юм шүү дээ.  Би “Батболд доо хоёулаа бизнес хийж байсан юм байна. Энэ Яармагийн хорооллыг босгочихъё” гэж хэлээд тэнд аваачиж,  шавыг нь тавиулсан юм.  Тэр дэд сайд Т.Пүрэв­дорж хөөрхий минь бүр юу ч мэдэхгүй. Гурван жил нэг албан тушаалд суух үүрэг­тэй  хүнээс цаашгүй.

Ажлын чадвартай ко­мандыг би 2008 онд бүр­дүүлсэн. Сайншанд дээр Ганбат, Төмөр зам дээр А.Гансүх, 100 мянга айлын орон сууц дээр Ууганбаяр гэдэг чад­вар­тай залуусыг тавь­сан. Үнэн­­дээ манай яамдад чадвартай боловсон хү­чин байхгүй. Яагаад гэвэл сүүлийн 20 жилд МАХН сонгуульд луйвраар гарч, намаа тэжээдэг. Тэ­жээгдсэн хүмүүсээрээ на­маа санхүүжүүлдэг. Жи­шээ нь гэгээн цагаан өд­рөөр нэгийгээ алдаг, улсын банкийг иддэг шүү дээ. Сүүлд нь долдугаар сарын 1-нд таван хүнийг буудаж алуулсан. Үнэн биз дээ. Би алдаа гарга­сан байж магадгүй. Яам­наас мөнгө идээгүй. Яам­ны ажилд хувиасаа ар­ваад тэрбум төгрөг гар­гаад ажилласандаа алд­сан байж мэднэ.  Тэглээ гээд би өр нэхэхгүй. Улсаа хөгжүүлж байна л гэж бодож байна. 

Энэ төрд Монгол Ул­сыг хөгжүүлэх сонирхол алга. Би зөвхөн Хувьсгалт намынхныг хэлээгүй. Энэ парламентын 76 гишүүн дотор МАН-ын талын ги­шүүдээс нэг нэгээрээ над дээр ирээд гаслаад явдаг гишүүн зөндөө бий. Тэд ил ярихаасаа айдаг юм. Тэд “Хэдхэн сайд жорлон дээр суусан ялаа шиг “Ухаа худаг” дээр шавчихсан байна” гэцгээдэг.  Өнөө­дөр намайг ийм барим­тууд дэлгэхээр маргааш улсын нууц задаллаа гээд  ярьж магадгүй. Тэгвэл энэ бичгүүд бүгдээрээ legalinfo.mn гэсэн сайтад байгаа шүү” гэсэн юм.

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ