Author: Ягааны Мөнгөнцэцэг

Байгаль орчин, но­гоон хөгжлийн яамны төрийн нарийн бичгийн дарга Ж.Батболдтой ярилцлаа.

–Төрийн нарийн бич­гийн даргын ажилдаа жинхэллээ. Үүрэг гүй­цэтгэгчээр нэлээд хуга­цаанд ажилласан бо­ло­хоор ажилтайгаа та­нил­цана гэх зүйл бай­гаагүй болов уу?

-Би
бол байгаль орч­ны салбарт шинэ цэрэг биш. Энэ салбарт 20 жил ажилласан учраас ажил­тайгаа танилцана гэсэн ойлголт байхгүй. Өнгөр­сөн хугацаанд бүтэц, зо­хион байгуулалтын хувьд өөрчлөлтийн шинж ча­нар­тай механик ажлууд нэлээд байсан учраас энд анхаарлаа хандуул­лаа. Тухайлбал, байгаль орчны салбарын хоёр агентлаг татан буугдсан. Манай яам чиг үүргийн яам болсонтой холбоо­той улсын үйлдвэрийн хоёр газар байгуулагдсан гэх зэргээр хөдөлгөөнтэй байлаа. Харин одоо бид бодлогынхоо асуудалд орж байна. Засгийн газ­рын мөрийн хөтөлбөр дотор хүний аюулгүй орчинд амьдрах тухай том бүлэг бий. Тэнд бид­ний хийх ажлыг дурайтал бичээд өгчихсөн байгаа. Үүнээс гадна иргэдийн дунд асар их хүлээлттэй асуудал олон бий. Ирэх долоо хоногоос эхлээд тэр асуудлуудаас нэг нэ­гийг ээлжлэн авч бод­логын түвшинд үзэж, шийд­лийг нь оло­хоор зар­­лаж байх болно. Тиймээс хийх ажил их байна.

–Та байгаль орч­ны салбарт хэр удаан ажиллаж байгаа юм бэ?

-Байгаль
орчны иргэ­ний зөвлөл буюу иргэний нийгмийн байгууллагад 20-иод жил ажилласан. Байгаль орчны төрийн ажилд хяналт тавьж, бу­руу байвал шүүмжилсээр ирсэн. Зарим тохиолдолд төрийн бус байгууллагад төрийн байгууллагаас ч давуу зүйлүүд байдаг. Би төр, төрийн бус  бай­гуул­лагын түншлэлийн сал­барт ажилласан. Миний гол хийсэн юм бол төрийн бус байгууллагыг хүчир­хэгжүүлье гэдэг оролд­логыг хийж байлаа. Бай­галь орчны төрийн бус байгууллагуудын хол­боог толгойлж байлаа, байгаль орчны иргэний зөвлөл гэж хэн ч хүлээн зөвшөөрөгдсөн байгуул­лагыг бий болоход хүчин чармайж явсан. Урт нэр­тэй хууль гарахад нө­лөөл­сөн байдаг. Цөмийн хаягдлыг Монголд булш­луулахгүй гэж тэмцэж байв.

–Ногоон хөгжлийн яамыг Монголоо ногоон улс болгохын төлөө ажил­лана гэж хар ухаа­наар бодож болох юм. Үнэндээ чиг үүргийн хувьд яаж ажиллах вэ?

-Ногоон
хөгжил гэдэг бол байгаль экологид халгүйгээр, байгалийн нөөцөд тулгуурлаад ард иргэд, нийгэмд ашиг тус­тай бодлогын загварыг хэлж байгаа юм. Дэлхий нийтээрээ өнөөдрийг хүр­тэл хөгжиж ирсэн заг­вар нь өөрөө өөрийгөө сүйтгэхэд чиглэгдэж бай­сан. Өөрөөр хэлбэл, газ­рын гүнд ороод хуримт­лагдсан нүүрстөрөгч бү­хий нэгдлийг ухаж гар­гаад шатааж энерги бий болгон амьдардаг энэ хэлбэр бол хүрэн эдийн засаг, хүрэн амьдралын хэв загвар. Нефть, нүүрс зэрэг нь агаар бохирдуул­даг, байгаль орчинд хал­тай, уур амьсгалыг өөрч­лөх хэмжээнд хүртэл хор­той шүү дээ. Энэ бол бид­ний бий болгосон эдийн засаг, амьдрал. Дэлхий нийтийн энэ ханд­лагыг өөрчлөх гэж байгаа юм. Бидний гаргаж байгаа энерги нар, сал­хины гэх мэтээр хоргүй байх ёстой. Технологи нь байгаль орчинд ээлтэй, уур амьсгалын өөрчлөл­төд дасан зохицсон заг­варыг ногоон хөгжил гээд байгаа юм. Ой модоо огтлохоо, гол ус бохир­дуулахаа, нүүрс түлэхээ больё л гээд байна. Ногоон эдийн засгийн нэг том үндэслэл нь хэмнэлт байдаг. Жишээ болгоод хэлье. Бид компьютераар юм бичиж, албан бичиг хөтлөхдөө бичгийн цаас­ны нэг тал дээр том үсгээр тарааж бичдэг. Тэгвэл үүнийг хэмнээд үсгийн хэмжээг нэгээр багасгаад, бичгийн цаасны ар өвөр­гүй бичвэл тэр хэрээрээ асар их мод хэмнэж бай­на гэсэн үг.  Энэ хэмжээ­гээ­рээ байгалиа сүйтгэдэг зүйлүүд нь багасна. Ногоон эдийн засаг гэдэг бол ийм өчүүхэн зүйлээс эхэлдэг юм. Монголд ийм санаачилга нь байгаа учраас Ногоон хөгжлийн яамыг байгуулсан юм шүү дээ. Үүнийг хийхийн тулд зөв бүтэц тогтолцоо, судалгаа шинжилгээ хэрэг­тэй байна. Байгаль орчин, ногоон хөгжлийн яам чиг үүргийн яам болс­ны ач холбогдол юунд байдаг гээч. Бусад яамд эдийн засгийн хичнээн ашигтай ажил юм уу тө­сөл хэрэгжүүллээ гэхэд тэр нь байгаль орчинд халтай байвал манай яам хориг тавьдаг эрх дархтай болно гэсэн үг. Үүний төлөө бид явж байна.

–Энэ тухай өмнө нь ч зөндөө ярьдаг байсан. Гэвч та бүхэн энэ өөрч­лөлтийг дөрвөн жилдээ багтаагаад хийж чадах болов уу?

-Чадна.
Энэ сэдвийг Монгол Улсын хувьд олон жил ярьсан байж магадгүй. Гэхдээ шинэч­лэлийн Засгийн газар, шинэ баг, шинэ хүмүүс энэ ажлыг хийе гэж зорьж байна. Хөгжлийн том ханд­лагыг өөрчилнө гэ­дэг бол улс төрийн намын хүсэл эрмэлзлэл байдаг. Түүнээс биш зүгээр нэг мундаг сайд гарч ирээд хийчихгүй л дээ. Ер нь Монголд бүх салбарт суурь шинэчлэл хэрэгтэй болчихоод байгаа юм. Монгол Улсын эдийн за­саг хүн рүү чиглэж байсан бол одоо ногоон эдийн засаг руу шилжинэ гэж шинэчлэлийн Засгийн газар л хэллээ шүү дээ. Өмнө нь байгаль орчны яам гэж байгаль хамгаа­лахаас бусад ажлыг хий­дэг яам байсан биз дээ. Одоо бол тийм биш. Би­дэнд энэ шинэчлэл, өөрч­лөлтийг хийе гэсэн хүсэл тэмүүлэл байна.

–Төрийн нарийн бич­гийн дарга гэдэг төрийн жинхэнэ албан хаагч. Тиймээс улс төрийн намд харьяалалгүй байх ёстой байх аа?

-Хуулиараа
бол тийм. Гэвч бодит амьдрал дээр төрийн нарийн бичгийн дарга нар үргэлж улс­төр­тэй холбоотой явж ирсэн. Аль нэг намын гарал уг­саа­гүй хүн хэзээ төрийн нарийн бичгийн даргаар томилогдож байсан юм. Хууль хэрэгжихгүй байна шүү дээ. Тиймээс төрийн албаны шинэчлэлийг хийх ёстой. Гадаадын орнуудад төрийн нарийн бичгийн дарга төрийн жинхэнэ албан хаагч бай­даг. Төрийн нарийн бич­гийн дарга нь улс төрийн албан тушаалтан байдаг улс зөндөө юм билээ. Үүний аль нь бидэнд чухал вэ гэдгийг шийдэх ёстой. Төрийн алба гэдэг иргэдэд үйлчилдэг ний­тийн алба байх ёстой.

–Таны гарал угсааг яривал АН–ынх. Өмнө нь бол МАН–ынхан тө­рийн нарийн бичгийн дар­гыг төрөөс мөнгө саах албан тушаал бол­гон хувиргаж байна гэ­сэн шүүмжлэлд өртдөг байлаа. Таны хувьд ийм байдлаар ажиллахгүй биз дээ?

-Намын
эрх ашгийг өргөн хүрээтэй ойлгох ёстой. Ардчилсан засагт  ард түмэндээ амласан амлалт бий. АН сонгуу­лийн үеэр “Монгол хүн” гэдэг хөтөлбөр дэвшүүл­сэн. Энэ хөтөлбөрийн ажлын хэсгийн ахлагч байлаа. Одоогийн Зас­гийн газрын дэвшүүлсэн мөрийн хөтөлбөрийг ажил хэрэг болгох тал дээр төрийн жинхэнэ ал­бан хаагч шиг ажиллана. Түүнээс биш намчирхсан улс төрийн үйл ажил­ла­гаа хийхгүй. Хэрэв төрийн албаны хууль өөрчлөг­дөөд төрийн нарийн бич­гийн дарга төрийн жин­хэнэ албан хаагчаас гад­на улс төрийн албан тушаал­тан байна гэх юм бол өөр  хэрэг.

–Тэгэхээр та улс тө­рийн албан тушаалтан байхыг дэмжээд байгаа юм уу?

-Одоо
яригдаж байгаа хуулийн өөрчлөлтийн талаар хэлж байна шүү дээ. Хуучин бол төрийн албыг төрлийн алба бол­го­чихсон байсан. Одоо бол төрлийн албыг төрийн алба болгохын төлөө явж байна.

–Үүрэг гүйцэтгэгч бай­сан төрийн нарийн бичгийн дарга нарт зо­риулсан  шалгуур тавьж байж жинхэлсэн гэдэг асуудал ч мэр сэр яриг­даад байна лээ…

-Мэдэхгүй.
Миний хувьд шалгуур нь өндөр байсан. Төрийн албанд ажилласан туршлагатай, магистраас дээш зэрэг­тэй, англи, орос хэлтэй. Биологийн чиглэлийн мэр­гэжилтэй гэх зэргийн шалгуур байсан. Энэ шал­гуурыг бүгдийг нь хан­гасан.

–Төрийн нарийн бич­гийн дарга бол дэд сай­даасаа илүү эрх мэдэл­тэй гэсэн яриа бий. Та тэр эрх мэдлийг мэ­дэрч байна уу?

-Төрийн
нарийн бич­гийн дарга яамныхаа хүний нөөцийн асуудлыг мэддэг. Хэнийг ажилд авах, хэнд ха­риуцлага тооцох уу гэдэг нь эрхлэх асуудлын хү­рээнд бий. Санхүүгийн асуудлууд төрийн на­рийн бичгийн гарын үсэг­тэй явдаг. Энэ үүднээс нь дэд сайдаас илүү эрх мэ­дэлтэй гэж ярьдаг болов уу. Ер нь төрийн нарийн бичгийн даргын ажил их байдаг юм байна. Гадаад дотоодод яамыг сайд тө­лөөлнө. Хэрэв сайд эзгүй бол төрийн нарийн бич­гийн дарга төлөөлдөг байхгүй юу. Энэ утгаараа төрийн нарийн бичгийн даргын ажил хариуц­ла­га­тай ачаалал ихтэй л дээ.

–Тэгэхээр та бүтцийн өөрчлөлт хэр хийсэн бэ?

-Энэ
өөрчлөлтийг сая ардчилсан Засгийн газар хийсэн шүү дээ. Бодлогын яам байсныг хэрэгжүү­лэгч яам болгож өөрч­лөөд, хоёр агентлагийг нь татан буулгасан байгаа. Миний хувьд нэг л хүнийг ажлаас нь чөлөөлсөн.

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

Битүүний өмнөх өдөр ху­ралд­сан Засгийн газар “Гу­дамж” төслийг хэрэгжүүлэх шийдвэр гаргаж, холбогдох хүмүүст үүрэг өглөө. Энэ хө­төл­бөр ч, Засгийн газрын шийдвэр нь ч цагаа олсон байх аа. Уг нь  монголчууд бараг бүгдээрээ гэр хороол­лын гудамжинд амьдардаг. Төвдөө бол нэрнээс цаашгүй, бараг гудамжсаад байх юм үгүй хот. Манайхны гудамж гэж нэрлээд байгаа гарам гарцыг дэлхийн өндөр хөг­жил­тэй орнуудынхтай харь­цуулбал ичмээр. Хаанаас эхлээд хаана төгсөөд байгаа нь мэдэгдэхгүй. Гэр хороол­лын гудамжнуудыг хар. Ма­шин зөрөхөөргүй нарийхан. Замбараагүй барьсан хашаа бүрийн дундуур мушгирсан  олон зам.  Энхэл донхол гэж тамтаггүй. Явган хүний замгүй учраас хүн, машин нь чих­цэлдэн ааглана. Хэн дуртай нь хогоо хаяж, хаана ч хамаагүй нус шүлсээ хаяна.

Шөнөдөө гэрэл гэгээ тусахыг үзэхгүй.  Гэрэлтүүлэг, чимэглэл огт байхгүй. Төр засгийн хараа хяналт бүр ч байхгүй тийм гудамжнууд манайд бий. Уг нь гудамж бүрийг хороо хорин хариу­цаж, цэвэр нямбай, эмх зам­бараатай байлгах үүрэг хүлээдэг ёстой. Хороо хорин бүхэн хэсгийн ахлагч нэртэй төр засгийн гар хөл болсон нөхдүүдээр ажлаа гүйцэл­дүүлдэг журамтай. Тэд айл бүрээр явж, ард иргэдтэйгээ зөвлөлдөж, нийгмийн ажилд уриалан дуудаж, хашаа хороо, гудамж талбайг нь цэвэрлүүлж, өөрсдөө үлгэр дуурайлал авахуйц байх үүрэг­тэй. Ингэх гэж л төр засаг тэдэнд цөөн ч болов хэдэн төгрөгийн цалин өгч байдаг биз.

Даанч хэсгийн ахлагчид ажлаа олигтой хийдэггүй нь  нууц биш. Энэ нь ч өнөөд­рийн гэр хорооллын гудамж­нуудын байгаа царайнаас харагдах биз. Үнэндээ хо­роо­ны хэсгийн ахлагчаар голдуу нас хэвийж яваа эмэгтэйчүүд “томилогддог” болохоор тэгж яралзтал ажиллах боломж хомс байдаг байх. Нас ахиж яваа тэдэн шиг хүмүүс айл айлын хаалга нүдэж явахаас тээр шааж, аль болох үр хүүхэдтэйгээ халуун дулаан гэртээ аяга цайгаа чанаж уун тухлан суухаа урьтал болго­дог нь мэдээж. Насны эцэст хэн тэр бохир заваан гудам­жинд хог тарьсан бүхнийг цагдаж, хүүхэд залууст ад болохыг хүсэх билээ. Ха­луунд халж, хүйтэнд хөрч гуу жалга дамжин айлаар хэсч явахын чадал тэдэнд үнэндээ байхгүй. Хаа нэг хороогоор орж, даргын амнаас унах үгийг сонсч, өөр хоорондоо хууч хөөрч аваад гэртээ харих ажил хийдэг гэчихвэл буруу­дахгүй. Гудманд танхайрсан нөхдүүдэд “боль” гээд хэл­чихвэл эргээд алуулахдаа тулна. Ийм л хүчгүй хүмүүсийг төр засаг гар хурууныхаа үзүүрт зарж байна.

Тиймээс төр засгийн хяналт гудамжинд байхгүйтэй адил байх нь аргагүй.  Хяналт­гүй гудамжинд хулгай дээрэм гарч,  алуурчин архичид  үүрлэхээс өөр яах билээ. Замбараагүй гудам­жинд хогноос өөр юу хөглө­рөх билээ. Харанхуй гудам­жинд гэмт хэргээс өөр юу гарах юм. Ямар ч харуул хамгаалалтгүй шөнийн цагт  золбин ноход, танхай дээ­рэмч­дийн гарт гудамж тэр чигээрээ шилждэг. Чоно борооноор гэдэг үг жинхэнэ утгаараа гэр хорооллын гудам­жинд үйлчилж байна. Шөнийн битгий хэл өдрийн цагаар ч Улаанбаатар хотод амьдрах, амьд явах баталгаа байхгүй.  Замбараагүй хот төлөвлөлт, эмх цэгц, хөгжил дэвшилгүй энэ гудамжнуу­даас үүдэлтэй. Хаалгаа онгойлгоод угаадсаа цацдаг, гэрээсээ гараад үнсээ хаядаг, гудамжинд явахдаа шүлсээ нулимдаг бүдүүлэг соёл ганцхан  Монголд л үлджээ. 

Энэ бүхнийг халъя гэж сая сэрсэн бололтой төр засаг “Гудамж” гэдэг төсөл хэрэг­жүү­лэхээр болсон тухай эхэнд дурдсан. Төсөл хэрэгж­вэл Улаанбаатар гудамж шиг гудамжтай хот болох юм билээ. Инженерийн шугамд холбогдоогүй хотын бүх газ­рын дэд бүтцийн асуудлыг шийднэ. Гэр хорооллоо дахин төлөвлөж, хаанаас эрсэн олоод очих гудамжтай, орон сууцны хороолол бол­гон босгохоор зорьж зураг төслийг нь гаргажээ. Гудамж бүр гэрлэн дохиотой, гэрэл­түү­лэг чимэглэл элбэг өнгө үзэмжтэй болох юм байна. Харуул хамгаалалт ч дээд түвшинд очих бололтой. Энхэл донхолгүй толийсон замтай.  Хоёр талаар нь ногоон мод тарьж, хаа сайгүй цэцэрлэгт хүрээлэн байгуу­лах гэнэ. Сул шороо бужиг­на­сан тоостой газар хотын хаа­на ч үлдэхгүй цементлэх гэнэ лээ. Хаашаа л харна дугуйн замтай. Автомашин унаад түгжирч бухимдах асуудал тэр үед үгүй болсон байх биз ээ.

Автомашины замаа дагаад явган хүний зорчих замыг энд тэндгүй байгуулж,  цэгцтэй гудамжнууд ярайх аж. “Гудамж” төслийн хүрээнд хотын төвийн хэсгийн авто­замын сүлжээг бүхэлд нь өөрчлөх юм байна. Ингэснээр Улаанбаатар хот ямар ч бай­сан 119  гудамжтай болох дуулдана. Дэлхийн том хотуудын жишиг рүү орж байгаа нь тэр.  Улаанбаатар хотын замын уулзваруудыг шинэчилнэ. Нийтдээ 33 газарт шинээр дөрвөн замын уулзвар хийхээр төлөвлөсөн байгаа юм байна. Гэр хороо­лолд нийтдээ 25 бичил төв байгуулахаар зураглажээ. Тэнд зургаан ширхэг жижиг оврын цахилгаан станц бай­гуулах юм байна. Хотын хаа сайгүй хурдны замууд тави­на. Энэ онд гэхэд л  Баянзүр­хийн товчоо руу хурдны зам тавихаар төлөвлөчихсөн бай­на. Мөн Хандгайтаас Яармаг хүртэл хурдны замтай болох гэнэ. Ер нь 2016 он гэхэд нийслэлчүүд Баянхошуу, Бэлх, Улиастай руу хурдны замаар давхих боломж бүрдэх нь.

Ийм төлөвлөгөөтэй “Гу­дамж” хөтөлбөрийг хэрэгжүү­лэ­хээр зарлиг нь гарлаа. Энэ төсөл гурван дэд бүтцийн хүрээнд хэрэгжинэ. Авто замын сүлжээний уулзваруу­дыг шинэчлэн засах, шинэ зам, гудамжийг бий болгох ажлыг хийхээр “Хотын төв” дэд төсөл байх юм байна. Гэр хороололд шинээр гудамж­ны сүлжээг бий болгож, инже­нерийн дэд бүтцийг цогцоор нь шийдэх “Гэр хороолол” дэд төслийг хэрэгжүүлнэ. Хотын төвийн авто замын ачааллыг бууруу­лах зорилготой “Хурд­ны зам” гэсэн дэд бүтцийг хөгжүү­лэхээр төсөлд тусга­жээ. “Чингис” бондын мөнгөөр энэ төслийг санхүүжүүлэх юм байна. Тиймээс төслийг хэрэг­жүүлэх ажилд зарцуулах мөнгөний авдрыг Н.Батбаяр сайдаар ахлуулсан Эдийн засгийн хөгжлийн яам мэдэж байгаа. “Чингис” бондын мөн­гө түрүүчээсээ манай улсын дансанд ороод ирчихсэн уч­раас хөрөнгө санхүүжилтийн тал дээр санаа зовохгүй байж болох юм шиг байна. “Гудамж” төс­лийг гардан гүй­цэтгэх ажлыг Барилга хот байгуулалтын яам болон хотын захиргаа  хариуцах нь дамжиггүй. Ингээд элдэв саад, тотгор, гачигдал, чирэг­дэлгүй явбал ойрын дөрвөн жилдээ баг­таад дэлхийн хо­тууд шиг жигдэрсэн гудамж­тай болох боломж байгаа аж. Хамгийн гол нь ярих биш ажлаа хийж эхлүүлэх нь чухал байна. Зөвхөн төр засгийн гарыг хараад суух биш, айл өрх, иргэн бүр өөрсдөө сэтгэл гаргаж, ажлын бригад болон хэсэг бүлгээрээ нэгдэж зүтгэ­вэл “Гудамж” төслийн явц хурдан байж, нүд ирмэхийн зуур бид шинэ хоттой болох нь гарцаагүй. Иргэн бүр өөрс­дийнхөө гараар өөрсдийн хотыг бий болгох ёстой. Хүн өөрийн гараар бүтээсэн зүйлээ хэзээ ч сүйтгэдэггүй. Тэр бүтээн байгуулалт мөн­хөд үргэлжилдгийг санах хэрэгтэй. Тэгэхээр гудамжтай Монгол болохын тулд сайхан ярих биш ажлаа эхлүүлж, хийх л үлдлээ.

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

 

 

МАН-д нэлээд бу­жиг­наан болох шинжтэй. За­луучууд нь намаа ши­нэч­лэх аян өрнүүлж зо­ригтой хөдлөх юм шиг байна. Сүү­лийн 20 жил намын удирд­лагаас буул­гүй төрийн өндөр албан тушаалуудад суудал сэл­гэлгүй очсон улиг болсон хэдэн дарга нараасаа салахын түүс болчихсон яваа аж. Тий­мээс тэд аль зунаас хэсэг бүлгээрээ нийлж Ардын жигүүр, Ардын дугуйлан, Шинэ үе, шинэ бодлого гэх мэ­тийн нэртэй олон янзын холбоо, бүлгэм байгуулан ажиллаад эхэлсэн билээ. Саяхан тэд албан ёсоор хамтран  хуралдаж на­маа яаж шинэчлэх та­лаар ярилцсан тухай хэв­лэлүү­дээр тодорхой гар­сан. Оли­гархи хэмээн цоллуулдаг хэдэн нөхөр Ардын намын нэр хүн­дийг шороотой хут­гаж, шат шатны сонгуулиу­дад ялагдал хүлээлгэсэн гэж залуучууд үзэж бай­гаа юм байна. МАН-ыг юу ч биш болгож хувиргаад бай­гаа энэ нөхдүүдийг зайлуулахгүй бол Ардын нам цаашид ч  сэхэл авах­гүй, улам доройтно хэ­мээн ярилцжээ. Тиймээс нэн даруй намаас зай­луулах шаардлагатай хүмүүсийн нэрсийг жаг­сааж, мэдэгдэл хүргүү­лэхээр болсон гэнэ. Тэд­ний нэртэй хамт Бага хурлыг яаралтай хурал­дуулж, Их хурлын товыг гаргах шаардлагыг хав­сар­гаж Удирдах зөвлөл­дөө өгөхөөр шийдсэн юм бай­на. Тэднийг ийм хатуу ши­рүүн үгтэй шаардлага хүр­гүүлэх болсныг мэд­сэн дарга нар нь “Та муу сайн бааснууд ингэх бо­лоогүй шүү” гэх мэтээр элдвээр дарамталсан бо­лол­той.  Ямартай ч МАН-ын залуус удирд­ла­гууд­даа шаард­ла­гаа өгөхөө түр азнасан байна.  Ха­туу ширүүн үгээ зөөл­чил­дөг юм уу хэмээн эргэл­зэж, эхний хувил­ба­раар бичсэн шаардлагаа хав дарчихсан суугаа су­рагтай.

Гэхдээ тэд дарга нар­таа хэлж зүрхлэхгүй бай­гаа үгээ нийслэлийн МАН-ын дэд дарга Ш.Сай­хан­самбуугаар дайл­га­жээ. Ш.Сайхан­сам­буу сонинд өгсөн ярилцлагадаа “Жи­рийн гишүүд хамгийн тү­рүүнд Ц.Нямдоржийг болио­сой гэж хэлж байна. Дараа нь С.Баяр, Сү.Бат­болд нарыг нэрлэсэн. Намын ерөнхий нарийн бичгийн дарга Г.Занданша­тарыг болиоч гэж хэлүүл­сэн. Т.Бадамжунай, Ц.Мөнх-Оргил, Д.Оюунхо­рол нарыг одоо боль, та на­раас залхаж байна гэ­сэн. Д.Лүндээжанцан, Д.Дэм­­бэ­рэл хоёрыг тэтгэ­вэр­тээ гарч байгаа байх, дахиж сонгууль энэ тэр гэж ирэх­гүй байлгүй гэцгээж бай­на лээ. У.Хүрэлсүхийг бас нэрлэж байсан. М.Энх­болдыг намаас яваа­сай гэж хэлж байгаа. Энэ үгийг намайг албан ёсоор дам­жуулж өгөөч гэснийг нь хэвлэлээр ил тод зарла­чихъя. Тэр хү­мүүс өөрс­дөдөө дүгнэлт хийг. Намын буянаар олон жил Их ху­ралд суу­лаа. Олон ч албан ту­шаалыг ээлж дараалан хашлаа. Одоо тэгээд нас сүүдэр нь ч нэлээд явчи­хаж. Тиймээс болиоч гэж хэлж байгаа юм” гэсэн байх юм. Эндээс үзвэл УИХ-ын гишүүн асан Ш.Сай­хан­сам­буу за­луу­чуудтайгаа нийлж, дарга нараа түлхэн уна­гах аянд нэгдсэн бо­лол­той. Мэ­дээж өнгөрсөн УИХ-ын сонгуульд нэр дэвших боломж олгоогүй дарга нартаа өширхөж байна гэж түүнийг хардах үндэс­тэй. Ямартай ч МАН-ын залуу­чууд зай­гаа тавьж өгөхгүй, намын нэрийн өмнөөс юм бол­гон дээр завьжлаад бай­гаа ахма­дуу­даа хажиг­лаад эхэл­лээ. Муу нэртэй дээрх ахмадууд Ардын намыг ард түмэнд авли­гачдын нам болгон ха­руулж бай­на. Тиймээс цэвэрлэгээ хийж, МАН-ыг шинэ ша­танд гаргах цаг болсон гэдэг шийдвэрт хүрээд байгаа гэнэ.

Залуучууд Ардын намд нүүрлэсэн булхай луйврыг өнөөдрийг хүр­тэл авч ир­сэн дарга нар­тай нь хамт үгүй хийнэ хэмээн төлөвлөж байгаа юм билээ. Өнгөр­сөн хуга­цаанд Ардын нам аль  ч шатны даргаа, Удир­дах зөвлөлөө сонгохдоо  ги­шүүдийг хайрцаглаж, урь­даас тохироо найраа хийдэг байсныг өөрчлөх гэнэ. Намын толгойд мөн­хөд хадагдчихсан юм шиг хэдэн дарга нар өөрс­дийн­хөө хүмүүсээр Бага хурал, Их хурлын төлөө­лөгчдийг бүрдүүлж, өөрс­дийнхөө төлөө гар өргүү­лэн солиг­дохгүйгээр байнга сон­гогддог байс­ныг зогсоо­хоор зориг­ложээ. Шударга шинэ зарчмаар Ардын намын­хан энэ удаагийн Бага хурал, Их хурлаа хурал­дуулж, намын даргаа өөрч­лөх ёстой гэсэн байр суурьтай байгаа аж. Ардын нам зангарагтай сөрөг хү­чин байж чадал­гүй, АН-д дээрэлхүүлж, парла­мен­тад бүлгээ ч байгуулж дөн­гөлгүй өч­нөөн сар явсан нь намын дарга, удирд­ла­гуудын олхиогүй бай­дал­тай хол­боотой хэмээн дүг­нэжээ. Ийм учраас МАН-ын за­луус зоригтой шинэчлэл хийж, олигархижсан дарга нараасаа салж, шинэ МАН-ыг бий болго­хын тө­лөө ширүүхэн тэм­цэл эхлүүлж байгаа бо­лол­той.

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

УИХ–ын дарга асан, УИХ–ын гишүүн Д.Дэмбэрэлтэй ярилцлаа.

–Та өмнөх дөрвөн жилд УИХ–ын даргаар ажилласан. Харин энэ удаа танай нам олонхи болж чадаагүй. Нам сон­гуульд ялагдсаны шалтгааныг юутай хол­бож байгаа вэ?

-Сонгуульд
олонхийн санал авч чадаагүй нь хэд хэдэн томоохон шалт­гаантай гэж үзэж байгаа. Өмнөх дөрвөн жилд  УИХ,  Засгийн газ­рын зүгээс хийсэн ажил их байсан. Лав ард түмэн төр засгийг юу ч  хий­сэнгүй гэж  хэлээгүй.  Тэ­гэхээр ямар ч байсан МАН ийм шалтгаанаар ялалт хүлээгээгүй нь. Ха­рин цэвэр улс төрийн шинжтэй асуудлуудад анхаарал нь суларсан учраас сонгуульд ийм үр дүн үзүүллээ гэж бодож байна.  Жишээ нь намын сүүлчийн их хурлаар бид  ардчилсан социалист үз­лээ нийгмийн ардчилал болгон өөрчилсөн. Үзэл баримтлалдаа тодотгол хийсэн. Гэвч үүнийгээ олон нийтэд ойлгуулж чадаагүйгээс чухам яаж шинэчлэгдсэн, ямар улс төрийн хүчин болсон нь тодорхойгүй байлаа. Үүнээс болоод манай намын дотоод үзэл ба­римтлал нэгдмэл байх чанар сулдсан. Улс тө­рийн байгууллагын то­дор­хой үзэл бодол, онол зарчим нь эвлэлдэн нэгдсэн намын гишүүдийг гагнан барьж нягтруулж байдаг зүйл л дээ. Гэтэл тэр гагнаас сулдсан гэж би хэлэх гээд байна. Сүү­лийн үед нийгмийн гэдэг нэр зүүлгэх ойлголт газар авсан байна. Төрийн албыг нийгэмд үйлчлэх л утгатай юм чинь нийтийн гээд хэлчихье гэсэн байд­лаар өнгөц хандаад ч байх шиг. Манай улс тө­рийн намууд өөрийн үзэл бодлыг тодорхой бол­гохын оронд ард түмэнд ая тал зассан, хоосон амлалтууд өгдөг болсон нь сонгуулийн хөтөлбө­рөөс тодорхой харагддаг шүү дээ. Эндээс төр бол зөвхөн ард түмэнд үйл­чилдэг гэсэн туйлширсан ойлголт газар авч байгаа юм. 

–Сүүлд тодотгол хий­сэн бодлогын өөрч­лөлт буруу байсан гэх гээд байна уу?

-Манай
нам үзэл онол, арга барил, цаг үедээ тохирсон үйл ажил­лагаагаараа бус­даа­саа ялгарч байх ёс­той. Ийм учраас манай намын бодлого, зарч­мууд өнөөгийн шатанд нэг талдаа хэлтийсэн.  Сонгуульд ялагдсан энэ байдалдаа дүгнэлт хийж шинэ арга барилаар ажил­лах ёстой. Ийм дүгнэлтийг Ардын нам л хийж чадна. Яагаад гэвэл манай нам бол 200 мянга гаруй гишүүнтэй, ард түм­нийхээ дотор ажиллаж байгаа оюуны чадав­хи­тай хүмүүс олонтой.

–Дараагийн шалт­гаан нь?

-XXI зуун шинжлэх ухаан, техникийн ололт дэвшлийн замаар ява­хаас өөр аргагүй. Шинж­лэх ухаан техникийн дэвш­лийг хэн илүү их мэдэрч, хэн энэ хандла­гыг зөв чиг баримжаагаа болгож ажиллаж чадна тэр улс төрийн хүчин ний­гэмд үнэлэгдэж сонгогч­дын санал авах болно. Гэтэл өнгөрч байгаа жи­лүүдэд манай намын явуулсан арга ажиллагаа хоцрогдсон бай­на. Жи­шээлбэл, интернет, ца­хим хуудсуудтай ажил­лахдаа Ардчилсан нам илүү байсан гэдгийг залуу үеийнхэн болон сэхээт­нүүд цөмөөрөө харж бай­гаа. Түүгээр ч барахгүй одоогийн энэ телевизүү­дийн 70, 80 хувь нь Ард­чилсан намын талд үйл­чилдэг, сурталчилдаг, дэмждэг хандлагатай бол­чихсон байгаад ма­най нам дүгнэлт хийх ёстой шүү дээ.

Мэдээлэл тех­но­ло­гийн эрин ирчихсэн өнөө цагт сонгуулийг авто­мат­жуулсан системээр явуу­лах нь зүйн хэрэг байсан. Бид Сонгуулийн хууль­даа ч үүнийг тусгасан нь үнэндээ дэвшил байлаа. Тиймээс манай нам тех­никийн дэвшилд өөрс­дийн хүмүүсээ бэлтгэж, зохион байгуулах байтал техникээсээ айсан. Юм л болбол энэ хэрэггүй, ма­шинаар тоолох нь бул­хайны үүр гэсэн байд­лаар эсэргүүцэж ханд­сан. Энэ нь Ардын намыг тех­ник технологийн дэв­шил­тэй хамт хөл нийлүүлэн, шинжлэх ухааны дэв­шил­­тэт ололтуудыг нэвт­рүүлэх замаар улс орныг удирдах чадамж дорой гэдгийг харуулсан.

–АН техникийн дэвш­лийг ойлгож, хүлээж авснаараа давуу байж чаджээ…

-Сонгуульд
автомат­жуул­сан систем ашиглах асуудал чухалд тооцог­дож байгаа шүү дээ. Учир нь 2008 оны долдугаар сарын 1-нд болсон үйл явдал бол сонгуулийн булхай луйвраас болсон  гэж байгаа. Үүнд дүгнэлт хийгээд манай нам ерөө­сөө сонгуулийн саналыг гараар  тоолох нь булхай луйврыг үндэс болж бай­на. Тиймээс саналыг тех­никийн дэвшил ашиглан тоолох хандлага руу орох хэрэгтэй гэдэг зөв ший­дэлд хүрсэн. Ингээд л Сонгуулийн хуулийг ши­нэчлэн баталчихаад да­раа нь өөрсдийнхөө зөв гаргасан шийдэлд эргэл­зэж эхэлсэн.  МАН-ын сонгуульд ялагдсан да­раа­гийн шалтгаан бол менежменттэй хол­боо­той. Менежментийн асуу­дал дээр сүүлийн 20 жилд манай намд ямар ч дэвшил гараагүй л дээ. Бидний ажлын гол хэл­бэр бол нэр дэвшигч сон­гогчидтой уулзах. Манай намын гишүүд болон дэм­­жигчдийн аль аль нь  түү­нийг л шаарддаг.  Ингээд уулзалтад  хүн цуг­луу­лахын тулд ухуулагч, ша­дар туслах нь хамаг цагаа бардаг. Эцэст нь зөвхөн өөрсдийнхнийгөө цуг­луулж алга ташуулдаг. Энэ нь нийгэмд гарсан дэвшлүүд, хүмүүсийн сэт­гэхүйд байгаа бо­лом­жуу­дыг шүүн тунгааж үзэх­гүйгээр менежмент хийж байгаа гэсэн үг. Тэ­гэхээр дараагийн сон­гуульд энэ менежментийг өөрчилж, өөр зүйл бо­ловс­руулах хэрэгтэй.  За тэгээд сонгуульд амжилт­гүй дүн үзүүлсэн да­раа­гийн шалтгаан  мөнгөний асуудал шүү дээ.

–Мөнгөтэй хүмүүс нэр дэвшүүлсэн гэж үү?

-Мөнгөтэй
хүнийг нэр дэвшүүлэх тухай асуудал зөвхөн Ардын намд бай­гаа юм биш. Нөгөө та­лаар мөнгөтэй хүн бол­го­ныг буруу талаас нь ха­рах хэрэггүй. Сонгуульд мөнгөтэй хүн нэр дэв­шүүл­лээ гэдэг утгаар яриад байгаа юм биш.

Ер нь мөнгө гэдэг зүйл намуудын үйл ажилла­гаанд маш муу нөлөө үзүүлсээр ирлээ. Нэр дэв­шигчид мөнгөөр цохиод гарчих гэсэн ойлгол­тон­доо хөтлөгдөх явдал гар­даг.Тэр үзлээсээ салж чадахгүй байна. Бид Сон­гуулийн тухай хуулийг бараг дөрвөн жил хэлэл­цэж байж  баталсан.  Ин­гэхдээ сонгуулийн үеэр гардаг авлигыг хаахтай холбогдсон 100 гаруй заалт оруулсан байгаа.  Үнэндээ сонгуулийн үеийн авлига улстөрч­дийн ёс зүйг дорой­туул­даг шүү дээ. Энэ нь тө­рийн нэр хүндийг уна­га­даг хортой. Энэ хуулийг гаргавал манай нам хэцүү байдалд орно гэдэг ч юм уу эсвэл нэр дэвших хү­мүүст хортой гэсэн ашиг сонирхол харсангүй. Мон­­голчуудын эрх аш­гийн төлөө, эрүүл засаг­лалын төлөө ажиллах үүрэгтэй УИХ-ын дар­гынхаа хувиар асуудалд хандаж, энэ хуулийг бат­луулсан юм. 

Мөнгөтэй хүмүүсийн тухайд бол улс төрд орол­гүй л яахав. Гэхдээ улс төрийн эрхийг мөнгөний эрхтэй нэгтгэх байдлаар явж байгаа зарчмыг олон нийт аль ч намуудын ту­хайд таашаахаа болино. Энэ бол зөвхөн манай намд байгаа асуудал биш. Өмнөх парла­мен­тын үед бид Сонирхлын зөрчлийн тухай хууль гаргасан.

Энэ хуулийг хэр баргийг пар­ламент тийм амар гаргадаггүй юм шүү. Америкийн парламент гэхэд л энэ тухай маш олон жил ярьж байж хууль баталсан байдаг. Нийг­мийг цэвэршүүлэх агуулгатай­гаа­раа энэ хууль их ач холбогдолтой. Тиймээс одоо улстөрчид үүнийг анхаарч, нам нь ч хуулийн хүрээнд ажиллах ёстой. Ёс зүй, сонирхол, зан суртахууны доройтолтой нам явахгүй. Гэтэл одоо улс төрийн намууд хуулиар тавигдсан шаард­ла­гуудтай хөл нийлэхгүй догонцож явна уу гэж бодогдох юм. Улстөр­чид сонгуулийн үед мөнгө цацаж бай­на. Дараа нь парламентад сон­гогд­вол мөнгөнийхөө “шархаа” нөхөх гэж зүтгэж байна. Мөнгө, улс төрийн эрх хоёрыг нэгтгээд мо­но­поль байдлын зарчмаар явсан нь ард түмэнд таалагдаагүй учраас сонгогчид ийм дүн тавьчихав уу гэсэн бодол надад бий. Үнэндээ манай нам хэнийг сонгуульд нэр дэвшүүлэх вэ гэдэг дээр сайтар урьдчилж бэлтгээгүй.

–Намын нэрээ сольсноос болж МАХН гэдэг өрсөлдөгч гарч ирээд санал хуваачихсан тал бий байх?

-Намын нэр сольсон явдал бол сонгуульд нөлөөлсөн. Гэхдээ ми­ний хэлсэн дээрх том том хүчин зүйлүүдийн дэргэд туслах чанарын л нөлөөлөл. 1990 онд манай нам дангаараа засгийн эрх барих Үнд­сэн хуулийн заалтаас санаачил­гаараа татгалзсан. Энэ бол зо­риг­той шийдэл байлаа. Тэгээд на­муудыг дахин бүртгүүлье гэсэн нь мөн л зоригтой шийдэл байсан. Ингэснээр улс төрийн бүх нам ижил гараанаас эхлэх боломж нээгдсэн гэсэн үг. Манай нам Дээд шүүхэд дахин бүртгүүлэхдээ то­моохон материал бэлтгэж өгсөн байдаг. Энэ үед надаас санал авч байлаа. Тэр материалд манай  нам бол МАХН ч мөн, Ардын Нам ч мөн гэж заасан. Гэвч сүүлд МАХН гэдэг нэрийг өөр намд олгохдоо чухам үүнийг юу гэж ойлгосон учир битүү­лэг хэвээрээ байна.  Ер нь бол аливаа нам нэрээ сольсноор сайн үр дагаварт хүрээгүйг социалист орнуудын коммунист, ажилчны намуудын туршлага бэлхнээ ха­руул­сан. Яахав манай намын хувьд нэрээ цоо шинээр солиогүй, уугуул нэрээ сэргээсэн гэдэг утгаар үр дүн нь арай өөр байх болов уу гэж бодож байлаа. Тэгээд нэрээ сэр­гээхдээ намын анхан шатны бай­гууллагууд болон нийт гишүүдийн дунд хэлэлцүүлж, санал асуусан. Хэлэлцүүлгийн дүнг Удирдах зөв­лөл дээр сонсоход гишүүдийн 85-аас доошгүй хувь нь дэмжсэн гэд­гийг мэдээлсэн.Дараа нь намын их хурлаар хэлэлцэхэд хуралд оролц­сон мянган төлөөлөгч бараг 100 хувь уугуул нэрээ сэргээхийг дэмж­сэн шүү дээ.Тэгэхлээр нь нэрээ сэргээх шийдвэр буруу биш юм байна гэж бодсон. Харамсалтай нь сонгуулийн дүн бидний бодож, шийдвэрлэснээс өөр гарсан. Учир нь сонгогчдын бараг 20-иод хувь нь МАХН-д саналаа өгсөн байв. Тэ­гэхээр намын их хурал, Удирдах зөвлөл хуудуутай мэдээлэлд үн­дэс­лэн тухайн үед цагаа олоогүй шийдвэр гаргав уу даа гэсэн бодол хааяа төрдөг. Гэхдээ намынхаа уугуул нэрийг сэргээсэн нь тийм ч буруу санагддаггүй. Энэ нэр ялгаа­гүй л бидний өмч.

–Хувьсгалт нам гэдэг нэрийг сэргээгээд явсан хүмүүсийг тухайн үедээ түлхэх хэрэггүй. Арай өөрөөр хандах хэрэгтэй байж гэсэн бодол танд төрдөг үү?

-Манай намд харьцангуй нэр төртэй байсан гишүүд явж, МАХН-ын сэргээх болсон зэрэг нь удирд­лагын арга барилтай холбоотой. Гишүүдийг ялгаварласан байд­лаар хандах хандлага үнэндээ манай намд бий. Өөртөө талтай, талгүй гэсэн байдлаар боловсон хүчнээ ялгаж, залуу, хөгшин гэдгээр нь ангилж салгах үзэгдэл ажиг­лагддаг. Энэ бол улс төрийн намд байж болшгүй үзэгдэл. Гэсэн хэдий ч ийм үзэгдлүүд манай намын гишүүдийн нүдэн дээр болж бай­гаа. Тиймээс намаа шинэчлэх шаардлага бий.  Намын дотоод ардчиллын хэм хэмжээг нэмэг­дүү­лэх шаардлагатай.

–Сонгуулийн дараа танай намын дарга нар, Удирдах зөв­лөл саналаараа ажлаа өгсөн. Гэхдээ энэ нь хангалтгүй гэж үзэх хүмүүс бий. Тэднийхээр бол та нар УИХ–ын гишүүнээсээ татгалзах байсан болов уу?

-Наадах чинь туйлширсан са­наа юм. Ялангуяа манай намыг улам хагалах, чадавхийг нь сул­руулах талаар гадаад талаас нь шалтаг хайж байгаа явдал. Дээр нь нам дотор ч ийм санаа гаргагчид байхыг үгүйсгэхгүй Эрх мэдлийн төлөө хөөцөлдөх явдал бол али­ваа намыг амаар нь шороо үм­хүүлэх аюултай. Улс төрийн ха­риуцлага бол манай намын дүрэмд заасан хэм хэмжээгээр явагдана. Санаан зоргоор хариуцлага тооц­но гэдэг бол буруу. Ийм дураараа авирлах явдал 1990 оноос өмнө манай намд байсан зүйл. Сонгуу­лийн дараа манай намын дүрэмд заасны дагуу Удирдах зөвлөлийн гишүүд нийт бүрэлдэхүүнээрээ огцорсон шүү дээ. Энэ бол хариуц­лага хүлээсэн хэлбэр мөн. Гэтэл намын дүрэмд байхгүй арга хэм­жээ, хариуцлага нэхээд байх нь зохимжгүй.  Хариуцлага тооцно гэж хашгирч заналхийлэх нь угаасаа ардчилалгүй “захиргаадах нам”-ын хэлбэр юм.

–Улс төрийн одоогийн нөхцөл байдал руу хоёулаа яриагаа хандуулах уу?

-Одоогийн улс төрийн нөхцөл байдлын тухайд яах вэ. Сонгуу­лиар арай олон суудал авсан АН эрхийнхээ хүрээнд бусад намууд­тай хамтарсан. Гэхдээ нэн зохис­гүй байдлууд сүүлийн үед ажиг­лагдах боллоо. Энэ асуудлаар би Монгол Улсын Ерөнхийлөгчид захидал илгээсэн. Парламентын ардчилсан ёсыг гутааж болзошгүй, урьдын ололттой зүйлээс ухарч магадгүй үзэгдлүүд ажиглагдаж байна. Жишээ нь, анхнаасаа чуул­ганы хуралдаанд тангараг өргөсөн гишүүдийн 36 хувийг оруулахгүй­гээр УИХ-ын даргаа томилсон. Нэг удаагийн сонгуулиар олон суудал авснаа монополь эрх авсан мэтээр загнаж болохгүй. Дараагийн сон­гууль бидний аль алиныг хүлээж байна шүү дээ. Хагас жилийн турш УИХ дахь цөөнхийн бүлгийг зөв­шөөрөхгүй явлаа. Энэ хооронд дураараа авирлаж, өөрсдөдөө зориулсан хуулиудыг баталж гар­га­лаа. Эрх баригч улс төрийн хүчин өөрийнхөө өрсөлдөгчийг хүлээн зөвшөөрөхгүй байна гэдэг нь олон улсын парламентын анхаарлыг татахаар зүйл. Гадаад талд бид­нийг “За энэ Монгол чинь буруу тийшээ хазайгаад эхлэв үү дээ” гээд харж байгаа. Зөвшилцөөн гэдэг бол парламентын амин сүнс. Өнгөрсөн дөрвөн жилийн хуга­цаанд парламентыг удирдаж явах­даа улс төрийн тогтвортой байд­лыг хангахын төлөө ажилласан. Парламент улс төрийн тогтвортой байдлыг хангаж, хамтарч ажиллаж чадсаны хүчинд эдийн засаг тогт­вортой өсч, төсвийн хөрөнгө мөнгө нэмэгдсэн юм шүү. Энэ нь  зөвхөн парламентын ардчилал төдий зүйл биш Монгол орны эв нэгдэлд  хэрэгтэй байсан. Парламентад байгаа бүлгүүд хоорондоо зөвшил­цөж учраа олох ёстой шүү дээ. Бие биенийхээ эсрэг сөргөлдөөд, нэг нь хүч түрээд байвал гаргасан шийд­вэр нь үнэн магадтай юу гэдэг эргэлзээтэй болж эхэлнэ. Энэ эргэлзээ аливаа шийдвэрийн хү­чийг сулруулдаг. Ийм байдал хэнд ч ашиггүй. Засгийн газрыг бүр­дүүлэх асуудал дээр ч бид өөр байр суурьтай байсан. Сайд нараа парламентаас бүрдүүлээд байгаа нь буруу гэдгийг мэдсээр байж гөжүүдэлсэн.

–Сонгуулийн дараа МАН цөөнх болсноо хүлээн зөвшөөрч чадахгүй байсан уу намынхаа хурлыг хийгээд төрийг ажлыг хаяад явсан. Уг нь төрөө хүнд­лээд анхнаас нь хуралдаа суу­чихсан өнөөдөр ийм эргэлзээтэй зүйлүүд гарахгүй байсан юм биш үү?

-Эрх мэдлээ өгөхгүй хүлээлгээд байя гэсэн тийм бодлого Ардын намд байгаагүй болов уу. Яахав Бага хурлаа хийгээд асуудлаа шийдчихье гэсэн юм байсан л даа. АН “Шударга ёс” эвсэлтэй зөв­шилцөж байна гээд бараг хоёр долоо биднийг хүлээлгэсэн юм шүү. Тэгээд  долдугаар сарын 21-ний орой тэр хоёр гэнэт зөвшил­цөөд гарын үсгээ зурчихлаа гэсэн. Ингээд шууд л чуулганаа хурал­дуулах юм болсон. Дөнгөж гарын үсэг зуралцсан болчихоод юу юугүй яаран сандран чуулган хурал­дуулна гэж байх уу. Гэхдээ тэр өдрийн чуулганыг би удирдсан шүү дээ. Тэгэхдээ хоёр шаардлага тавьсан. “УИХ-ын даргыг сонгох­доо парламентад суудал авсан намуудтай зөвшилцөх хуультай. Зөвшилцөөнөө хий” гэсэн. Хоёр том намын төлөөллийн нэг нь чуулганд ороогүй байхад би нэг талд нь үйлчлэх ёстой байсан гэж үү. Тэр орой  АН Ардын намд зөв­шилцөх бичиг гэсэн цаас аваачиж өгсөн байсан. Ингээд бид дотоод­доо “За тэртэй тэргүй олон суудал авсан нам УИХ-ын даргад хүнээ дэвшүүлдэг жамтай. Бид ч ингэдэг л байсан юм чинь. З.Энхболдыг нь дэмжээд явуулчихъя. Гэхдээ ямар ч байсан эхлээд шинэ даргынхаа царайг харж уулзчихаад чуулган­даа орж дэмжье” гэж ярьсан юм шүү. Тэгээд нэр дэвшигч З.Энх­болдтой манай бүлгийн гишүүд уулзах хүсэлт тавьтал АН өөдөөс “Ялагдсан намын гишүүдтэй ма­най нэр дэвшигч уулзана гэж ямар юм байдаг юм” гэдэг байгаа. Энэ нь З.Энхболдыг дэмжье гээд тохир­чих­сон байсан манай бүлгийн гишүүдийн санаа бодлыг эргүү­лээд хаячихсан шүү дээ.

–Хамгийн ахмад настай ги­шүү­ний хувьд намын эрх ашгийг нэг удаадаа хөсөр хаяж, хуулиа дээдлээд чуулганаа даргал­чи­хаж болоогүй юм уу гэдэг шүүмжлэл таныг дагасан шүү?

-Би Ардчилсан намын нөлөө­ний хүн биш. Парламентад суу­далтай намуудын аль алиныг хуралд оролцуулах зарчмын шаардлагаа тавина. Хэн ч гэсэн тэгнэ биз дээ. Надаас өөр хүн байсан бол Ардчилсан намд үйлч­лээд явах байсан юм байлгүй. Гэхдээ би бол Дэмбэрэл шүү дээ. Тэр үед Ерөнхийлөгч надтай уулз­сан юм аа. “Та ороод чуулганаа даргалчих. Би танд бараа болъё. Цаад ялсан намын нөхдүүд чинь даргаа томилох гээд байна” гэсэн л дээ. Тэгэхэд нь “Бүх зүйл хууль номынхоо дагуу явах учиртай. Цаадуул чинь зөвшилцөөнөө хийж дуусаагүй юм билээ. Тийм учраас парламентад суудалтай нэг нам нь хуралд орохгүй гээд байна. Пар­ламентын гишүүдийн 36 хувь нь хуралдаа суугаагүй, хууль номын бус зүйлийг  та бид хоёр дөгөөгөөд хурлыг нь явуулж байвал ард түмэн юу гэж ойлгох юм. Ийм тө­рийн өндөрлөгүүд байх уу гэж хүмүүс хэлнэ. Тиймээс та эхлээд намуудын дарга нартайгаа уулзаж учрыг нь тунгаасан нь дээр байх” гэж хэлсэн юм шүү. Тэгээд Ерөн­хийлөгч намын дарга нарыг дуудаж уулзсан. Ингээд би чуулганы ху­ралдаанд түр завсарлага өгснөө зарлаад лхагва гаригт 10.00 цагаас хуралдуулъя гэж цагаа тодорхой болгоод Ерөнхийлөгчтэй тохир­сон. Тэгтэл үүнийг ойшоогоогүй чуулганыг хуралдуулж, УИХ-ын даргыг сонгосон. Гэхдээ Ерөнхий­лөгч тэгж шийдсэн гэж би бодохгүй байгаа.

–Сүүлийн үед Засгийн газар олон шийдвэр гаргаж байна. Сайтад сэтгэгдэл бичигчдийг буцах хаяг, буух эзэнтэй болгох гэнэ. Кабелийн телевизүүдийг хаах тухай ч яриад эхэллээ. Иргэдийн газрыг булаах тухай хууль ч санаачилж байх шиг. Энэ нь ардчилсан зарчимд хэр нийц­тэй юм бол?

-Иргэдийн газрыг булааж авна, кабелийн телевизийг хаана, сай­туу­дын сэтгэгдлийг хянаж хязгаар­лана л гэх болж.  Лениний музейн барилгыг ч эзэмшигчтэй нь ярилгүй шууд булааж авах тухай яриад эхэлсэн байна лээ. Лениний му­зейн байр  бол олон нийтийн өмч. Тэнд төсвийн мөнгөөр нэг их зүйл хийгээгүй санагдаж байна. Харин ЗХУ-ын Коммунист намын тус­ламжаар их юм хийсэн байх. Гэтэл түүнийг төр засаг хүчээр булаагаад авч болохгүй шүү дээ. Энэ мэт­чи­лэн хүч хэрэглэсэн олон шийд­вэ­рийг Засгийн газар гаргаад эхэл­лээ. Одоо биднийг яагаад буйдан­тай суулт хийснийг ойлгож байна уу. Ийм хүч түрсэн зүйлүүдийг эхнээс нь тэвчиж чадаагүй, аргаа барахдаа тийм алхам хийхдээ тулсан юм. Бид муухай харагдаж байснаа мэдэж байгаа. Гэвч хүчир­хийллийн эсрэг зогсох үүнээс өөр арга бидэнд байгаагүй. Засаг төр хүч түрсэн аргаараа өөр олон асуудлыг шийдэх гэвэл цөөнхийн үүргээ гүйцэтгэж Цэц, шүүх юу байдаг юм, тэр бүгдэд хандана.  Болохгүй бол дахиад буйдантай жагсаалаа хийнэ шүү дээ.

Үнэндээ Үндсэн хуулиар ол­гогд­сон үндсэн зарчимд хар­шил­сан зүйлүүдийг АН хийгээд эхэл­лээ. Бид  олон нийтийн болон иргэний өмчийг халдашгүй байна, хүний эрх эрх чөлөөг дээдэлнэ гэдгээ Үндсэн хуульдаа тусгачих­сан. Гэтэл АН Үндсэн хуулиа үл хүндэтгэж байна. Ардчиллын үнд­сэн зарчим болох иргэдийн өмчлөх эрхэд бүдүүлгээр халдаж эхэлж байна. Энэ нь зөвхөн эхлэлийн шатандаа байна. Цаашаа гүнз­гийрч, шийдвэрүүдээ хэрэгжүүлээд эхэлбэл юу болох нь ойлгоход бэрх байна шүү дээ.

–Ардын намыг засаг барьж байх коммунистууд эрх чөлөөг боомилж байна гэдэг шүүмжлэл байнга гардаг байлаа. Харин одоо АН гараад ирлээ гэтэл…

-Улс төрийн өрсөлдөгч намууд манай намд коммунистууд гэдэг ерөнхий нэр өгдөг. Үнэн хэрэгтээ коммунист гэдэг чинь сонгодог утгаараа манайд байгаагүй. Манай намын удирдлагууд 1921 онд В.И.Ленинтэй уулзахдаа “Ардын намаа коммунист гэж нэрлэвэл ямар вэ” хэмээн асуусан гэдэг. Тэгэхэд нь Ленин “Та нар сонгодог утгаараа коммунист нам болох болоогүй. Та нар зүгээр малчны нам шүү дээ. Юун коммунист” гэж хэлсэн байдаг. Харин 1960-1990 оны хооронд намын дарга нар үг яриандаа коммунист гэдэг үгийг хэрэглэж эхэлсэн байдаг. Түүнээс биш албан ёсоор бид коммунист нам гэж өөрсдийгөө зарлаагүй юм шүү.

Ардчилсан хүчнийхэн Үндсэн хууль батлахад тус нэмэр болсон нь үнэн. Гэхдээ ардчилсан Үндсэн хууль баталсан Их хурлын 430 депутатын 85 хувь нь Ардын намын гишүүд байсан юм шүү. Түүнээс АН өнгөрсөн үеийн бүх шинэчлэлийг дангаараа хийчихсэн юм биш. Үндсэн хуулийг батлахаас эхлээд өмчийн асуудлыг шийд­вэрлэх хүртэлх энэ 20 жилийн дөнгөж дөрвөн жилд нь АН засгийн эрх барьсан байдаг. Бусад он жи­лүү­дэд манай нам засаг төрийг авч явсан. Энэ үедээ одоогийн ардчил­лын бүх чиглэлийг тогтоож, түүний төлөө ажиллаж, хэрэгжүүлэхийн төлөө бүгдийг хийсэн. Яахав, сон­гууль болохоор АН “бид ардчи­лагчид, тэд коммунистууд” гэж зарлаад ард түмний тархийг угаа­гаад эхэлдэг. Бид эрх барьж байх­даа дутуу дулимаг зүйл хийж явсан л байх. Угаасаа нэг л  өдөр тунгалаг төр, сайхан нийгэм байгуулж, төгс төгөлдөр болгоно гэж үгүй шүү дээ. Гэвч өнгөрсөн 20 жилд бид ши­нэчлэлийн төлөө л явсан. Ард­чил­лыг бий болгох гэж явсан биз дээ. Одоо тэгтэл АН юун шинэчлэл яриад байгаа юм. Тэд ардчил­лаа­саа ухарч, өөр шинэчлэл хийх гээд байгаа юм болов уу даа. Тэр ши­нэчлэл нь одоогийн гаргаж байгаа шийдвэрүүд юм байлгүй. Энэ мэтчилэн  онолын талаас нь яри­вал АН-ын хийх шинэчлэл ойл­гомж­гүй болчихоод байгаа юм л даа. Ардчиллаа сорьсон шинэчлэл үнэндээ үр дүнд хүрэхгүй дээ.

–АН өөрсдөө ардчиллаа бу­руу ойлгочихоод шинэчлэл хийнэ гэж давхиад байгаа юм уу даа?

-АН-ынхан аман дээрээ ард­чи­лал гэж хэлдэг болохоос үнэндээ ажил хэрэг болгож байгаа ардчилал нь өнөөдрийн энэ хахир хатуу шийдвэрүүд нь шүү дээ.  Ардчилал гэж лоозогноод байх нэг хэрэг. Харин түүнийг ажил болгох нь өөрөө асуудал юм. АН-ынхан яриад байдгаасаа өөр юм хийгээд учир нь олдохгүй юм. Ер нь Засгийн газар эрх мэдлээ хэтрүүлээд л байна уу даа гэж бодогдож байна.

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

МҮАН–ын дарга М.Энхсайхантай ярилцлаа.

–Та Монголын төмөр замын даргаар очоод удаагүй ч яагаад ажлаа өгөхдөө хүрчихэв ээ?

-Төрийн
өмчийн хо­роо­ны шийдвэрийг удирд­­лага болгон МТЗ-ын Төлөөлөн удирдах зөвлөл хуралдаж намайг ажлаас халах ёстой юм. Батзаяа ТУЗ-ийг  тэр өдөр­төө яаран цуглуул­сан боловч намайг халах асуудлыг авч хэлэл­цээ­гүй. Учир нь Ерөнхий сайд эсэргүүцсэн юм бай­на лээ.

–Юу гэж?

-Асуудал
ийм байд­лаар явж болохгүй гэдгийг сайн мэдэж байгаа. Харин өнөөдөр (өчигдөр) ТУЗ хуралдаж намайг халах шийдвэр гаргажээ.

–Засгийн газраас гар­­гасан 1.5 тэрбум ам.долларын бондыг төмөр замд зарцуулах тал дээр та салбарын яамнаасаа өөр бодол­той байснаас асуудал иймдээ хүрсэн гэж ойл­госон. Чухам юу болсон юм бэ?

-Бонд гэдэг үгийг  мон­гол утгаар нь буулгавал “өрийн бичиг” гэсэн үг. Хойч үеэсээ өнөөгийн
бид зээл авлаа гэсэн үг. Энэ
мөнгийг салхинд хийс­гэ­вэл
үр хүүхдүүдийнхээ өмнө асар том гэмт хэрэг хийлээ гэж
ойлгох хэрэг­тэй.

Монгол орон өрөнд орохоороо орд газруу­даа ээлж дараатай гад­ны­ханд амархан өгөх болно. Өртэй, ядуу байна гэдэг бол хамгийн том аюул. Эцэстээ тусгаар тогтнолоо худалдахад хүрэх аюултай.  Үндэсний аюулгүй байд­лын зөвлөл аливаа төслийг бондоос санхүү­жүүлэхдээ тухайн төс­лийн өртгийн 30 хувиас хэтрүүлж болохгүй гэсэн шийдвэр гаргасан. Энэ бол маш чухал. Бондын мөнгийг горьдож байгаа төслүүд олон байгаа байх. Гэхдээ үлдсэн 70 хувийнхаа санхүү­жил­тийг босгож чадах нь тун цөөхөн байх аа. Ямар ч байсан төмөр зам дээр санхүүжилтээ босгож ча­дах төсөл нь эхний удаад ганцхан Тавантолгой-Га­шуунсухайт чиглэлийн 267 км төмөр зам барих явдал юм. Тавантолгой-Сайншандын 500 км тө­мөр замын төслийн  зу­раг нь бүтэн гарч чадаа­гүй, энэ чиглэлийн замыг таллаж Орос, Хятадын компаниудыг урьж бу­дилс­наас өчнөөн асуу­дал шийдэгдээгүй бай­гаа. Зүүн тийш гэх 1800 км төмөр зам нь мө­рөөд­лийн түвшингээсээ гарч чадаагүй. Судалгаа, тоо­цоо нь тун эргэлзээтэй. Уг нь Америкийн Маккинсей гэдэг компани тооцоог нь хийсэн гээд байгаа. МТЗ ХААН банкнаас зээл авч, энэ компанид бараг зур­гаан сая ам.доллар төл­чихсөн юм билээ. Гэтэл нөгөөдөх нь татвараа ч төлөөгүй алга болсон. Мөрөөдөлдөө хөтлөгдөн асар их мөнгө алдсан байна лээ. Ухвал их юм гарна. Би хийж ирсэн ал­даануудыг нь харсан учир дахин алдаа гар­гахын эсрэг байгаа юм.

–Таван толгой–Га­шуун сухайтын төмөр замыг та нарийн цари­гаар, Зам тээврийн яам өргөн царигтайгаар та­вих гээд зөрчилдсөн гэж сонссон. Эсвэл үүнээс өөр шалтгаан байв уу?

-Зам тээврийн яам төмөр замын бүтээн бай­гуулалт нэрээр 400 сая ам.доллараар энд тэнд 30-50 км-ээр нийтдээ 160 км далан босгоё гээд бай­гаа. Дээр нь хуулийн, санхүүгийн, техникийн гээд баахан гадаад зөв­лөхүүдэд олон сая ам.дол­лар төлье гэсэн санал тавьсан.  Түүнийг нь би зөвшөөрөхгүй бай­гаа юм. Төмөр зам тавих ажил хялбар мэт санаг­дах ч үнэн хэрэгтээ ин­же­нерийн том мэдлэг шаард­сан хэцүү ажил. Автомашины даланг хаа нэг газар муухан ба­ри­лаа гэхэд ямар ч байсан  тойроод машин явахдаа л явдаг. Харин төмөр зам бол үгүй. Галт тэргэнд тойроод давхих зам байхгүй шүү дээ. Төмөр замын даланг ажлын зу­раггүйгээр хийж болохгүй. Тэгээд ч нэгэнт даланг баривал рельс төмрөө тавьж галт тэргээр гиш­гүүлж байж бэхжүүлдэг, олон мянган тонн ачаа явуулж байж Улсын ко­мисст хүлээлгэн өгдөг учиртай юм билээ. Төс­лийн санхүүжилтээ бүрэн босгож чадахгүй энд тэнд далан босговол тэр нь байгальд угаагдаж дэмий хөрөнгө оруулалт болно. Энд тэнд шороо бужиг­нуулах, тууз хайчлах, хө­рөнгө мөнгө завшихыг зарим хүмүүс сонирхоод байх шиг байна.  Би лав ингэж чадахгүй гэдгээ хатуу хэлээд л байгаа. Миний тавиад байгаа санал бол Тавантолгой-Гашуунсухайт чиглэлд төмөр зам тавья. Ингээд 71 хувь төрийн өмч да­вам­гайлсан “МТЗ-Өмнөд” гэдэг компани байгуулж, 2015-2016 он гэхэд Та­вантолгойгоос төмөр замаар нүүрс тээвэрлэе гээд байгаа юм. Энэ тө­сөлд ердөө  230 сая ам.доллар хэрэгтэй бол­но. Үүнийг бондын мөн­гөнөөс хүсэмжлэх гэсэн юм. Гэтэл Гансүх сайд 400 сая ам.доллараар дараа нь ямар ч хэрэг болохгүй далан босгож, бодлогогүй ажилд хө­рөнгө зарах гээд байна. Гансүх сайд бид хоёрын саналын хооронд том ялгаа байгаа биз.

–Нарийн царигтай тө­мөр зам тавих гээд бай­гаа таны санал зөв гэх үндэслэл нь юу юм бэ. Эдийн засгийн хувьд ашигтай тооцоо байгаа юм уу?

-Би эдийн засагч. Олон улсын стандарт цариг нь  хөрөнгө оруу­лалт арай бага шаар­дана. Өргөн цариг өргөн хөрөнгө оруулалт, на­рийн цариг нарийн хө­рөнгө оруулалт шаар­дана гэж хялбаршуулж тайлбарлая. Ингэж хэл­бэл арай л ойлгомжтой болох байх. Гэхдээ би энэ тухай ерөөсөө ярихгүй байгаа. Асуудлын гол нь техник, технологийн бэрх­шээл байгаа юм. Ма­найхан галт тэрэгний ду­гуйг сольж болдоггүй юм уу гэж бодож байгаа байх. Гэтэл  нүүрс болон нур­маг ачаан дээр дугуй соль­дог дэлхийн практик алга. Эрээнд зорчигч тээв­рийн галт тэрэгний дугуйг сольдог. Гэхдээ ачааг нь буулгаж ачдаг юм. Бид контейнер зөөх гэж байгаа биш шүү дээ.  Нүүрс тээвэрлэх гээд бай­на. Тиймээс тус бүр нь 90 тонн ачаатай 108 вагон­той цувааны дугуй солих аргыг би мэдэхгүй байгаа юм. Дэлхий ч бараг мэ­дэхгүй байх. Гансүх, Бат­тулга хоёр л мэддэг байж магадгүй. Ийм тохиол­долд өргөн төмөр зам тавьчихвал 20 сая тонн нүүрсийг хил дээр буул­гаж буцааж нарийн ца­ригийн вагонд ачих хэ­рэгтэй болно. Энэ нь эко­логийн ямар аюулын ту­хай ярьж байгааг зарим сайд нар ойлгохгүй бай­на. Наад зах нь 500 000 тонн нүүрсийг дахиж ачна гэхээр тоосонцор нь  агаар мандал болон орч­мын газрыг бохирдуулна. Зүгээр нэг тоосонцор бус химийн бусад элемент­тэй нэгдэлд орох чадвар бүхий хөнөөлтэй тоосон­цор гээд бод. Хүн, мал хордохын дээдээр хор­доно. Дээр нь буулгасан нүүрсний овоолго өөрөө шатна, өвөл хөлдөнө гээд маш олон технологийн асуудлыг шийдвэрлэх хэ­рэгтэй болно. Энэ бүг­дийн төлбөрийг монгол­чууд хийнэ. Би шинжлэх ухаан ярьж байгаа, надад мугуйдлах ямар ч шалт­гаан байхгүй. Үүнийг хэлс­нийхээ төлөө шийт­гэл амсах юм гэнэ ээ.

–Үнэндээ царигтай холбоотой маргаан өмнөх Засгийн газрын үед дэгдэж байлаа. Гэх­дээ тэр үед асуудлыг нэг тийш нь болго­чих­сон гэж хүмүүс ойлгож байсан. Үнэндээ тийм зүйл болоогүй хэрэг үү?

-Өнөөгийн байгаа тө­мөр замыг огтлох, түүнд залгагдах төмөр замыг 1520 мм-ээр, уурхайгаас хилийн боомт руу чиг­лэ­сэн төмөр замын цари­гийг тухай бүр УИХ, Зас­гийн газар шийднэ гэсэн төрийн шийдвэр байгаа юм. Хэрхэхийг тэд мэдэг. Санал оруулах нь миний эрх. Гэтэл төрийн бод­логотой Энхсайхан зөр­чилдлөө гэж ярьж байгаа нь үнэнд үл нийцнэ.

–Нарийн царигтай тө­мөр зам тавибал хята­дууд орж ирнэ,  өргөн царигтайг нь тавибал оросууд орж ирнэ гэсэн домог шиг яриа ч бай­сан. Үнэхээр төмөр замд хоёр хөршийн эрх ашиг байгаа учраас ноёрх­лоо булаацал­даад байна уу гэх хард­лага төрж байна….

-Орос, Хятад энээ тэ­рээ гээд л хүүхэд шиг юм яриагүй байлгүй дээ. Нур­маг ачааг үйлдвэрт нь шууд хүргэж өгөхийн тулд Оросууд Польш, Австрид өргөн төмөр зам барьсан байдаг. Польшууд оросуу­дад тун ч дургүй. Гэсэн хэдий ч геоулстөр гэж балайраагүй гео эдийн засгийн эрх ашгийг урьтал болгосон байдаг юм.

–Энэ удаагийн явд­лаас болоод одоогийн Засгийн газрын талаарх таны бодол өөрчлөгдөх үү?

-Засгийн газрын ажил үргэлж бэрхшээлтэй хэ­цүү байдаг гэдгийг мэднэ ээ. Хүнийг чагнаж буруу зөвийг ялгах гэж хичээдэг, эвийг олох гэж оролддог Ерөнхий сайдтай байгаа юм байна лээ шүү. Үүнийг л хэлж чадах байна. Би улс төрчийн хувьд буруу гарын сайд нартай буруу гараараа тэмцэлдье гээд шийдчихсэн байгаа. На­дад гарсан өөрчлөлт нь энэ.

–МАХН–ын гүйцэтгэх зөвлөл Засгийн газраас гарна гэдэг шийдвэр гаргахад та болон танай МҮАН дэмжээгүй. Эндээс Засгийн газрыг тараах сонирхол танд байхгүй юм байна гэж ойлгосон. Харин одоо таны бодол өөрчлөгдөх болов уу?

-Өөрчлөгдөөгүй бай­гаа. Засгийн газарт эрүүл тал нь давамгайлна биз ээ. Тэгвэл ажил нь бү­тэмжтэй ард түмэн үр шимийг нь амсах болно. Засгийн газар огцорч бол­дог. Гэхдээ үүний тулд ноцтой том шалтгаан байх ёстой юм. Одоо­хондоо тийм зүйл олж харахгүй байна.

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

Нийслэлийн Засаг дарга бөгөөд Улаанбаатар хотын захирагч Э.Бат–Үүлтэй ярилцлаа.
–Та өнгөрсөн 2012 оны онцлох хүнээр тодорсон.  Онцлох олон ажил хийсэн болохоор таныг шалгаруулсан байх л даа…

-Өнгөрсөн 2012 онд нийслэлд үнэхээр онцлог үйл явдлууд болсон. Нийс­лэлд 22 жилийн да­раа анх удаа АН сон­гуульд яллаа. Социа­лиз­мын үеийг оруулаад тооцох юм бол 90 гаруй жилийн дараа анх удаа нийслэлийг улс төрийн өөр хүчин удирдах бо­лол­цоотой болсон юм. Бид ажлаа аваад богино хугацаанд ч болов хотод олон ажил хийхийг хичээ­сэн. Энэ дотроос замын түгжрэл гэдэг нэртэй багц асуудлыг зохицуулах гэж оролдлоо. Энэ бол зөв­хөн замын түгжрэлийн биш нийгмийн тулгамд­сан асуудал байсан юм. Одоо бид бага ангийн хүүхдүүддээ хандах ханд­лагаа өөрчилж бай­на. Өөрөөр хэлбэл тэд­ний­гээ сургуульд нь хүр­гэж өгдөг ажлыг нэгдсэн зохион байгуулалт­тай­гаар хийхээр болж байна.

Ер нь хүмүүсийн эрүүл, аюулгүй орчны тухай ярих­даа хамгийн түрүүнд хүүх­дийн тухай хөндөх ёстой. Бага насны хүүхдүүдийн эрүүл, аюулгүй орчныг хан­гаж чадаагүй байж  хү­ний болоод хотын  аюул­гүй байдлын тухай ярих нь утгагүй юм. Японд бол бага сургуулийн хүүх­дүү­дийг эцэх, эх нь хүргэж өгдөггүй юм билээ. Энэ хуулиар хориотой. Тусгай автобусаар хүүхдүүдийг сургуульд нь хүргэдэг. Учир нь хүүхдүүд хичээл­дээ очихдоо нийгмийн эрээн барааныг харж, мэ­дэрч очих ёсгүй. Одоо манайхны хүүхдүүд  аавын­­хаа эксель машинд сууж хичээлдээ явахаас ичдэг болсон байна. Аав, ээжийгээ том жийп ма­шин­тай хүргэж өгч, авахыг хүс­дэг болжээ.  Гэтэл энэ бол бага насны хүүхдүүдийн ярьдаг сэдэв биш шүү дээ. Бага насны хүүхдүүд баян, ядуугийн ялгааг ойлгож, ярих ёсгүй юм. Хүүхдийн онгон оюун санааг цаг нь болоогүй нийгмийн таатай биш үзэгдлээр цочроож болохгүй. Ийм учраас бид хүүхдүүдийг сургуульд нэгдсэн байдлаар хүргэдэг журамд шилжье гэж байна. 

–Сургуулийн насны хүүхдүүдийг автобусаар зөөх тухай хуулийн төс­лийг УИХ–ын гишүүд са­наачилсан ч дэмжиг­дээ­гүй санагдаж байна… 

-Тийм. Тэр их харам­салтай зүйл болсон. Бү­дүүн хатуу сэтгэлээ зөөл­лөөч ээ гэж УИХ-ын ги­шүүдээс хүсмээр байна. Бидний үеийнхэн чинь автобусаар үйлчлүүлж  хичээлдээ хүргүүлж бай­гаагүй болохоор тоом­жиргүй хандаад байгаа байх. Гэхдээ бүгдээрээ өнгөрсөн үеийнхээ зурш­лаас салж, дэлхий нийтийн жишиг рүү орох хэрэгтэй байна. Хотын даргын хувьд бага ангийнхныг  автобусаар зөөнө гэдэг байр суурь дээр тууштай зогсч байгаа.  Гэхдээ автобусаар хүүхэд тээ­вэр­лэх зардлыг тооцоод үзэхээр их мөнгө гарч бай­на лээ. Захын нэг сургууль руу хүүхдүүдийг зөөх автобусаар хангая гэхэд л жилд  арваад тэрбум төг­рөгийн зардал гарах юм билээ.  Энэ мөнгийг нийс­лэ­лийн татвар төлөгчдөөс гаргана гэсэн үг. Тиймээс иргэдээс санал асуулга асууж байж үүнийг шийднэ. Төсвийн орлогын 80 гаруй хувь нь нийслэлийн иргэ­дийн татвараас бүрдэж байгаа. Тиймээс та нарын мөнгөний тодорхой хувийг ийм зүйлд зориулах уу, яах уу гэж асууна гэж бодож байна.

Хэрэв зөвшөөрвөл Улаанбаатар хотын түгж­рэлийн асуудал цэгцэрнэ. Эцэг, эхчүүд ч санаа амар ажлаа хийх боломж бүр­дэнэ. Сая хотын зүгээс Боловсролын яаманд хү­сэлт тавьж, бага ангийн хүүхдүүдийг амраахаар болсон. Ингэсний хүчинд ойрын өдрүүдэд түгжрэл гайгүй болчихсон байгаа биз дээ.  Эцэг, эхчүүд хүүх­дээ хүргэж өгнө гээд ма­шин унаж явах нь багас­сантай холбоотой шүү дээ. Бид өөр нэг арга бод­чихсон байгаа. Юу гэвэл бага сургуулийн хүүхдүү­дийн амьдарч байгаа га­зарт ойрхон сургууль ба­рина. Тэгвэл хүүхдүүд шууд гэрээсээ гараад сур­гууль руугаа орчихдог бол­но гэсэн үг. Энэ ажилд үлгэр дуурайлал үзүү­лэ­хийн тулд хотын захиргаа  хажуудаа цэцэрлэг бай­гуу­лах гэж байна. Хүмүүс ажилдаа ирэхдээ хүүхдээ цэцэрлэгт өгчихнө, өдөр тэдэнтэйгээ хамт хоол­ло­чих боломж бүрдэж байгаа юм.

–Хаана барих гэж бай­гаа юм бэ?

-Энүүхэнд,  хуучин цэ­цэр­лэг байсныг сэргээж янзлах юм. Энд зөвхөн хотын захиргааны ажил­чид хүүхдээ өгөхгүй байх л даа. Энэ хавийнхан үйл­ч­лүүлнэ биз. Хажууд нь эцэг эхтэйгээ цуг хооллох бо­ломжийг бүрдүүлсэн стан­дартаар байгуулна.  Ийм учраас би цэцэрлэг сур­гуулийн тусгай зөвшөө­рөлд өөрчлөлт оруулж, байгууллага бүр дэргэдээ цэцэрлэг сургууль байгуу­лах эрх олгох гэж байна. Дэргэдээ цэцэрлэг бай­гуул­на гэсэн албан бай­гуул­лагад газрыг хотын за­хир­гаанаас өгье гэж байгаа юм. 

–Зүгээр санаа байна шүү?

-Тийм. Нөгөө талаар бага, дунд, ахлах ангийн хүүхдүүд нэг дор сургуульд явах нь утгагүй юм байна гэж бодож байгаа.  Дунд, ахлах ангийн хүүхдүүд чинь нэг ёсондоо эвдэрсэн үеийнхэн гэж хэлж болно. Жишээлбэл, тамхи тата­хаас эхлээд зодоон нүдээн хийх хүртэл муу үлгэр үзүү­лэх нь элбэг.  Энэ нь дөн­гөж хорвоотой танилцаж байгаа, цагаан цаас шиг яваа бага ангийн жаахан хүүхдүүдийн төлөвшилд муугаар нөлөөлж,  муу зүйлд уруу татахын үндэс болж байна. Тиймээс гадны улс орнуудад бага, дунд, ахлах ангийн сур­гуулиуд нь тусдаа байдаг юм билээ. Манайх удахгүй энэ жишиг рүү шилжмээр байгаа юм. Түүнчлэн бага насны хүүхэд том болоод ямар хүн болох нь багшаас их шалтгаалдаг. Үндсэн­дээ бага ангийн багш гэдэг бол тусгай сурган хүмүү­жүү­лэгч байх шаард­ла­гатай. Тэгэхээр тэр багш нарыг бэлтгэдэг сурган хүмүүжүүлэх сургууль бай­гуулах нь зөв юм билээ. Сурган хүмүүжүүлэгчдийн цалин бусад багш нараа бодвол өндөр байх ч юм уу, ийм тогтолцоог бүр­дүүлж өгвөл бид хүүхдээ санаа амар, найдвартай хүнд өгчихөөд ажлаа хийж явах боломж бүрдэнэ.  Ийм саналууд байгаа даа.

–Нийтийн тээврийг нэг­дүгээр эгнээгээр явуулдаг болсноор түгж­рэлийн асуудал цэгцэрч чадаж байна уу?

-Орчин үед баян, ядуу­гаараа ялгарах үзэл давамгайлчихаад байна.  Үүнээс бид зайлсхийх ёстой. Японд бол тэрбум­тан ч,  жирийн иргэд нь ялгаагүй метрондоо суу­гаад явдаг.  Гэтэл манайд голын урд баячууд нь амь­дарч, голын хойно ядуус амьдардаг гэсэн ойлголт бий болчихоод байна шүү дээ. Энэ нь эв нэгдэлд ч хортой учраас үүнээс тат­гал­зах хэрэгтэй. Зөв­хөн замын түгжрэл гэлтгүй энэ ойлголтоос салж, ард түмнээ нэг түвшинд байл­гах үүднээс нэгдүгээр эг­нээ­гээр нийтийн тээвэр явуулах шийдлийг олсон юм шүү дээ. Цаашдаа ч ийм байх ёстой. Хөрөнгө чинээ гэдэг бол цэвэр ху­вийн хэрэгцээ. Түүнээс биш бусдад ид хаваа гай­хуулж, бие биедээ таатай таагүй сэтгэгдэл төрүүлдэг зүйл биш. Цаашлаад ний­тийн тээврийг цагийн ху­ваариар явуулна. Хот до­тор хувийн унаа унаад байх шаардлагагүй бол­гоё. Гар дор нийтийн тээ­вэр нь байдаг, бараг гэ­рийнх нь үүдэнд ирдэг байвал хүмүүс дуртай сууна. Парис мэтийн том хотуудад цахилгаан ма­шины парк байгуулж, хэн дуртай нь ухаалаг үнэм­лэхээ уншуулаад суудаг болсон байна шүү дээ. Унадаг дугуйг ч тийм бол­го­сон байна. Манай иргэ­дийн зүгээс ч ийм санал хэлж байгаа. Өөрийнхөө машиныг унаж арчлаад, шатахуун тос үрээд явах нь төвөгтэй юм байна. Нийтийн тээвэр гар дор хүрээд ирвэл зовох хэрэг алга гэж байгаа.

–Автобусны тоог хэ­зээнээс нэмж,  шинээр оруулж ирэх вэ. Өвлийн хүйтэнд автобусны буу­дал дээр удаан зогсч байна гэсэн гомдол тас­рахгүй байна лээ?

-Автобусны тоо нь ба­гадахаар барах уу. Одоо бид тоог нь нэмэгдүүлнэ. Энэ жил япон стандартын 200 ширхэг автобус орж ирнэ. Бид цаашид Япо­ноос лизингээр өөр олон автобус авах санаатай байгаа.

–Солонгосын автобус авахгүй гэж үү?

-Нийтийн тээврийн газ­­­раас явуулсан су­дал­гаагаар автобусны ком­­­па­ниуд солонгос автобу­сыг ашиглалтын хугацаа ба­гатай байна. Олон хүний хэрэглээг даах­даа муу байна гэж дүг­нэ­сэн бай­гаа. Тиймээс Япо­ноос автобус авах байх. Мөн бид хувийн компа­ниу­даа дэмжиж автопаркийн ши­нэчлэл хийхэд нь ту­салъя, хөрөнгө оруулагч олж өгье гэсэн. Түрүү­чээ­сээ зарим компани төслөө ирүүл­чихсэн байна.

–Буруу талдаа жо­лоо­той машинуудыг явуу­лахгүй гэж та үзээд байгаа юм уу?

-Ийм шийдвэр гар­га­вал ямар вэ гэж санал асуулга явуулсан юм. Тэг­тэл хүмүүс маш их эсэр­гүүцсэн. Би хувьдаа буруу талдаа жолоотой ма­шиныг ганцхан бүтэн сайн өдөр явуулахгүй байвал ямар вэ л гэсэн юм. Тэгээд учир үндэслэлээ сайн  ойл­гуулж чадаагүй болохоор эсэргүүцчих шиг болсон. Тиймээс энэ талаар дахиад сайн хэлж тайл­барлана гэж бодож байгаа.

Яагаад буруу талдаа жолоотой  машиныг явуу­лахгүй гээд байна вэ гэвэл бид Улаанбаатарын түгж­рэлийн асуудлыг хянаж чадахаа больчихоод бай­на. Өдөрт шинээр 200 машин дугаар авч замын хөдөлгөөнд орж байна шүү дээ. 200 машин гэдэг бол Гадаад харилцааны яам­наас төмөр зам хүрэх тэр урт замыг бүрэн түгжих хэмжээнийх.  Уг нь түгж­рэлээ хэвийн хэмжээнд барья гэвэл бид  өдөр болгон тэр хэмжээний зам тавих шаардлага тулга­раад байна. Харамсалтай нь тийм хөрөнгө мөнгө байх­гүй. Тиймээс машины тоонд хязгаарлалт тави­хаас өөр аргагүй бол­чих­лоо. Нөгөө талаас тэртэй тэргүй манай жолооны дүрэм журамд зөв талдаа рультэй машин барина гээд заачихсан байгаа шүү дээ. Тэгэхээр хууль дүрмээ хэрэгжүүлээд явъя гэсэн юм.

Үүний хажуугаар автобусны билетэд өөрч­лөлт оруулж,  нэг тасал­бараар хэд хэдэн чиг­лэлийн нийтийн тээвэрт суудаг байя. Энэ схемийг судалж байна. Тэгээд ч зөв талдаа рультэй машин барьдаг хүмүүс ч бидэнд “Жолооны дүрмээ хэрэгжүүлье” гэдэг санал тавьж байгаа. Ха­рамсал­тай нь санал асуулга эс­рэгээр гарч, ир­гэд эсэр­гүүцсэн. Ийм бай­хад бид дур мэдэж шийдэх эрх байхгүй. Харин Зас­гийн газарт хэлээд байгаа юм. Буруу талдаа жо­лоо­той машиныг оруулж ирэхийг импорт дээр нь хориглоё гэж. Хүмүүс бу­руу талдаа жолоотой ма­шинаа бу­цаахаар болбол анх төл­сөн татвараа бу­цааж авах зэрэг зохи­цуу­лалт хийж болно. Тиймээс буруу талдаа жолоотой ма­ши­ныг явуулахгүй байя гэдэг санал асуулгыг дахиад явуулна даа.

–Үүнийг заавал хийх гээд байгаа шалтгаан нь юу юм бэ. Зөв талдаа рультэй машины бизнес эрхлэгчдийг дэмжиж, тэдний ашиг сонирхол ард нь яваад байна уу?

-Ямар ч юм ярьсан түүнийг мушгин гуйвуулдаг шүү дээ.  Ийм сонирхлын зүйл үнэндээ байхгүй. Тэр битгий хэл бусад хотууд огт машингүй байх нэг өдөртэй байдаг юм билээ.  Энэ жишгээр л явъя гэсэн юм. 

–Монголчуудын тэн хагас нь буруу талтай жолоотой япон тэрэгтэй. Гэтэл ийм шийдвэр гар­гачихвал та болоод засаг барьж байгаа АН да­раа­гийн сонгуульд гарахгүй гэж шүүмжлэх хүмүүс зөндөө бий…

-Энэ бол улс төрийн хувьд эрсдэлтэй шийдвэр гэдгийг мэдэж байна. Гэх­дээ би хотын дарга шиг хотын дарга байя л гэсэн юм. Зөвхөн сонгуулийн төлөө гарч ирсэн хүн биш шүү дээ, би. Хотын даргын албан тушаалыг шо­хоорх­сондоо элдэв санаа са­наачилга сэдээд яваа юм биш. Хотоо гоё болгоё. Дүрэм журамтай, эмх цэгц­тэй байлгая гэсэн юм. Бид өнгөрсөн он жилүүдэд хэ­тэрхий дур зоргоороо яв­саар байгаад учраа оло­хоо байж, хөл толгойгоо алдчихлаа шүү дээ. Үүнийг эмхэнд нь оруулъя л гэсэн юм.

–Дугаар хязгаарлалт түгжрэл сааруулахад нэмэргүй болчихоод байна уу?

-Машины тоо нэмэг­дээд байгаа учраас хич­нээн дугаар хязгаарлаад ч нэмэргүй болчихоод бай­на. Машины түгжрэл гэдэг чинь бидний боддогоос аюултай үзэгдэл бол­чи­хоод байгаа. Нийгмийн хөдөлмөрийн бүтээмжийг унагаж байна шүү дээ.

–Та тэгж байгаад гэ­нэтийн шийдвэрүүд гар­гадаг. Ойрын үед ямар шийдвэр гаргахаар зэхэж байна вэ?

-Нийслэлийнхний орол­цоотойгоор сургуу­лиу­дын захирлыг өөр­чилнө. Хүүхдээ сургуульд өгч байгаа эцэг, эхчүүдээс санал асуулга асууж шийднэ гэж байгаа юм. Сургуулиудад тодорхой  өөрчлөлт хийх хэрэгтэй болчихоод байна. Хүүхдээ сургуульд өгч байгаа эцэг, эхчүүд тухайн сургуулийн үйл ажиллагаанд дүн та­вих ёстой. Түүнд үндэслэж сургуулийн захирлыг өөр­чилдөг баймаар байна.

–Дараагийн шинэ за­хирлыг нь яаж сонгох юм?

-Тусгай мэргэжлийн комисс тухайн сургуульд захирал хийх хэмжээний дөрөв, таван багшийг сон­гон шалгаруулалтаар сон­гож авна. Тэднээс хэнийг нь захирал болгох тухайд тухайн сургуулийн эцэг, эхчүүдээс асуух юм. Би урьдчилсан байдлаар ярьж байгаа шүү.

–Ер нь сургуулиудын захирлууд нэлээд уд­чихсан, бараг тэтгэвэрт гарчихсан  хүмүүс бай­даг байх аа?

-Тийм. Нийт сур­гуу­лиу­дын 30-аад хувь нь тэт­гэ­вэрт гарсан захиралтай байна. Дээрээс нь гэрээ­ний хугацаа өнгөрчихсөн хүмүүс ажиллаж байна.  Ер нь сургуулийн захирал солих ажлыг улс төрөөс ангид байлгана. Ялсан нам өөрийнхөө хүнийг за­­хи­рал болгодгийг өөр­чилнө.  

–Боловсролын сайд дэмжиж байгаа юу?

-Би  одоохондоо са­наа­гаа хэлж байгаа нь энэ. Журам гараад ирэхээр Боловсролын сайдтайгаа ярина.

–Гэр хорооллыг ба­рил­гажуулах ажил удах­гүй эхлэх гэж байгаа гэж сонссон…

-Тийм. Эхний ээлжинд инженерийн шугамд хол­бох бололцоотой зургаан газарт ажлаа эхлүүлнэ.

–Ямар газрууд байгаа билээ?

-Гандан, Зурагт, Дэн­жийн мянга, 100 айл гэх зэргийн газрууд бий. Гэх­дээ зөвхөн энэ хэдээр хязгаарлахгүй. Орон сууц бариулах хүсэлтэй аль ч гэр хорооллын иргэдэд бид хүрч үйлчилнэ. Гэр хо­роол­лынхон газрын эзэд учраас давуу эрхтэй байх болно. Тэд эхлээд хүсэлтээ тавь, бид түүнийг нь  хө­рөнгө оруулагчдад уламж­лаад явна гэсэн үг.  100 айл орчмын гэр хо­рооллын айлуудад өмнөх засаг, хотын захиргаа их дээ­рэн­гүй хандсан. Гэр хороол­лыг орон сууцжуу­лахдаа газрыг нь хямд үнэлж аваад газар дээр нь орон сууц барихаар бол­сон шүү дээ. Гэтэл хүн нэг удаа олдсон хувийн өм­чийн газраа шахалтад орж өгөх ёс байхгүй. Тэд ха­шаа­ныхаа газар дээр ний­тийн орон сууц бариулах уу эсвэл таун хаус ба­риу­лах уу гэдгээ өөрсдөө ший­дэг.

–Газраа өгчихөөд орон сууцаа өөрсдөө ху­далдаж авах юм уу?

-Үгүй шүү дээ. Үнэ төл­бөргүйгээр орон сууцтай болно гэсэн үг. Ингэхээр  манайхан ойлгохгүй бай­гаа юм. Би нэг газартай байлаа гэж бодъё. Хөрөнгө оруулагч компани ирээд газрыг минь авъя гэлээ. Тэгэхэд нь би “Та нар тэг­вэл надад хаус барьж өг. Эсвэл барьсан орон сууц­ныхаа гурван өрөөг өг” гэсэн шаардлага тавина. Энэ болзлыг хөрөнгө оруу­лагч компани зөвшөө­рөх­гүй бол бид газраа өгөх албагүй. 
–Тэгэхээр хөрөнгө оруу­лагч компаниуд эн­дээс ямар ашиг олох вэ? 

-Компаниудад маш их ашигтай. Газрын эзэдтэй тохиролцож чадвал айлуу­даас хандивын газар авч, тэндээ өөрсдөө үйлчил­гээний юм уу эсвэл орон сууцны барилга бариад ху­далдах ашигтай. Ком­пани иргэдэд “Та нарын хүсээд байгаа орон сууц, хаусыг бариад өгье. Гэх­дээ та нар оронд нь дун­даа­саа ма­найд хандивын газар өг” гэж хэлнэ. Иргэд үүнд дур­тай байх болов уу. Хө­рөнгө оруулагчийн буя­наар үнэ төлбөргүй орон сууцтай болж байгаа юм чинь хандивын газар гар­гаад өгөх байх.

Дээрээс нь тухайн гэр хорооллыг ба­рилгажуулах эрхийг авсан тухайн компанид инже­не­рийн шугам татах, сургууль эмнэлэг барих мөнгийг нь улсаас өгчихнө. Дараа нь тэр инженерийн бүтэц нь улсынх болох учраас тэр шүү дээ.

–Тендер явуулна гэсэн үг үү. Энэ бүхэн хэзээнээс эхлэх вэ?

-Жишээ нь  “Жигүүр гранд” гэдэг компани нэг гэр хорооллыг барилга­жуулах ажил хийх эрхтэй боллоо гэхэд инженерийн шугам татах, сургууль цэ­цэрлэг барих ажлыг дав­хар хийнэ гэсэн үг. Тэ­гэхээр энэ ажил барилгын компанид ч ашигтай, иргэ­дэд ч ашигтай. Үр дүнд нь хотын захиргаа хотоо гоё болгоод авна шүү дээ. Гурван талын ашигтай ажил удахгүй эхлэх гэж байна. Саяхан барилгын 40 том компанийг урьж, уулзалт хийж, хүсэлтээ тавь­сан. Мөн гадны хө­рөнгө оруулагчдад хандаж байгаа. Манай гэр хо­роол­лыг дахин төлөвлөж, ба­рилга­жуу­лах ажилд орол­цооч, туслаач гэдэг санал тавьж байгаа. Өмнө нь манай барилгын ком­па­ниуд  сул газар харагдвал аваад барилга барьж биз­нес хийх гээд байдаг зур­шилтай болчихсон бай­сан. Одоо тэгж газар өгөх­гүй. Гэр хорооллын иргэ­дийн амьдралыг дээш­лүүлнэ гэвэл эрх олгоно, бүх талаар дэмжинэ.

–Газрын асуудал юу болж бай­гаа вэ?

-Газрыг хурааж авах ажил амар­гүй байна. Гэхдээ  бид үүний цаана  ямар ч байсан гарна. Одоогийн байдлаар барилгын зөвшөөрөлтэй холбогдсон асуудлыг шийдэж байна. Дулааны, цахилгааны, барилгын зөвшөөрөлгүй барилгуудыг ангилж, асуудлыг цэгцэлж байна.  Бид газ­рын зөвшөөрөлгүйгээр баригдсан барилгуудын эрхийг хураагаад авчихсан. Жишээ нь, 120 мянгатад оршин суугчдын нар үздэг цонхыг халхалж барьсан гоёмсог өндөр барилгын эрхийг цуцалсан. Үүнийг буулгах гэхээр  нэг тэрбум 300 сая төгрөг шаардлагатай болчихоод байна. Ийм их мөнгөөр буулгасан нь дээр үү эсвэл ойр орчных нь иргэдээ оруулчих боломж байна уу гэдгийг хайж, судлуулж байна. Буулгахаас өөр аргагүй нурж унахад бэлэн болчихсон хулхины барилга бас байна.

–Хичнээн байгаа вэ?

-Шалгалтын дүн эцэслэж га­раагүй байна. Цаашдаа бид иргэдэд албан ёсоор анхааруулж байгаа. Зөвшөөрөлгүй барилга худалдаж авав,  зөвшөөрөлгүй барилга барих гэж байгаа компанид зээл өгөв гэж банкуудад хэлж байгаа. Хэрэв тийм зүйл гарвал та нар хохирлоо өөрс­дөө хариуцна шүү гэж сануулж байна. Иргэн та байшин авах гэж байгаа бол, банк зээл өгөх гэж байгаа бол шаардлагатай мэдээллийг эх­лээд биднээс аваарай гэж захиж байгаа. Хууль бус газрын асуудал одоогоор хүнд л байна.

–Зориг тань мохчихоо юу даа?

-Үгүй ээ. Хууль дүрэм зөрчиж авсан 40 газрыг хүчингүй болгож, хураагаад авчихсан шүү дээ. Яахав энэ асуудал нэлээд маргаантай, шүүх энэ тэртээ тулж байгааг л хэлж байна.

–Зоригтой шинэчлэл хийж бай­гаа сайд, дарга нарт за­нал­хийл­сэн захидал ирдэг болжээ. Танд тийм зүйл байна уу?

-Тийм заналхийлэл зөндөөн бий. Гэвч 90 оноос хойш ийм зүйл сонс­сон учраас дөжирчихөөд байна даа.

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

УИХ-ын дэд дарга С.Баярцогт, гишүүн С.Ганбаатар нар Оюу толгойн гэрээ тойрсон асуудлаар мэтгэлцлээ. Мэтгэлцээнээс Мон­голын ард түмэнд юу үлдсэн бэ. Ямар ч байсан Оюу толгойгоо эдийн засгийн эргэлтэд оруулах гэрээгээ гайгүй хийчихжээ гэдэг бодол төрүүлж байна. Хамгийн гол нь эндээс нэг зүйл тодорхой бол­лоо. Тэр нь юу вэ гэхээр ялсан нам Оюу толгойн даргаар өөрсдийнхөө хүмүүсийг аваачиж тавьдаггүй байх гэрээ хийжээ. Гэрээ хэрэгжих 70 жилийн турш сонгуульд ялсан нам болгон өөрийнхөө хүнээр удирд­лагыг нь солиод байдаггүй үйлдвэр байгуулъя гэж хоёр тал тохиролц­соныг ойлголоо. Яагаад гэвэл Оюу толгойн хувьцаанаас манайх 51 биш 34 хувийг эзэмшиж байгаа учраас тэр. Дээрээс нь зах зээл, эдийн засгийн хувьд дэлхийтэй харилцах Монголын бодлого хоёр хөршөөр хязгаарлагдаж ирснийг эрс өөрчилж,  гурав дахь хөршийн түншлэл, хөрөнгө оруу­лал­тыг оруулж ирэх шинэ үүдийг нээж өгснөөрөө энэ гэрээ чухал болсон байна. Товчхон хэлэхэд ийм ерөн­хий ойлголтыг мэтгэл­цээ­ний үр дүнд авлаа. Энэ тухай яагаад онцлон дурдаад байгаагаа одоо тайлбарлая.

Саяхан Монголын ганц саалийн үнээ гэгддэг “Эрдэнэт” үйлдвэрийн совет хуралдсан юм. Энэ хурлаар үйлдвэрийн захирлыг солино гэсэн яриа гарлаа. Шинэ даргаар тэр болох нь, энэ очих нь гэдэг бөөн хардалт таамаг хөвөрч,  бужигнаан үүсэв. Ингэхээс ч өөр аргагүй юм. Учир нь сонгууль бү­рийн дараа ялсан нам хамгийн түрүүнд энэ үйлдвэрийн удирд­лагыг гартаа авдаг. Үйлдвэрийн толгойд өөрсдийнхөө хүмүүсийг тавьж, эрх мэдлээ гүйцэлдүүлдэг  бичигдээгүй хууль жишиг болоод тогтчихсоныг нуугаад яахав.  Оросууд ч яг ингэж бодсон учраас советийн хуралд том дарга нараа явуулсан биз. Гэхдээ “Эрдэнэт” үйлдвэр сая даргаа өөрчилсөнгүй.  Ерөнхий захирал Ч.Ганзоригийн  гэрээний хугацааг дахин хоёр жилээр сунгав. Сайндаа ч Ч.Ган­зориг захирлыг улируулсан юм биш үүний цаана бидний мэдэхгүй учир шалтгаан нуугдаж байгаа нь тодорхой.  Юу гэлээ дээ. “Эрдэнэт” үйлдвэрт хамтран эзэн суудаг Монгол, Оросын талууд эзэмшдэг хувь, хэмжээгээ худалдах юм гэж дуулдсан. Захирлаа солиогүйн нэг шалтгаан үүнээс ч болсон байж мэднэ.  Чухам өөр ямар учир начир байгааг хэлж мэдэхгүй байна.

Хэдийгээр ялсан нам “Эрдэнэт” үйлдвэрийн ерөнхий захирлыг өөрчлөөгүй ч түүний орлогч дарга нарыг сольж, өөрийнхөө хүмүүсийг аваачаад амжсан. Ингэхээр ялсан намын дарга нар “Эрдэнэт” үйлд­вэрийн удирдлагыг гартаа авдаг уламжлал үндсэндээ алдагдаагүй гэсэн. Б.Намхайнямбуу гэдэг нь  Ерөнхий сайдын хүн ч гэх шиг. Нөгөө Д.Даваасамбуу нь хэний ч хүн гэнэ үү. Ямар ч байсан ялсан намын талын нөхөр юм байх. Эндээс нэг л зүйл тодорхой болж байна. Аливаа компанийн 50-иас дээш хувийг Монголын төр  мэдэл­дээ авах юм бол  ялсан нам тухайн компанийг өөрийн улс төрийн байгууллагаа болгож хувиргадаг аж. Энэ нь “Эрдэнэт” үйлдвэрийн жишээгээр ил боллоо.

Монгол Улс том ордуудыг стра­те­гийнх гэж зарлаад тавин хувийг нь атгандаа авдаг. Тэглээ гээд монголчууд тэр хэрээр нь ашиг хүртдэггүй. Ажилгүй, амьдрал ядуу хэвээрээ явдаг. Төрд талыг нь өгсөн тэр том үйлдвэрийн ашиг ялсан намынханд л очиж наалддаг. Төрд аль нам ялна, хэн гарч ирнэ тэдний ойр дотнынхон, ах, дүү амраг садан, танил тал өрөм ихтэй үйлд­вэрийн ажилтнаар очиж, амьд­ралаа дээш­лүүлдэг. Дээхнэ үед “Ялсан намын шахсан 00-ийн цаас “Эрдэнэт” үйлдвэрийг 100 жил хангана” гэсэн яриа дэгдэж шуугиан тарьж байсан нь одоо ч мартагдаагүй. Ийм уч­раас л манай сонин томд  тооцог­дох үйлдвэр, орд, компанийн 50-иас дээш хувийг Монгол Улсад эзэмшүүлсний хэрэг­гүй гэж үзээд байдаг юм. Үнэндээ аж ахуйн нэг­жээс эрх ба­ригч­дад ирэх хувь хэмжээ нэмэгдэх тусам ард түмэнд очих хувь, хүртээх хишиг багасдаг. “Эрдэнэт” үйлдвэрээрээ дахин жишээ татъя л даа. Энэ үйлдвэр төсвийн ихэн­хийг бүрдүүлж бай­даг, монголчуу­дын ганц ноолж байдаг номхон тэмээ нь гэдэг. Гэсэн ч Монгол Улс өнөөдөр гайхамшиг­тай хөгжилд хүрээд, иргэд нь ядуурлаас аврагд­чихсан юм огтхон ч алга. Оюу толгойн гэрээг байгуулс­наас хойш эдийн засгийн өсөлт гээч юм нэ­мэгд­лээ гэж үе үе дуулддаг болсон.

Хэрэв “Эрдэнэт” үйлдвэр хувийн компани байсан бол яах вэ. Өдийд Монгол Улс аль хэдийнэ  хөл дээрээ босч,  хөгжлийн дээд цэг хүрчихсэн явах байлаа.  Гүйлгээ ухаантай, хувийн бизнес эрхэлдэг нөхдүүд өнөөдөр “Эрдэнэт” үйлд­вэрийг мэдэлдээ байлгасан бол олсон хөрөнгө мөнгөө юун түрүүнд өөрсдөө идэж ууж, шимэгчлэхийг бодохгүй. Хөрөнгөө босгож, арви­жуулж, бүтээн байгуулалтын ажлыг ид өрнүүлж байх байлаа. Хэдэн үеэрээ яриад барахгүй байгаа үйлдвэрүүдийг хэд хэдээр нь барь­чихсан шижигнэж явах байсан даа.

Монголчууд “Рио-Тинто”, “Айвен­­хоу майнз” компанийг алган дээрээ тавьсан юм шиг нэвт хардаг болоод удаж байгаа. Компаниуд хэнтэй ямар гэрээ, хэлцэл хийж байна.  Дэлхийн түвшинд нийцсэн ямар арга технологи нэвтрүүлэх гэж байгааг нь сайн мэддэг. Хаанаас юу худалдаж авав, цаашид юу хийх гэж байгааг нь нэгд нэгэнгүй мэдэж байдаг. Учир нь тэр компани үйл ажиллагааныхаа талаар хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр өдөр бүр ард түмэндээ тайлангаа тавьж, таниулж байдагтай холбоотой юм.  Харин төрд данстай үйлдвэр, аж ахуйн нэгжүүдийг бид тэгж харж чаддаггүйд гол ялгаа нь байна. Жишээ нь монголчууд одоо хүртэл Таван толгой яах гээд байгааг,  “Эрдэнэт” үйлдвэрт юу болоод байгааг мэддэггүй. Таг сохор, чих дүлийтэй адил ямар ч мэдээлэлгүй харанхуй сууж байгаа.

Тэгвэл дээр дурдсан “Айвен­хоу майнз” компани яадаг билээ. Тэд өнөөдөр Монголын бүх хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр тендерээ ил тод зарладаг. Нэг ширхэг хадаас ч байсан түүнийгээ хэв­лэлээр зарлаж байж, худалдаж авдаг. Цемент шохой, том машин, тоног төхөөрөмжөөс эхлээд худал­даж авах шаардлагатай юу байна, тэр бүхнээ хэвлэлээр дамжуулан нийтэд хэлдэг. Одоо ямар үйл ажиллагаа явуулж байгаа, цаа­шид яахыгаа ч нээлттэй харуулдаг. Ямар ажилд хэнийг авч ажиллуу­лахаа  нуулгүй зарладаг юм. “Эрдэнэт” үйлдвэрээс хавьгүй илүү нөөцтэй,  дэлхийд тавд ордог ордыг ашиглан босгосон орчин үеийн энэ том үйлдвэрт ийм их зүйл хэрэг болж байхад “Эрдэнэт” үйлдвэрт ийм зүйлүүд хэрэг болдоггүй юм уу. Юу ч хэрэггүй юм шиг тэд өнөөдрийг хүртэл дуугүй явж ирлээ.   “Эрдэнэт” үйлдвэрийг нэг удаа реклам гаргаж байсныг харсан хүн байна уу. Ган бөмбөлөг, тоног төхөөрөмж, шавар шохойноос эхлээд үйлдвэрт хэрэг­тэй зүйл юу эс байхав. Шаардла­гатай зүйлсээ тэд яаж авдаг байж таарах уу. Манайд ийм зүйл хэрэг боллоо гээд нэг удаа тендер зар­лаж байсан удаа бий юу. Түүхэндээ нэг хүн ажилд авна гэсэн зар түгээж байсангүй. Хуучирч элэгдсэн “Эрдэнэт” шиг үйлдвэрт уг нь энэ бүхэн хэрэгтэйгээс хэрэгтэй байдаг л байх ёстой.

Гэвч өнгөрсөн хугацаанд тэд ийм байсангүй. Ямар учраас олны нүдэнд ил тендер зарлаж хэрэгтэй бүхнээ олж  авдаггүй юм бэ. Дутаг­даад байгаа боловсон хүчнээ хаа­наас ямар замаар шалгаруулаад байдаг юм бэ. Ажилгүй яваа монгол залуусаас яагаад шилж сонгож аваад ажилтай болгож чаддаггүй юм бэ. Яагаад гэвэл тэдэнд тийм шаардлага байхгүй. Зөвхөн ялсан намын дарга нар тэдэнд бараагаа шахдаг юм. Ялсан намын дарга нар хүнээ чихдэг юм. Тэднээс өөр хэн ч тэнд хошуугаа дүрэх эрхгүй.  Н.Энхбаярын дүү ийм юмыг нь хийчихлээ, Сү.Батболдын ах тэр тэрийг нь өгөв, М.Энхболдын хүр­гэн тэгж албан тушаалд суулаа гэх жишгээр өнөөдрийг хүртэл явсан.  Ялсан намын дарга нарын шахаа­ны эд бараа, хүн хоёр хаалгаар нь багтаж ядан хахаж байхад яаж “Эрдэнэт” үйлдвэр нээлттэй тендер зарлаж, олныг уриалан дуудах юм. Үе үеийн ялсан намын дарга нар зэрэг дэвээрээ эрэмбэлж, эд бараа­гаа шахаж, бизнесээ арвижуулдаг ганц “уурхай” нь “Эрдэнэт” болчи­хоод байна. Эндээс ард түмэнд наалдаж, нялзах ямар ч ашиг байхгүй.

Хэрэв Оюу толгойн хувьцааны 51 хувийг Монголын төр эзэмшсэн бол өнөөдрийн “Эрдэнэт” үйлд­вэрийн түүхийг давтах байлаа.  Тэгээгүй учраас “Айвенхоу майнз” компани эд бараагаа ч авахдаа, боловсон хүчнээ ч сонгохдоо  бүх­ний нүдэн дээр ил зарлаж байна. Ард түмний ажилгүй явааг нь ажилд урьж, цэвэр өрсөлдөөн дундаас чанартай бараа, чадвар­тай болов­сон хүчнээ сонгон авч байгаа биз ээ.  Хувийн өмч гэдгийн давуу тал нь эндээ бий. Ийм бай­хад төр 50 хувийг эзэмшинэ гэж муйхар­лах шиг тэнэг үйлдэл байх­гүй.

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

Өнгөрсөн пүрэв
гари­гийн орой УИХ-ын чуул­ганаар Монгол Улсын 2013  оны төсвийг
батал­лаа. Энэ нь ирэх оноос хэрэгжиж эхлэх Нэгдсэн төсвийн тухай, Төсвийн
тогтвортой байдлын ту­хай хуулийн шаардлагад нийцэж байгаагаараа онц­лог юм. Ирэх
жил ма­най улс мөнгөний авдар­таа долоон их наяд
88 тэрбум 300 сая (7.088.3 тэрбум) төгрөг төвлө­рүү­лэхээр төлөвлөв.
Ха­рин үрж зарах мөнгөө бага зэрэг танасан байна. Ингээд до­лоон их наяд
444 тэрбум 600 сая (7.444.6 тэрбум) төг­рөгийг зарлага­дахаар шийджээ. Эндээс
тоо­цоод үзэхээр төсвийн алдагдал 356.3 тэрбум төгрөг гарлаа. Энэ нь ДНБ-ий хоёр хувьтай тэн­цэж байгаа
учраас Төс­вийн тогтвортой
байд­лын тухай хуульд тусгасан шаард­лагыг хангасан. Үүнд  сэтгэл
өег яваагаа улсын төсвийг боловс­руулан батлуулсан
дарга нар хэлж байгаа. Мэдээж орлого, зарлагын зөрүүг багасгаж, алдагдлаа бага гаргасан
болохоор ирэх жил мон­голчууд бүсээ
чангална гэж айлтгүй цээж
тэнэгэр алхаж болох гэнэ.

Гэхдээ ингэж санаа амрах эрт байна. Төсвийн төсөлд дурдса­наар гадаад дотоод хүчин зүйлээс хамаарч манай эдийн засаг хямарч магадгүй. Тухайлбал, энэ оны эхээр бараг 17 хувьд хүрээд байсан эдийн засгийн өсөлт одоогийн байдлаар буурч 13.2 хувьтай бол­жээ. Хятад улсын эдийн засгийн өсөлт удааширч, Монголоос нүүрс экспортлохоо зогсоочихсон нь манай эдийн засагт шууд нөлөөгөө үзүүлж байгаа нь энэ. Үүнээс болоод нүүрсний компаниудын улсад оруулах орлого мэдээж буурна. Дээрээс нь дэлхийн зах зээл дээр зэсийн үнэ буурсан үзүүлэлттэй яваа. Тэгэхээр манай ганц саалийн үнээ болсон “Эр­дэнэт” үйлдвэрээс орж ирэх орлого багасах төлөвтэй байгаа юм бай­на. Түүнчлэн ажилгүйдлийн түв­шин өндөр хэвээрээ, экспорт огцом буурч, гадаад худалдааны алдаг­дал өссөөр байна. Ийм үед тат­варын хамрах хүрээ олигтой нэ­мэгдэхгүй, хөрөнгө оруулалтын үр өгөөж сайжрахгүйгээс төсвийн алдагдлыг нөхөх өөр ямар ч эх үүсвэр харагдахгүй  байгаа гэнэ. Энэ бүхэн нь энэ удаагийн төсвийг эмзэг гэж тодорхойлоход хүргэсэн тухай Сангийн сайд ярьсан байна лээ. Тиймээс төсвийн тогтвор­жуу­лалтын сангаа 500 тэрбум төгрөгт хүргэхээр зорьж байгаа юм байна. Хэрэв эрсдэл гарч төсвийн алдаг­дал ихээр нэмэгдвэл энэ сан­гаа­саа зарцуулж, төсвөө тогтвортой байлгах гэнэ. 

Үүнээс гадна инфляцийн түв­шин 14.9 хувьтай явна. Хүнс, ба­раа, бүтээгдэхүүний үнэ нэмэгд­сэнтэй холбоотойгоор инфляцийн түвшин ийм өндөр болсон хэрэг. Гэхдээ инфляцийг  ирэх онд най­ман хувьд барихаар төлөвлөжээ.  Эндээс яаж гэдэг асуулт урган гарч таараа. Өмнөх жилийн төсөвт цалин тэтгэвэр, бусад төрлийн тэтгэмж олгохоор тусгадаг байлаа. Энэ нь инфляцийг хөөрөгдөх нэг шалтгаан болдог байв. Харин ирэх жилийн төсөвт ийм амлалт ороогүй­гээрээ онцлог болсон юм. Хүүхдийн мөнгийг эс тооцвол бэлэн мөнгө тараах асуудал  ирэх оны төсөвт байхгүй. Мах болоод шатахууны үнийг аль болох тогтвортой байл­гах бодлогыг Засгийн газраас авч хэрэгжүүлнэ.  Ийм ийм үзүүлэлтийг үндэс болгож, инфляцийг нэг орон­той тоонд барина гэдэгтээ төсөв батлагчид итгэлтэй байгаа бо­лол­той. Гэхдээ энэ бол цаг ирэх цаг хугацаанаас хамаарч үр дүн нь гарах асуудал.

ОРЛОГО

Ирэх жил Оюу толгойн ордын үйлдвэрлэл эхэлнэ. Үүнийг дагаад уул уурхайн салбарт бодит өсөлт гарах байдал ажиглагдаж байгаа юм байна. Дээрээс нь Оюу толгойн гэрээнд өөрчлөлт оруулж, хөрөнгө оруулагч компаниас роялтын тат­вар авахаар болж байгаа. Тэгвэл 2013 оны төсөвт 445.8 тэрбум төгрөгийн орлого орж ирнэ гэсэн үг. Нийтдээ уул уурхайн салбараас улсын  төсөвт 1702.8 тэрбум төгрө­гийн орлого оруулахаар байна.  Мөн Архи, тамхины онцгой албан татварыг нэмэгдүүлсэн нь төсөвт тэр хэрээрээ орлогыг арвижуулна. Үүний зэрэгцээ газрын тосны зориулалтаар оруулж ирэх им­портын бараа бүтээгдэхүүнийг татвараас чөлөөлдөг болсоор арван жил өнгөрч байгаа билээ. Тэгвэл энэ удаагийн төсвөөс эхлэн үүнийг хүчингүй болгож байна. Ингэвэл ирэх жилийн төсөв 10.2 тэрбум төгрөгөөр нэмэгдэнэ.  Мөн Атрын гуравдугаар аян нэгэнт үр өгөөжөө өгөөд, газар тариа­лан­гийн салбар хөл дээрээ босчихсон учраас энэ чиглэлийн төхник тоног төхөөрөмжийг татваргүй оруулж ирэхийг зогсоохоор шийдсэн. Ин­гэс­нээр улсын төсөв найман тэр­бум төгрөгөөр өснө. Оёмол сүлж­мэл бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлийг дэмжих зорилготой татварын чө­лөөл­тийг хүчингүй болгосноор төсвийн орлого 1.3 тэрбум төгрө­гөөр нэмэгдэхээр болж байна. Төс­вийн орлогыг нэмэгдүүлэх шийд­вэрүүдийг улсын төсөв бат­лахдаа ийн зохицуулжээ.

Ирэх 2013 онд зөвхөн Өмнөговь, Орхон аймаг болон Улаанбаатар хот улсын төсөвт орлого төвлөрүүлнэ. Бусад нь төсвөөс татаас авахаар болжээ.  Улсын төсөвт ирэх жил Өмнөговь аймаг гэхэд 23 тэрбум 612.5 сая төгрөг оруулахаар төлөвлөсөн байна. Харин нийслэл хот  гурван тэрбум 634.8 сая, Орхон аймаг хоёр тэрбум 698.4 сая төгрөгөөр улсын төсвөө арвижуулах аж.  Мөн өрөнхийлөгчийн Тамгын газрын дарга ирэх оны төсөвт 20 сая төгрөг төвлөрүүлэх үүрэг хүлээжээ. УИХ-ын дарга 100 сая төгрөгийг орлого оруулахаар болсон байна.  Гүйцэт­гэх засаглалын тэргүүн долоон тэрбум 53.8 сая төгрөг, Шадар сайд 15.8 тэрбум төгрөгийн орлого олох гэнэ.  Тэднээс хамгийн их орлогыг төсөвт оруулах үүрэг авсан хүн нь Сангийн сайд Ч.Улаан. Тэрээр дөрвөн их наяд 646.9 тэрбум төгрөгийг улсынхаа мөнгөний ав­дарт хийх юм байна.

ЗАРЛАГА
 
Ирэх оны төсвийн урсгал зард­лын 70 гаруй хувь нь нийгмийн салбарт хуваарилагдаж байна. Ингээд төсвийн өрөнхийлөн захи­рагчдын багцад хуваарилсан мөн­гийг  тоймлон хүргэө. Ерөнхий­лөгчийн Тамгын газар ирэх жил 11 тэрбум 951,3  сая төгрөгийг зар­цуулахаар болжээ. Ерөн­хий­лөг­чийн мөрийн хөтөлбөрийг хэрэг­жүүлэх хүрээнд хоёр тэрбум 370 сая төгрөг зарцуулахаар төсөвт тусгасан байна. Тэгвэл УИХ-ын дарга 18 тэрбум 78.9 сая  төгрөгийг захиран зарцуулна. Ерөнхий сайд 165.1 тэрбум, Шадар сайд 128.7 тэрбум төгрөг зарах эрхийг авлаа. Сангийн сайд 1.5 их наяд төгрөг зарцуулна. Ерөнхий сайдын баг­цад багтсан мөнгөний 50 тэрбумыг шинэчлэлийн  хөтөлбөрийг  хэ­рэг­жүүлэхэд зарцуулахаар төлөв­лө­сөн нь задаргаагүй мөнгө оруулж ирлээ гэдэг шүүмжлэлд өртөөд байсан билээ. Гэвч энэ мөнгийг нийт 10 чиглэлийн үйл ажилла­гаанд зарцуулахаар сүүлд задар­гааг нь оруулж ирсэн билээ.  Үүний да­раагийн их зарлагатай салбар бол Боловсрол, шинжлэх ухааны яам.  Боловсрол, шинжлэх ухааны сай­дын багцад зарцуулах  ирэх оны зардлыг 1.1 их наяд төгрөгөөр баталлаа.  Хүн амын хөгжил, нийг­мийн хамгааллын сайд 402.5 тэр­бум, Зам тээврийн сайд 602.03 тэрбум төгрөгийг мэдэж зарцуулах нь ээ. Харин Уул уурхайн сайд 24.3 тэрбум, Эдийн засгийн хөгжлийн сайд 70.5 тэрбум төгрөгийг төсвөөс хуваарилж авсан нь багад тооцог­дож байгаа юм. 

Эднээс гадна Засгийн газрын тусгай сангуудад төсвийн нэлээд хувийг “залгиж” байна.  Жишээ нь Жижиг, дунд үйлдвэрлэлийг дэм­жих сан гэхэд 50.1 тэрбум,  Засгийн газрын нөөц санд 20.1 тэрбум, мал хамгаалах санд 27.4 тэрбум,  авто замын санд 862.7 сая төгрөг өгө­хөөр шийджээ. Шинжлэх ухаан төхнологийн санд өсөн тэрбум 254.7 сая төгрөг, Мэргэжил сургалт үйлдвэрлэлийн санд 16 тэрбум 682.4 сая төгрөг төсөвлөсөн нь өндөрт тооцогдож байгаа юм.

ХӨРӨНГӨ ОРУУЛАЛТ

Ирэх оны нийт хөрөнгө оруу­лалтын дийлэнхийг  дэд бүтцийн салбарт, 20 гаруй хувийг нийгмийн салбарт, арав гаруй хувийг хүний хөгжил, хөдөлмөр эрхлэлтийн сал­барт зориулахаар шийдсэн. Ирэх онд хийх нийт хөрөнгө оруулалтын ажлуудын талаас илүү хувь нь  өмнөх оноос дамжин хэрэгжих арга хэмжээнүүд юм байна.   Зөвхөн 20 хувь нь шинээр эхлэх төслүүд байгаа.  Тухайлбал, зам тээврийн салбарын бүтээн байгуулалтын ажилд 361.7 тэрбум, барилга бай­гууламжид 31.4 тэрбум төгрөг зарцуулахаар төлөвлөөд байна.  Хөшгийн хөндийд Олон улсын нисэх онгоцны буудал барина,  газрын тосны үйлдвэрийн ТЭЗҮ боловсруулахад 1,4 тэрбум төг­рөгийг улсын төсвөөс гаргахаар болоод байна. Гэх мэтчилэнгийн бүтээн байгуулалтын ажилд зар­цуулах төсвийг дурдаад байвал олон.
                                      
ОРОН НУТГИЙН ТӨСӨВ

Орон нутгийн төсвийн эрх мэдэл ирэх жилээс нэмэгдэж байгаа. Орон нутгийн төсөв нэг их наяд 813.6 тэрбум төгрөг болж байна.  Орон нутаг төсвийн хувьд биө дааж, захиран зарцуулах эрх нь ч тэдэнд очиж байгаа билээ. Аймгуудад олгох санхүүгийн дэмжлэгийн ял­гаа­тай байдал нь төсвийн хэлэл­цүүлгийн үөэр гишүүдийн дунд нэлээд маргаан дагуулж байлаа. Тухайлбал, сайдтай аймгуудад их мөнгө төсөвлөсөн байна гэдэг гомдол гарч байсан юм. Архангай, Баян-Өлгий, Өвөрхангай зэрэг аймагт өгөх санхүүгийн дэмжлэг нь 11, 12 тэрбум гаруй төгрөг байна. Харин Хөвсгөл аймаг дангаараа 20 гаруй тэрбум төгрөгийн дэмжлэг авахаар тусгагджээ. Тэгвэл Улаан­баатар, Орхон, Булган, Өмнөговь, Дорноговь аймагт санхүүгийн дэмж­­лэг үзүүлэхгүй гэнэ. Орон нутгийн хөгжлийн нэгдсэн сангаас 2013 онд орон нутгийн хөгжлийн санд шилжүүлэх орлогыг  аймаг тус бүрээр гаргавал Баянхонгор аймагт хамгийн их буюу 12 гаруй тэрбум төгрөг очихоор байна. Өмнөговь, Говь-Алтай, Архангай, Хөвсгөл, Ховд зэрэг аймгуудад арваас дээш тэрбум төгрөгийн орлого шилжих аж. Говьсүмбэр, Сэлэнгэ аймгуудад бага орлого шилжихээр тусгагджээ.

Я.МӨНГӨН

“Өдрийн
сонин”-ы өчигдрийн дугаарт нийтлэлч П.Хашчулуун нийтлэлдээ “Баян, дээр нь тарган дарга нарыг өмөөрч ард түмэн тэмцэх үү дээ” гэж бичсэн байна лээ. Их үнэн үг хэлжээ. Нээрээ өөрс­дийгөө яая гэж ядарч яваа ард түмэн юу гэж баян дарга нарын төлөө хар хүйтэнд чөмгөө царцтал даарч хөрч тэмцэхэв. Талбай дээр жагсаал цуглаан хийж сүр загнаад яваа улсууд чинь Монголын сор болсон баячууд. Төрийн ордны  хурал хуй болдог  танхимын хаалга үүдийг диванаар хаачихаад зас­гийн ажил гацааж, энгэртээ бичиг цаас нааж гүйгээд байгаа Ардын намынхан чинь төрөөс төрсөн тэрбумтнууд шүү дээ. Тэд юу болоод жагсаал цуглаан хийгээд байна вэ. Энэ баячуул ард түмнээ өмгөөлөөд тэднийг ядарсан зүдэр­сэн гээд тэмцээд байгаа юм уу. Үгүй гэдгийг нь хүн бүр харж байгаа. Өөрсдийг нь эрх ямба, далай шиг ундрах их хөрөнгийн захад хүргэж өгсөн намаа хамгаалж байна.  Намаа өмгөөлснөөр өөрсдийгөө өмөөрч байгаа гэсэн үг. Тэрнээс юу дутлаа гэж ингэж дөвчигнөх билээ. Ямар гэр орон нь хоолгүй хоосон хонох дээрээ тулчихсан биш.  Авсан цалин нь амьдралд нь хүрэх­гүй туйлдсандаа жагсаагүй. Ард түмний төлөө бол бүр хэзээ ч ингэж явахгүй. Үнэхээр ард түмнээ бод­дог байсан бол төрийн ажилдаа оролцоод, төсвөө батлаад сууж байх байлаа. Тэргүүн баячууд зүгээр л аагаа багтааж, биеэ өмөөрсөндөө ингэж байна.

Өнөөдрийн Ардын нам баячуу­лын нам болж хувирсан. Энэ нам үндсээрээ нударган баячууд  гэд­гийг ард түмэн мэдэж байгаа.  Баячууд луйвар булхайгаар ч болов ялж байх ёстой гэнэ. Дээр нь албан тушаалын араас мөнхөд чаргууцалдана. Эрх ямбыг нь өгөхгүй бол эсэргүүцэл зарлана. Энэ удаагийн тэдний цуглаан бол бусад жагсаалаас тэс  өөр. Идсэн уусан нь амаараа гарчих шахаж яваа, хэт хөрөнгөжчихсөн, өөрс­дийгөө өмгөөлөхөөс өөр ажил хийхгүй ийм тэрбумтнуудын  хэл­бэрдэлт төдий цуглаан. Жагсаал цуглаанд хэн хэн оролцож байгааг та сонсвол үнэхээр  хүлээн зөв­шөө­рөгдсөн олигархиуд Монголын нударган баячууд  мөн гэдэгтэй хэн ч маргахгүй.

С.Бямбацогт байна. Монгол Улсыг хэрсэн энэ их цахилгааны шугамын хамаг тендерийг хамж баяжсан “Ньюпрогресс” гэх том компанийн эзэн. Компаниа өргө­жүүлж, өөрөө тэрбумтан болж,  өдий дайнд хүрсэн нь одоогийн Ардын нам, хуучин Ху нам  эрх барьж явсны ач гавьяа. Тэгэхээр С.Бямбацогт гишүүн намынхаа төлөө үхэхээс ч буцахгүй зүтгэх нь зүйн хэрэг. 

Д.Оюунхоролыг хар. “Отгон­тэнгэр” гэдэг их сургуулиар өчнөөн жил овоглож яваа төрийн түшээ.  Хувьдаа их сургууль байгуулж хөлжих замаа эхэлсэн Монголын тэргүүн баячуудын нэг нь яах арга­гүй тэр мөн. Өөрийгөө жирийн ардын багш гэж итгүүлэхээр  хич­нээн өрөвдөлтэй царайлавч өнөө­дөр түүнд итгэх хүн даанч байхгүй. Ц.Энхтүвшин намын дарга нь байна. Сүүлийн хорин жил сайд УИХ-ын гишүүн байж төрөөс баяжсан.

Д.Дэмбэрэл байна. Насаараа энэ төрийн зөөлөн суудалд заларч хөлжиж гүйцлээ. Хөшөөтийн уур­хайг гэр бүлээрээ эзэмшдэг гэсэн яриа түүнийг олон жил дагаж байгаа. Ингээд бодохоор хувхай  хоосон хүн энэ намд алга.

Ц.Нямдорж байна. Өнгөрсөн 20 жилийн хугацаанд сайд болоо­гүй он жил түүнд бараг үгүй. Ардын нам хэзээ төрийн толгойд гарна, Хууль зүйн салбар Ц.Нямдоржийн гарт очдог байсан. Өөрөөс нь  өөр хэн ч энэ ажлыг хийж чадахгүй гэдэгт бат итгэчихээд,  эрдэж явдаг дээгүүр толгойт.  Тэгээд болоогүй ээ. “Айлын хаяа түрээсэлж, үзэх харах юмгүй тэнүүчилж явна” гээд өрөвдөлтэй дүр эсгэн, ой гуттал худлаа ярьж, гоншгонож явсан жүжигчин эр. Ямар ядуу хүн сарын дөрвөн сая төгрөгийн төлбөртэй тансаг харш түрээсэлж амьдрах вэ дээ. Д.Лүндээжанцан гишүүнийг аваад үзье.  Парламентын гишүүн, УИХ-ын даргаас өөр ажил хийж үзээгүй хуульч мэргэжилтэн.  Гэхдээ өнгөрсөн хугацаанд зүгээр бай­гаагүй бизнес эрхэлсэн самбаатай хүн. Тэр  “Шихи-Хутаг” гэдэг хуулийн хувийн сургуулийн босс.  Боловсролын салбарт бизнес хийж хөлгүй баяжигсдын түүчээ нь тэр.

Хүзүүнээсээ элдэв үгтэй пайз  зүүчихээд эмгэнэлтэй царай гарган намынхаа төлөө эсэргүүцэл зар­лаж суугаа шадар сайд асан М.Энх­болдтой юу ярихав.  Улаан­баатарын газрыг худалдаж баяж­сан тэрбумтантай хөрөнгөөрөө намынх нь баячууд өрсөлдөнө үү гэхээс өөр хэн хажууд нь дүйж очих билээ. Ерөнхий сайд асан С.Бат­болд бол бүр ч ярилтгүй. Баяжсан, хөлжсөн, хөрөнгөжсөнөөрөө цуу­тай Монголын толгой баян. “Алтай кашмер”, “Алтай трейдинг”, “Чингэс”,  “Скайтел” гээд түүний нэр дээр данстай компаниудыг жагсаа­гаад байвал барагдахгүй. Авдар авдраараа олддог алтны их нөөцтэй “Бороо гоулд”-ын уурхайг цөлмөж баяжсан нь багадаад ард түмнийг тэжээх энэ улсын хоёрхон үүцийн нэг Таван толгойгоос  хувь хүртэж, хумсалж суудаг лусын эзэн шиг баян эр.

Орчин үеийн тэрбумтнууд төрд шургалдгийн тод жишээг харуулж парламентад орж ирсэн Н.Ном­той­баяр гэдэг нударган баян бий. Эд хөрөнгөндөө ханаад эрх ямбанд дурласан хүүгийнхээ хүслийг биелүүлэхийн тулд тэрбум тэрбу­маар хандив хаяж явдаг алтны магнат аавтай.  “МАК” компанийнх нь хур хөрөнгийн тухай дуулаагүй, сонсоогүй хүн Монголд байхгүй.  Өв залгамжилсан тэрбумтан,  амьдрал мэдэхгүй ийм л баячууд өнөөдөр ардчилал устсаныг зарлан тунхаг­ласан пайз хүзүүндээ зүүчихээд сууж байна. 

О.Содбилэгийг дурдахгүй өнгөрөхийн арга алга. Улс төрд аавынхаа нэрээр явсан гэдэг ч дуртай үедээ шатахууны үнэ нэмж, ядарсан монголчуудыг тавлаж суудаг нефтийн акул компаниудын нэгийг толгойлж явсан залуу.  “Петровис” компанийн удаахь  захирлаар ажиллахын хажуугаар нэрийг нь тогтоож үл барам олон компанийн хувьцаа эзэмшдэг нэгэн гэнэ лээ. 

Өнгөрсөн жил намаа том байхад Батлан хамгаалахын сайд хийсэн Ж.Энхбаяр гэж хөрөнгөлөг эр бий. “Газар” хэмээх компанийг үүсгэн байгуулж хагартлаа баяж­сан тэрээр олсон эд баялагтаа ханаж цадаад хийж байхаа олж ядсан баячуудын жишгээр Мон­голд битгий хэл дэлхийд ховордсон саарал чоныг агнаж, зугаагаа гаргаж явсан аархуу нэгэн. Тэрбум тэрбумаар тоологдох хөрөнгөө юунд үрэхээ мэдэхгүй тэвдчиж явдгаа ч ил тод гайхуулж суудаг баярхуу нэгэн гэнэ лээ. Албан ёсоор батлагдаж нотлогдоогүй ч гэлээ Хадгаламж банкны 14 тэрбум төгрөгийг өлхөн аваад идчихсэн нөхдийн  дунд “зодоонч” түшээ У.Хүрэлсүхийн нэр явдаг. Хүрэл­сүхийн “Хүрээ төв” гэж сонсоогүй хүн ховор. Ямар сайндаа л хураасан хөрөнгө нь барагдахаа байсандаа хувьдаа сонин, телевиз байгуулж гүйхэв дээ.

У.Хүрэлсүхийн далбаан дор гүйдэг Я.Содбаатар гэж шинэ баян Ардын намд мэндэлсэн. Үйлдвэр худалдааны дэд сайд явахдаа төрийн зардлаар хайгуул хийсэн “Шивээ-Овоо”-гийн уурхайг хувийн компанид шилжүүлсэн гэдэг асуу­дал түүнд тохогддог. Нефть олбор­лодог Хятадын компани “Петро­чайна дайчин тамсаг”-ийг ч Мэр­гэжлийн хяналтын дарга  явахдаа өлгийдөж авсан гэдэг хардлага бий. Ингээд бодохоор Ардын намын тэрбумтнуудаас хөрөнгийн­хөө хэмжээгээр хоцроод,  жулдаад байхааргүй чинээлэг хүн. УИХ-д оруулсангүй гэж өсөрхөөд яваа Н.Төмөрхүү бол “Өндөр буянт” гэдэг компанийн эзэн. Нийслэлд хаана л газар байна тэнд эднийх  байшин барилга барьдгаараа алдартай.  Намынхаа байр тансаг харшийг барьж, гавьяа байгуулсан тэрбумт­нуудынх нь нэг. С.Чинзориг нь ч ялгаагүй. Нийгмийн хамгаалал хөдөлмөрийн дэд сайдын суудалд наачихсан уу гэлтэй ховхрохгүй суусан нөхөр. “Зөөлөн эх” төрийн бус байгууллагыг үүсгэн байгуул­сан эхнэр, нөхөр хоёрыг шоронд хийчихээд,  хүүхдүүдийг  нь айлаар тарааж орхисон дэд сайд. 

Эдгээр баячуудыг нударган баян гэхгүй бол өөр юу гэх вэ. Хамгийн гол нь ард түмэн  баячуу­дыг өмөөрч босох уу даа. Эсвэл баяжсан дээрээ баяжсангүй хөөр­хий гэж өмөөрөх юм уу. Тэгэхгүй юм бол хэн энэ даварсан баячуудыг өмөөрч Сүхбаатарын талбайд жагсах юм бэ. Энэ тэрбумтнуудын дунд шударга хөдөлмөрөөрөө баяжсан хүн байхыг үгүйсгэхгүй. Гэхдээ тэдний баяжиж хөлжсөн нь тэндээ л биз.  Баян байлаа гээд ард түмэнд гай болох ёсгүй. Мөрөөрөө явбал өөрсдөд нь л дээр. Үнэндээ идсэн ууснаараа дуудагдаж, авли­гын загалмайлсан эцэг гэгддэг  Н.Энхбаяр ч тэдний хажууд ичмээр дээ.

Даанч өөрөө мөрөөрөө яваагүй учраас л өнөөдөр ийм байдалд орчихсон болохоос. Н.Энхбаяр сонгуульд ялагдчихаад намтайгаа, дээр нь бусадтайгаа бүүр өөр­тэйгөө хүртэл тэрсэлдсэн. Хэрэв тэрсэл­дээгүй бол өдийд зүгээр сууж байх байлаа. Бүр дараагийн Ерөнхий­лөгчийн сонгуульд үзнэ гээд явж байх байсан ч юм бил үү. Гэвч юм бүхэнтэй тэрсэлдсэний үр дүнд өнөөдөр шоронгийн хаалга татлаа. Эрхбиш үүнийг МАН-ын нударган баячууд хараад нийгэм­тэйгээ тэрсэлдээд байвал хэцүү байдгийг ойлгож баймаар. Нэг их ариун цагаан хүмүүс аятай төр нийгэм­тэйгээ нударган баячууд тэрсэл­дээд, босч тэмцээд байгаа нь ер юуны цондон бэ гэх хүмүүс их байна.

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

Монгол Улсын 27 дахь Ерөнхий сайдаар АН-ын дарга Н.Алтанхуяг томилогдлоо. Засгийн газрын тэр­гүү­нүүд ажлаа авсныхаа  дараа хөдөө орон нутаг руу томилолтоор явдаг уламжлал манайд бий. Н.Ал­тан­хуяг сайд ч тэр жишгээс хазай­сангүй. Ер нь ч бүх үеийн Ерөнхий сайд намар томилогддог. Тэгээд тариалангийн бүс нутгаар явж, “Эрдэнэт” үйлдвэрээр дайраад  гардаг нь заншил болчихжээ. Ерөн­хий сайд хэн ч болсон үүнийг л хамгийн түрүүнд хийдэг. Энэ бол сүүлийн 20 жил жишиг болон тогтчихоод байна. 

Одоогоор Монголд үйлдвэрлэл өрнөж байгаа ганц газар нь үнэн­дээ энэ “Эрдэнэт” үйлдвэр, Сэлэнгэ аймаг хоёр юм. “Эрдэнэт” үйлдвэр гэхэд Монгол Улсын төсвийн 30, 40 хувийг дангаараа бүрдүүлдэг ганц саалийн үнээ. Харин Сэлэнгэ аймаг бол Монгол Улсын газар тариалангийн гол бүс нутаг. Дотоо­дын үр тарианы нөөцийн нэлээд хувийг ганцаараа хангаж байгаа аймаг юм. Ерээд оноос хоёр мянга найм, есөн он хүртэл ихэнх нутгаар ган гачигтай байлаа. Үүнээс болоод Төв аймаг зэрэг газар тариалангийн нутгуудад тариа­лалт муу. Зөвхөн Сэлэнгэд тариа ургац арвинтай байлаа. Сэлэнгийн тариа монголчуудыг хоолгүй хонуулж, гал алдуулсангүй өл залгуулж байна. Гаднаас гурил царай алдуулж, турж үхүүлсэнгүй  тус нэмэр болдог байлаа. Ийм учраас “Эрдэнэт” үйлдвэр, Сэлэн­гийн тариа хоёрын үр шимийг үгүйсгэх аргагүй нь үнэн.  Тиймээс л шинэ Ерөнхий сайдууд өвлийг өнтэй давж, хэдэн халтар хүүхдээ хоолтой онд оруулахаар сэтгэл зовниж яваа гэрийн эзний дүр эсгэн тариан түрүү имэрч, алсыг харан камерын өмнө зогсч харагддаг билээ. Энэ нь одоо ард түмэнд гайхагдам ажил биш болоод удаж байна. 

Гэхдээ нэг инээдэмтэй юм энд бий. Сэлэнгэ аймгийг зорьсон Ерөнхий сайд бүхэн нэг л газар очдог. Монгол Улсын гүйцэтгэх засаглалыг тэргүүлэх үүрэг хүлээ­сэн эрхмүүд Сэлэнгэ аймгийн нэг суманд нэг эзний, нэг компанийн, нэг агрономичийн нэг тариалан­гийн талбайд ёс юм шиг зочилдог. Тэд сүүлийн 20 жил яг энэ марш­рутаар явж байна. Арай л бүтэн 20 жил нэг тариан толгой имэрч зогсоо­гүй байгаа даа. Жил бүр уулздаг нэг гавьяаттайг ч хэлэх үү.Тэгээд нөгөө гавьяат тариаланч ч шинэ Ерөнхий сайдыг хүлээж аваад сурчихсныг яана. Солиг­доод ирсэн Ерөнхий сайдад ажлаа сурамгай танилцуулж, ярьдгаа ярьж угтана.  Тэгээд  “Газар тариа­ланг төрөөс дэмжих хэрэгтэй” гэдэг үгээ хэлнэ. Энэ үгийг тэрээр лав сүүлийн 20 жил ярьж зогссон. Өөр юу ч ярих юм билээ, жил болгон эргээд байгаа дарга нарт.

“Эрдэнэт”
бол яахав. Монгол­доо байгаа ганц хүнд үйлдвэр. Сэлэнгэ орчихоод буцахдаа дайраад гаралгүй яав гэж. Гэхдээ ямар ёс  биш. Өчнөөн жил дампуу­ралгүй, үр ашгаа өгөөд ажиллаад ирсэн газарт Ерөнхий сайд очсон ч яалаа байсан ч яалаа. Н.Алтан­хуяг Ерөнхий сайд очлоо гээд зэсийн нөөц  нэмэгдэх юм биш. Ажлаа алдсан хүн байгаа биш  заавал тэнд очоод байх шаард­ла­гагүй. Тэгээд ч оросууд хамтардаг юм хойно биднээр юу хийхээ заалгав гэж, бараг  илүүц ажил болдог  шахуу даа.

Даанч  Ерөнхий сайд Н.Алтан­хуяг ингэж бодсонгүй. Үе, үеийн Ерөнхий сайдуудаас дутаад байх юу байхав. Уламжлалыг нь эвдсэн­гүй, ёсыг гажсангүй  маршрутыг нь дагалаа.  Засгийн газрын тэргүүний албаа авмагц Сэлэнгэ нутгийг зорилоо. Гэвч газар тариалангийн бүс нутгаа эргэж байгаа нэрээр тариан захад нэг  “хальт” хараг­даад баруун аймаг руу  нутгаадаа давхив.

Ямар ч байсан Увс, Ховд, Баян-Өлгий аймагт ажиллалаа. Тэнд очоод олон ажлын санаа олж, нэлээд асуудал шийдсэн бололтой мэдээлэл түгж байна. Жишээ нь Ховдын захаар оржээ. Худалдаа­чидтай уулзаж зовлон жаргалыг нь нухацтай сонсоод худалдааны төвийнх нь дээврийг битүүлж өгөх юм ярьж.  Оюутнуудтай нь уулзаад  Засгийн газар бямба гаригт ажил­ладаг болсон тухай сонин сонсго­жээ. Харин төрсөн нутаг Увсдаа очоод “Цэцэрлэг хэрэгтэй юу, цэн­гэл­дэх хэрэгтэй юу” хэмээн загнаж. Бас “25 тэрбум төгрөг байна. “Хар­хираа” амралтын газар руу зам тавиулах уу эсвэл тохилог дулаан, битүү дээвэртэй зах бариулах уу өөрсдөө мэд” хэмээн нутгийн ард­даа “хөнгөхөн” онгироод авчээ. Аргагүй л нутгийн хүү Ерөнхий сайд болсныг нүнжгийг харуулаад ирсэн бололтой. Ний нуугүй хэлэ­хэд Увс, Ховдын худалдааны зах битүү дээвэртэй байх уу задгай дээвэртэй байхуу гэдэг нь  Мон­голын тулгамдсан асуудал мөн үү гэсэн асуулт эндээс урган гарч байна. Хаа байсан Увсад байгаа амралтын газар замтай байна уу, үгүй юу гэдэг нь нийт монголчуудын хувьд тулгамдсан асуудал биш шүү дээ. “Хархираа” амралтын эзэн замаа бариад үйлчлүүлэгчдээ татна уу, шороогоо манаргаж амрагчдаа үргээнэ үү түүний дур. 

Нэг аймгийн аж ахуйн ажил хөөцөлдөөд яваа Н.Алтанхуяг сайд Монголын Улсын Ерөнхий сайд уу, Увс, Ховдын Ерөнхий сайд уу.  Уг нь ард түмэн Н.Алтанхуягийг  Мон­гол Улсын  Ерөнхий сайд гэж үзээд сонгосон. Монгол Улсад тулгараад байгаа түм буман асуудлыг ший­дэж, улсаа улс шиг болгохоор тавигдсан дарга хэмээн харж бай­гаа. Тиймээс Ерөнхий сайд Н.Ал­тан­хуягийг Монгол Улсын Ерөнхий сайд шиг ажлаа эхлэхийг  хүсч байна. Тэгвэл Монгол Улсын Ерөн­хий сайд юу хийх ёстой юм бэ. Улсдаа тулгамдсан асуудлыг олж, гарцыг нь хайх ёстой.  Тэгж байж Ерөнхий сайдынхаа үүргийг жин­хэнэ ёсоор биелүүлнэ гэсэн үг.  Монгол Улсад тулгамдсан  асуудал юу вэ.  Оюу толгой, Таван толгой тэргүүтэй уул уурхайн салбар байна. Энэ салбар одоо тэргүүлэх салбар болоод улс орны хувь заяанд нөлөөлөх хэмжээнд хүрсэн. Ерөнхий сайд ашигт малтмалын салбарт юу нь болоод, юу нь боло­хоо байчихсныг очиж тогтоох хэрэгтэй. Монгол Улс үүцээ зад­лаад үсрэнгүй хөгжинө гээд байсан.  Үр ашиг нь юу болж байгаа юм.  Таван толгойн хувьцаа ард түмний гар дээр хэзээ ирэх вэ,  Оюу толгой, Таван толгойд суурилсан боловс­руулах үйлдвэрүүд хэдийд ажил­лаж эхлэх үү гэдгийг тодорхой болгох үүрэг Ерөнхий сайдад ногдож байгаа. Энэ мэтчилэн хоолойгоор татсан их ажлын гар­цыг нь олбол Н.Алтанхуягийн Мон­гол Улсын Ерөнхий сайд болсны хэрэг бүтэх биш үү. 

Зүй нь Ерөнхий сайд Н.Алтан­хуяг Сэлэнгэ аймагт очиж,  тариан түрүү имэрч зогсох биш, мөн нутагтаа очиж Норовын хүү сайн яваагаа гайхуулах биш говь руу явах ёстой байлаа. Говьд бүтээн байгуулалтын ажил яаж өрнөж байгаатай танилцаж, ард түмэнд ойлгомжгүй бүхнийг тайлж өгөх хэрэгтэй байв. Тарьсан тариагаа хааш нь яаж борлуулах вэ гэж толгойгоо гашилгахаас илүү ухсан нүүрсээ яаж худалдах вэ гэдэгт сэтгэлээ чилээх байсан юм биш үү. Тариагаа худалдаалах нь тариач­ны хэрэг, нүүрсээ борлуулах нь Монголын асуудал болчихоод байгааг ойлгохгүй байна гэж үү. Ийм л учраас Ерөнхий сайд Н.Алтанхуяг анхны томилолтоо буруу эхэлж зүгээ зөрүү гарга­чихлаа гэж хэлээд байгаа хэрэг. Оюу толгой, Таван толгойтой зэрэгцээд дэлхий нийтэд нүүрлээд эхэлсэн эдийн засгийн хямралыг анхааралдаа авах байлаа. Эндээс Монголоо хохирол багатай хам­гаалж үлдэх арга замуудыг Н.Алтан­хуяг Ерөнхий сайд эрэл­хийлж, ажлаа эхлэх байсан юм. Увсынх биш Монголын Ерөнхий сайд учраас ингэх ёстой байсан гэж улс төрийн хүрээнийхэн ярьж байна. Гэвч тэгсэнгүй, баруун аймгуудад очиж аж ахуйн “баг идээтэй” зууралдав. Тэр бодлого гаргаж болж байгаа үйл явдлыг газар дээр нь очиж үзэх үүрэгтэй байв гэж тэд үзээд байна.

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ