– Ц.НЯМДОРЖ, М.ЭНХБОЛД, Ц.ЭЛБЭГДОРЖ НАРЫГ НАДААС НЭГ УУЧЛАЛТ ГУЙЧИХААСАЙ ГЭЖ БОДДОГ ЮМ-
Монгол Улсын гурав дахь Ерөнхийлөгч Н.Энхбаяртай ярилцлаа.
-Таныг Эрүүгийн цагдаагаас ямар хэргээр дуудав?
-Миний, бидний хардаж байгаагаар бол хууль шүүхийнхэн наанаа жирийн юм асуух гэж байгаа дүр эсгээд үнэн хэрэгтээ “Эрдэнэт”-ийн 49 хувь юм уу 51 хувь, жаран тэрбум, ЖДҮ ч юм уу, ер нь улс төр, нийгэм, эдийн засгийн олны анхаарал татаад байгаа асуудлуудаар миний амыг үдэх гэж байгаа болов уу. Юм тодруулах нэрээр дуудаж, сайнаар бодоход ам үдэх, муугаар бодоход хэрэг тохох үйл ажиллагаа эхэлж байгаа юм болов уу гэж болгоомжилж байна. Манай хууль шүүхийнхэн ямар шударга бус билээ гэдгийг бид дэндүү сайн мэднэ.
-Таныг дуудахдаа юу гэж хэлсэн юм?
-Телевизэд өгсөн ярилцлагатай холбоотойгоор юм асууя гэсэн. Би “Хэвлэлд ярилцлага өгөх эрхээ авч үлдэхийн тулд та нар дээр явж очмооргүй байна. Миний ярьсан зүйл надаас асуугаад байх юм байхгүй ээ. Би мэдэж байгаагаа ярьчихсан. Та нар тэрийг сонирхолтой мэдээлэл гэж үзэж байгаа бол араас нь өөрсдөө явж, нэр нь дурдагдсан хүмүүсээс асууж тодруулах, миний дурдсан бичиг баримтын цаад эздийг олох бололцоо зөндөө байгаа. Одоо би танай дээр явж очихоор та нар нөгөө муу аргаа хэрэглэнэ. Мөрдөн байцаалтын нууцыг задруулж болохгүй гээд гарын үсэг зуруулна. Тэгэхээр би дахиж юу ч ярьж чадахаа болино, яваандаа Улаанбаатар хотоос гарч явж болохгүй, Хэнтий рүү явж болохгүй гэнэ шүү дээ” гэсэн.
-Өмнө дуудахад нь очихгүй байж байгаад юу боллоо доо. Одоо хашрахгүй байна уу?
-Харин очоогүйгээсээ болоод би аврагдсан байхгүй юу. Очсон бол аль хэдийнэ намайг шоронд оруулчихсан байхгүй юу. Би очоогүй, та нарын худлаа жүжигт оролцохгүй гэж хэлж байж өөрийгөө авч үлдсэн. Надад хангалттай гашуун туршлага байгаа учраас эхлээд та нар ЖДҮ-чдээ УИХ-аас татчих. Тэд нараасаа ёсоор нь мэдүүлгээ авчих. Тэр жаран тэрбумынхаа, тэр “Эрдэнэт”-ийн 49, 51 хувийн луйврын асуудлыг шийдчих. Тэгээд дараа нь надаас мэдүүлэг аваг.
Тэгээд ч би сүүлийн арван жил төр засагт ямар ч ажил хийгээгүй. Арван жил төрд ажиллаагүй надаас төр засгийн тийм шийдвэр яаж гарсан гэх зэргээр бичиг баримт шаардаад байх нь утгагүй. Аягүй бол хүн гүжирдсэн гэж худлаа хэрэг үүсгэх гээд байх хэрэггүй. Би мэдээжийн нотолгоотой юм ярина. Үнэнийг ярьсан намайг оролдохын оронд луйвар булхай хийсэн хүмүүсээ шалга.
-Гэхдээ дуудсан цагт нь очих ёстой биз дээ. Дуудсан хугацаанд ирэхгүй бол албадан ирүүлнэ гэдэг шүү дээ…
-Хууль шүүхийн байгууллага нь ёсоороо ажиллаж байгаа улсад бол тэгэх ёстой. Худлаа ажиллаж байгаа газар бол өөр дээрээ болон бусад хүнд ямар нэгэн худлаа хэрэг үүсгүүлэхгүйн төлөө би үүнийг эсэргүүцэх үүрэгтэй, бас эрхтэй. Үндсэн хуулинд: Өөрийнхөө эсрэг мэдүүлэг өгөхгүй байх эрхтэй гэж заасан байдаг. Энэ чинь яг ийм үед зориулагдсан заалт. Ингэж заасан юм чинь очихгүй байж болно гэсэн үг. Очоод юм ярихаар миний ярьсныг миний эсрэг мэдүүлэг болгож ашиглах гээд байдаг байхгүй юу.
-Та тэгвэл чимээгүй байж байгаад л нөхөн сонгуульдаа орчихож болоогүй юм уу. Эрсдэлтэй биш үү?
-Би болон манай намынхан өмнө нь ч жаран тэрбумыг, “Эрдэнэт”-ийн 49 хувийг, Худалдаа хөгжлийн банкийг ярьж л байсан. Хууль шүүхийн байгууллагынхны луйвар булхайг ч ярьж л байсан. Харамсалтай нь тэр үед хууль шүүхийнхэн эдгээр луйврыг нам дараад өнгөрөөсөн. Нийгэм маань, албан тушаалтнууд өөрсдөө олигтойхон анхаарч өгөөгүй. Тодорхой хэмжээнд нийгмийн анхааралд очтолоо цаг хугацаа хэрэгтэй юм байна. Хамгийн гол нь хууль шүүхийнхэнд эдгээр луйврыг шалгах хангалттай цаг хугацаа байсан.
Гэхдээ бид энэ бүх луйвар булхай асуудлыг эхэлж дэлгэсэн нь зөв байсан гэдэг нь хожуу ч гэсэн батлагдаж байна. Тэр асуудлууд явсаар байгаад нэлээд шуугиан дуулиан болж, жагсаал цуглаан болж, Их хурал дээрээ хоёр, гурав талцаж маргаан болсон. Харин бид энэ үед уралдаж дуугараагүй. Бид анх ярьсан шүү дээ гэж урдуур хойгуур нь орж гүйх хэрэггүй гэж үзсэн. Бид эхэлж хэлсэн, үүргээ биелүүлсэн.
Харин одоо тэр том том луйврын асуудлын зарим зүйлийг тодруулж ярих нь зүйтэй гэж үзсэн. Хүмүүс жаран тэрбумыг ойлгочих шиг боллоо. Гэтэл “Эрдэнэт”-ийн 49 хувийн асуудал таг чиг болчихлоо. Нөгөө Нямдорж хааччихав аа? Ноднин энэ асуудлаар чанга чанга дуугараад байсан хүн одоо таг чиг болчихлоо. Худалдагдчихав уу, эсвэл айчихав уу? гэсэн хардалт байна. Ямар ч байсан одоо энэ “Эрдэнэт”-ийн 49 хувийн асуудал мартагдах гээд, хаагдах гээд байна. Үүнд нийгмийн анхаарлыг хандуулъя. Зөвхөн жаран тэрбумын асуудал гэдгээр М.Энхболдыг ажлаас нь авч хаяад тайвшрах гэж байгаа бол үгүй шүү.
Дээр нь бас эдгээр асуудлын цаана ЖДҮ-ийнхэн нуугдчихаад байна. Яагаад ЖДҮ-ийнхэнд нуугдах боломж олгоод байгаа юм бэ?
-М.Энхболд та хоёр анх яаж танилцаж байсан юм бэ?
-Соёл урлагийн хөгжлийн хорооны тэргүүн дарга гэж ажил хийж байхдаа Чингэлтэй дүүргийн Зул гэдэг даргатай танилцаж түүнтэй ажлаар очиж уулзахад түүний орлогч М.Энхболд гэж мариалагдуу залуу байсан юм. Тэр үед нь нэг их анзаараагүй ч ийм хүн байна гэж анх харсан санагддаг юм.
Сүүлд 1996 онд МАХН түүхэндээ анх удаа сонгуульд ялагдчихаад байхад би намын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга болсон, тэр үед одоо энэ Энхболд, Хүрэлсүх гэсэн залуучууд намаа яаж өөд нь татах вэ, яаж ард түмнийхээ итгэлийг дахин олох вэ гэж ярилцаж байсан.
Тэр үед М.Энхболдыг, Хүрэлсүхийг дэмжье гэсэн ойлголт надтай хамт намын нарийн бичгийн даргаар ажиллаж байсан Ө.Энхтүвшин бид хоёрт төрөөд намын дэргэдэх Залуучуудын байгууллагыг байгуулсан шиг байгуулъя. Тэгээд удирдлагаар нь У.Хүрэлсүхийг тавьж, энэ байгууллагаа өөд нь тат гээд, тэр байтугай хуучнаар Лениний музей тэр үед МАХН-ын өмч гээд бидний мэдэлд байсныг Залуучуудын холбоонд ерөнхий эзэмшигчээр өгч байсан.
Өмчлөлийн хувьд биш, менежмэнтийн хувьд. Тэр байрыг түрээслээд түрээсийнхээ мөнгийг өөрсдөө ав. Тэндээсээ санхүүжилтийнхээ эх үүсвэрийг гарга. Тэрэн дээрээ тулгуурлаж үйл ажиллагаагаа идэвхжүүл, залуучууд дунд орж ажилла гэж тэдэнд их итгэл өгсөн. Тэр үед намын хянан шалгах байгууллагаас тэднийг шалгаад “Маш олон зөрчил байна. Зүгээр нэг хариуцлага хүлээх биш, эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх хэмжээний юм байна” гэж их сүртэй ярьсан л даа. “Залуучууд алдсан ч байж магадгүй. Би сайн мэдэхгүй юм. Юу ч гэсэн ажиллах гээд л оролдож байна. Залуучуудыг мохоогоод яахав” гээд тэднийг тас өмөөрч хамгаалаад залуучуудын байгууллагыг хөл дээрээ тогтох тэр ажилд нь Ө.Энхтүвшин дарга бид хоёр тусалсан юм.
Нам ялагдчихсан гундуухан байсан тэр үед Энхболдыг залуу хүний хувьд хотын намын хорооны даргаар тавья гэдэг асуудал ярьсан. Тэр үед хотын намын хорооны дарга Өлзий гэж хүн байсан. Энхболдыг хотын намын хорооны даргаар тавья гэсэн чинь ахмад үеийнхэн маань нэг их дуртай биш байсан. Тэгээд Ө.Энхтүвшин бид хоёр зөвлөлдөж байгаад М.Энхболдод хотын намын хорооны дарга болгох тухай санал хэлсэн чинь эхлээд айж зугтаасан. Нэг хэсэг алга болчихсон.
-Тэр үедээ ямар ажил хийж байсан юм. Дүүргийн орлогчоо хийж байсан уу?
-Сайн санахгүй байна. Нэг их том ажил хийж байгаагүй. Хоттой холбоотой ажил хийж байсан болохоор хотын намын хороонд залуу хүн тавья гэсэн юм. Хотын намын хорооны хурал гээд хэд хэдэн удаа хуралдсан. Хоёр, гурван ч удаа хойшилсон. Яагаад гэвэл нөгөө нэр дэвшиж байсан М.Энхболд “Ааваасаа зөвшөөрөл авч байж болох үгүйгээ хэлнэ” гээд нэг хэсэг алга болсон. Аав нь “битгий” гэж хэлсэн бололтой. Тэгээд бид гайхаад “Аавынхаа үгэнд оролгүй л яахав. Гэхдээ улс төрийн том тэмцэл, том шийдлийн асуудал ярьж байхад ааваасаа асууна гээд байх юм. Цаг их алдаж байна, хотын намын хороог өөд нь татахгүй бол болохгүй, хийх ажил маш их байна” гэж хэлж ойлгуулсан. Тэгээд М.Энхболд зориглосон уу, аав нь зөвшөөрсөн үү хотын намын хорооны даргаар нэрийг нь дэвшүүлбэл нэрээ татахгүй гэж тохиролцсон.
Хотын намын хорооны хурал нэлээд халуухан болоход Ө.Энхтүвшин дарга бид хоёр ёстой нэг цээжээрээ хамгаалж дарга болгож байсан юм. Тэгээд дараа нь хотын намын хорооны дарга юм чинь хотын дарга болгоно гэж бас их хүнд хэцүү сорилтон дундуур зүтгүүлсээр байгаад болгож байлаа. Өөрийгөө сайн таниулж чаддаггүй юм уу, эсвэл жаахан болгоомжтой учраас хүмүүсийн итгэл олж чаддаггүй юм уу, М.Энхболд өөрийг нь дэмжихэд их амаргүй хүн байсан л даа.
-Өөрөө хүсэхгүй байхад нь та нар яагаад дэмжээд зүтгүүлээд байсан юм?
-Өөрөө бол дотроо хүсээд байгаа нь ойлгомжтой. Гэхдээ зориглохгүй байсан.
-Зориглохгүй байхад заавал дарга болгох гээд байдаг нь яаж байгаа юм. Зориглохоор хүмүүс өөр зөндөө л байсан байлгүй дээ?
-Бид итгэсэн байхгүй юу. Арай ноён нуруутай юм болов уу. Итгэл даагаад ажиллачих чадвартай юм болов уу гэж бодоод. Тийм сайн чанар чамд байна гэж өөрийг нь зоригжуулаад. У.Хүрэлсүх бол М.Энхболдыг бодвол илүү зоригтой. Тийм ажил хийе гэхээр тэгье гээд зүтгээд ордог. Гэхдээ аль аль нь хариуцсан ажлаа хийх гэж зүтгэнэ, онох нь ч бий, алдах нь ч бий.
-Та хэсэг залуусыг тэр үед гаргаж ирсэн байх аа. Тэднээс одоо тантай харьцаатай үлдсэн хүн байна уу?
-Байлгүй яахав. У.Хүрэлсүх ч гэсэн тэдний нэг. Ерөнхий сайд болсон хойно нь уулзаагүй л байна. Би Солонгост хөөгдөж туугдаад нутагтаа бараг ирж болдоггүй тийм үе байсан. Тэр үед Ардын нам, Ардчилсан нам хамтарсан Засгийн газар байгуулсан даа. Н.Алтанхуягийн Засгийн газрыг унагасны дараа. Ч.Сайханбилэг Ерөнхий сайд, У.Хүрэлсүх Шадар сайдтай Засгийн газар бий болоогүй юу. Тэгээд манай намын хэдэн хүн засагт орох эсэх тухай асуудал яригдаж байхад би Монголдоо буцан ирж Ч.Сайханбилэгтэй уулзаад гарч явахдаа шатан дээр У.Хүрэлсүхтэй таарч, баяр хүргээд духан дээр нь нэг үнссэн санагдаж байна.
Сүүлд Ерөнхий сайд болсных нь дараа Төрийн ордонд нэг ёслол болсон. Ямар ч ёслол байлаа. Би очмооргүй байна гэсэн. Заавал ирэх ёстой гээд уриад байсан. “Ерөнхийлөгч Х.Баттулга таныг ирээч ээ” гэж хэлж байна гээд байхаар нь хүндэтгээд очлоо. Тэгэхэд У.Хүрэлсүх надад “Дарга аа, ний нуугүй хэлэхэд Энхбаяр гэдэг хүний ачаар чи бид хоёр ингэж яваа шүү гэж би Г.Занданшатарт хэлдэг юм” гэж хэлсэн. Занданшатарыг дуудаж дэргэдээ зогсоож байгаад. Тэр үг надад сайхан сонсогдсон. Тэгээд “Энхбаяр даргатайгаа нэг уулзмаар байна. Г.Занданшатар чи зохион байгуулаарай” гэж хэлж байсан. Тэрнээс хойш ажил төрөл нь болохгүй, амжихгүй байгаа юм байлгүй уулзалдаагүй л явна. Өнгөрсөн онд гурван сарын нэгэнд над руу утсаар өөрөө залгаж яриад баяр хүргэж байсан.
Гуравдугаар сарын нэгэн гэснээс би 2004 онд МАХН байгуулагдсан өдрийг тэмдэглэдэг болъё гэдэг саналыг анх гаргаад “Энэ тэмдэглэлт өдөрт яг ямар нэр өгөх вэ” гэдэг асуудлыг намын бүлгийн хурал дээр ярьсан юм. У.Хүрэлсүх Их хурлын гишүүн болсон байсан. Ц.Элбэгдорж Ерөнхий сайд байсан учраас арванхоёрдугаар сарын 10-ны өдрийг Ардчилсан намын санаачилгаар тэмдэглэлт өдөр болгоё, гуравдугаар дугаар сарын 1-ний өдрийг МАХН-ын санаачилгаар бас тэмдэглэлт өдөр болгоё гээд хоорондоо ярилцаж ойлголцсон байсан юм.
Ингээд намын бүлгээр хэлэлцүүлж байхад “Эх орончдын өдөр” гэж нэрлэвэл яасан юм гэж У.Хүрэлсүх хэлсэн юм. Би “Их сайхан нэр байна. У.Хүрэлсүхийн гаргаж байгаа саналыг дэмжье” гэсэн. Түүх дурсан санахад ийм байна. Харин тухайн үед миний дэмжиж гаргаж ирсэн залуусыг айлгачихсан юм билээ. Ерөнхийлөгчөөр ажиллаж байсан хүнээ зургаан зуун цагдаа ирээд гар хөлийг нь мушгиад авч явдаг юм Монголын түүхэнд урьд өмнө нь болж байгаагүй юм чинь. Хэзээ ч тийм юм үзээгүй, сэтгэл зүйн тийм дархлаа байгаагүй учраас бүгдээрээ өмдөндөө юм гоожуулсан аятай болчихсон юм байна лээ л дээ.
-Тэгж их дэмжиж байсан М.Энхболдтойгоо та хэзээнээс муудчихсан хэрэг вэ?
-Худалдаа хөгжлийн банкнаас болоод. Тэр асуудал дээр би М.Энхболдод “Энэ банкийг сахал Эрдэнэбилэгт авч өгөх гэж битгий хөөцөлд” гэж зөвлөсөн юм.
-М.Энхболд намын дарга, Ерөнхий сайд болсон байсан уу?
-Тийм. 2005 оны Ерөнхийлөгчийн сонгуульд ялчихаад намын даргаар хэнийг тавих вэ гэхэд С.Баяр, М.Энхболд хоёрын нэр яригдсан. Би “С.Баяр ч итгэл дааж нэг баг болж улс орныхоо төлөө хамтран ажиллах нь юу л бол. Арай өөр сонирхолтой байж магадгүй гэж бодоод М.Энхболдыг арай ноён нуруутай юм болов уу, нэг баг болоход арай дээр юм болов уу гэж бодоод нэрийг нь намын даргад дэвшүүлсэн юм. Тэгэхдээ би заавал өөрөө нэрийг нь дэвшүүлээд яахав. Заалнаас нэрийг нь дэвшүүлээд намын их хурлын төлөөлөгчид өөрсдөө сонгоно биз гэж бодож байлаа. Тэр үед Ц.Нямдорж, Ц.Мөнх-Оргил хоёр “Та өөрөө намын даргын хувьд, дөнгөж сая Ерөнхийлөгчөөр сонгогдсон хүний хувьд энэ зааланд “М.Энхболдыг намын даргаар сонгож болгоорой” гэж хэлж байж цаадах чинь сонгогдож гарч ирэхээс биш заалнаас хэн нэгэн хүн нэрийг нь дэвшүүлвэл М.Энхболд унах гэж байна. Одоо та өөрөө индэр дээр гараад нэрийг нь дэвшүүл. Тэгвэл М.Энхболд намын дарга болно. Та хэлэхгүй бол унана” гэлээ. Тэгэхээр нь би “Дандаа надаар бүх юмаа хийлгэж байхаа болиоч. Одоо та нар өөрсдөө энэ бодлогыг хэрэгжүүл дээ” гэтэл тэд “Та өөрөө л хэлэхгүй бол болохгүй” гэсэн. Тэгээд би зааланд явж ороод “Би М.Энхболдыг дэмжиж байна. Намынхаа даргын хувьд, дөнгөж сая Ерөнхийлөгчөөр сонгогдсон хүнийхээ хувьд ийм санал хэлж байна. Та нар миний саналыг харгалзан үзээрэй, хүндэтгээрэй” гэж хэлж захиж байгаад нэрийг нь дэвшүүлсэн. Мэдээж С.Баярын нэрийг өөр нэг хүн дэвшүүлсэн. Тэгээд санал хураалтаар М.Энхболд ялсан. Үүрээр Т.Бадамжунай над руу утасдаад “Энхбаяр Ерөнхийлөгч өө, М.Энхболд намын дарга боллоо. Санал хураалтын тооллогын дүн гарсан. Бид нар одоо хамт сууж байна. Та дэмжсэн учраас М.Энхболд маань намын дарга болж байна. Баярлалаа. Бид таны ачийг хэзээ ч мартахгүй” гээд утсаар уйлаад ярьж байсан юм. Би тэгэхээр хариуд нь “Т.Бадамжунай, тайван тайван, уйлаад яахав, бүгдээрээ ингээд сайхан баг болоод хамтран ажиллая” гэсэн.
Сүүлд хууль шүүхийн байгууллага надад харгис хэрцгий хандахаар энэ мэтийн хүмүүс бүгд айчихсан юм билээ. Зарим нь харин миний эсрэг ажилласан ч байж магадгүй. Т.Бадамжунай эд нар айсан юм уу, нөгөө талд хуйвалдсан юмуу, би янз янзын юм сонссон. Хуйвалдсан тал руугаа л байсан байх.
За тэгээд М.Энхболд намын дарга болчихоод Ерөнхий сайд болсон. Тэгэхдээ бас их түвэгтэй болсон.
-Ц.Элбэгдоржийн дараа болсон билүү?
-Тэгсэн. Их хуралд миний өрсөлдөж гарч ирсэн Баянголын 65 дугаар тойрог онгойсон учраас М.Энхболд нэр дэвшиж Их хурлын гишүүн болох хэрэгтэй болсон. Тэр үед би Ц.Элбэгдоржтой жаахан муудалцсан. Ц.Элбэгдорж тэр үед Ерөнхий сайд болсон байсан. “65 дугаар тойрог дээр нэр дэвшье” гэхээр нь би намынхныхаа хүслийг дэмжээд МАХН-ын ашиг сонирхлын үүднээс хандчихсан юм. “Үгүй ээ, энэ бол манай намын, тэр тусмаа намын даргын суудал. Намын дарга л авах ёстой. Чи манай намын дарга биш биз дээ. Манай намын дарга бол М.Энхболд. Чи нэр дэвших ёс суртахууны эрх байхгүй. Тэгж яривал тэр үед МАХН 37 суудалтай, АН цөөнх байсан. МАХН хамгийн олон суудалтай байсан. Б.Эрдэнэбат, Б.Жаргалсайхан, С.Оюун нар УИХ-д суудалтай байхад тэдэнтэй хамтралгүй АН-тай хамтарч, АН дотроос чамайг санал болгоход дэмжээд Ерөнхий сайд болгосон. Бидэнд хоёр дахь хувилбар байсан. Жижиг намуудтай нийлээд Засгийн газар байгуулах боломж байсан. Бид 37-уулаа нэмээд хоёр суудал байхад л болох байсан. Улс орныхоо өмнө тулгамдсан том том асуудлыг шийдэхийн тулд том намтай хариуцлагаа хамт үүрээд явъя гэсэн. Тийм учраас та нартай хамтран ажиллаж байгаа” гэж тайлбарласан.
Энийг хүмүүс андуураад МАНАН-г анх Энхбаяр байгуулсан гэх гээд байдаг. Үнэндээ бид тэр үед дангаараа олонхын суудал аваагүй учир дуртай ч, дургүй ч бусад намтай хамтран ажиллахаас өөр аргагүй байсан. Одоо олон хүн намайг зэмлэхдээ “Та гудамжинд лааз өшиглөөд явж байсан Ц.Элбэгдоржийг гаргаж ирсэн” гэж буруутгадаг юм.
-Нөгөө бүдүүн бүлэг болно гэдэг үе үү?
-Тийм, 2004 оны сонгуулийн дараа байхгүй юу. Ардчилсан намтай хамтарч Засгийн газраа байгуулах санал тавьтал дотроо хэрэлдэж хэрэлдэж, өчнөөн юм болж болж, М.Энхсайхан болох уу, Н.Алтанхуяг болох уу, Ц.Элбэгдорж болох уу гэж баахан ярьж байгаад АН-аас Ц.Элбэгдоржийн нэрийг гаргаж ирсэн. Уг нь 2004 оны сонгуулийн өмнө Ц.Элбэгдорж надтай уулзаад “Би Хархорин сумын Засаг дарга болъё” гэж хэлж байсан. “Манай Ардчилсан нам ч нэг их явахгүй юм шиг байна. Луйвар булхай орохгүй бол ерөнхийдөө сонгуулийн дүн 2000 оны сонгуулийн дүнг бараг давтах байдалтай байна. Та нар ч бас их юм хийсэн юм шиг байна. Би Хархорин сумын Засаг дарга болъё. Тэр нь дээр, харин дэмжээрэй” гэж ярьж байсан юм. Өмнө нь С.Баярцогт надад “Ц.Элбэгдорж дарга Америкаас ирчихсэн байгаа, тантай уулзуулъя” гэж хэлээд байхаар нь уулзсан чинь тийм санал тавьсан хэрэг. Хүн өөрөө Хархоринг сайхан болгоё гэж байхад нь би яагаад дэмжиж болохгүй гэж. Хөрсөн дээр нь очоод ажиллая, юу чаддаг, юу сурсан мэдсэнээ харуулъя гэж байгаа бол дэмжихгүй гэж хэлэхгүй шүү дээ. Ингээд М.Энхболдыг 65 дугаар тойрог дээр бараг өрсөлдөгчгүй дэвшүүлж Их хурлын гишүүн болгосон. УИХ-ын гишүүн ч боллоо, намын дарга ч боллоо. Тэгээд Ерөнхий сайд ч боллоо.
М.Энхсайхан, Л.Гүндалай, Б.Жаргалсайхан, Б.Эрдэнэбатын намынхан гээд бусад намуудын төлөөлөл орж байгаад М.Энхболдын Засгийн газар бүрдсэн. Тэр үед М.Энхболд, Ц.Элбэгдорж хоёр зөрчилдсөн. Ц.Элбэгдорж М.Энхболдод “Чи Ерөнхий сайд болох гэж намайг унагаалаа. Чи Ардчилсан намаас урвасан хүмүүсийг авч ажиллууллаа. Чи ямар том цаг зүүдэг юм гээд л…”
-Худалдаа хөгжлийн банкнаас болж М.Энхболд та хоёр муудсан талаар ярьж байсан шүү дээ. Тэгсэн арай өөр түүх яригдаад явчихлаа…
-Нэг түүх чинь олон түүхийн дундаас илүү тодорхой болно шүү дээ. М.Энхболд Ерөнхий сайдаар чадах ядахаараа ажиллаж байна гэж бодоод дэмжээд байж байтал намайг огт мэдээгүй байтал Худалдаа хөгжлийн банкны асуудал чих дэлссэн. Тэгээд “Энэ юу болоод байна” гэтэл “Мэдэхгүй, нэр нь мэдэгдэхгүй хүмүүс авч байгаа бололтой” гэж дуулдсан. Эрхбиш Монгол Улсын Ерөнхийлөгч байна даа, Аюулгүй байдлын зөвлөлийн тэргүүний хувьд ийм том банк, санхүүгийн асуудал яригдаж байхад “хэн авах гээд байгааг ядахнаа мэдье” гэсэн.
Тэгээд судалсан чинь М.Энхболд Ерөнхий сайдын хувьд Нью-Йоркт НҮБ-ын Ерөнхий ассамблейн чуулганд оролцоно гэж явчихаад тэнд сахал Д.Эрдэнэбилэгтэй хамт өмнө нь Худалдаа хөгжлийн банкийг хувьчлаад авчихсан байсан Жералд Металз компанийнхантай уулзаж “Та нар банкаа энэ Д.Эрдэнэбилэгт зараарай” гэх зэргээр наймаа ярьсан байгаа юм. Би тэгснийг нь сүүлд нь мэдчихээд М.Энхболдыг зэмлэсэн. “Яаж байгаа юм бэ. Улсынхаа Ерөнхийлөгчөөс нууж ийм ажил хийгээд. Өөр ажлаар явж байж тийм юм хийгээд явж болохгүй шүү дээ. Би чамд ганц юм хэлье. Яахав тав арван төгрөг хэрэгтэй, намын санхүүжилт хэрэгтэйг ойлгож байна. Өөрөөр, цэвэрхэн аргаар хуулийн дагуу мөнгөө ол. Ийм юм битгий хий. Монголд ч бөөн хэл ам дагуулсан юм болно. Чи энэнээс биеэ тат. Энэ ганцхан чамд муу юм болоод зогсохгүй Монголд хор хохиролтой юм болно” гэлээ. М.Энхболд өөрөө зориг муутай хүн юм чинь бүлтэлзэж байгаад надад банкны хувь өгнө энэ тэр гэж ярьсан. Би урдаас нь бухимдаж загнасан. Би тэр үгийг нь өөрийнх нь үг гэж бодохгүй байна. Сахал Д.Эрдэнэбилэг тэгж хэл гэсэн байх. Эсвэл Т.Бадамжунай хэлсэн байх. Энэ хоёр хүний аль нэг нь л “Чи ороод Энхбаяр Ерөнхийлөгчид банкны хувь амла” гэж хэлсэн байх. Дараа нь Т.Бадамжунай орж ирээд бас нэг тийм юм хэлсэн. Надад бас загнуулсан. Тэрнээс хойш хоёулаа ичээд надтай уулзаж чадахаа байсан. Ялангуяа Т.Бадамжунай.
-Худалдаа хөгжлийн банкийг авчих сонирхол танд байгаагүй гэж үү. Эсвэл гайгүйхэн хувь хүртчих ч юм уу. Таны ярианаас та огт хамаагүй, өөр хүмүүс л авах гээд байж гэж ойлгохоор. Гэтэл М.Энхболд “Энхбаяр Эрдэнэтийн 49 хувийг болон ХХБ-ны хувьчлалыг намайг зохион байгуулсан, оролцсон мэтээр ярьж ор үндэслэлгүй гүтгэлээ. Хуулийн байгууллагад хандахаар боллоо” гэж твиттерт жиргэсэн байсан шүү дээ.
-Хандаг хандаг. Би энийгээ дахин ярина шүү дээ. Ханд, ямар ч хориглох юм байхгүй. Аливаа юмны үнэн мөнийг нь тогтоохын тулд хүмүүсийн хэлсэн үгийг сонсох нь хангалтгүй. Болсон үйл явдлыг судлах хэрэгтэй. Тэгэхээр миний хэлээд байгаа юм болсон үйл явдлуудаар хангалттай батлагдана.
-Таны эхнэр Худалдаа хөгжлийн банкны ТУЗ-д байсан шүү дээ. Та тэгэхээр энэ банкийг сайн мэддэг. Тэр тусмаа хувьчлалд оролцох сонирхол байсан л баймаар. Нэг үе их бичигдэж байсан сэдэв шүү дээ….
-Тэр чинь ийм юм болсон юм. 2000 онд. Дээрх яриа, үйл явдал болохоос бүр өмнө. Манай нам чинь тэр үед УИХ-д 72 суудал аваад Засгийн газрыг дангаараа байгуулах эрхтэй байсан үе. Энийг хүмүүс надтай адил дэс дараагаар нь сайн санахгүй байгаа болохоор хооронд нь хольж хутгаад байдаг юм.
2000 онд бид ялчихаад банк санхүүгийн байгууллагуудыг цэгцлэх, цалин тэтгэврээ цагтаа тавьдаг болох гээд ажил их байлаа. Тэр үед цалингаа ч цагтаа тавьж чаддаггүй байсан. Сангийн сайд Ч.Улаан судлаад үзсэн чинь тэр үед төсвийн гадуурх орлого гэж хачин ойлголт байсан.Төсвийн гадуурх орлогын данс гэж банкуудад энд тэнд байрлуулчихсан данснууд байсан. Баахан мөнгө энд тэнд нуугдчихсан байна гэсэн үг. Монгол Улсын Засгийн газар төсвийн байгууллагад ажиллаж байсан хүмүүст цалин тавьж чаддаггүй. Тэгсэн мөртлөө төсвийн байгууллагуудын төсвийн гадуурх дансанд хэдэн сарын цалин тавьчих мөнгө байдаг. Ийм замбараагүй санхүүгийн систем байсныг цэгцлэх бас амаргүй. Цэгцлэх ажлын явцад банкуудыг цэгцлэхгүй бол болохгүй болсон юм. Тэр үед харамсалтай нь Худалдаа хөгжлийн банкийг хууль бусаар хувьчилчихсан байсан. Бид тэрийг хуулийн дагуу төрдөө буцааж авах гэж одоо “Эрдэнэт”-ийг Хүрэлсүх төрд буцааж авах гэж байгаа шиг ажиллахгүй юу. Мэдээжийн хэрэг одооныхтой адил биш ч тодорхой хэмжээний хэрүүл уруул болно шүү дээ. Тэгэхэд энэ ажлыг хариуцаж байсан хүмүүс маань банк санхүүгийн онцлогийг сайн мэддэг, чадвартай хүмүүс орж ажиллахгүй бол маш их хэрүүлч ганц хоёр хүн байна, дээр нь бичиг цаасны дэс дарааллын учрыг олохгүй бол болохгүй байна гээд өөрсдөө манай эхнэр Цолмонг “Чи Монголбанкинд ажиллаж байсан, Үнэт цаасны хороонд ажиллаж байсан учраас туслаач гэхэд нь Цолмон надтай зөвлөж “яах вэ?” гэж асуусан. Би эхлээд “Сүүлд нь хэл ам татлах болов уу” гэж эргэлзсэн. Харин санал тавьсан хүмүүс “Юу гэсэн үг вэ, энэ банкийг өөр мэдэх хүн алга” гээд байхаар нь Цолмон ХХБ-д очиж, тэр Мэдрээ, тэр Сүх-Эрдэнэ нартай уулзсан. Өмнө нь Цолмон тэд нартай Монголбанкинд хамт ажиллаж байсан сайн мэддэг, таньдаг байсан.
Тэгээд шалгасны эцэст “Үнэхээр буруу байж. Энэ банкийг ийм аргаар хувьчилж болохгүй байсан байна” гэж хаа хаанаа ойлголцсон. Бичиг баримт дээрээ гарын үсгээ ч зуралцсан. Тэрнээс хойш Цолмон Худалдаа хөгжлийн банкны асуудалд ямар ч оролцоогүй болсон. Зүгээр л ХХБ-ийг төрд буцааж авах ажлыг хийсэн.
Тэгж ярих юм бол Ч.Сайханбилэгийн хэлсэн шиг “Эрдэнэт”-ийн 49 хувийг авчирсан нөхдөд Эрдэнэтийн хашаан дотор алтан хөшөө босгоно” гэсэн шиг би ямар одоо эхнэрийнхээ алтан хөшөөг босгоё гэж ярилтай биш. Тэр үед бол манай Цолмон Худалдаа хөгжлийн банкны хууль бус болсон хувьчлалыг буцааж чадсан. Тэгээд ХХБанк буцаад төрийн өмчийн банк болоод ажиллаж байлаа. Тэгтэл Олон улсын валютын сан, Дэлхийн банк зэрэг олон улсын банк, санхүүгийн байгууллагууд “Банкууд улсаас, Засгийн газраас хэтэрхий их хараат байна. ХААН банкаа хувьчил, Худалдаа хөгжлийн банкаа хувьчил, тэгж байж чөлөөт зах зээлийн эдийн засаг жинхэнэ утгаараа ажиллана” гэх зэргээр зөвлөөд, үнэн хэрэгтээ зөвлөгөө нэртэйгээр тулгасан.
Би тэр үед зах зээлийн эдийн засаг гэдэг юманд итгэдэг байсан. Зах зээлийн эдийн засгийг “нууц гар” зохицуулдаг, төр засаг үүнд оролцох, зохицуулах хэрэггүй гэж боддог байсан учраас Олон улсын валютын сан, Дэлхийн банктай хамтран ажиллая, эд нар чинь бас Монголд дэмжлэг туслалцаа үзүүлнэ, хөнгөлөлттэй зээл, буцалтгүй тусламж өгнө гэж байсан учраас хамтарсан хөтөлбөрөө үргэлжлүүлэн хэрэгжүүлэх үүднээс Худалдаа хөгжлийн банкийг хувьчлахгүй юу. 2000-2004 оны хооронд. Тэгээд Жеральд Металз гэдэг компани авсан юм. 13 гаруй сая америк доллараар. Компаниуд өрсөлдөөд хамгийн өндөр үнэ өгсөн нь Жералд Металз байсан. Тэгээд нэг хэсэг хугацаа өнгөрсний дараа тэр компанийн эзэн “Энэ банк санхүүгийн бизнес гэж нэг л биш ээ. Би ашигт малтмал борлуулах ажил эрхэлдэг хүн. Банк санхүүгээс хол. Монголд ашигт малтмалын салбарт орж ажиллахад санхүүгийн гар хөл хэрэгтэй гэж энэ банкийг хувьчлахад орсон. Одоо энийгээ ашигтай заръя” гэсэн юм байж. Ингэж Монголын төв банкныханд хэлсэн юм билээ.
Би тэгэхэд Ерөнхийлөгчөөр сонгогдчихсон байсан. Тэр үед би Үндэсний хөгжлийн цогц бодлогыг эрдэмтэн судлаачдын оролцоотойгоор боловсруулъя, бүгдээрээ 15 жилээр хөгжлөө төсөөлж төлөвлөдөг болъё гээд уралдаан зарласан. Эрдэмтдийн багууд оролцож, Дорж академич тэргүүтэй анхны Ерөнхийлөгч П.Очирбат гуай оролцсон баг түрүүлсэн. Тэр багийнхны ажиллаж боловсруулсан цогц бодлогын бичиг баримт дээр суурилж дээр нь эрдэмтдийг дайчилж байгаад дахин боловсруулаад хөгжлийн бодлогын бичиг баримтыг УИХ-д өргөн барьж, 2006 онд батлаад 2020 он хүртэл буюу 15 жилийн турш тогтвортой хэрэгжүүлэх бодлого гаргасан.
Тэгээд тэр бодлогыг “Гурван арван тав” гэж нэрлэе гэж ярьцгаасан. Энэ бол арван таван жил хэрэгжих төлөвлөгөө, жил бүр Монголын эдийн засгийг арван таван хувиас доошгүй өсгөнө. Тэгээд арван таван жилийн дараа нэг хүнд 15 мянган америк доллар оногддог Дотоодын нийт бүтээгдэхүүнтэй улс орон болъё, ингэж чинээлэг дундаж давхаргатай улс орон болно. Ингэхийн тулд санхүүгийн эх үүсвэр дутаад байна, нийт 25 тэрбум америк доллар хэрэгтэй гэсэн тооцоо гарсан. Тэр үед 25 тэрбум америк доллар бол том тоо сонсогдож байсан.
Тэгсэн чинь Очирхүү гишүүн гээд бусад хүмүүс энэ цогц бодлогыг хэрэгжүүлэхийн тулд урт хугацааны бага хүүтэй зээл өгдөг төрийн банк хэрэгтэй юм байна. Бүх банкаа хувьчилсан нь буруу юм байна. Төрийн банк байгуулах юмуу, эсвэл Худалдаа хөгжлийн банк зэрэг банкийг төрд буцааж аваад тэрийгээ төрийн банк болгох юм уу гэж ярьж, зөвлөж байсан. Ингэж судлагдаж байх хооронд янз бүрийн компаниуд ХХБ-ийг авах тухай хөөцөлдсөн байх.
Тэр ажлаа ил тод нээлттэй хийхийн оронд сахал Д.Эрдэнэбилэг нар М.Энхболдыг ашиглаад нууцаар, ямар эх үүсвэр нь мэдэгдэхгүй мөнгөөр тэр банкийг авчихсан юм билээ. Төв банкинд ч мэдэгдээгүй. Тэр нь хожим мэдэгдээд би М.Энхболдыг зэмлээд, М.Энхболд надад сахал Д.Эрдэнэбилэгийн хэлснээр банкны хувь санал болгоод загнуулсан үйл явдал болохгүй юу.
Би Монголбанкны ерөнхийлөгч Батсүхийг дуудаад “Ямар хүмүүс ХХБ-ийг аваад, юу болоод байгаа юм” гэтэл хариуд нь “Хугацаагүй, хүүгүй, барьцаагүй мөнгөөр авчихлаа” гэсэн. Тэгэхээр нь би “Батсүх ээ, чи өөрөө надад хэлсэн юмандаа итгэж байна уу Дэлхийд хугацаагүй, хүүгүй, барьцаагүй зээл гэж байдаг юм уу” гэсэн. “Байхгүй л дээ” гэж байна. “Тэгвэл яагаад чи хүмүүс чамайг улайм цайм хуурахын тулд хэлсэн үгийг надад дамжуулаад сууж байгаа юм бэ. Хоёулаа ингэхээ больё оо. Тэр хүмүүсээ ил гаргах хэрэгтэй. Хэн юм бэ. Миний сонссоноор цэргийн үйлдвэрт маш олон жилийн даавуу шахсан хүн гэж дуулдаад байх юм. Тэр мөн үү” гэлээ.
-Тэр нь Д.Эрдэнэбилэг үү?
-Тийм, сахал Д.Эрдэнэбилэг. Түвдэндоржийг Батлан хамгаалахын сайд байхад миний сонссоноор бараг зуун жилийн даавуу шахсан гэж байсан. Зуун жил нь ч арай юу юм. Гэхдээ л үйлдвэрийн хэрэгцээнээс нь илүү даавуу шахсан гэж дуулддаг. “Наадах чинь их сэжигтэй байна аа, Батсүх ээ. Аюулгүй байдлын зөвлөлд мэдэгддэггүй. Төв банкинд мэдэгдэггүй, эх үүсвэр нь мэдэгддэггүй. Ийм луйвар булхай хийхээ больё оо. Чи энийг шалгаад, таслан зогсоож, энэ банкийг зөв менежмэнтээр яаж авч явах вэ гэдэг бодлого боловсруулаач” гэсэн.
Тэгэхээр нөгөө М.Энхболд маань дургүйцээд. М.Энхболд ч яахав, сахал Д.Эрдэнэбилэгийн нөлөөнд орсон юм шиг байгаа юм. Би М.Энхболдод “Энэ чинь Монголд их аюултай юм болно шүү. Та нар сахалын дуулгавартай зарц болно. Энэнээс урьдчилан сэргийлэх хэрэгтэй. Ийм юмнаас биеэ татаж сурах хэрэгтэй. Дандаа ингээд бүх юманд ороод байж болохгүй” гэсэн. Миний үгэнд ороогүй. Тэрнээс хойш харилцаа хөндийрсөн.
-Та Эрдэнэбилэг гэдэг хүнтэй уулзсан уу?
-Нэг удаа уулзсан.
-Ямар тохиолдлоор уулзсан юм?
-М.Энхболд, С.Баярцогт, бас бус хүмүүс “Энэ залуу Худалдаа хөгжлийн банкийг авсан юм байна. Та уулзаад зовлон жаргалыг нь сонсооч гэсэн. Тэгэхээр нь би “Наадах чинь туйлын сэжигтэй хүн байна. Уулзвал би шууд л буруу юм хийж байна, боль гэж хэлнэ. Аягүй бол сүүлд намайг гүжирдэнэ. Би уулзахгүй” гэсэн. Гэтэл тэд “Та ганц удаа уулзчих. Ерөнхийлөгч хүн хулгайчтай ч, бурхантай ч уулзах ёстой” гэхээр нь нэг уулзсан. Угаасаа уулзах дургүй байсныг ч хэлэх үү. Орж ирмэгцээ л “Буянгийн Жагаа намайг танд их муулдаг юм байна. Буянгийн Жагаа бол манай банкнаас зээл аваад төлдөггүй хүн. Тиймээс бидний харилцаа зөрчилтэй. Тэрнээс болоод танд биднийг муулсан байна” гэхээр нь “Чи амар байна уу гэж мэндлээгүй байж шууд хүн муулна гэдэг чинь юу гэсэн үг вэ. Би анхнаасаа чамтай уулзахгүй гэж байсан. Тэр нь зөв байж. Одоо ингээд яв. Би чамтай уулзахгүй” гэж хэлээд явуулсан.
-Тэгээд өөр юм яриагүй гэж үү?
-Юу ярих юм бэ. Яриагаа эхэлмэгцээ шууд Жаргалсайханыг муулахаар нь “Би чамтай, чамгүй Б.Жаргалсайханыг мэднэ. Надад түүнийг муулаад яах гэсэн юм бэ. Тиймээс яриагаа дуусгая. За ингээд баяртай” гээд л гаргасан. Тэгж гаргасан нь ч зөв болсон юм.
-Дахиж уулзаагүй юу?
-Дахиж уулзаагүй. Уулзъя гэж баахан хэлүүлсэн. “Би буруу юм ярьчихаж, уучлаарай, би ярья гэсэн юмаа ярьж амжсангүй” гэж хэлүүлсэн. Би уулзахгүй гэсэн. Тэгэхээр нөгөөдөх чинь М.Энхболдоор над руу мессэж хаяулсан нь тэр. “Хэдэн хувь авах уу” гэж. Хүмүүс бүгдээрээ өөртэй нь адилхан шуналтай гэж бодож л дээ. Би М.Энхболдод “Чи ч өөрөө тийм юманд битгий орооцолд, би тэр тусмаа оролцохгүй. Угаасаа сэжигтэй хүн гэж мэдэж байгаа учраас би сахалын тухай чамтай ярихгүй” гэсэн.
-Тэгээд одоо болохоор М.Энхболд “Би хамаагүй” гээд, Д.Эрдэнэбилэг таныг хорин хувь нэхсэн гээд байдаг. Та “үгүй” гээд байдаг. Хэний чинь үгэнд итгэх болж байна аа?
-Хүний үгийг болж өнгөрсөн үйлдлээр нь шалгавал үнэн харагдана. Эцсийн эцэст М.Энхболд ч, Д.Эрдэнэбилэг ч шоронд ороогүй. Би харин тэгэхэд тэр банкинд хувь авчихсан бол 2009 онд луйвардуулж сонгуульд унахгүй, 2013 оны сонгууль болтол ажлаа хийгээд, Худалдаа хөгжлийн банкийг хамгаалаад, аягүй бол Эрдэнэтийн луйварт хамт орчихсон хамгаалаад л, Эрдэнэтийн 51 хувийг авах гээд л, Хар төмөрлөгийн үйлдвэрийг үнэгүй аваад л сууж байсан байх. Харин анхнаасаа энэ луйврыг таслан зогсоох гэж зүтгэснийхээ төлөө энэ багийнханы заналт дайсан нь болж хохирлоо шүү дээ. Энэ баг энэ бүх луйврыг хийсэн нь тодорхой байна шүү дээ. Тэгэхээр хэний талд үнэн байгаа нь харъя гэвэл харагдаж байгаа биз дээ.
-Та М.Энхболдыг ч элдвээр хэлж, өөрийгөө ялласан Сагсай прокурорыг ч “сагсайдсан” гээд л. Хэнтийн нөхөн сонгуульд нэр дэвших гэж байгаа мөртлөө заавал яагаад ийм юм ярьж бөөн хэрүүл, шуугиан тарьчихав аа. Мөрөөрөө нөхөн сонгуульд нэр дэвшээд явж болоогүй юм уу?
-Хууль шүүхийнхэн нэг л их шударга царай гаргаж “Монгол Улсын нэрийн өмнөөс…” гээд байдаг. Гэтэл Монгол Улсын нэрийн өмнөөс гээд сая тэр сахал Д.Эрдэнэбилэгийг чөлөөлчихөж байна. Тэгэхээр манай хууль шүүх ялзарсан хэвээрээ байгаа юм байна. Хууль шүүхийн байгууллагын талаар С.Бямбасүрэн гуайн өгсөн нэр томьёо надад тод томруун санагдаж үлдсэн байхгүй юу. “Сагсайдах” гэж. Захиалгаар хэрэг шийдэх гэсэн үг.
-Таныг ялласан прокурор Сагсай гэж хүн учраас та энэ хүний талаар ярьж, бичлэг энэ тэр яриад байна уу. Энэ хэр баттай вэ? Та өөрөө хүн гүтгэсэн асуудалд орохгүй юу?
-Тийм бичлэг байдаг гэж их олон хүнээс сонссон. Энэ Сагсай чинь зөвхөн таныг “сагсайдсан” хүн биш ээ. Маш их муухай эвдэрсэн хүн гэж. Хууль шүүхийнхэн ийм хүмүүс шүү дээ гэж.
-Та сонссоноо л хэлээд байвал хүн гүтгэсэн л болно биз дээ.
-Гүтгээгүй ээ. Баримтууд эрт орой хэзээ нэгэн цагт дэлгэгдэнэ. Тэр прокурор Сагсай гэсэн нэртэй. “Сагсалзах” гэдэг юм уу, хуулийн нэрийг бариад их сагсалзсан, эндээс ургуулаад “сагсайдах” гэсэн үг гарч байна. Хүнийг шударгаар биш “сагсалзаж” хэлмэгдүүлэх гэдэг ч юм уу. Тэр тухайд л ярьсан.
-Таны хэлснээр нөхөр нь асуудалд орсон айлын эхнэртэй харьцаанд орсон гэх мэтээр ярьсныг олон нийт өөрт нь тохиолдсон юмаа Н.Энхбаяр гуай яриад байна уу гэлцээд байсан.
-Ингэж муухай мушгин гуйвуулж, Сагсайтануудыг өмөөрч болохгүй гээд хэлчихье. Миний хувьд маш муухай сонсогдож байна. Хууль шүүхийнхний луйвар булхайд бид маш их серьёзно, нухацтай хандах хэрэгтэй.
Сагсайн тухай би олон эх үүсвэрээс сонссон. Баттай юу? гэж асуусан. Баттайгаар барах уу баттай гэж хэлж байна лээ хүмүүс. Харин ч аль хэдийнэ сонсч мэдэж байсан ч дэлгэе гэж бодолгүй тэвчээд явсан.
-Та хууль, шүүхийн байгууллагад шударга хүн байдаг гэж итгэдэг үү?
-Бараг итгэдэггүй. Яагаад гэвэл систем нь өөрөө хүнийг эвдчихэж байгаа юм. Эхэндээ маш гоё, шударга ажиллая гэж бодож байсан хүн байсан байхыг үгүйсгэхгүй. Тэгээд очихоор нь “Чамайг би, бид томилсон, хохь чино шүү, цолтой чинь ярина шүү, чамайг ажилгүй болгоно шүү” гээд л дээрээс нь дарж шахсаар, айлган сүрдүүлсээр тэд нараар хүссэн юмаа хийлгэдэг. Жишээ нь, тэр Соёмбо-Эрдэнэ гэж шүүгч өөрөө Сонгинохайрхан дүүрэгт байхдаа найздаа юм уу, нэг хүнд тусална гэсэн ч юм уу хэргийн материалыг урчихсан. Тэр чинь өөрөө гэмт хэрэг биз дээ? Ингээд хууль шүүхийн байгууллагад ажиллах эрхээ хасуулчихсан хүнийг зориуд олж тэрүүгээр нь барьцаалж, Энхбаярт ял өгөх гэсэн зорилготой хүмүүс Соёмбо-Эрдэнийг ашиглана. Эсвэл Энхбаяр, эсвэл чи өөрөө шоронд явна гэхээр тэр хүн чинь Энхбаярыг л шоронд явуулна шүү дээ.
-Таныг АТГ их олон асуудлаар анх шүүхэд шилжүүлсэн байдаг. Анхан шатны шүүх МИАТ-ээр ном авчирсан гэх асуудлыг хэрэгсэхгүй болгоод хассан. Шүүх энэ хэрэгт Энхбаяр холбоогүй юм байна гэж үзсэн гэхээр шударга биш хандсан гэхэд эргэлзээтэй санагдах юм?
-Би бол худлаа юмыг худлаа болохоор нь л хэрэгсэхгүй болгосон гэж үзэж байна.
-Дээд шүүх дээр шүүсэн таван шүүгч бүгдээрээ таны эсрэг байсан гэж та бодож байна уу?
-Үгүй, би тэгж бодохгүй байна. Соёмбо-Эрдэнэ ч миний эсрэг байсан гэж би бодохгүй байна. Дээд шүүхийн Нямжав, түүний дор байсан дөрвөн шүүгч бүгд миний эсрэг байгаагүй. Гэхдээ сахал Эрдэнэбилэг ч юм уу, түүнтэй холбоотой хүмүүс тэд нарт даалгавар өгсөн байхгүй юу. Надад тохоогоод байсан нөгөө олон хэргүүд худлаа болж хасагдсан. Зориуд авч үлдсэн хоёр хэрэг нь ч худлаа байсан нь тодорхой болсон шүү дээ.
-Албан тушаалаа урвуулан ашигласан гэж хоёр ч зүйл дээр ял оноосон. Тэр хоёр дээр таван шүүгч зөвлөлдөх танхимд орохдоо бүгдээрээ таныг шоронд явуулж ял өгөхөөр дуу нэгтэй байсан гэж үү. Санал зөрсөн юм байсан байж болох шүү дээ.
-Магадгүй, би бас өөр саналтай нэг хүн байсан гэж сонссон.
-Тэгэхээр шүүх бүгдээрээ нэг хүний үгээр шийдвэр гаргадаггүй байлгүй дээ…
-Гаргана аа. Гаргадаг шүү дээ. Яагаад гэвэл эсрэг саналтай хүн байсан гэж дуулддаг ч шүүхийн шийдвэр буруу гараад байгаа биз дээ? Дээрээс нь даалгавар өгчихсөн учраас. Магадгүй таван шүүгчийн нэг нь юм уу, хоёр нь “За бас арай ч дээ, ядахнаа мөрдөн байцаалтанд буцааж байгаад хэргийг нарийн шалгаж шийдье” гэсэн саналтай байсан байж болох. Тэд чинь зоригтой шууд “цагаатгая” гэж хэлж чадахгүй л дээ. Хичнээн шударга шүүгч байсан ч гэсэн. Тэгэхээр хэлж чадах юм нь “Хэргийг мөрдөн байцаалтад буцаагаад дахин шалгуулъя” л гэж хэлэх байх. Гэхдээ дээрээс даалгавартай байсан учир надад ял өгсөн.
-Та Монголын хамгийн том ажил албыг хашиж байхдаа улсдаа хэрэгтэй хамгийн сайн онож хийсэн зүйл чинь юу байна?
-Би өөрийгөө үнэлэхэд эвгүй л дээ. Бусад хүмүүс, цаг хугацаа үнэлэг дээ.
-За тэгвэл алдсан юм юу байна?
-1992 оны Үндсэн хуулийн тогтоосон гаж тогтолцоог тэр үед бүрэн гүйцэд олж хараагүй байна. Үндсэн хуулийн гаж тогтолцооноос болж муухай юм их болсон шүү. Хувь хүмүүсийн тухай бид хоёр нэлээд ярьчихлаа. Гаж тогтолцоо нь өөрөө шүүгчийг даалгавар биелүүлэгч болгочихоод хараат бус байдлаар ажиллах нөхцөлийг нь бүрдүүлж өгөхгүй байгаа юм. Засгийн газраа байгуулах арга нь ч буруу. Улс төрийн намуудын санхүүжилтийн асуудал ч буруу. Шүүх хуулийн тогтолцоо ч буруу. Үндсэн хуулиндаа төр засгийн байгууллага ард түмний төлөө ажиллах ёстой гэсэн зарчмыг сайн суулгаж өгөөгүй. Хүнээ, ард түмнээ хамгаалах ёстой төр засаг гэж бичихийн оронд төр засаг мал сүргээ хамгаална гэж дэлхийд хаана ч байдаггүй заалтыг Үндсэн хуулиндаа хийчихсэн.
Энэ бүхнийг цогцоор нь арай эрт олж харах ёстой байсан гэж би боддог юм. Ерөнхийлөгч болсныхоо дараа тогтолцоо биш байна гээд гаж тогтолцооны заримыг нь засъя гэсэн. Байгалийн баялгийг улсдаа авъя гэж бодоод Сү.Батболд нарыг ятгаж шахаж байгаад Таван толгойг улсдаа буцааж авлаа шүү дээ. Тэгэхээр Сү.Батболд юм уу, эсвэл түүнтэй хамтран бизнес хийж байсан улс гомдчихож байгаа юм.
-Та 400 лиценз хурааж авна гээд зөв гэж бодож байгаа хэрэг үү?
-Зөв гэж бодож байгаа.
-Хүмүүс зөндөө хөрөнгө оруулалт хийчихсэн ч хамаагүй гэж үү?
–Тэрийг нь зөв тооцож байгаад нөхөөд өгчих хэрэгтэй л дээ. Бодитойгоор тооцох юм бол тэр ордоосоо хэд дахин хямд хөрөнгө оруулалт хийсэн байж таараа.
-Төр авчихаад дараа нь яана гэж. Дараагийн ээлжийхэн л авна шүү дээ…
-Яг үнэн. Өөртэй чинь энэ дээр санал нэг байна. Тэгэх гээд байгаа тал бас бий. Тэр утгаараа Үндсэн хуулиа өөрчил гээд байгаа юм. Ингэж дараагийн ээлжийнхэнд биш, харин ард түмэнд өг гэж хэлж байгаа юм.
-Хэзээ нэгэн цагт миний, таны юмыг ч булаахад бэлэн гэсэн үг биш үү?
-Байгалийн баялаг бусад өмчөөс ялгаатай. Хэний ч оролцоогүй бий болчихсон баялаг учир тухайн нутаг дэвсгэрт оршин сууж байгаа ард түмэн нь дундаа өмчлөх ёстой юм билээ. Тэгвэл тэр улс оронд хэрүүл маргаан дуусна. Энэ асуудлыг Норвегид зөв шийдсэн.
Өнөө үеийнхээс гадна ирээдүйн үеэ бодоод сан байгуулж шийдсэн. Байгалийн баялгаас болж тэнд хоорондоо хэрэлддэггүй. Байгалийн баялагаа зөв өмчилж, зөв менежмэнтээр зарцуулж, сан байгууулж, иргэдээ үнэгүй дээд боловсролтой болгох хэрэгтэй байна. Тэгэхгүй бол таван зуунмянга гаруй хүүхэд сургуулийн гадаа үлдчихсэн байна. Эрүүл мэндийн зардлыг үнэгүй болгох хэрэгтэй байна. Яг тэр Норвегитой адилхан.
-Дээд боловсролыг үнэгүй болгоно гэхээр албадангаар бүгдийг сургах гээд байна уу, эсвэл хүссэн болгоныг нь сургана гэж байгаа юм уу?
-1921 онд хувьсгал ялсны дараа бичиг үсэг мэддэг хүн цөөхөн байсан. Бүгдийг бичиг үсэгтэй болгоё гэхээр тэр үед зарим хүн албадангаар болгох гээд байгаа юм уу, хэнд хэрэгтэй юм тэр бичиг үсэг чинь гэдэг байсан. Манай хүү лам багшаар ном заалгаад малаа маллаад ингээд явж байна, болж л байна гэж байсан. Тэгвэл одоо бүгдийг үнэгүй сургаснаар бичиг үсэгтэй болгосон, тэр үеийнхний гавьяа бол бүгдийг бичиг үсэг тайлуулчихаж.
Монголчуудын онцлог бол бид их цөөхүүлээ юм. Бидний өмнө зүгт 1.4 тэрбум, хойд талд 145 сая хүн байна. Цаашаа зүүн тийшээ хоёр Солонгос нийлээд ная орчим сая, цаашаа явах юм бол 125 сая япончууд байна.
Ийм олон хүнтэй улс орны дунд гуравхан сая хүнтэй Монгол Улс байна. Нэг монгол хүнд таван зуугаад хятад ногдоно. Яаж тэр хүнээ таван зуун хятадтай адил болгох вэ гэхээр юуны түрүүн оюун ухааныг нь хөгжүүлэхгүй бол болохгүй, өөр ямар ч гарц байхгүй. Нэг монгол хүн оюун ухаанаараа таван зуун хятадтай өрсөлддөг болохын тулд дээд боловсролыг заавал эзэмших ёстой. Малчин байсан ч, тариаланч байсан ч Хятадтай, Оростой өрсөлдье гэвэл дээд боловсрол хэрэгтэй. Тийм учир энэ зорилго төрийн бодлого болж хэрэгжих ёстой. Төр засаг дээд боловсролын зардлыг бүрэн даадаг болох ёстой. Тэгж байж бүгдийг дээд боловсролтой болгоно.
-Монголыг удирдаж байсан дарга нар бүгд л өөрсдийгөө өмөөрөх юм. Та нарт ер нь буруу гэж байдаг уу?
-Байлгүй яахав. Хүн бүр өөр өөрийн алдаа дутагдалтай байх. Тэрийг цаг хугацаа илүү тод томруун ойлгуулах биз. Гэхдээ бөөнд нь яривал бидний бурууд гаж тогтолцоо их сөргөөр нөлөөлсөн. Одоо тэр гаж тогтолцоог өөрчилье.
-Та магад Хэнтийд нэр дэвшээд гараад ирье, цаашлаад эрх мэдэлд дахиад хүрлээ гэж бодъё. Та хуучнаасаа арай өөрөөр ажиллах уу?
-Би бол өөрөөр ажиллаж чадна гэдэгтээ итгэлтэй байна. Гаж тогтолцоог ойлгосон ойлголт намайг өөр болгосон.
-Таныг тэр үед хаан болчихсон л гэдэг байсан шүү дээ…
-Тэгж ярьж, бичдэг л байсан. Олон хүн янз янзын асуудал хөөцөлдөж бүтээлгэхийн тулд миний нэрийг барьж, нэрийг ашиглаж байснаас ч болсон байх. Тэр болгоныг нь би мэддэггүй байсан. Би ямар далдыг харагч биш. Гэхдээ одоо гарц ярья. Хувь хүн ярьж, нэг нэгийгээ элдвээр хэлэхээ больё, харин гаж тогтолцоог ярьж өөрчилсөн шиг өөрчлөн засаx шинэ гарц гаргая. Өнгөрсөн үед тэр тэгж байсан гэж ярих нь хамгийн чухал нь биш. Харамсалтай нь хүмүүс, хэвлэлийнхэн та нар урьд нь яаж байсныг сонирхоод байдаг болохоор би бас хариулахгүй байж болохгүй юм.
-Улстөрчид өөрсдөө асуудлыг шийдэх тухай биш, харин хүн ярьдаг шүү дээ?
-Харин тийм явдал байдаг. Жишээ нь, Ц.Элбэгдорж бараг хоёр цаг прокурорынхныг загнахдаа “Энхбаярыг ингэ, тэг” гээд л байсан. Энэ бол буруу үйлдэл байсан. Буруу жишиг тогтоосон. Хууль шүүхийнхэнд хэн ч, тэр тусмаа өндөр албан тушаалтан үүрэг даалгавар өгч болохгүй. Одоо тэр жишгээр нь Х.Баттулга Ерөнхийлөгч болчихоод Ц.Элбэгдоржийг шалгуулна гэж прокурорт 179 хуудас материал өгөөд явж байна шүү дээ. Өөрөө Ерөнхийлөгчийн хувьд биш, иргэний хувьд гэж тодотгож байна лээ. Нөгөө талаар хууль шүүхийнхэн ч хэнийг шалгах вэ, хэнийг шалгахгүй байх вэ гээд шударга бус байгаад байна шүү дээ. Энэ ч бас буруу.
Одоо ингэхээ болиод гаж тогтолцоогоо засвал хууль шүүхийн байгууллага нь өөрөө хараат бусаар ажиллаж, алдаа гаргасанд нь хариуцлага оноож, алдаа гаргаагүйд нь хүчээр хэрэг тулган ял оноодог буруу байдлыг засах юм. Хэрэв өөрөө анзаарсан бол би зөв гарцын тухай яриад байгаа. Бид ингэж эрчтэй хурдтай хөгжихгүй бол Хятад, Орос гээд бусад орон хурдтай хөгжиж байна шүү дээ. Япон, Солонгос бүр тасраад явчихлаа. Бид маш хурдан хөгжихийн тулд нэг хоёр хүнийг солих биш, нийтээрээ гаж тогтолцоогоо сольё гэж бодож байна.
Гаж тогтолцоо солих дээр нэг юм анзаарагдаад байгаа. Бидний өнөөдөр хүртэл явж ирсэн, сая өөрийн чинь үгнээс ч цухалзаад байгаа либерал онол. Хувийн өмч халдашгүй дархан. Тэгээд дээр нь чөлөөтэй орхи гэдэг онол. Энэ хувь хүний хэзээ ч ханахгүй шунал дээр тогтсон, айл өрхийг хүртэл хооронд нь хагаралдуулж хуваасан энэ либерал онолын алдааг засъя гэж бодож байгаа юм.
-Тэгээд ухарна гэсэн үг үү?
-Үгүй, харин үүнийг даваад урагшилна гэсэн үг. Либерал онол чинь хялбаршуулбал хүний баяжъя гэсэн шунал дээр тогтсон онол.
-Танд ч гэсэн шунал байгаа биз дээ?
-Хувь хүнд байдаг тэр шуналыг нийтийн ашиг сонирхолтой яаж зөв уялдуулан нийлүүлэх вэ гэдгийг хаячихсан, орхигдуулчихсан онол байхгүй юу. Либерал онол өөрөө өнөөдөр гүнзгий хямарчихаад байгаа.
-Та Х.Баттулга Ерөнхийлөгчтэй уулзсан уу?
-Уулзаагүй байгаа. Хэрэгтэй бол, зөвлөгөө авъя гэвэл би юу гэж татгалзахав. Өөрсдөө ажиллаад болж байна гэж үзвэл би давхиж очоод “уулзъя” гээд байхгүй шүү дээ.
-Монгол төрийн одоогийн удирдагчдын явуулж байгаа бодлогыг юу гэж үзэж байна?
-У.Хүрэлсүхийг харахад байгалийн баялгийг ард түмэндээ өгөх талаар ярьж байгааг зөв гэж бодож байна. Дутагдал нь бол яг нөгөө бидний 20-иод жилийн өмнө алдаж байсан алдааг давтаад байна. Тэр юу вэ гэхээр өөрийнхнийгөө хамгаалж байна. ЖДҮ-чдийг ингэж хамгаалж болохгүй. Зөрчилдөж байгаа нөгөө талынхандаа яахаас ч буцахгүй хатуу хандаж байгаа мөртлөө өөрийнхөө талынхныг алдаа гаргасан ч толгойг нь илээд яваад байхаар энэ чинь шударга тэмцэл мөн үү, ээлжит өшөө авалт, эсвэл хоёр, гуравдугаар баг “хоолондоо орж” байна уу гэдэг хардлагыг нийгэмд бий болгоод байна.
-Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд нь өмнөх удирдлагуудынхаа оймсыг нь гозолзуулах ёстой юм уу? Нэг тийм жишиг тогтох гээд байна уу даа?
-Харамсалтай нь Ц.Элбэгдорж миний оймсыг гозолзуулах тухай бодсоноос биш ийм байдал өөр дээр нь бас ирнэ гэж бодсонгүй л дээ. Ямар жишиг тогтоож, ямар хайрцаг нээчихэв гэдгийг Ц.Элбэгдорж тухайн үед бодоогүй байх. Одоо дараачийн хүмүүс, эсвэл олон түмэн тэр хүний өөрийнх нь оймсыг гозолзуул гээд шаардаад байна. Би бол нэг нэгнийхээ мууг үзэх хэрэггүй гэж бодож байгаа. Алдаа хийсэн бол хэн ч байсан хариуцлага хүлээх ёстой нь ойлгомжтой. Алдаа хийгээгүй бол хэлмэгдүүлж болохгүй.
-Ганцхан Ц.Элбэгдорж таны мууг үзэх гэсэн гэж та боддог уу?
-Үгүй. Ц.Элбэгдорж өөрөө хэлсэн шүү дээ. “Ц.Нямдорж бараг өдөр болгон миний өрөөнд орж ирээд л Энхбаярыг “алаад” өг гээд байхаар нь би түүнийг дэмжсэн” гэж. “Бас Нямдорж ТВ9-ийг устгаад өг. Биеийг нь далд оруулчихлаа, одоо амыг нь үд гэж хэлж байсан” гэж.
Тэгэхээр энэ бүхнийг би сонссон хүн учир Ц.Нямдорж, М.Энхболд, Ц.Элбэгдоржийг надаас нэг уучлалт гуйчихаасай гэж боддог юм. Би чинь бараг үхээд бослоо. Гэхдээ тухайн хүний ухамсар мэдэх биз ээ. Өндөр ухамсартай хүн бол хэзээ нэгэн цагт уучлал гуйх л байх. Ухамсаргүй хүн бол заавал тэрнээс уучлал гуйхыг нь хүлээгээд ч хэрэггүй. Би зүгээр сайн санаж байгаа болоод ингэж хэлж байна.
Дахин хэлэхэд гаж тогтолцооноосоо салахгүй бол монголчууд минь энэ байдал давтагдана шүү. Өчигдөр Ц.Элбэгдорж байсан. Өнөөдөр Х.Баттулга байна. Дараа нь хэн гарч ирдгийн байгаа юм. Яг л энэ байдал тэр чигээрээ үргэлжлээд байх юм бол хэн ч хожихгүй. Сахал Д.Эрдэнэбилэг мэтийн шуналтай хүмүүсийн тоглоом болоод төр засаг дуусах нь байна. Өнөөгийн гаж тогтолцоо өөрөө шуналгүй хүний шуналыг хөдөлгөдөг систем юм гэж хэлж болох байх. Тэгэхээр энийг чинь дэлхий ойлгоод шунал дээр тогтдог философитой систем чинь өөрөө нийгмийн ялгарлыг маш их бий болгоод байдаг. Байгаль орчноо сүйтгээд байдаг. Шударга бус явдлыг өөгшүүлээд байдаг гэж хэлээд байна шүү дээ.
-Тэгвэл танд ч бас тэр тогтолцооны гажиг нөлөөлсөн үү. Хэн нэгнийг зовоосон уу?
-Тэр үед бас энийг “алаад” өг, тэрийг “тэгээд өг” гэж захиалга өгдөг байсан. Нэрсийг нь хэлбэл дахиад л хувь хүн ярьсан болчих учраас ингээд орхиё. Гэхдээ би өндөр алба хашиж байхдаа хэнийг ч захиалж шоронд оруулаагүй. Тэр үед Ерөнхий прокурор байсан Алтанхуяг надад хэлж байсан юм “Та бидэнд ямар ч захиалга өгөөгүй. Та хэний ч мууг үзээгүй” гэж.
Харин ч өнөөдөр би зарим хүмүүст зэмлүүлдэг. “Та тэрийг шоронд хийх ёстой байтал сулласан, одоо яаж байгааг нь хар” гээд. Гаж тогтолцоог ашиглаж хэн нэгнийг шоронд оруулах нь буруу. Нөгөө талаар гэмтэй хүнийг оруулахгүй сулласан нь бас буруу. Би бол гэмтэй хүнийг суллах ажилд ямар нэг байдлаар оролцож байсан хүний хувьд бол хүмүүсийн зэмлэлийг толгой дохиод л хүлээж авдаг. Тухайн үед хүнийг орон шоронд орох гэж байхад нь туслалгүй авгай хүүхдийг нь уйлуулж, амьдралыг нь сүйрүүлэх нь муухай гэж бодсон хэрэг. Тэгээд ч нэг хүнийг шоронд оруулж алдаж байснаас мянган хүнийг суллаж алдсан нь дээр гэж хэлдэг.
Би гаж тогтолцоонд өөрөө тээрэмдүүлж үзсэн. Гаж тогтолцооны хохирогч болж үзсэн учраас сайн мууг хэнээс ч дутуугүй, зарим талаар хэнээс ч илүү мэднэ.
-Та энэ гаж тогтолцоог арилгахын тулд шинэ Үндсэн хуулийн төсөл боловсруулсан гэл үү?
-Би шоронд байхдаа хүртэл гаж тогтолцоог засахын тулд Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг бичээд сууж байсан. Шинэ Үндсэн хуулийн төсөл боловсруулаад сууж байлаа. Тэр үед Хууль зүйн сайд байсан Х.Тэмүүжингээс “Камерт компьютер оруулахыг зөвшөөрч өгөөч, би юм бичиж боловсруулмаар байна” гэхэд харамсалтай нь зөвшөөрөөгүй. “Би юм орчуулмаар байна, бичмээр байна, болж өгвөл интернэттэй холбоод өгөөч” гэхэд “үгүй” гэсэн. “Гадаадын байгууллагад хандаад юм биччих байх” гэж хардаад зөвшөөрөөгүй. Сүүлдээ тэр интернэт яахав, зүгээр компьютер оруулаад өгөөч. “Би “Доржзодов” буюу “Очироор огтлогч” судрыг орчуулж байгаа. Орчуулгаа шивмээр байна. Хэнд ч өшөө хонзон санаж байгаа юм алга” гэхэд оруулаагүй. Өнөөдөр магадгүй Х.Тэмүүжин санаж байгаа бол боддог байх. “Тэр компьютерыг нь оруулаад өгдөг байж” гэж. “Очироор огтлогч” судар гэснээс нэг ийм шог юм болсон. Би нөгөө хэцүү нэрт газар байхдаа Цолмонд “Очироор огтлогч” судар авчирч өгөөч гэсэн юм. Тэгээд Цолмон надад оруулж өгөхөөр “Очироор огтлогч” судрыг авчирсан байгаа юм. Харгалзагч нар дарга нараасаа асууж байгаад зөвшөөрвөл оруулна гээд тэр судрыг хураагаад авсан байна. Тэгээд дарга нар руугаа утасдаж л дээ. Цаадуул нь номны нэрийг хэл гэсэн байгаа юм. “Очироор огтлогч” гэж байна гэжээ. Дарга нар нь сандарч “Аюултай ном байна. Наад номыг чинь уншиж байгаад хаалга үүдийг чинь огтолж наанаас чинь гарах гээд байгаа юм байна. Битгий оруул” гэсэн байна. Ингээд тэр удаад “Очироор огтлогч” судрыг авч чадаагүй. Дараа нь бөөн юм болж учирлаж тайлбарлаж ойлгуулж байгаад арайхийж тэр судрыг авсан.
-Одоо ч Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн тухай яриа гарч байгаа, бас дордохын долоо гэсэн яриа байдаг байх аа?
-Одоо МАН-ынхан Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтөөр өнөөгийн гаж тогтолцоог засах биш, харин улам гүнзийрүүлэх гээд байгааг эсэргүүцэж байгаа юм. Дордохын долоон өөрчлөлтийг Н.Энхбаяр, Ц.Элбэгдорж нар хийсэн гээд янз янзаар хэлдэг.
Тухайн үед одоо бараг хүн болгоны амнаас гардаг “парламентын засаглалд хайртай” гэдэг шиг би ч бас тэр үед тэгж боддог байсан. Үнэн хэрэгтээ бид парламентын засаглалыг хамгаалъя гэж бодож тэр өөрчлөлтүүдийг хийсэн. Санаачилга нь тэр үеийн АН-ынхнаас гарсныг бид дэмжсэн.
Онолоор нь аваад үзвэл Засгийн газрын гишүүн болгон Их хурлын гишүүн байх нь парламентын засаглалын нэгэн үндсэн шинж байхгүй юу даа. Англи парламентын засаглалтай. Английн Засгийн газрын гишүүн заавал парламентын гишүүн байдаг. Парламентын системийн онцлог нь чи парламентдаа, Их хуралдаа ард түмний дэмжлэгээр сонгогдож чадаж байвал гүйцэтгэх засаглалд оч гэдэг логик шалгууртай байдаг. Парламентын засаглалын дараагийн нэг шинж чанар бол Засгийн газар бол парламентаас буюу их хурлаас төрдөг. Ард түмнээсээ төрдөггүй. Бид тэр үед парламентын гишүүн Засгийн газрын гишүүн байж болно гэж хийснийг одоо шүүмжлээд байгаа. Тэр үед тэр долоон өөрчлөлтийг хийхдээ бид парламентын засаглалыг бэхжүүлэх гэж хийсэн. Онолынх нь дагуу хийсэн. Одоо Их хурлын гишүүн Засгийн газрын гишүүн байж болохгүй гэж ярьж байгаа мөртлөө “парламнетын засаглалыг дэмжиж байна” гэж байгаа хүн бол нэг бол онолоо мэдэхгүй, эсхүл зүгээр л олон нийтэд таалагдах үг хэлж байгаа хүн юм байна гэж ойлгох хэрэгтэй. Парламентын засаглалыг дэмжиж байгаа бол хүссэн хүсээгүй давхар дээлийг дэмжихээс өөр аргагүй.
Харин би бол одоо парламентын засаглалыг өөрчлөх ёстой гэж боддог. Тэр үед парламентын засаглалыг зөв гэж бодож байсан юм. Одоо юу гэж бодож байна вэ гэхээр Засгийн газрыг ард түмэн төрүүлэх ёстой. Парламентыг ард түмэн төрүүлэх ёстой. Шүүхийг ард түмэн төрүүлэх ёстой. Тэгж байж нэг нэгнээсээ хамаардаггүй, нэг нэгийгээ хянадаг зөв тогтолцоо бүрэлдэнэ гэж үзэж байгаа юм. Яаж Засгийн газар ард түмнээс төрөх юм бэ гэхээр Ерөнхийлөгчийг ард түмнээс сонгоно, Ерөнхийлөгч Засгийн газраа байгуулна, тэргүүлнэ гэсэн үг.
-Ерөнхийлөгчийн засаглалыг дэмжиж байгаа хэрэг үү?
-Тийм тийм. АНУ-ын ерөнхийлөгч Трампыг ард түмэн нь сонгосон. Өөрөө Засгийн газрынхаа гишүүдийг сонголоо шүү дээ. Тэр дотор нэг ч парламентын гишүүн байхгүй. Ийм тогтолцооны үед парламентын гишүүнээ Засгийн газрын гишүүнээр сонговол тэр хүн парламентаасаа гардаг. Онолоороо Ерөнхийлөгчийн засаглалыг заавал дагалдаж байгаа шаардлага бол парламентын гишүүн Засгийн газрын гишүүн байж болохгүй.
Харин парламентын тогтолцоо чинь олонх суудал авсан намд ашигтай тогтолцоо гэсэн үг. Олонх суудал авсан нам бол амласан зүйлээ хэрэгжүүлэхийн тулд хуулиа өөртөө тааруулж өөрчилж баталдаг, төсвөө өөртөө тааруулж баталдаг. Тэр битгий хэл Англи, Японд парламентын засаглалтай учир, олонхын суудалтай намд ашигтай тогтолцоотой учир сонгуулиа хүртэл олонхын суудалтай намд ашигтай цаг үед зарладаг. Тэгэхээр парламентын засаглалыг дэмжиж байгаа хүмүүс ном уншаач ээ. Тэгээд энийгээ яриач гэж хэлмээр байна.
Онолоороо парламентын засаглал гэж байгаа бол хүссэн хүсээгүй Их хурлын гишүүн ба Засгийн газрын гишүүн хамт байна. Хоёрдугаарт, хүссэн хүсээгүй олонх болсон нам өөртөө тохирсон хууль батална. Гуравдугаарт, хүссэн хүсээгүй санал хураалт ил байхаас өөр арга байхгүй. Яагаад вэ гэвэл парламентын засаглалын үед ард түмэн сонгосон гишүүдийнхээ ажлыг дүгнэдэг. Дүгнэхдээ голлон санал хураалтаар нь дүгнэдэг. Ямар ямар асуудлаар ямар ямар байр суурь баримталж байсан бэ гэдгээр нь дүгнэдэг. Тийм учир ард түмнээрээ дүгнүүлэхийн тулд санал хураалт ил тод байхаас өөр арга байхгүй. Тэгэхгүй бол санал хураалт нууц байхыг ашиглаад сүүлд нь ард түмэнд худлаа хэлж магадгүй шүү дээ.
Энэ бүхнийг онолоор нь хийгээгүй байж, эсвэл хийхийг мэдэхгүй байж парламентын засаглалын төлөө гэж ярьж байгаа бол худлаа ярьдаг поп амьтан байна гэж үзэх хэрэгтэй.
Парламентын засаглалын дутагдал нь Засгийн газар нь олонх суудал авсан намаас төрдөг учраас ард түмэнд бараг пад байдаггүй. Ард түмнийг боддоггүй Засгийн газар байна гэсэн үг. Одоогийн Засгийн газар бол ард түмнээс айхгүй, парламентаас л айна. Парламентаас айж байгаа учраас УИХ-ын 40-өөд гишүүн ЖДҮ-дсэн байна, концессийн гэрээ гэх мэт будлиантай олон асуудалд оролцсон, хутгалдсан байна. Гэсэн ч Засгийн газар тэднийг хамгаалаад эргэж тэд Засгийн газраа хамгаалаад явж байна шүү дээ. Тэгэхээр энэ чинь гаж тогтолцоо байгаа биз дээ. Энийг засъя гэж хэлээд байгаа юм.
-Ерөнхийлөгчийн засаглалтай болчихлоо гэхэд нэг хөгийн амьтан попорч байгаад Ерөнхийлөгч болоод буруу шийдвэр гаргаж улс орноороо тоглоод байвал яах вэ?
-Дараачийн сонгуулиар хусаад унагана.
-Дөрвөн жилийн хооронд юу ч хийж магадгүй шүү дээ…
-Алдаа гаргасан Ерөнхийлөгчийг огцруулдаг оновчтой, тодорхой арга механизмыг шинэ Үндсэн хуулинд тодорхой суулгана. Нөгөө талаар нэг хүн гэж ярих хэрэггүй. Одоо ч гэсэн олонх болсон нам юу ч хийж магадгүй байна шүү дээ.
-Ингэхэд Н.Багабанди гуай “Урт шар дээлтэй хүний учруулж болох аюулаас болгоомжил” гэж таны талаар хэлсэн байдаг. Тэгж хэлэх ямар нэг учир байсан болов уу?
-Өөрөөс нь асуувал дээр байх.
-Тийм үг хэлэх хэмжээнд хүрсэн нь “Эрдэнэт”-тэй холбоотой байсан уу?
-Тийм, “Эрдэнэт”-тэй холбоотой учраас л ашиг сонирхол нь зөрчилдөөд Ерөнхий сайдад нэр дэвшүүлсэн хүн бүрийг буцаагаад байсан шүү дээ. Тэр Ерөнхий сайдаар томилогдох хүн гарч ирээд “Эрдэнэт”-ийн асуудал дээр яах бол гэж судалгаа явуулаад өөрт нь ашиггүй байр суурь баримтлахаар байх нь тодорхой байвал “таалагдахгүй байна” гээд, заримдаа бүр тайлбаргүй буцааж байсан. “Эрдэнэт”-ийн асуудлаар өөрт нь таалагдахаар байр суурьтай баримтлахаар байвал “Тэр тэрийг дэмжихэд бэлэн байна” гээд л байсан. Тэгэхээр “Эрдэнэт”-тэй шууд холбоотой. Тэр үед бид тэр болгон ил ярьдаггүй байсан юм. Яагаад вэ гэвэл манай намын нэр дээр нэр дэвшиж Ерөнхийлөгч болсон учраас нам дотроо зөрчилтэй юм шиг харагдвал олон түмний санаа бодолд сөргөөр нөлөөлнө гэж бодож байсан, сонгууль болох гэж байна гээд ил тод ярьдаггүй байлаа. Одоо надад ямар тийм хаалт байгаа биш, хэлэхэд болгоомжлох юм алга. Цэвэр “Эрдэнэт”-ийн зэрэг асуудалтай холбоотойгоор зөрчилдөж байсан.
-Улс төрөөс хэзээ нэгэн цагт явъя гэж бодогдож байсан үе бий юу. Ер нь тэр үе хэзээ байх бол?
-Би энэ тухай ярихаар энэ хэзээ ч гарахгүй нь гэж магад. Зарим хүн тэгж байна гэсэн шүү “Энэ Энхбаяр ямар тайвширдаггүй хачин хүн бэ” гэж. Магадгүй энэ гаж тогтолцоог засаад жинхэнэ онолынх нь дагуу Монголын хөрсөн дээр буусан зөв тогтолцоо руу оруулах асуудал шийдэгдлээ гэвэл маргааш ч улс төрөөс гарахад бэлэн. Энэ шийдэгдэхгүй удаад л байх юм бол би тэр хүртэл байгаад л байна. Тиймээс өнөөгийн гаж тогтолцоог өөрчлөхийн төлөө тууштай явна.
-Тогтолцоо өөрчлөгдөхгүйгээр та буцаад Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд болбол яах уу?
-Өнөөгийн гаж тогтолцоо байгаад байвал хэн ч байсан, бурхан багш байсан ч өндөр албанд очвол буруу юм хийгээд л сууж байна. Тиймээс гаж тогтолцоог өөрчлөхгүй хэвээр нь хадгалаад тэнд очиж ажиллахыг хүсэхгүй. Очиж ажиллавал гаж тогтолцоог аль болохоор богино хугацаанд өөрчлөхийн төлөө зүтгэнэ. Сүүлд нь ч хэн хэндээ амар. Тогтолцоо өөрчлөх юм болямар нэг өс хонзон санасан амьтан гарч ирээд хэн нэгнийг шоронд хийхгүй бүгд тайван байж болно шүү дээ. Хамгийн гол нь ард түмэн амар амгалан, элбэг дэлбэг амьдарч нийгэмд шударга ёс тогтоно.
-Хоёр намд итгэл алдарчихсан ийм нөхцөлд танай намд бас боломжийн суудал авчих бололцоо гараад ирэхийг хэн мэдэхэв. Тийм нөхцөл бүрдлээ гэхэд таны хамтрагчид улс орон аваад явах хүчтэй баг мөн үү?
-Бидэнд цагийн бүх сорилтоор шалгарсан баг байна аа. Зөвхөн заримыг нь дурдахад л Ганбаатар, Удвал, Оюунбаатар, Тулга, Баянсэлэнгэ, Эрдэнэжамъян, Ононбаяр, Уламбаяр гээд зөндөө олон хүн байна.
-Хүний хувьд танд үнэнч байж болно, улс оронд үнэнч байх хүмүүс хэрэгтэй байна шүү дээ….
-Би улс орондоо, ард түмэндээ үнэнч байгаагаараа өөрөө үлгэрлэх ёстой. Тэд намайг хараад надтай адилхан үнэнч байж чадна.
-Арван жилийн өмнөх Энхбаяр гэдэг хүн, өнөөдрийн Энхбаяр хоёрын хооронд ялгаа байна уу. Хэр өөрчлөлт гарав?
-Өөрчлөлт гарсан байх гэж бодож байна. Гаж тогтолцоог олж харж чадаагүй байсан бол одоо олж харсан. Хүнд хэцүүг давах чадвар илүү болсон. Тэр үед магадгүй одоогийнх шиг ийм хүнд сорилтуудаар явж байгаагүй шүү дээ. Би өөрийгөө шалгалаа. Хүмүүс ч гэсэн энэ нөхөр тийм амар шалдаа буучихгүй юм байна гэж ойлгодог болсон байх.
-Танд өшөө хорсол үлдсэн үү?
-Байхгүй. Хүн юм болохоор бухимдах, харамсах үе байдаг л даа.
-Сагсай прокурорыг “Сагсайдах” гэж нэрлээд л, хууль шүүхийнхнийг байнга муулаад байгааг чинь харахад гомдол хорсол үлдсэн юм шиг…
-Сагсай гэдэг яллагч маань прокурор хүн. Тэр шүүх хурал дээр яаж биеэ авч явсныг санахаар нэг их сайхан сэтгэгдэл үлдэхгүй л дээ. Гэхдээ заавал тэр хүнээс өс хонзон авч байж Монголд шударга ёс тогтоно гэсэн гэнэн ойлголт байхгүй. Дахиад нэг Сагсай гарч ирж магадгүй. Дахиад нэг Сагсай төрүүлэхгүйн тулд бүгдээрээ гаж тогтолцоогоо өөрчилье гээд байгаа юм. Гаж тогтолцоог өөрчилье гэж ярьж байгаа минь ч өөрийгөө бас өс хонзонгоос чөлөөлж байна гэсэн үг. Бусдыг өс хонзонгоос салгаж байна гэсэн үг. Би Ерөнхийлөгч байхдаа “Эвтэй бол хүчтэй” гэдэг үгийг хэлж байсандаа одоо өөрийгөө шүүмжилж байгаа. Зүгээр хэлээд л яваад байсан байна. Тэгвэл би яагаад бүрэн гүйцэд хийгээгүй юм. Эвтэй байхдаа хүчтэй гээд Ерөнхийлөгч нь хэлчихээр Монгол Улс эвтэй болчихдог гэж бодвол тэрэн шиг гэнэн зүйл байхгүй. Гаж тогтолцоог өөрчлөхгүйгээр тэр бүтэхгүй юм билээ, эвтэй болохгүй юм байна лээ. Харин гаж тогтолцоо өөрчлөгдвөл монголчууд эвтэй ч болно, хүчтэй ч болно.
-Тогтолцоонд л буруу өгөөд байх юм. Монголыг удирдаж байсан хүмүүст буруу байхгүй хэрэг үү. Та нар тэр буруугаас үүрэлцэхгүй гэж үү?
-Тийм ээ, нэг нэг рүүгээ чихэлгүй бүгдээрээ л үүрэлцье. Би харин бусдаасаа ялгаатай нь гаж тогтолцоог олж харчихаад байна. Засах гарцыг нь ч олж харлаа. Гэхдээ ерөнхийдөө сэхээтэн чадварлаг хүмүүс өнөөгийн тогтолцоо биш байна гэдгийг ойлгочихлоо шүү дээ. Тэр бол өмнөхтэй харьцуулбал их давуу байдал юм.
Миний хувьд сүүлийн хэдэн жил өнөөгийн тогтолцоо буруу гэж ярьсны дүнд үү, хүмүүс миний үгийг сонссон, сонсоогүй үүнийг өөрсдөө мэдэрсэн үү, мэдсэн үү, ямар ч байсан ингэж ойлгож байгаад нь олзуурхаж байгаа.
-Ингэхэд та Ерөнхийлөгч асан Ц.Элбэгдоржтой өнөөх айхавтар асуудлаас хойш уулзаж таарсан уу?
-Сүүлд Сөүлийн онгоцны буудалд таарсан. “Хөөе, сайн уу” гэж ирээд мэндэлсэн. Хэдэн үг сольсон. Би “Чи надаас уучлал гуйх ёстой шүү” гэж хэлсэн. Ц.Элбэгдорж “Нямдоржоос уучлал гуйхыг шаардана биз дээ” гэж асууж байна лээ.
-Улс төрийн яриагаа өндөрлөөд арай өөр зүйл ярья. Та бясалгал хийдэг байсан. Хэвээрээ юу?
-Бараг үгүй дээ. Хааяа. Випашьяня бясалгал.
-Орчуулгын ажил хийж байна уу?
-Орчуулгын ажил үнэхээр амжихгүй байна аа. Шинэ Дээд хуулийн төсөл, тайлбар бичээд завгүй байна. Цэг, таслал хүртэл их нарийн, буруу газар цэг, таслал тавибал үндсээрээ буруу болчихно. Нөгөө “Доржзодов”-ыг орчуулж байна. Дуусгаж чаддаггүй ээ. Хэлбэр талаасаа ярих юм бол “Доржзодов” судрыг би гурван удаа орчуулсан байна. Түвд, англи, орос, хятад тайлбаруудтай зах зухаас нь танилцаад орчуулж байна. Гурван орчуулга гурвуулаа надад гологдоод байгаа. Тиймээс тайлбарыг нь дахин уншъя. Тайлбаруудыг орчуулж байж хамтад нь том ном болгож гаргах гээд байгаа. Тэр ажил маань нэг хэсэг завсарлачихаад цаг хугацаа алдаад байна.
-“Петербургийн туужис” шиг сайхан орчуулга хийхгүй юм уу?
-Дээд хууль гэдэг юман дээрээ илүү анхаарч байгаа учраас том зохиол барьж авч амжихгүй, дууны шүлэг орчуулах юм уу, шүлэг орчуулж байгаа. Хүн болох тухай, хүн амьдралдаа бууж өгөхгүй байх, шударга бустай тэмцэх тухай, өс хонзон санахгүй байх, өөрийгөө өөрчлөх тухай гээд Бродский, Высоцкийн шүлэг, Нобелийн шагналт АНУ-ын хөгжмийн зохиолч, яруу найрагч, дуучин Боб Диланы шүлгүүд, Блокийн шүлгүүдээс заримыг нь орчуулж байгаа. Эднийгээ эмхэтгээд жижигхэн түүвэр болгож, монгол, орос, англи дээр хэмнэл нь таарч байвал залуучуудыг урьж дуулуулъя гэж бодож байгаа. “Пинк Флойд”-ын дуу, “Битлз”-ийн дуу гээд богино хэмжээний дууны шүлгүүдийг сонирхож орчуулж байгаа.
Цаашлаад томоор яривал “Нууц товчоо”-г шинээр “бичье” гэж бодож байгаа. Тэгж хэлж болдог юм уу, үгүй юм уу, мэдэхгүй. Тодруулбал “Нууц товчоо”-ны нууцыг тайлъя гэсэн үг. Хамгийн наад зах нь Бодончар мунхаг гэж нэртэй хүн маань явж явж хамгийн цэцэн ухаантан байдаг. Дува сохор гэхэд хамгийн холыг хардаг байх жишээтэй. Энэ бол хамгийн наад захын энгийн жишээ. Дэлхийн хэмжээний домог зүй, сэтгэл зүй, шашны, уран зохиолын, түүхийн маш их том ном гэж үзэж байгаа юм. Дэлхийн соёлуудтай харьцуулж тайлахгүй бол “Монголд бүх юм байсан, эсхүл юу ч байгаагүй. Монгол дандаа мундаг байсан, эсхүл байгаагүй” гэж хоёр туйлшралд автаад байх юм бол энийгээ ойлгож чадахгүй будлиад яваад байна. Тиймээс би дэндүү том хэлчихлээ. “Нууц товчоо”-гоо дахин “бичье” гэж. Нууцыг нь тайлья гэж хэлэх гэсэн юм.
-Шашингүй үзэлтэй залуус их болж. Дээр нь өөр шашны урсгалууд дагадаг хүмүүс нь монголчуудын шүтэж ирсэн буддын шашныг их үгүйсгэх юм. Та яагаад бурхны шашинд итгэж шүтдэг юм бэ?
-Будда ч, Христ ч яг хэлснээрээ амьдарсан хүмүүс. Тэгж чадсан учир бурхад болсон гэж хэлж болох мэт. Хулгай битгий хий гээд хулгай хийхгүй, худал битгий хэл гээд худал хэлэхгүй л амьдарсан байдаг. Жишээ нь, жирийн хүнд худлаа хэлэхгүй амьдрах маш хэцүү. Хүн хороохгүй, буруу хурьцахгүй амьдрах, цааш нь гүнзгийрүүлээд яривал муу санахгүй амьдрах, хараал хэлэхгүй амьдрах, муу бодол төрөхгүй амьдрах гэдэг хэцүү. Бурхан багш бол чадсан байхгүй юу. Чадна гэдэг чинь зүгээр нэг хэлэх биш өөрөө биеэрээ үлгэрлэж үзүүлсэн байна.
-Та өөрийгөө бурхны шашинтан гэж хэлэх үү?
-Би буддын шашинтан гэж хэлж болно. Тэр утгаараа бусад бүх шашинд хүндэтгэлтэй ханддаг. Буддын шашин чинь бусад шашиндаа хүндэтгэлтэй ханддаг шашин. Буддын шашныг зөвхөн Түвд хувилбараар нь ойлгож болохгүй. Түвд хувилбар ч байна. Махаяна гээд их хөлгөний, Хинаяна гээд бага хөлгөний, Япон, Солонгос, Энэтхэгийн хувилбар ч байна. Том соёл, ертөнцийг үзэх том үзэл.
-Буддын шашинтнууд ядуу байна, Түвдийг хар гэцгээх юм байна шүү дээ…
-Буддын шашинтай Япон өндөр хөгжилтэй байна. Буддын шашинтай Сингапур, Вьетнам, Солонгос өндөр хөгжилтэй л байна. Буддын шашинтай Тайланд, Тайвань хөгжчихлөө гээд яриад байвал сайхан жишээ зөндөө байгаа. Христийн шашинтай, исламын шашинтай олон орон ядуу байна. Өндөр хөгжилтэй нь ч байна. Тэгэхээр шашнаас болж байна гэж хэлэхэд хэцүү. Гэхдээ шашин том соёлын хувьд тухайн үндэстний сэтгэл санаа, зан чанарт нөлөөлдөг нь ойлгомжтой.
Бас шашин өөрөө том соёл учраас тухайн ард түмнийг хүмүүжүүлнэ. Жишээлбэл, Күнзийн шашин бол агуу шашин. Би бас их хүндэтгэдэг шашны нэг. Яагаад гэвэл нийгмийн үндсэн таван харилцааг маш тодорхой тогтоогоод өгсөн. Аав ба хүү, ах ба дүү, авгай ба нөхөр, дарга ба цэрэг, хоёр найз гээд таван харилцааг тогтоочихсон. Эд нар яаж харилцах ёстойг хэлчихсэн. Хятадууд бол яг тэр таван харилцааг Күнзийн сургаалд хэлснээр аваад явж байгаа юм.
Тэр дотроо энэ үндсэн таван харилцааг зангидаж байгаа гол зүйл нь асар их хөдөлмөрч чанар. Энэ таван харилцаа амьд байхын тулд асар их хөдөлмөрлөх ёстой. Харамсалтай нь манайд хөдөлмөрийг шүтдэг тийм философи дутаад байгаа юм. “Манай хүн амны хишигтэй дээ, суугаад босоход л гарт нь хэзээний чулуу атгаастай байна” гэх зэрэг азанд найдах, залхуу байхыг өөгшүүлсэн хэлц үгнүүд хэлцгээдэг. Гэтэл биднийг бас “Алтан дээр суусан гуйлгачингууд” гэж хэлдэг. Шашинд хүртэл зүгээр нэг тэнэг бурхантай зальтай хүн мөнгөнд дуртай лам хүнээр дамжуулан наймаалцаж байгаа маягаар хандах юм бол юу ч бүтэхгүй. Өнөөдөр нэг бурханд арван мянган төгрөг тавиад би бурхныг хуурчихсан, энэ муу шуналтай бурхан гээд, гэхдээ миний хамаг юм одоо бүтнэ гээд байж болохгүй.
-Та хамгийн сүүлд ямар ном уншив?
-“Мастер и Маргарита”-г уншсан.
-Булгаковын энэ ном их эрт гарсан ном шүү дээ…
-Тийм, дахин уншсан. Би анх Москвад сурч байхдаа 1956 онд “Москва” сэтгүүлд дутуу хэвлэгдчихсэн байдгийг нь оюутан байхдаа нууцаар уншиж байсан. Тэр үед хориотой байсан зохиол л доо. Дараа нь ногоон хавтастай гарахад нь уншаад, сая дахиж уншлаа.
-Өмнө уншиж байснаас их өөр сэтгэгдэл төрж байна уу?
-Өө тийм, шал өөр. Манай Цолмон надад мессэж ирүүлээд “Киног нь их сайн хийж, чи нэг үзээч” гээд. Тэгээд киног нь үзээд дахин номыг нь уншсан. Сонирхолтой санагдсан. Бас Блокийн “Арван хоёр”-ыг уншаад. Хувьсгалын тухай найраглал.
-Александр Блокийн уу?
-Тийм, би Блокийн шүлгийг орчуулдаг юм билүү гэж байснаа түр хойш нь тавьчихлаа. Би Зохиолчдын хороонд ажиллаж байхдаа Блокийн шүлгийн түүврийг орчуулсан юм. Нэлээд зузаан, таван хэвлэлийн хуудас байна уу, долоон хэвлэлийн хуудас байна уу ном болсон.
1980-аад оны сүүлээр юм уу даа. Тэр үед чинь нэгдсэн редакцид очиж үзүүлж номын төлөвлөгөөнд оруулж хэвлэдэг байсан. Тэгээд редакторлуулж эхээ бэлтгэчихээд яг хэвлэлд шилжүүлэх гэж байтал миний дотроос нэг юм хатгасан. “Чи Блокийг муу орчууллаа” гэж. Тэгээд хараад байсан чинь олон давхар утга санаатай шүлгийг хялбаршуулаад орчуулсан байв. Тэгээд дахиад харлаа. Биш ээ. Санаанд хүрсэнгүй.
Би утга зохиолын дээд сургуульд сурч байхдаа зохиолч хүн, уран бүтээлч хүн бичсэн зохиолоо, туурвисан бүтээлээ өөрөө устгаж чаддаг эр зоригтой байх ёстой гэж боддог болсон. Чи үнэхээр жинхэнэ уран бүтээлч юм бол тэгж чаддаг байх ёстой гэж. Манай зарим багш ч тэгж хэлдэг байсан. Зохиолоо устгаж чаддаггүй, бичсэн болгоноо хэвлүүлнэ гээд байдаг хүн бол зохиолч биш, уран бүтээлч биш гэж. Тэрийг би санан санан Блокийн номоо бүтнээр нь устгасан. Одоо хүртэл би тэгснийгээ зөв гэж боддог.
Мэдээжийн хэрэг зарим хүн “Чи яаж байгаа юм бэ? Хайран цаг, хайран хөдөлмөр” гэдэг. Би бол харин тэгж чадсандаа өөртөө баярладаг юм. Зохиолч, сэтгүүлч, уран бүтээлч хүмүүст хэлмээр байгаа юм. Хэзээ ч ямар нэгэн бүтээлээ устгах сэтгэл зүйн тэнхээтэй байгаарай. Манай багш нар заадаг байсан юм. Гоголь гэж тэр мундаг зохиолч “Амьгүй албат” номынхоо хоёрдугаар ботийг устгасан. Мэдээж хэрэг Гоголийн гараас гарсан зохиол мундаг л байсан байж таараа. Гэтэл зуухныхаа дэргэд зогсож байгаад устгасан байгаа юм. Дэлхийд ийм жишээ олон байдаг. Энэ зөвхөн зохиолын тухай асуудал биш. Бид өөрсдийнхөө үнэтэй гэж бодож байгаа юмнаасаа салж чаддаг баймаар юм билээ. Хүн цаасан дээр зохиол бичих гэж байна, бас амьдрал нь зохиол болно гэж байна.
-Одоо тэгвэл та юуг ураад, тасдаад хаямаар байна?
-Юуны түрүүн одоо байгаа гаж тогтолцооноосоо салмаар байна. Тэгвэл санаа амарна. Тэртэй тэргүй би ууланд явах дуртай, дугуй унах дуртай, усанд сэлэх дуртай, буддын шашны ном сургаал орчуулах дуртай, ном унших дуртай, бясалгалд дуртай гээд зөндөө юм байна. Хийх юм зөндөө байна.
-Та яагаад спортод дурладаг юм?
-Англичуудыг дуурайгаад спортод дуртай болсон гэх үү дээ. Спортоор хичээллээд ядарсан ч, цусаар бөөлжсөн ч тэрийг давж чадвал чи жинхэнэ ном эрдэм сурч чадна. Чи тэрийг давж чадахгүй бол ном сурч чадахгүй ээ. Боловсролтой болъё гэвэл энэ биеийн наад захын зовлонг, ядрахын зовлонг давж чадаагүй байж оюуны тэр том зовлонг давж чадахгүй. Тэр том сорилтыг давахын тулд яалт ч үгүй биеийн тэр зовлонг давна гэдэг амьдралынх нь хэв маяг, шаардлага болсон хүмүүс л дээ. Тиймээс сургуулиуд нь спортыг бараг номер нэг хичээл гэнэ.
-Та ер нь амьдралын утга учрыг юу гэж хэлэх вэ?
-Хэлснээрээ л амьдарч сурах. Хэлснээрээ амьдарвал дээд зэргийн аз жаргалыг амсна. Хүн болгон аз жаргалтай амьдрахыг хүсч байгаа шүү дээ. Зарим хүн арай наагуур бодоод мөнгөтэй болчихвол, байртай, машинтай болчихвол аз жаргалтай болно гэж боддог. Үгүй, аль аль нь байлаа ч магад аз жаргал ирэхгүй.
-Та хэлснээрээ амьдарч чадаж байна уу?
-Бүрэн гүйцэд чадахгүй байна. Гэхдээ ялгаатай нь хичээж байгаа.
-Үйлийн үр байдагт итгэдэг үү?
-Итгэдэг. Карма гэдэг Буддын шашны гэдэг ойлголт Христийн шашинд ч байдаг. Исламын шашинд ч бий.
-Таныг өлсгөлөн зарлахад хүргэж, шорон оронд ортлоо хүнд байдалд хүрэхэд ямар нэг үйлийн үр дээ гэж бодогдсон уу?
-Би хоёр янзаар бодсон. Минийх ч байж болох. Магад бусдын үйлийн үр ч байж магад. Хүн өөрийнхөө үйлийн үрийг биш, бусдын үйлийн үрийг авч явах шаардлага байхыг үгүйсгэхгүй. Тийм болохоор өөрийнхөө ч, бусдын ч үйлийн үрийг даах чадвартай байх ёстой.
“Дэлхийн хоёрдугаар дайныг өдөөсөн Гитлер германчууд биднийг дэлхийн шившиг болголоо. Гэхдээ бид үйлийн үрийг нь үүрэх ёстой” гэж Германы зарим сэхээтнүүд үзээд “бид бүгдээрээ буруутай” гэсэн байдаг. Тэгсэн нь өөрсдөд нь тус болсон. Япончууд бас тэгж амьдарлаа. Тэгсэн нь тэдэнд мөн адил тус болсон. Өөрийнхөө биш гэхэд бусдын өмнөөс бурууг нь хүлээснээр нийт олон хүний үйлийн үрээ нимгэлж, өөрсдөө хамтдаа хөгжих бололцоотой болсон. Өөрийн үйлийн үр, ард түмний үйлийн үр гэж аль аль нь байна.
Монгол Улсын Ерөнхийлөгч асан, МАХН- ын дарга Н.Энхбаяр телевизийн ярилцлагад оролцох үедээ прокурор Е.Сагсайн талаар “Хэрэгт холбоотой хүний ар гэрийн хүнийг дарамталж, зохисгүй үйлдэл хийсэн” гэж хэлсэн. Мөн хэвлэлийн хурлын үеэр энэ талаар дахин ярьж, тус намын нарийн бичгийн дарга Э.Эрдэнэжамъян ийм бичлэг байгаа талаар дурдсан билээ. Ингээд маргааш нь нэгэн бичлэгийн хэсгээс цацсан. Энэ талаар Е.Сагсай прокурортой ярилцлаа.
“Шударга ёс тогтоох тэмцэлд хүний амь настай холбоотой асуудал үүсэхийг үгүйсгэхгүй” гэж Л.Оюун-Эрдэнэ гишүүн мэдээлэл хийхдээ хэлэв. Д.Сүхбаатар “Миний бие Монголын ард түмэнд эрх чөлөө олгох хэрэгт оролцохдоо амь бие үрэгдэхийг юманд бодохгүй зүтгэнэ… Улс орноо хамгаалахад урсахгүй цус, үхэхгүй амь гэж байдаггүй” гэж хэлсэн. Хэлсэн он цагийн хувьд өөр л дөө. Сүүлийн үед байсхийгээд л Д.Сүхбаатарын хэлсэн энэ үгийг янз бүрийн хувилбараар манай тэмцэгчид хэлэх боллоо. Ардчилсан Монгол Улсад урсах цус, үхэх амины үнэтэй шударга ёс хэрэгтэй юм уу. 1930-аад онд Гебельс “еврейчүүд баяжаад аричууд ядуурч хэцүүдлээ” гэж турхирсаар сонгуульд Гитлерийн удирдсан Нацист нам ялсан байдаг. Гитлерийн гол суртал ухуулагч, Үзэл суртал, үндэсний соён гэгээрлийн сайд Гебельс “Еврейчүүдийг устгах ажиллагааг та нар биш бид хийнэ” гэсэн. Мөн “Худал зүйлийг зуун удаа давтахаар үнэн болдог. Бид үнэнд хүрэхгүй, харин үр нөлөөг нь үзнэ” гэж хэлж байжээ. Гебельсийн суртал ухуулга нь нацизмын гол зэвсэг байсан гэдэг. Тиймдээ ч түүний суртал ухуулгад итгэсэн залуус ари цусны бус үндэстнүүд рүү улайран дайрсан юм.
Хууль зүйн дэд сайд асан Б.Энхбаяртай ярилцлаа.
ХӨГЖЛИЙН БАНКНЫ ШАЛГАЛТААР 1.3 ИХ НАЯДЫН ЗӨРЧИЛ ИЛЭРЧ БАЙЛАА 
МАН-ын тулхтай гишүүд гэж Д.Лүндээжанцан, Ө.Энхтүвшин, Ц.Нямдорж, Н.Энхболд, Сү.Батболд, Ц.Мөнх-Оргил, Ч.Улаан, Д.Тэрбишдагва нарыг нэрлэдэг. Олон удаа парламентад сонгогдсон эд нарыг монголчууд парламентын ой санамж гэдэг. Төрийн өндөр сэнтийгээс тэднийг огт буулгаагүй. Манай сонин ч бас эдэн шиг тулхтай, олон сонгогдсон гишүүд парламентад заавал байх ёстой гэж үздэг. Гэтэл Ё.Баатарбилэг, Н.Амарзаяа, А.Ундраа нарын гишүүд үүсээд байгаа нөхцөл байдалтай холбоотой мэдэгдэл гаргасан нь золтой л цус харвуулчихсангүй. УИХ-ын үйл ажиллагаа саатаж, сайд огцруулах, томилох асуудлууд юунаас болж гацаанд орж байгаа талаар тэд нийтэд дэлгэж, ахмад гишүүддээ шаардлага хүргүүлсэн байна лээ.
Зам, тээврийн сайд асан А.Гансүхтэй ярилцлаа. Улс төр ярихгүй, мөн одоогийн ажилтай холбоотой асуулт асуухгүй гэсэн нөхцөлтэйгөөр түүнтэй ярилцсан юм.
Шарын шашинд шар шувтлах гэсэн ойлголт бий. Энэ тухай Л.Түдэвийн “Оройгүй сүм” романд Санж хамбыг шар шувтлан хийдээс хөөсөн тухай ихэд тодорхой өгүүлсэн байдаг. Шар шувтлах гэдэг нь сахил санваартай лам хүн шашны бүх цол хэргэмээсээ татгалзаад, шар өнгийн өмсгөлөө тайлж, энгийн иргэн болохыг хэлдэг. Үүн шиг Монголын улс төрөөс шар шувтлах гишүүд тодорч байна. Энэ бүгд ЖДҮХС-гийн зээлтэй холбогдсон гишүүд.
“Авьяаслаг монголчууд” шоу эрэлттэй байна. Бүгдийг дэлгэцнийх нь өмнө уяж байна. Түүний өмнө “Voice” шоу дуусаад удаагүй. Энэ шоунаас нь салахгүй уяатай, дэлгэцийнхээ өмнө шавцгаасан. Манайхан болсон хойно яахав дээ, өнөөх шоунуудаа шүүмжилж, магтаж, сошиалд баахан цуурцгааж байна. Амьдралынх нь нэг хэсэг шоу аятай Л.Чинбатын телевизийн шоунд хамаг цагаа барах юм. Тэр зуурт Гацууртын Л.Чинбат цасанд даруулсан, даруулаагүй гэлцэн тариагаа хурааж байна. Түүний бизнес өргөжөөд л байх юм. Тэр улам баяжаад л байх юм. Бусад хүнийг тариа хураалгахгүй гэсэн шиг гадны шоуг энэ зуур тасралтгүй хийх юм. Шоу үзэх, үзэхгүй нь хүмүүсийн өөрсдийнх нь сонголт л доо. Гэхдээ Л.Чинбатын хүслийг гүйцээж, цагаа алдаж, шоу үзээд суухын оронд ажил амьдралаа бодооч ээ, ард түмээн. Нэг л их шоу, үзэж, дуулж хуурдсан улс боллоо.
Эрдэнэт үйлдвэрийн 49 хувийг монголчууд 2016 онд худалдаж авсан билээ. Өөрөөр хэлбэл Монгол, Оросын хамтарсан үйлдвэрийн Оросын эзэмшиж байсан хувийг Монголд аваад ирсэн. Үүний дараа луйвардаж авсан байна гэж бөөн хэл ам, хэрүүл шуугиан, улс төр болов. Сүүлдээ УИХ-аар хэлэлцээд 49 хувийг төр авах ёстой гэсэн 23 дугаар тогтоол гарлаа. Угаас байсан 51 хувь дээрээ “Монгол Зэс”-ийнхний мөнгөө төлж, ОХУ-аас авчирсан 49 хувийг нэмж, төрийн зуун хувийн мэдлийнх болгохоор шийдвэр гарсан. Ингээд Төлөөлөн удирдах зөвлөл сонголоо. Гэтэл 49 хувийнхан буюу “Монгол зэс”-ийнхэн хувийн өмч булаалаа гээд шүүхэд хандчихав. Ингэж шат шатны шүүхээр явсаар Дээд шүүх өнгөрсөн лхагва гаригт шийдвэрээ гаргажээ. Дээд шүүхийн шийдвэрээс өмнө энэ асуудлыг хэлэлцэж, 49 хувийн талд шийдвэр гарсан гээд Захиргааны хэргийн шүүхийг татан буулгах тухай ч яригдаж байлаа.