Author: Дашбалбарын Мөнгөндалай

МАН-ынхан 
намаа  шинэчлэх тухай бүтэшгүй  юм ярьж байх зуураа  АН-ын Засаг огцрох тухай “бор шувуу” нисгэж  эхлэв. Мэ­дээлэл янз бүрээр л явж байна. Анзаарах
нь ээ,   зориудаар ца­цаад  байх шиг.  
Дараагийн Засгийн газрын тэргүүний нэрийг ч тод­руулаад эхэлчихэж. Засагтай
хол­боотой муу мэдээллүүдийг  МАН-ын хаягтай
хэвлэлүүд  шидээд байгаа.   Наадмын дараа Засгийн газар унана гэдэг яриа
бол үнэн болтлоо хоногшиж байна. “Сайхан наадсан уу” гэхийн оронд “Засаг хэзээ огцрох
гэж байна” гэж улс төрийн хүрээнд ярих болж. МАН-ынхан  Засгийн газар унагах юм яриад эхэлвэл гайхаад
байх зүйл­гүй. Угаас сөрөг хүчний хийх ажил. АН-ынхан өмнүүр нь гүйж ороод өөрсдийгөө
дэгээдээд байх шаард­лагагүй.  Тэгээ ч үгүй
байх.  МАН үүнийг дөгөөж байгаа нь тодорхой.

Н.Алтанхуягийн Засгийн газар ажлаа хийж л байна.
Яачихсан гэж солих гээд байгаа юм хэн мэдэхэв. 
Мэдээж юу ч хийхгүй хүн алдаа гаргахгүй, хийж байгаа хойно алдаа оноо байгаа
л биз.  Ямартай ч дараагийн Ерөнхий сайдын
нэ­рийг сөрөг хүчнийхэн нь тодруу­лаад л байна. Д.Дорлигжав, Х.Баттулга, Д.Бат-Эрдэнэ
гээд л чих дэлсэнэ. Н.Алтанхуягийг унагах тоглолтыг тэднийг хатгаж  байгаад хагаралдуулах сонирхол МАН-д бий. Тиймдээ
ч “Ажнай” Д.Бат-Эрдэнийг Ерөнхий сайд болохыг хүстэл нь магтаж эхлэв. Цаг нь ирэхээр
хэн нь ч Ерөнхий сайд болох магадлалтай. 
Ялангуяа Х.Баттулгыг намынхан нь байтугай нь Ерөнхий сайд болно гэж ярьдаг
шүү дээ. Тэгэхээр энэ бол томоос том яс хаялт явуулж байгааг илтгээд байна.

Засгийн газрыг унагах тог­лоомондоо  МАХН-ынхныг бас хавчуулжээ.    Гүйцэтгэх товчоо  нь хуралдаад юу юугүй Засгийн газраас гарах гэж
байна гээд л.    Тэд тохироо ёсоор  Н.Энхбаярыг суллахгүй бол Засгаас гарна хэмээн
айлгасан гэх.  МАХН-ынхан нь харин энэ талаар
тодорхой хариу өгөөгүй байгаа. Гүйцэтгэх тов­чоондоо Н.Энхбаярын улаан фанатууд
иймэрхүү санал оруул­сан ч Засгийн газрын 
гишүүдийн олонхи  нь хөдлөхгүй байгаа
гэнэ. Албан ёсоор энэ асуудлыг яриад шийдчихсэн нь үгүй. Ер нь бол МАХН цаад даргынхаа
шахалтанд орж байгаа. Тиймээс ч энэ тал дээр шийдвэр гаргаагүй ч хоёр талцаж байгаа
нь үнэн.

АН-ынхны хувьд  юугаа булаа­цалдаж  хэмлэлдэхэв дээ.  Үнэн хэрэгтээ бол албан тушаалыг фракцууд адил
тэнцүү л хуваагаад авсан ш дээ.    Муудалцаж
талцаж, тамын тогооны үлгэрээс  биесээ татаж
унагаад байвал Ардчилсан нам өөдлөх ч үгүй, ажил явах ч үгүй.     Магтсан хүүхэн хуриман  дээрээ гэгч болж мэдэх л юм. Засаг огц­руулах
талаар яаран мэдээлэл түгээгч нь МАН. Огцруултлаа өдий л дөө. Улс төр энэ зун биш,
нам­раас л бужигнаж эхлэх болов уу.  Намууд
их хурлаа хийнэ. МАН шинэчлэл ярьсан хэдэн нөхөд­тэйгөө тохиролцохын тулд намын
их хурлаа яаруулахгүй байгаа. Шахаа хийгээд байгаа залуусаас ганц нэг нь Удирдах
зөвлөлийн гишүүн, намын нарийн бичгийн дарга болно биз. Ард нь байгаа ах нараас
нь хэн нэг нь намын дарга болно биз. За тэгээд хэдэн сонгууль дараалан унагасан
буруутныг хайж хэрэлдэх байх. Шинэчлэл гээч нь тэгэсхийгээд л дуусна.

Угтаа бол Н.Алтанхуягийн  Засгийн газар 
сайн л ажиллаж байна. Юу нь болохгүй байгаа юм. Урьд өмнө байгаагүй л бүтээн
босголт  хийж байна. Шинэчлэлийн Засгийн газрын
рейтинг 65 хувьтай байгаа нь урьд хожид байгаагүй өндөр  байгаа юм. Өмнө ямар ч Засгийн үед 50 хувиас дээш
гарч байгаагүй. Ерөнхий­лөгчийн сонгуульд ч одоогийн Засгийн газрын үйл ажиллагаа,  нийслэлээс хийж байгаа ажлууд их нөлөөлсөн.  Өнгөрсөн сонгуу­лиудаар АН нэгдэж ажиллаж чадсан.
Нэгдэж хамтарч чадвал амжилтанд хүрдгийг мэдэхээрээ л нэг боллоо. Том эрх ашиг дээрээ
АН-ынхан нэгдэж чадсан. Үүнийг хэн ч үгүйсгэхгүй биз. Өнөөдөр нэг жижигхэн улс төр
ярьж,  фрак­цуудын сонирхлоос болж, бүтээн
байгуулалт зогсоосой гэж хэн ч хүсэхгүй байгаа. 
Харин албан тушаалд горилогч, амиа хоохой­логчид л ийм юм сэднэ байх.  Н.Алтанхуяг сонгуульд ялагдал хүлээсэн бол  хариуцлага тооцох нэрээр унагачихъя гэхсэн. Хэд
хэдэн сонгуульд нам нь ялчихаад байхад ямар хариуцлага тооцох юм. Ийм практик хаана
ч байхгүй. 

1996 онд эхэлсэн Засгийн газраа унагах ажилд АН-ынхан
өөрсдөө оролцсон. Дөрвөн ч Засгийн нүүр үзсэн дээ.  АН-ын 
“хөдөөгийн” гэх хэдэн нөхөд нөгөө намынхантайгаа нийлж байгаад сайн хувь
нэмэр оруулсан.  Үүн дээр нь Н.Энхбаяр ч сайн
тоглосон. Ингэж урваач, шарваач, нам доторх самуурлаасаа болж АН тэр үед ёстой л
сүнсгүй арчуулсан даа. Гашуун туршлагаа бодвол АН-ынхан Засаг унагаж  тоглохгүй л байлтай.  Ялагдал гэдгийг л амссан даа, санаж байгаа бол.  Засгийн газрыг унагахыг АН-ын зарим нь дэмжвэл
дотооддоо тэмцэлтэй байгаа МАН-ынханд  бөөн
зав­шаан болно. Түүгээр явсан гайг үүгээр дуудна гэсэн үг.  Нэг ёсондоо амиа хорлохтой л адил. Гэхдээ арай
үгүй байлгүй дээ.

Одоогийн Засгийг  унагах тоглоом ч тийм л гайг дуудаж байна. Яахав
Н.Алтанхуягийн Засгийн газрыг унагачихъя. Тэгээд юу өөрчлөгдөх юм.  “Алтан гадас” өшөөгөө аваад л эхэлнэ. Ажлаа зүгээр
хийж байхдаа өшиглүүлсэн хүн алгаа ташаад л баярлаж сууна гэж үгүй. Дараагийн Засгийн
газар хэнийх болох нь хамаагүй. Н.Алтанхуяг тооцоо бодож байгаад л унагана. Үүнд
нь МАН-ынхан баяртайгаар оролцоно. МАН-ыг оролцуулахдаа Н.Алтанхуяг ч тоохгүй. Бүр
цааш нь яривал МАН хэнийг ч унагахад бэлэн байгаа. Тэгэхийн тулд хэнтэй нь ч хор
найруулахад МАН хоёр гараа өргөөд л дэмжинэ.  
Ер нь ч дэмжээд хүч өгөөд эхэлсэн. Хожил МАН-д ирнэ.   

Ингэсээр засгаас засгийн
хоо­ронд дөрвөн жил дуусна.  Сонгууль болно.
Нөгөө намынхан нь АН-ыг баалах  гол идэш  тэр болно. Одоо бол АН-д  өөр намынхантай сүлбэлдээд ч хамаагүй Засгийн
газрыг унагах сонирхолтнууд ганц нэг байхыг үгүйсгэхгүй. Сөрөг хүчин Засгийн газрыг
унагах юм яриагүй байхад сайн дураараа засгаа унагах юм бол өөдөө хаясан чулуу өөрийн
толгой дээр гэгч болно. Тэр хооронд бүтэлгүй ч гэсэн шинэчлэл ярьж байгаа МАН гоё  харагдаж эхэлнэ дээ. Шууд л шинэчлэгдлээ гээд
зарлаад эхэлнэ.   Дээр нь МАН-ынханд улс төр
хийх том шалтаг Ардчилсан намынхан өчигдөр гаргалаа. Нийслэлийн Иргэдийн төлөөлөгчдийн
хурлын тэргүүлэгчид иргэдээсээ ч асуулгүй Сүхбаатарын талбайг Чингэс хааны нэрэмжит
талбай болгох шийдвэр гаргалаа. АН-ынхны олж авсан нэр хүндийг энэ шийдвэр харин
үгүй хийж орхих шиг болсон. Сошиал медиагаар зөвхөн энэ тухай л ярилцаж, олонхи
нь эсэргүүцлээ илэрхийлж байлаа. Хэтэрхий туйлширсан энэ шийдвэр иргэдэд таалагдахгүй
нь эндээс шууд харагдаж байгаа юм.  Үүнийг
Иргэдийн төлөөлөгчдийн тэргүү­лэгчдээр батлуулсан ч цаана нь улс төр яваа, АН-ын
зарим өндөр албан тушаалтны сонирхол ч бий. Хэтэрхий намчирхсан иймэрхүү шийдвэр
бол харин МАН-ын аманд өөрсдөө гүйж орсонтой адил юм.

Ерөнхийлөгчийн сонгууль МАН-ын хувьд олон зүйлийг
илчилж өглөө. Цаанаа зо­долдож хэрэлдсэн ч хэдий­нээсээ олон түмний нүдэн дээр хамтдаа
маасайгаад сууж чаддаг хамт олонсог нам байлаа. Хэд хэдэн удаагийн сонгуульд дараалан
ялагд­сан нь харин тэдний үнэн нүүр царайг илчилж орхив. Шуудайнд хийсэн үхрийн
эвэр шиг л байлаа, сая болж өнгөрсөн сонгуулиар. Фрак­цууд нь тохирсон мэт хөдөл­сөнгүй.
Намын лиде­рүү­дийнх нь бараа ч харагд­сангүй. Эрх барьж байх үедээ албан ту­шаал
хуваалцаж болдог бай­сан бол одоо на­мын удирд­лагаас өөр булаа­цалдаад байх юм
тэдэнд үл­дээгүй. Өнгөрсөн сонгуулиар АН-ынхан нэр дэвшигчийнхээ төлөө олуулаа хөдөлсөн
бол МАН-д  нэр дэвшигчээ  уначи­хаасай гэж бодож байсан нь цөөнгүй байж.
Сонгууль, сонгуулиас хойшхи үйл явц үүнийг бэлээхэн олон нийтэд харуулаад өглөө.
МАН-аас нэр дэвшигч хувь хүнийхээ нэр хүндээр санал авсан гэ­хэд чамлахааргүй байсан.
Хэрэв нам нь үнэхээр сайн ажилласан бол үр дүн яагаа ч билээ. Аваргыг унагахаас
гадна Ө.Энхтүвшинг намын даргаас нь ховхолж унагах сонирхол байж. Тэртэй тэр­гүй
сонгуульд ялагдал хүлээ­вэл намын удирдлагатай хариуц­лага тооцох нь тодорхой бай­сан.
Ингээд л сонгууль ч дуус­лаа. Хүссэнээр нь нэр дэв­шигч нь уналаа. Булаацал­даад
байх албан тушаалгүй хоцорсон МАН-ын фракцууд хариуцлага тооцох нэрээр хэн нь дараагийн
намын дарга болох, хэн Удирдах зөвлө­лийн гишүүнээр сонгогдох, хэн нь намын нарийн
бичгийн даргын суудлыг авах вэ гэж хэмлэлдэж эхэллээ.

Б.Бат-Эрдэнээ ч унагачих­лаа, одоо Ө.Энхтүвшинг
энэ далимаар нь тонгорчих­вол өөрсдөө оронд суух до­тоод өрсөлдөөн энэ намд хүчээ
авлаа. Үүндээ намын­хаа амбицтай залуусыг тур­хир­чихлаа. Нам дагаж л ам­жилтад
хүрэх мөрөөдөлтэй байсан олон залууст  дараал­сан
ялагдал нь үнэндээ хүнд цохилт байлаа. Тиймээс ч  “Дараагийн үе та нар минь л намдаа шинэчлэл хийх
хэрэг­тэй” гэсэн ах нарынх нь  дөгөө­сөн зөвлөгөө
загатнасан га­зар нь маажаад өгөх нь тэр.   
Ингээд сэлэм эргүүлэх нь холгүй хэвлэлийн хурал зар­лаж, элдэв бичиг үйлдэн
гарын үсгээ зурцгаав. Мэдээж халаасандаа мөнгөтэй, цээ­жиндээ амбицтай хэдэн залуу
гарч ирээд чанга дуугарахаар   нам шинэчлэгдчихдэг
юм биш. Тэд Удирдах зөвлөлийг огцруулж, намын удирд­лага­тай хариуцлага тооцох,
ши­нэчлэлийн эсэргүүцэгчдийг намаас хөөж, 
цоо шинэ залуу үеийнхэн гарч ирвэл нам аврагдана хэмээн зарлав. Ахмад үеийнхнийг
залуу үеэр нь солиод л Ө.Энхтүв­шин­гийн оронд Н.Номтойбаяр ч юмуу, О.Содбилэг,
Л.Оюун-Эрдэнэ, Т.Аюурсайхан нарын  хэн нэгнийг
гаргаж тавихаар цоо шинэ МАН бий болох мэт ярьж байгаа нь хэтэрхий гэ­нэн ойлголт
юм. Хөгшнийг залуугаар солилоо гээд нэ­мэг­дэхүүний байрыг солиход нийлбэрийн чанар
өөрчлөг­дөхгүйтэй адил. Шинэчлэл яриад байгаа эдгээр залуус энэ намын буянаар өдий
зэрэгтэй яваа, тэр байтугай намын удирдлагын бүрэлдэ­хүүнд олон жил явсан нөхөд
харагдана лээ. Тэдний  дэв­шүүлээд байгаа
зүйлд нам шинэчлэчихээр зүйл нэг ч алга. Тэртэй тэргүй сонгуульд ялагдсан намын
удирдлага хариуцлага хүлээх нь тодор­хой шүү дээ. Бага хурлаа хийх нь тодорхой.
Үүнийг л улс­төржүүлсэн, цаг хугацааг нь наашлуулах гэсэн л арга шиг санагдлаа.
Намын шинэч­лэлийг энэ хэдэн залуус ч анх яриад гаргаад ирсэн юм биш. Өмнө нь хичнээн
ч удаа энэ нам шинэчлэгдэх гэж оролд­лоо. Бүтэлтэй болж байсан түүх үгүй. Харин
ч шинэчлэл ярьсан нөхдийн тэргүүлэгч нь ямар нэг албан тушаалд очоод  л дагуулж явсан нөхөд, намын шинэчлэл  хоёроо таг 
мартддаг байсан. Одоогийн энэ шинэчлэл яриад байгаа залуус ч шинэчлэл нэртэй
албан тушаал ашиг хонжоо хайгчдын хувь заяаг давтах гээд байна. МАН дүрэм, үзэл
баримтлал, үйл ажилла­гаа­ны, сэтгэлгээний, боловсон хүчний  бодлогын 
гээд  олон шинэчлэл хийх тухай ярьж
болох байсан.  Байдлыг ажиг­лах нь ээ яаж
ч өөрчлөх гээд шинэчлэгдэхгүй  нь тодорхой
байна. Угтаа одоо унагах гээд байгаа Ө.Энхтүвшин нь ч шинэчлэл ярьж гарч ирсэн шүү
дээ.

МАН-ын залуусын өнөөд­рийн дүр зураг хоёрдугаар
ээлжийнхэн хоолондоо ду­гаар­лаж байгаа мэт л хараг­даж байна. Сандал, ширээ­ний
хойноос хөөцөлдсөн л арга бололтой. Ард нь намын гол фракцуудын толгойлогч нар сууж
дохио зангаагаа­раа хөдөлгөж, чиглүүлж бай­гаа гэдгийг ч намын зарим нөхөд нь ил
цагаан хэлээд эхэллээ. Өөр нэг хэсэг нь залуучуудаа дэмжиж байна гэсэн битүү утгатай
үг хэлж байгаа нь ч бий. Үнэн чанартаа залууст зааварлагч, дэмжигч нь на­мын нөгөө
л хуучирсан арга барилтай, өнөөдрийн энэ байдалд хүргэхэд үүрэг ихтэй оролцсон нөхдүүд.
Өөрсдөө тэд  дуугарч болохгүй байна л даа.
Намын гишүүд нь тэр, нийгэм ч тэднийг хүлээн зөв­шөөрөхгүй. Тэгэхээр намын залуусаа
баг болгож ашиг­лаад өөрсдөө ард нь инээж суугаа. Харамсалтай нь эд­гээр залуус  нас нь залуу ч сэтгэлгээний хувьд аль хэ­дийнэ
хоцрогдчихсон байна. Шүүмжлэл хүлээж авах тэн­хээгүй, намынхаа төлөө бу­руу, зөвгүй
цээжээ дэлддэг, ийм л залуус энэ намын да­раа үеийнхэн болж хүмүүж­сэн. Тэднийг
сонгуулийн мар­гааш гэнэт ухаарч, шинэ хүн болчихсон гэдэгт итгэмгүй.

Улс төрөөс хол байгаа гэх У.Хүрэлсүхийг залуучуудын
энэ ажиллагаанд оролцоогүй гээд сандран мэдээлэл цацах болсон нь бас нэгийг хэлээд
байна. Улс төрд нэг орсон хүн гарч чаддаггүй гэж МАН-ын­хан өөрсдөө ярьдаг биз дээ.
У.Хүрэлсүх шиг гүнзгий орсон хүн улс төрөөс бүр гарна гэдэгт хэн итгэх юм. Дээрх
залуусын ард У.Хүрэлсүхээс гадна Ерөнхийлөгч асан Н.Ба­га­бандийн нэр ч дуул­дана
лээ. Хотын фракцын удирдлагууд ч байгаа гэнэ. Энэ мэдээлэл МАН-ынхнаас өөрсдөөс
нь гарч байгаа гэдгийг хэлэх хэрэгтэй.

Ардын намд чадалтай залуучууд бийг үгүйсгэхгүй.  С.Бямбацогт, Ж.Сүхбаатар   Д.Цогтбаатар, О.Одбаяр  нар яагаад дуугарахгүй байна. Тэд намын шинэчлэл
хэрэг­тэйг үгүйсгэхгүй мөртлөө ши­нэчлэл ярьж буй залуус­тай­гаа яагаад хамтрахгүй
байна. Хүссэн ч яаж шинэчлэх учраа олохгүй, арга барил нь буруу байгааг л мэдэж
байгаа. Энэ янзаараа арай дөнгүүр гэх  дээрх
залуус ч сэтгэлгээний  хоцрогдолд орж, мөн
адил уусах вий.

Шинэ залуу үе гарч ирэх нь буруу биш. Улс төрийн
намд үе солигдох явц явагдаж л байдаг. Ялангуяа МАН-ын хувьд залуу үеэ гаргаж ирд­гийг
үгүйсгэх аргагүй. Гагцхүү тэр залуус нь хэний гар хөл болж байна гэдэг нь л сонин
байгаа юм. Нэгэнт шинэчлэл нэртэй хуучин аргаа хэрэглэх гэж байгаа бол энэ хол явах­гүй.
Ээлжит нэгэн улс төрийн жүжиг л болж хувирна. Орол­цон тоглогчдын заримынх нь дүр
өөрчлөгдсөнийг эс тооц­вол дэглэлт, үйл явдал, өр­нөл нь бараг л адил. Төгсгөл нь
ч тодорхой харагдаж бай­на. Эцэст нь энэ нам байд­гаараа л байна. МАН-ын залуус
авлигачдаа шахан зайлуулна гэж байна лээ. Өөрсдийг нь гар хөл болгоод байгаа нөхөд
ч тэдний л өрөөсөн шүү дээ. Залуусын шинэчлэлийн тухай яриа гарах­тай зэрэг  намын  дарга
хэн болох вэ гэдэг уралдаан зарласан мэт, хэвлэлүүдээр элдэв нэрс цуварсан.

МАН-ын өнөөдрийн до­рой­тол
намын нэрээ худал­даж амьдарч ирсэнтэй нь холбоотой. Ингэж амьдрагс­дын эхний ээлжийнхэн,  гол авторууд нь шоронд явсан бол,  дараагийн ээлжийнх нь илчлэгдэж эхлээд байна.
Муугаар бодоход одоогийн МАН эдгэршгүй өвчин тус­чихаад байна. Олон жил барилдсан
тамирчин цагаа болохоор үнэнтэй эвлэрч зодог тайлдаг шиг МАН-ын зодог тайлах цаг
болж. Яаж ч барилдаад энэ нам явцгүй болсон нь шинэ үеийнхнийх нь гаргаж тавиад
байгаа зүйлээс харагдлаа. Үеийн үед МАН-д шинэчлэл нэртэй ийм жүжиг тавигдаж л бай­сан.
Тэглээ гээд улам дорд­соноос сайжирсан нь үгүй. Гайхах юм энд огт алга. За­луусын
ард нуугдсан хууч­цуул нь шинэчлэл хийж чадахгүй гэдэгт эргэлзэхгүй байна.

Бутан хэмээх амар амгалангийн орон гэлтэй улс төдийлөн олны анхааралд
өртөөд байдаггүй байлаа. Гэтэл хөрш Хятад улсынх нь  Ардын чөлөөлөх арми хил залгаа  Бутан руу цэргээ оруулж, гурван газарт
байршуулж, тугаа хатгасан юм байх. 
Энэтхэгийн хэвлэлүүд анх энэ тухай мэдээлсэн.   Харин дэлхийн томоохон хэвлэл мэдээллийн
байгууллагууд  огт дуугарахгүй байгаа ч
Монголын хэвлэлийнхэн энэ тухай мэдээллийг түгээгээд эхэллээ. Манайхан үүнд
ингэтлээ анхаарал хандуулж байгаа нь бас учиртай. Бутан хойд талаараа БНХАУ-тай,
өмнөд хэсгээрээ Энэтхэгтэй хил залгадаг, далайд гарцгүй орон.   Манайх ч 
Бутантай адил газар нутгийн хувьд 
хойд талаараа ОХУ, өмнөд хэсгээрээ 
Хятадтай хил залгадаг,  далайд
гарцгүй.  Тиймээс л манайхны анхаарлыг
энэ мэдээлэл өөрийн эрхгүй татаад байгаа бололтой.  Юуны түрүүнд Бутаны тухай товч өгүүлье.  Түвдэд хавчигдсан лам Агваан Намжил 1616
онд  салангид жижиг улсуудыг нэгтгэн улс
болгосноор Бутан улсын үндэс суурь тавигдсан гэдэг. 1910 онд Британид хүлээн
зөвшөөрөгдөж, холбоотон болсноор тусгаар улс болсон гэх юм билээ.  Улсын нийслэл нь Тхимпху  хот. Олон хэлээр ярьдаг ч албан ёсны хэл нь
жонха. Хүн амын ихэнх хувь нь хөдөө аж ахуй эрхэлдэг. Үндсэн хуультай, хаант улс.
Их л амар амгалан улс байдаг учраас аз жаргалын индексээрээ дэлхийд тэргүүн
эгнээнд жагссан байсан.  Гэхдээ туйлын
ядуу. Газар тариалан, гар урлал зэргээсээ орлого олдог гэхээр ойлгомжтой
биз.   Гэхдээ хадан завсар хавчуулагдсан
халиуны зулзага шиг л хоёр хөршийнхөө ая эвийг олох гэж иржээ. Харин 1971 онд
НҮБ-д элссэн байна. Тиймээс ч одоо үүсээд байгаа байдалд анхаарал
хандуулахыг  хүсч, НҮБ-д захидал
илгээгээд байгаа юм.  Манай улстай
газарзүйн байрлалын хувьд   ижил энэ улс
руу хойд хөрш нь  буюу манай урд хөрш
БНХАУ довтолсон гэх мэдээлэл мэдээж манайхны анхаарлыг өөрийн эрхгүй татаж
байгаа.     

     Хятадын тал тус улсад хэд хэдэн
газар цэргийн баазаа байрлуулахаас гадна 
түлш тээвэрлэж явсан гэх мэдээлэл бий. Бутан,  Хятад хоёр 470 км үргэлжлэх хилээр
зааглагддаг аж. Мөн зарим газар нь аль улсынх нь тодорхойгүй маргаантай явсаар
ирж. Энэ байдал нь хөрш хүчирхэг гүрэнд нь олз болсон биз. Мөн Бутаны газар
нутгийнх нь хэмжээ ч өмнөхөөсөө хамаагүй багассан байна.  Хил тогтоох сунжирсан байдлыг  хөрш улс нь ашиглаж,  тус улс руу цэрэг армиа нэвтрүүлж,  байршуулсан аж. Хамгийн хачирхалтай нь
өнгөрсөн онд тус улсын нутагт 
цэргүүдээ  байршуулж байгаад тэр
газар нутгийг нь өөрийн эзэмшлийн газар гэж зарласан байна.    Бараг л цэрэггүй гэж хэлэгдэхээр Бутан улс
батлан хамгаалах салбар нь төдийлөн бэхжээгүй, бөгөөд хэдэн сая цэрэгтэй
Хятадын армийн өөдөөс юу хийж чадах билээ. Харин Хятадын тал Бутанд цэрэг
оруулснаа тус улсад байгаа хятад ажилчдын эрхэнд халдсан учраас тэднийгээ  хамгаалах гэж оруулсан гэсэн хачирхалтай
тайлбар хийж байгаа гэсэн албан бус мэдээлэл байна. Харин Хятадын тал бол
үүнийг үгүйсгэж байгаа. Ямартай ч байдал ямар байгаа, аль мэдээлэл нь үнэн
болохыг цаг хугацаа харуулна биз ээ.

-БИД ИХ ХУРЛААРАА НАМЫГ 
ТӨДИЙГҮЙ  МОНГОЛЫН НИЙГМИЙГ
ШИНЭЧЛЭХ ТУХАЙ ХЭЛЭЛЦЭХ ЁСТОЙ-

МАН-ын Хяналтын хо­рооны
гишүүн Л.Одон­чи­мэд­тэй на­мын шинэчлэл, саяхан болж өнгөрсөн Ерөн­хийлөгчийн
сонгуулийн талаар ярилцлаа.  

-Ерөнхийлөгчийн сон­­гууль
болж өнгөр­лөө. Таныг Б.Бат-Эр­дэ­нэ аваргын сон­гуулийн багт орж ажилла­сан
гэж дуулсан. Энэ жи­лийн сонгуулийн онцлог гэ­вэл юу хэлмээр байна?

-Ц.Элбэгдорж өнөө­дөр төр барьж байгаа Ерөнхий­лөгч шиг
байя, Б.Бат-Эрдэнэ аварга боло­хоор жудагтай байж үнэн чанараа үзье гэсэн
бодлоготой өрсөлдлөө гэж харагдсан. Дорно да­хи­ны Даогийн сургаа­лаар бол али­ваа
хүчдэл өөрөө хүчдэлийг үүсгэнэ гэж үздэг. Б.Бат-Эр­дэнэ аварга өрсөлдөгчийн
үнэм­лэхээ авахдаа л хэл ам хэрүүл шуугиангүй шударга сайхан өрсөлдье гэж уриал­сан.

Тэр бол аваргын мөн чанар юм.
Нөгөө талаар төр, төрийн хяналтын бүх эрхийг барьж байгаа АН-ын өрсөл­дөгчийн
эсрэг хар пиар хийх гэдэг “салхины өөдөөс сарих­тай” адил гэдгийг тооцсон
хэрэг. Ерөнхийдөө сонгууль тун амгалан тайван боллоо. Ц.Элбэгдорж ард түмний
тав­ны нэг, сонгуулийн насныхны гуравны нэгийн саналаар Ерөнхийлөгч болж байна.
Цаашид хуульд өөрчлөлт оруулахгүй бол ард түмнээс сонгогдоно гэдэг утга чанараа
алдах юм байна. Аварга бол ард түмний хайр хүндлэлийн хэмжээгээр санал авлаа.
Ийм хүчтэй өрсөлдөгчтэй, өөрийн намын суурь оноо гэж байх­гүйтэй адил байхад
ялснаас өөрцгүй. Ер нь аварга тулдаа л 40 гарсан хувийн санал авлаа гэж хүн
бүхэн хэлж байгаа юм. Сон­гуулийн явцад манай намын­хан дотроос илэрсэн ноцтой
хэргүүд авар­гын хөлөөс тугалга уясан мэт чангаасан. Н.Удвалын хувьд анх удаа
эмэгтэй хүн, тэгээд эмч хүн нэр дэвшлээ. Ер нь эмч на­рын мэдлэг боловсрол ямар
байдаг юм бэ гэдгийг Н.Удвал харуулж чадсан. Одоогийн­хоо ерөнхийлөгчид санаж
сэдэж, ярьж хэлж байсан зүйлээ үргэлжлүүлэх боломж олгох нь ашигтай гэсэн үзэл
санааг сонгогчид илүү дэмж­лээ гэж бодогдсон. Аварга харин өөрийнхөө үнэлэмжийг
тогтоож мэдсэн нь улстөр­чийн хувьд цааш­дын зам мөрөө тодруулсан чухал алхам
боллоо.

-Танай намынхан их амархан
ялагдлаа хүлээж, “цагаан туг” өргөчих шиг болсон. Сонгууль шударга болсон гэж
үзжээ дээ?

-Ерөнхийлөгчийн сон­гууль гэдэг
хувь хүн өрсөлд­дөг, тэгсэн мөртлөө заавал аль нэг намаас нэр дэвшдэг
онцлогтой. Аварга бол яг л бөх шиг тахимаа өгч, Элбэгээд баяр хүргэсэн. Харин
сонгуу­лийн үр дүнгийн талаар улс төрийн ямар нэгэн үйл ажил­лагаа явуулах нь
намын асуудал. Манай намын дарга нар “За за яамай, ашгүй хоёр яс хагацлаа”
гэсэн шиг л хандсан. Цаана нь хугацаа байсан бол өөр хэн нэгнийг, магадгүй
өөрсдийгөө ч бал­лаж мэдэх нь гэж айж эмээсэн юм шиг л харагдсан.

-Юу гэсэн үг вэ.  Өрсөл­дөгч намынхантайгаа то­хирсон гэх гээд
байна уу?

-За харин түүнийг чинь мэдэхгүй
юм байна. Би бол Ж.Сүхбаатар, Ш.Раднаасэд хоёртой л ойрхон ажилла­сан. Тэд
харин өөрсдийн чадах бүхнээ л хийж байсан. Хардах эрх гэж бий. Гэвч баримтгүй
хардлага аюултай. 

-Гэхдээ хэвлэл мэдээл­лээр  хар пиар гэмээр зүйл гараад л байсан биш үү?

-Өө сэв хайвал өндөгнөөс ч олж
болно. Хэвлэлийнхэн Ц.Элбэгдорж Ерөнхийлөгч­тэй холбоотой зүйлийг нийт­лэ­­хээс
бэргээд, аваргыг муу­лах сэдэв олдохгүй болохоор бөх хүнээр төр бариулах нь зөв
үү гэсэн асуултыг тойрч эргэлдсээр өнгөрсөн. Харин хөндлөнгийн жижиг сажиг
жиргээчид хорлонтой санаа шидэж, байдлыг хурцатгаж олз хайсан хярс шиг гүйлдэж
байсан. Чоно борооноор гэ­дэг шиг сонгуулиар жаахан юм олж сурсан тэд харин
орлого муутай өнгөрөв бо­лол­той. Шинэ хууль сайн хэрэгжсэн гэж бодож байна.

-МАН-аас ч бас  өрсөл­дөг­чийнхөө эсрэг хар мэ­дээ
материалууд явуулаад  байсан санагдана….

-Түрүүчийн сонгуулиас сур­гамж
авсан биз дээ. Нэ­лээд ноцтой гэмээр баримт худал­дах гэсэн зарим нөх­дийг
буцааж байгаа ажиглагд­сан. Сонгууль л болсон хойно яаж зүгээр байхав дээ. Жаа­хан
чимхэж шоглосон мате­риа­лууд гарч байгаа харагд­сан. Хар машинтай уралдаж бай­гаа
хөөрхөн шторкыг санаж байна. Ноцтой юм байгаагүй шүү дээ. Нэлээд үндэслэлтэй
гэмээр материал тавья гэхээр хэн нь ч юм нэг 
том дарга нь татгалзаад байсан. Ер нь хурцатгахгүй байх бодлого
давамгайлсан шүү. 

-Ингэхэд МАХН-аас нэр дэвшигч
Н.Удвал  энэ сонгуульд хэр өрсөл­дөгч
байж чадав?

-Энд ойлгож ядаад байх зүйл
байхгүй. Төрийн бүх өндөрлөгт ажилласан, одоо­гоор бидний мэдэх удирдагч­даас
хамгийн их зүйл хийж бүтээсэн Н.Энхбаяр гэдэг хүнд МАН-ын удирдлага хэр­хэн
хандсаныг мэдэхгүй хүн байхгүй.  Тэр
хүнийг гомдоос­ныхоо горыг амсаж 2012 оны УИХ-ын, саяын Ерөнхийлөг­чийн
сонгуулиар   МАН ялагд­лаа. Саяын
сонгуулийн нэг онцлог бол МАН, АН гэдэг хоёр томоохон улс төрийн хүчинд
хуваагдан талцаж бүх жижгүүд нь хэн нь хэн бэ гэдгээ харуулсан явдал юм. Улс
төр гэдэг үнэхээр учир нь олдох­гүй адармаатай эд. М.Энх­сайхан, Б.Жаргалсайхан
хоёр гэхэд л Н.Энхбаяр руу гүйж байснаа болиод Элбэ­гээг дэмжиж харагдсан.
Нөгөө их уул уурхай, газар шороо ярьдаг Ногоон намынхан Б.Бат-Эрдэнийн эсрэг
зогсож байх жишээтэй. Амьдрах арга байнга өөрчлөгддөг юм хойно доо. Ер нь
сонгуулиар л хү­мүүс танигддаг. Н.Удвалын тухайд Монголын зарим эрчүүдээс илүү
жудагтай улс төрч гэдгээ харуулсан.

-Та энэ санаагаараа чухам юу
хэлээд байгаа юм?

-Бяруу бух дагаж бэлчээрт хүрнэ
гэдэг шиг Н.Энхбаяр даргыг дагаж хоолондоо хүр­сэн “Ху” гаралтай намын эрчүүд
яасан билээ. Бүгд түүнээс нүүр буруулсан нь үнэн биз дээ. Д.Тэрбишдагва,
Ч.Улаан, Г.Шийлэгдамба нар л Н.Энхбаярт үнэнч үлдсэн. Эмэгтэйгээс Н.Уд­вал. Тэд
намын шинэчлэлийн төлөө явсан нөхдөө үгүйсгэж, Н.Энхбаярыг дэндүү гомдоо­сон
МАН-ын удирдлагаас хариугаа авлаа. Манайхан Н.Энхбаяр даргын үйл явд­лаас
сургамж авч эв нэгдэл­тэй болж чадсан бол сүүл­чийн хоёр сонгуульд ялагдах­гүй
байсан.

-Саяын сонгуульд нам нь
олигтой ажиллаагүй, аварга нэр хүндээрээ л 40 гаруй хувийн санал авлаа гэж ярих
хүн олон байна. Та үүнтэй санал нийлэх үү?

– Би, УИХ-ын гишүүн асан
Товуусүрэн, Бөхийн холбоо­ны Нямдорж, Данзан нартай хамт аваргын штабт ажилла­сан.
Бас зохиолч Б.Догмид бид хоёр Дорноговь, Говьсүм­бэрт явж ажилласан. Манай
намаас АИХ-ын депутат, УИХ-ын гишүүн байсан хү­мүүстэй ажилласан. Бөх хүн
өрсөлдөгчөө хаяна гэж ба­рилддаг шиг ялна гэж л өр­сөлдсөн. Нам хоёр (гурав,
дөрөв гэж хэлж ч болно) ху­ваагдаагүй, Н.Уд­вал орж өрсөлдөөгүйсэн бол аварга
ялах магадлал бай­сан. Би сонгуульд ялбал дуугүй өнгөрье, ялагдвал намын
удирдлагаас өө сэв хайя гэж бодож тэнд ажил­ласан юм биш. Харин сонгуу­лийн
эхэнд, энэ удаагийн сонгуульд ялах нь 2016 оны ялалтын эхлэл болно, ялагд­вал
МАН-ын  Монголын ний­гэмд эзлэх байр
суурь эрс унана гэдгийг цөмд нь хэлж, сонинд ярилцлага өгсөн. ТV8 телевизээр
Ш.Гунгаадорж гуай бид хоёр маш тодорхой ярьсан. Пиарын талаар маш тодорхой
саналууд хэлсэн. Дарга нар зөвшөөрөхгүй байна, мөнгө алга байна гэсээр
өнгөрөөсөн. 

-МАН-ын лидерүүд нэр дэвшигчээ
яагаад дэмж­сэнгүй вэ?

-Манай намын удирдла­гуудын
хувийн нэр хүнд нө­лөөлсөнгүй. Ө.Энхтүвшин дарга Хөвсгөлдөө, Г.Зандан­шатар
Баянхонгортоо очоод нэмэр болсонгүй. Мөн манай намаас хоолонд хүрсэн нөхөд хүн
чанараа байг гэхэд эр хүний жудаг гэдгийг март­сан мэт харагдлаа. Намын дарга
нь нэр дэвшсэн бол яах байсныг бүү мэд. Ердийн нэг гишүүн нэр дэвшсэн боло­хоор
өмнө нь сонгуулийн үед нам дээгүүр бүчээд, мөнгө барьж гүйгээд байдаг нөхөд
үзэгдэхгүй болсныг хараад би үүнийг хэлж бай­на. УИХ-ын гишүүн, намын лидер,
сайд дарга, агентла­гийн дарга асан хүмүүсээс тоотой хэдхэн хүн л түүгээр
харагдсан. Орчин үеийн хэ­лээр “но”-той хүмүүс бол сураг ч байхгүй. УИХ-ын
гишүүд аймагтаа, дүүрэгтээ очиж ажилладаг байсан. Энэ удаа ихэнх нь ажиллаагүй,
зарим нь ажилласан ч үр дүнд хү­рээгүй. Харин Ц.Нямдорж, Д.Лүндээжанцан,
Ж.Сүхбаа­тар нарыг очсон газар нь сайн хүлээн авч байсан. Юм хийе гэхлээр
өөдөөс мөнгө байхгүй гэдэг үг сонсоно. Орон нутагт хүн ам ихтэй хот сууринд хүн
томилж явуулъя гэхээр мөнгө байхгүй гэнэ. Сонинууд өөдөөс түрүүчийн сонгуулийн
авалгаа нэхнэ. Бас манай намыг дэмждэг компаниудын дансыг хянаад байна гэж
хүүхэд хуурах мэт юм ярина. Энэ онд Ерөнхий­лөгчийн сонгууль болно гэдгийг
мэдсээр байж яагаад санхүүгээ бэхжүүлэх ажил хийгээгүй юм бэ. Энэ бол манай нам
“Тарваганы ман­гас” хочит Пьерт хамаг мөнгөө алдаад Парижийн коммун ялагдсан
түүхтэй төстэй мэт санагдсан.

Манай нам дээд талдаа л нэр хүнд
нь унаснаас биш, орон нутагт бол гишүүд, дэм­жигчид маань их юм хүлээж байгааг
харлаа. Тэгэхлээр анхнаасаа суурь нь зөв ба­рил­гыг засч болдог шиг тийм ээлжит
засвар ши­нэчлэл хэ­рэгтэй байна. Мон­голын ний­гэмд намчирхсан талцал ха­гарал
ямар их газар авсныг, бас мөнгө л байвал хэнийг ч худалдахад бэлэн гэдгийг
харлаа. Мөөеө, Бая­наа хоёр Б.Бат-Эрдэнийн эсрэг пиар хийж байгааг ард түмэн юу
гэж ойлгосон бол. Хамгийн их жудагтай хүмүүс бол бөх гэж яриад явдаг, нөгөө
хоёр нь өөр юм харуулж суудаг. Бас урла­гийн­хан, нэртэй төртэй олон уран
бүтээлчид мөнгө­ний төлөө алиагаа алдахыг хар­лаа. Эмгэнэлтэй ч юм шиг,
инээдтэй ч юм шиг. Дээр нь намуудын мөрийн хөтөлбө­рийг сонирхож байгаа хүн ер
нь алга. Хүрэн, ягаан, улаан өнгө нэг л туяатай байдаг шиг жижигхэн энэ улсад
бүх юм ойлгомжтой болохоор нэг л юмыг өөр өөрөөр амласаар байгаад улиг болчихож.
Үүнийг бүх намууд бодож үзэх хэрэгтэй болжээ.

-Талцал чинь танай нам дотор
илүү их байгаа юм биш үү?

-Бүх зүйл өөрчлөгдөж хувьсдаг.
Гэхдээ сайн тал руугаа л байх учиртай. Яруу найрагч М.Цэдэндорж асан “Болно,
болно, болохгүй юм гэж байхгүй” гэж нэг гоё шүлэг бичсэн. Хуучнаар, МАХН л энэ
улс орныг хөгжүүлж чадна гэсэн итгэл жирийн иргэдийн  сэтгэлд бат хоногшсон бай­сан үе бий. Өнөөдөр
манай намд жирийн ард байтугай гишүүд нь энэ итгэл үнэмшлээ алдахад хүрч байна.
Эрх тушаал бол эд хөрөнгөтэй болох зам. Эд хөрөнгөтэй болбол эрх тушаалаа эргүү­лээд
худалдаж авна. Тиймээс эрх мэдэлд хүрэхийн төлөө аль нэг лидерийг дагах хэрэг­тэй.
Энэ бүхэн бол улстөрч­дийн өнгө. Үүнээс болоод улс төрийн намууд, намаа дагаад
төр өөрөө авлигачид, олигар­хийн бүлэглэлүүд болж ху­ваагдаж ирсэн. Олигархиуд
хоёр том намд аль алинд нь бий. Улс төрийн намууд улс орноо хөгжүүлэх арга зам,
үзэл бодлоороо зөрж хэрэл­дээд хагарч бутарч байгаа бол сайн хэрэг. Тэр бол хөг­жилд
хөтөлнө. Харамсалтай нь эрх мэдэл, эд мөнгө, газ­рын баялгаа булаацалдаад яс
хэмлэлдэх нохой шиг уралц­саар улс орны хөгжил хоцорч, ард түмэн хохирч байна.
Төрөөс төрсөн тэр­бум­тан гэж нэг нэр томьёо гарч ирсэн. Гүрж улсад тэд­ний­гээ
цөмийг шалгаад, өмч хөрөнгийнх нь эх үүсвэрийг тогтоогоод, хураахыг нь ху­рааж,
үлдээхийг нь үлдээсэн гэдэг. Ц.Элбэгдорж Ерөнхий­лөгч МАН-ын авлигачдыг илч­лээд
эхэлсэн шигээ аль али­ныг нь адилхан уудалбал жинхэнэ баатар болно. Хэр­хэхийг
цаг хугацаа харуулна биз ээ. Гэхдээ УИХ, Засгийн газартаа байгаа авлигачдыг
цэвэрлэж чадахгүй бол, өвч­ний өтгөн шингэнийг зөөгөөд ар гэ­рийнхнээс нь таван
төг­рөг авч байгаа асрагчтай яриад хэ­рэггүй юм. Ц.Элбэг­доржийн авлигатай
тэмцэж эхэлснийг хараад айж сан­дарсан манай зарим хүмүүс сонгуулийн үед нэр
дэвшиг­чийнхээ эсрэг пиар хийгээд давхиж явааг хараад өрөв­дөж суулаа.

-Танай намын хэсэг залуус
намаа шинэчилнэ, дарга нараа зайлуулна гэж яваа бололтой. Та ч бас нэг үе намаа
шинэчилнэ гэж явсан санагдана?

-Шуудхан хэлье. Н.Бага­банди,
Н.Энхбаяр хоёрын 2000 онд эхэлсэн хэрүүл эцэстээ МАН-ыг ийм байдалд орууллаа.
Н.Багабандийг дэмжигчид эцэстээ Н.Энхбая­рыг шоронд хийж, санааг нь
гүйцэлдүүлсэн. Энэ хоёрын тэмцэл дундуур гурав дахь, дөрөв дэх талцал үүсгэсэн
нөхөд, Нийслэлийн фракц гэгч М.Энхболдтон, Т.Бадам­жунайтангууд энэ намаар тог­лох
шиг боллоо. “Жигүүр”, “Элс­ний 13” гарч ирээд тэд­нийг нэг зайлуулсан ч, манай
талын лидерүүдийг худалдаж авс­наар “Конец фильма” бол­сон. Э.Бат-Үүл гарч ирж
Нийс­­лэ­лийн фрак­цыг дарсан ч тэд­ний балаг хэвээрээ бай­на. Т.Бадамжу­най
сонгуу­лийн санхүүг хариуцаж бай­хад хэн түүнд мөнгө өгөх юм бэ. “Чи өөрөө тэр
авлигын мөнгөө гаргахгүй юу” гэж түүнд хэлж байгаа юм чинь. Тэгэхлээр манай
намд ши­нэч­лэл гэхээ­сээ илүү их цэвэрлэгээ хэрэг­тэй болсон. Хорхойтсон шү­дийг
түр хуга­цаанд ломбо­дож цаг алдса­наас аваад хаясан нь дээр байдаг.

-Одоо тэгээд танай нам яаж
шинэчлэгдэх ёстой гэж та бодож байна?

-Хөрс, үр, чийг, нар бай­хад
ногоо ургана. Хөрс нь гишүүд, үр нь залуучууд, чийг нь нэг үзэл баримтлал, нар
нь энэ намыг үүсгэсэн, өдий болтол авч явсан ахмадууд, бүх насаараа шударга
явсан эрдэмтэн мэргэд юм. Хогийн ургамлаа байнга цэвэрлэж байгаагүйгээс тариа
ногоогоо идүүлдэг биз. Намд гай түйт­гэр болсон бүх хүмүүс У.Хү­рэлсүх шиг эр
зориг гаргаад хурдан зайлах хэрэгтэй. Тэд цөм баяжсан болохоор одоо цэвэрхэн
зайлах аргаа хайж байгаа юм. Намыг хагалсан, бутаргасан, нэр хүндгүй бол­госон
бүх нөхдийг, хот, дүү­рэг, аймаг, сумын түвшинд одоо мөрдөж байгаа дүр­мийнхээ
дагуу зайлуулах хэ­рэгтэй. Энэ бол ганцхан ми­ний үг биш, шударга гишүүд,
дэмжигчид, ерөөсөө шударга ёсыг эрхэмлэдэг ард түмний үг. Намын төв аппарат
гэдэг ямар ч чадваргүй хүмүүсийн бөөгнөрлийг ч цэвэрлэх хэ­рэгтэй. Шударга
гишүүдийн мөнгөөр олон хүн тэжээх шаард­лага байхгүй. Тэнд фракцуудын
төлөөллөөс бүрд­­­сэн авлигачдын гар хөлүүд хувалз шиг шигдсэн байна.
Залуучууддаа итгэл өгч, зөв залах ухаан хэрэгтэй. Намыг ийм байдалд хүргэсэн
хүмүүс зугтаж байхад залуу­чууд ингэж хөдлөх нь сайн хэрэг. Аваргын хэлдгээр
нэр, сэтгэл, гар цэвэр хүмүүсийг оруулж ирэх хэрэгтэй. Намын ажлыг мөнгөөр биш,
сэтгэ­лээр хийдэг юм. Сэтгэл бай­хад цөөднө гэж үгүй. Хоосон тоонд хууртаж
суухаа болих хэрэгтэй. УИХ-д жагсаалтаар орж ирсэн, нэр хүндээ бар­сан,
парламентыг хоргодох байр болгосон зарим нөхөд ч өөрсдөө зайлбал намын нэр хүнд
өснө. Оюун санаа хуучирдаггүйг саяны сонгуу­лиар Ц.Балхаажав гуай, Ш.Гунгаадорж
гуай гээд олон ахмадаас харлаа. Нөгөөх нам дагасан ТББ-ууд хаачсан бэ. АН-ынхны
LIKE шиг арга хэмжээ хийсэн үү. Тэдний оюун санаа хаачив. Тэднийг мөнгөөр
тэтгэдэг хүмүүс нь хаачив гээд яривал их зүйл бий.

-Танай нам улам л хүч нь
сулраад байгааг, иргэдийн итгэл энэ намд алдарсныг сонгуулийн үр дүнгүүд ха­руулаад
байна.  Эрх барьж байх үеийн алдаанууд ч
эхнээсээ аваад ил болж байна.  Баахан хүн
авлигын хэргээр баригдлаа. Дээр нь Лениний музейг өөрийнх гэж зүтгээд амжилт  олол­гүй 
алдсан. Одоо цааш нь юу болдог бол?

-Одоо намын төв байр, цаашлаад
аймаг, дүүргийн намын байрны асуудлыг яри­хыг байг гэхгүй. Тэгээд намыг
гишүүнчлэлгүй болгох тухай ярьж байна. Үүний эсрэг хэн дуугарав. Оюу толгой,
Таван толгойн гэрээ хийх, хар ма­шинаар санал тоолох, нэг тойрогт хоорондоо
өрсөлдөх, болгосон хууль гаргах, тө­рийн албан хаагчдыг намаас түдгэлзүүлэх
хууль батлахад манайхан хаана нь байсан юм бэ. Өөрсдөө тойргоосоо гарч ирэх
ухаан сийлж л суус­наас биш, цаад намын хувь заяаг тэд мартсан юм. Өөрс­дөө
хамт сууж баталсан хуу­лиа муулаад байдаг, Хамтар­сан Засгийн газрын үед хий­сэн
ажлаа хамгаалж чад­даггүй ийм үхээнц байдал яагаад бий болов. Н.Энх­баярыг
Ерөнхийлөгчийн сон­гуульд унагаад, шоронд хий­гээд МАН юу хожив. Манай нам
үнэхээр 220 мянган ги­шүүнтэй юм бол саяын сон­гуулиар нэг хүн гурван дэм­жигч
дагуулж санал өгүүлэхэд л ялах байсан. Бид тийм уриа гаргасан. Олон аймаг,
хотын дүүрэгт нам нь сайн зохион байгуулж чадсангүй. Ер нь гишүүний тоо үнэн юм
уу гэж бодож явна. Нүүр нүүрээ харж суугаад үнэнийг ярьж, үгээ олоод явж
чадахаа боль­сон бол юуных нь журмын нөхөд байх билээ. Гишүүдийн 20 хувь нь
“Үнэн” сониноо захиалдаг, бүгд хандиваа өгдөг байхад л мөнгөний гачаалгүй
ажиллаж болно.

-Одоо тэгээд сонгуу­лийн
дүнгээ ярина, их хур­лаа зарлана гэж байгаа юм уу?

-Манай нам сүүлийн гур­ван
сонгуулийн дүнгээ ярьж чадаагүй. Наадам толгойд эргэлдсэн үед сонгуулийн дүн
яриад ямар ч нэмэргүй. Харин сонгуульд ялагдуулсан ли­дерүүд хурдхан ярилцсан
болоод энэ зун сайхан амаръя гэж бодож байж ма­гад­гүй. Ер нь одоогийн Бага
хурлын бүрэлдэхүүнээр оновч­той шийдвэр гаргана гэдэгт эргэлзэж байна. Их
хурлын тухайд тун сайн бэлт­гэх хэрэгтэй. Үзэл онол ямар байх вэ, мөрийн
хөтөлбөр хаана байна, дүрмээ яаж өөрчлөх вэ гээд олон асуудал шийдэх ёстой.
Зохион бай­гуулалт, боловсон хүчний бодлогоо яаж шинэчлэх гэдэг нь чухал. Үзэл
онолгүй нам бол шүншиггүй бурхантай төстэй. Намууд уралдаж ам­ласаар байгаад
одоо амлах юмаа дууссан. Намууд бүгд худалч нэртэй. Сонгуульд оролцдог идэвх он
дараалан буурч одоо улс даяар 63 зарим аймагт 51 хувь болж байгааг юу гэж үзэх
вэ. Үнэн юмыг зоригтой хэлж, түүний­гээ ард түмэнд ойлгуулж, шантралгүй туулж
гардаг, ард түмнээ ажил хийж, аж амьд­ралаа өөд татдаг болгох нам хаана байна.
Их хурлаараа энэ бүхнийг шийдвэрлэх ёс­той. Одоогийн их хурлаар зөвхөн МАН-ын
төдийгүй Монголын нийгмийн шинэч­лэ­лийн асуудлыг авч хэлэл­цэх ёстой. Ийм
түүхэн үүрэг ногдож байгаа юм.

Их хурал хийхээсээ өмнө эрдэмтэд, эдийн засагчдаа сайн
сонсох хэрэгтэй. “Хөг­жилд хурдан хүрэх монгол зам”-ыг манай нам тодор­хой­лох
хэрэгтэй. Гадны нө­лөөнөөс гарах, нэг ёсондоо гадныхныг аажмаар цэвэрлэх замыг
хайх хэрэгтэй. Өнөөд­рийн Монгол орныг зүйрлэж хэлбэл Үндэсний хувцастай,
америк сэтгэлгээтэй, хятад идэштэй, орос унаатай, со­лонгос хадамтай, япон найз­тай
нэг их том хоосон түрийвч өвөртөлсөн цээж баян шиг л харагдаж байгаа юм. Бид
зөв зүг рүүгээ, буруу замаар явж байгаа юм.

Сонгуулийн үр дүн гарлаа. Ардчилсан
Ерөнхийлөгчийг сунгаж ажиллуулахаар бол­лоо. Ард түмний олонхи нь ийн шийдэж. Сонгуулийн
өмнө “Сант марал”-ын судал­гаа Ц.Элбэгдорж 54, 
Б.Бат-Эрдэнэ 37, Н.Удвал 9 хувьтай байгааг зарласан.  Мөн “МРО” судалгааны төв хэд хэдэн сонгуулийн
өмнө судалгаа хийхдээ ханатай гаргаж бай­сан. Тус  төвийн судалгаа олон  нийтэд хүрээгүй ч хэвлэ­лийнхэн бидний олж мэдсэ­нээр
сонгуулийн өмнө   тэд­ний судалгааны дүн
“Сант марал”-аас нэг их хол зөрөө­гүй гарч ирсэн. “МРО”  судал­гааны төвийн дүнгээс хара­хад Ц.Элбэгдоржийг
53.6,  Б.Бат-Эрдэнэ  38, Удвал 8.4 хувьтай байна гэсэн.  Судал­гаа багцаатай байгааг сон­гуулийн үр дүн
харуулсан. Ерөнхийдөө судалгааны  дүн  5 функтээр хэлбэлзэж болдог гэж үздэг.  Тэгэхээр сонгуу­лийн үр дүн Ц.Элбэгдорж   50.22 хувиар ялалт байгуулж, Б.Бат-Эрдэнэ
41.48, Н.Удвал  6.51 хувийн санал авлаа. Хэдийгээр  хувь нь бага зө­рүү­тэй харагдавч  Ц.Элбэг­доржид  100 гаруй мянган хүн илүү санал өгсөн байгаа юм.   Н.Удвалын авсан саналыг  Б.Бат-Эрдэнийнх дээр нэ­мээд ч Ц.Элбэгдоржийн
авсан са­налд хүрэхгүй байна. Энэ бүгдээс харахад сонгуулийн өмнөх судалгааны дүнгүүд   шинжлэх ухааны үндэстэйг нотолж байна. Ямартай
ч сонгууль дуусч, нэр дэвшиг­чид маань урьд хийдэг, хийд­гээ л үргэлжлүүлэхээр болов.
Энэ удаа ялагчаар  Ц.Эл­бэг­дорж тодорсон.
Одоо бол хэн ялав гэхээс биш хэдэн хувиар ялав гэдэг тийм ч чухал биш. 

Өмнөх сонгуулийн ирц 73.59  хувьтай байлаа. Харин энэ удаа ирц 63.89 болж,
арван хувиар буурчээ.  Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн
ирц жилээс жилд буурсаар байгаа нь ажиглагдав. 

Энэ сонгуулиар Б.Бат-Эрдэнэ аваргад
хувь хүнд  нь илүү санал өглөө.   Ард олны хайрлаж хүндэлдэг их аварга гэдгээрээ
чамгүй санал авчих шиг   боллоо. Энэ нь хувь
хүн талаас нь харж дэмжлээ гэсэн үг. Тэрээр чамгүй сайн өрсөл­дөгч байлаа. Түүнийг
ийм өндөр санал авахад  зүүн аймгийнхан их
нөлөөлсөн байх. Нутгархах үзэл үүнд хувь нэмрээ оруулж дээ гэж харагдлаа. Баруун
аймгаас дандаа Ерөнхийлөгч төрж байсан учир 
зүүн зүгээс  Ерөнхийлөгч төрүүлчихье
гэж бодсон байх талтай.    Б.Бат-Эрдэнэ аварга
хэрэв намын нэр хүнд нь сайн байсан бол яалаа ч билээ. Намын нэр хүнд унасан, өрсөлдөгч
гол нам АН  эрх барих хугацаан­даа тэдний
хорин жил хийгээ­гүйг хийж байгаа зэрэг олон хүчин зүйл түүний ялагдалд нөлөөлсөн
болов уу. Мөн намын томоохон лидерүүд аваргыг  
дэмжсэнгүй. Ёстой л бор зүрхээрээ яваад байсан. Хүссэн ч, эс хүссэн ч Ө.Энх­түвшин
намын даргын үүргээ биелүүлж түүнийг дагаж яв­сан байх.  Сонгуулийн өмнөх   фракцуудын дотоод зөрчил ч үүнд нөлөөлсөн болов
уу. Сонгуулиас хойш МАН-ын залуус намдаа шинэчлэл хэрэгтэй болсныг зарлаад эхэлснээс
энэ нь бүр ч тодор­хой болж байна. Ажиглагчид 
МАН-ынхныг аваргаар туг тахичихлаа гэсэн байр суурь илэрхийлж байгаа.

Манайхан сонгууль өгөөд сурчихаж.
Гэхдээ сонгогчийн боловсрол төдийлөн сайн биш байгаа нь бас л харагдаж байна. Хэн
улс орны төлөө юм хийж чадна гэдгээсээ илүү­тэй, олны танил хайрлаж хүндэлдэг хүн
гээд санал өгнө гэдэг бол  утгагүй юм. Яагаад
аваргыг дэмжиж байгааг нь асуухаар “Сайхан бөх, нү­дэнд дулаахан, гадныхан Монгол
Улсын Ерөнхийлөгч ямар сайхан хүн байдгийг харна” ч гэх шиг сонин тайл­бар хэлж
байгаа юм.  Ерөн­хий­лөгчид бөх хүн дэвшиж
болно л доо. Болохгүй юм огт байхгүй. Харин улс орныг удирдаж авч явж чадах уу,
гадаадад Монгол Улсаа тө­лөөлж чадах уу, авлигатай тэмцэж чадах уу гэдэг бол өөр
хэрэг  юм.   

Ерөнхийлөгчид нэр дэвш­сэн Н.Удвалын
хувьд Н.Энх­баярыг сонгуулийнхаа гол пиар болголоо. Нэг ёсондоо өрөвдүүлэх тактик
барилаа. “Намын дарга нь шоронд байгаа шүү” гэж өрөвдүүлээд л санал  авсан. Удвал энэ удаа анх удаа эмэгтэй хүн нэр
дэвшсэн гэдгээрээ онцлог байв.  Тэрээр ийм
том өрсөл­дөөнд эрчүүдтэй хүч үзсэн гэхэд үүргээ сайн биелүүлж оролцлоо. Улс орныг
удир­даж яваа хүчирхэг хүүхнүүд цөөнгүй ч манайхан ямартай ч энэ удаа эмэгтэй Ерөн­хий­лөг­чийг
сонгосонгүй.  Үнэндээ  олон хүний 
таамаглаж бай­санч­лан саналыг л Н.Уд­вал авлаа.

Ц.Элбэгдоржийн хувьд өмнө нь хийж
байсан ажлын үр дүн, АН-ын нэр хүнд зэрэг нөлөөлж   сонгогдлоо. 
Тэрээр дахин сонгогдсон нь ард тү­мэн өнгөрсөн дөрвөн жилд түүний хийсэн
ажилд сайн дүн тавьж, үргэлжлүүлэн ажиллуулах боллоо.  Мөн авлигатай хатуу тэмцэж эхэл­сэн нь нөлөөлсөн.
Нэр дэв­шүүл­сэн намын хүчин зүйл ч хүчтэй нөлөөллөө. Улс төр­чийн­хөө хувьд дэлхийд
Мон­голыг төлөөлж чадна гэдгээр нь харж сонгосон сонголт болов. Түүнд бүг­дээрээ
мэ­дээж дуртай байгаагүй. Тийм хүмүүс эсрэг намд нь санал өгсөн байх. Дээр нь авлигын
асуудлаас үнэндээ айж бай­сан. Б.Бат-Эрдэнийг дэм­жих хүсэлгүй ч Ц.Элбэгдоржийг
сонгохоос айж байсан хүн олон байх.  Зарим
хэсэг нь ч нэр дэвшигчдийн хувийн бо­ловс­ролыг харьцуулж, сон­гол­тоо хийсэн болов
уу.

Ерөнхийдөө сонгогчид хэнд саналаа
өгөхөө мэтгэл­цээ­ний өмнө ихэнх нь шийд­сэн гэдэгтэй эргэлзэх хүн байхгүй.  Харин эргэлзэж байсан хүмүүсийн хувьд мэт­гэл­цээн
баталгаажуулж өг­сөн. Анзаарч байхад Ц.Эл­бэг­дорж мэтгэлцээний үед нэ­лээд жолоогоо
татаж ярьж байсан.  Магадгүй  зөвлөгөөг сайн дагасан бололтой. Учир нь нөгөө
хоёр нь мэдээж яаж ч ярьсан түүний дайны ярихгүй, тиймээс хэт илүү харагдвал ард
түмний өрөвдөх сэтгэл эргэчихэж болзошгүй гэж үз­сэн байх.

Энэ удаа мэтгэлцээн дэн­дүү уйтгартай
байсан.   Олон жил явж ирсэн энэ арга хэл­бэр
нь мэтгэлцээн гэхээсээ илүүтэй асуултад ээлж да­раа­лан хариулсан  бай­дал­тай болов. Дунд нь нэг сэдэв өгөөд тэд
хоорондоо мэт­гэл­цэх ёстой байлаа. Гэ­тэл 
сэт­гүүл­чийн асуултад хариу­лаад л дууссан. 

Угтаа Б.Бат-Эрдэнэ авар­га авлигын
тухай  саналаа хэлэхэд Ц.Элбэгдорж “Би үүн­тэй
санал нийлэхгүй, энэ чинь ийм” гэж ярихад Н.Удвал бүр өөрөөр тэр хоёрыг үгүйс­гэж
ч юм уу, дэмжиж юм уу ярих хэрэгтэй байсан. Эсвэл Ц.Элбэгдорж өөрийн сана­лаа хэлэхэд
Н.Удвал, Б.Бат-Эрдэнэ хоёр дэмжих юм уу, үгүйсгэж гэх мэтээр жинхэнэ утгаараа мэтгэлцэх
хэрэгтэй байв. Хоорондоо маргаж мэт­гэл­цэхгүй, зүгээр л сэтгүүл­чийн асуултад хариулаад
байсан нь нэр дэвшигчдийн хэн нь хэн бэ, тэр асуудлыг хэрхэн шийдэх, хэн нь үнэ­хээр
улсынхаа төлөө ажил­лаж чадах зэргийг нь тод­руулж харуулахгүй  бай­лаа. Дараагийн сонгуульд мэтгэл­цээн гээчийнхээ
арга хэл­бэ­рийг өөрчлөхгүй бол сонгогч­дод төдийлөн нөлөөлөхөөр­гүй, ёс төдий зүйл
болж хуви­рах талтай.  Мөн сонгуулийн өмнө
ганцхан удаа биш, хэд хэдэн удаа мэтгэлцээн явуул­бал зохистой мэт.

Нэр дэвшигчид пиараар биш, мэтгэлцээнээр
хэн нь хэн бэ гэдгээ харуулчих ёстой юм. Пиарын хувьд МАН нөгөө нам руугаа хэт их
дайрсан, нэр дэвшигчээ сурталчла­хаас илүү нөгөө намынхаа нэр дэвшигчийг  өөлж,  гоо­чил­сон
нэвтрүүлэг,  мэдээ материалууд цацсан  нь тө­дий­лөн үр дүнд хүрсэнгүй. АН угаас бие
бие рүүгээ худал гүтгэлэг тараахгүй, аль болох шударга өрсөлдөх санал гар­гаж байсан
нь авууштай байв. Мэтгэлцээн болохын өмнө МҮОНРТ-ийнхнийг МАН, МАХН-аас нэр дэвшигчдийн
багийнхан нэлээдгүй сандар­гасан мэдээлэл байна. Тэд зохион байгуулагчдаас асуул­таа
өгөхийг шаардаж, тэр ч бүү хэл хөтөлж явуулах сэтгүүлчдийг нь ч голж шилсэн аж.

Сонгууль хэдийгээр гур­ван намаас
нэр дэвшигчийн хооронд болсон ч гол өрсөл­дөөн 
МАН, АН-ын нэр дэв­шигч­дийн дунд болсон. Гэх­дээ Н.Удвал үүргээ гүйцэт­гэсэн.
Өөрийн намтарт шинэ хуудас нэмсэн, улс төрийн туршлага суулаа. МАН хэдий­гээр Америк
стилиэр сонгуу­лиа хийх гэж оролдсон ч тэр нь монгол хөрсөнд буугаа­гүй­гээр барахгүй,
хэлбэрийг нь авснаас агуулга талдаа ал­даа гаргасан.  Мөн намын хуучинсаг  үзэл баримтлал нь сонгуулийн технологид нь муугаар
нөлөөлсөн. Харин АН маш шинэлэг, зөв такти­каар өрсөлдлөө.  

Ямар ч байсан сонгууль элдэв асуудал
дагуулсангүй, харьцангуй тайван сайхан болж өнгөрлөө.  Ялагдсан нам ялагдлаа хүлээн зөв­шөөрч, намын
залуу үе нь шинэчлэл хэрэгтэй болсныг албан ёсоор зарлалаа. Гэх­дээ зөвхөн хөгшчүүдээ
залуу­чуу­даар  сольсноор шинэч­лэл болохгүй.
Бодло­гын,  үзэл санааны шинэчлэл хийх хэрэгтэй
болжээ, МАН-д.  МАН бол том нам. Хэн ч үгүйс­гэхгүй.
“Үхсэн буурны толгойноос амьд ат айна” гэж үг бий. Хэдий хуучинсаг, хоц­рогд­сон
ч тэр том намын ноёрхол, өөрийн гэсэн дэм­жигчид байсаар байна.

Харин хэвлэлүүдийн хувьд  сонин, сайтуудыг Ерөн­хийлөгчийн сонгуулийн өмнөхөн
л  сурталчилгаа хийх хэвлэл мэдээллийн хэ­рэгс­лээс
хасчихсан ч хуулинд хориглоогүй учраас үүргээ гүйцэтгэж ажиллалаа. Хаа очиж мэдээллийг
тэнцвэртэй хүргэж,  хар муухай мэдээлэл цацахгүй
байсан. Сонин хэв­лэлийн мэдээллийн нөлөө хүчтэй хэвээр байгааг  энэ сонгууль харуулж өгсөн шүү.

Хоёр өвгөн  сонгуулийн тухай яриа өрнүүлж сууна. Нэр дэвшигчдийг л яриад байна. Угаас олны ярианы сэдэв сонгууль болчихоод байгаа. Дээр нь манайхан улс төржих дуртай улс юм.

“Одооны
залуус ямар Б.Бат-Эрдэнэ аваргыг ид ба­рил­даж байх үеийг мэдэх биш, наадам,  цагаан сараар аваргыгаа л харах гэж хүлээ­дэг байлаа. Одоо ч улс тө­рийн дэвжээнд барилддаг болж дээ”. Харин нөгөөх нь “За хэн мэдэхэв. Улс төрийн дэв­жээнд бол жинхэнэ аварга чинь Ц.Элбэгдорж байх аа.   Бөхийн дэвжээнд аварга нь аваргаараа байвал дээр байх.  Улс төрийн дэвжээнд  ч амжихгүй ээ хө.  Тэгээд ч Мон­гол Улс бол цэнгэлдэх хүрээ­лэнгийн зүлэг ногоон  дэвжээ биш”. Эхний өвгөн дурамж­ханаар  “Бидний үед муу юм юу байсан юм” гэхэд нөгөөх нь “Сайн юм нь тэгээд тийм олон байсан уу. Ядаж л чи бид хоёр ингэж хүссэнээрээ бурж чаддаг байсан билүү. Энэ ардчиллын хэдэн хүүх­дүүд чинь овоо дориун юм хийгээд байгаа. Нүдэнд ил байгаа юмыг хараагүй юм шиг, мэдээгүй юм шиг байх уу.  Хуучин цагаа дурсаж  Ардын намаа зөндөө дэмжлээ. Яаж идэж, ууж байсныг нь эхнээ­сээ мэдэж авлаа. Цаана нь ч зөндөө бий. Одоо үүнийг ил болгохгүй бол буцаад л авли­гачдад дарлуулаад, тэднийг өөгшүүлээд суух уу. Ц.Элбэг­дорж авлигачдыг ёстой нэг номхруулж байна. Авлигатай тэмцэж байгаа хүнээ ажлыг нь дуусгалгүй өөрчилж болохгүй ээ. Одоо дэлхий Монголыг харж байгаа. Энэ нөхдүүд ухарч нэг алхах уу, урагшилж нэг алхах уу гэдгийг шийдэх цаг хаяанд ирчихээд байна.  Ямартай ч би Эбэгээ дэм­жинэ” гэв. Харин эхний өвгөн “Бөх хүн Ерөнхийлөгч болж болохгүй гэж хэн хэлээд бай­гаа юм” гэхэд “Бөх нь бөхөө­рөө, Ерөнхийлөгч нь Ерөн­хийлөгчөөрөө байг ээ хө. Би аваргад дургүйдээ биш, авлигачдад дургүйдээ ингэж хэлж байна. Цаад авлигачид нь аваргын ард нуугдаад Ерөнхийлөгч болбол бид ав­рагдана гээд л сууж байгаа.  Тэд л одоогийн Ерөнхийлөг­чийг дахиад ялаад гарч ирэ­хээс айж байгаа болохоос бид  бол дэмжинэ. Тэгэхээр өөр сонголт байхгүй. Ц.Элбэг­дорж л байна. Бөхийн бяр улс орон удирдахад хамаа байх­гүй” гэлээ. Тэд цааш юу ярьс­ныг бүү мэд. Улстөржсөн ярил­цагч хоёр маань нэр дэвшигч  Н.Удвалын тухай үг унагасангүй. Энэ сонгууль Ц.Элбэгдорж, Б.Бат-Эрдэнэ хоёрын л хооронд болно гэж үзсэн биз.

Хүүхэд салхилуулах зуур л хажууд суусан хоёр өвгөн иймэрхүү юм л яриад сууж байсан. Үнэндээ авлигачид л одоогийн Ерөнхийлөгчийг дахин сонгогдвол өөрсдөө дараагийнх нь ил болох хүн гэж айгаад сууж байгаа даа, тэр нэгэн үл таних өвөөгийн хэлснээр.  

Ард түмэнд авлигачидтай тэмцдэг хүнийг дахин сонго­ход айгаад байх зүйл үгүй. Харин авлигачдыг ардаа нуух хүн бол хэрэггүй. Авли­гачдын идсэн уусан, угаасан мөнгөөр хичнээн сургууль цэцэрлэг, зам талбай барих байсан бол гээд бодохоор өнөөх өвгөний үг нээрээ үнэн  байна.  Хичнээн барилга бай­шин босох байсан бол. Ар­дын намынхан нэр дэвшиг­чийнхээ сурталчилгааг хийх­дээ “Ц.Элбэгдорж МАН-ын авлигачидтай тэмцлээ.  Б.Бат-Эрдэнийг сонгож  Ардчилсан намаас гаралтай авлигачид­тай тэмцүүлье” гэх утга бүхий зүйл ярьж байна лээ. Нэг талаас харвал сөрөг хүчин өөрсдийн намаас нь авлига­чид байгааг хүлээн зөвшөө­рөөд ч байх шиг. Угтаа бол Ерөнхийлөгч  аль нэг намаар нь ялгаварлан авлигачидтай тэмцээгүй. Хэрэв Б.Бат-Эр­дэнэ аварга   ялбал   дан ганц Ардчилсан намынхнаас л  авлигачин байна уу, үгүй юу гэж сонгож байгаад тэмцэх юм байна гэж ойлгогдоод байгаа. Ард нь өөрийнх нь намын авлигачид нуугдаж үлдэх нь л дээ. Түүнийг нь алдаатай сурталчилгаа гэж ойлгож бай­на. Арай намын анд нө­хөд, зөвлөгчид нь хувь нэр дэвшигчид “Ялахаараа зөв­хөн нөгөө намын нөхдөө­сөө л авлигачин олж тэмцээ­рэй” гэж зөвлөөгүй байлгүй дээ. 

Дэлхийд Монгол Улсыг төлөөлдөг нэг номерын эл­чин сайд бол Ерөнхийлөгч байдаг. Хуулиндаа ч Монгол Улсыг төлөөлдөг гол хүн гэдгийг нь заагаад өгчихсөн. Англи, орос хэлээр ярьдаг гэдэг бол нэг хэрэг. Харин дэлхийд улс орноо хэрхэн төлөөлөх вэ гэдэг нь хамгаас чухал. Тухайлбал, одоогийн Ерөн­хийлөгч зүгээр нэг бэл­гэдэл биш, санаачлагч байж ирсэн. Ялангуяа дэл­хийн байгаль орчны асуудалд  олон зүй­лийг санаачилсан. Тий­мээс ч НҮБ-аас   түүнд дэлхийн бай­галь орчны тө­лөө оруулсан хувь нэмрийг нь үнэлж шаг­налаа гар­дуулсан билээ. 

Б.Бат-Эрдэнэ аваргын хувьд гурван удаа УИХ-д гарч ирсэн. Эхний дөрвөн жил бол нэг их дуугарч байсангүй. Дараа дөрвөн жилээс дуугарч эхэлсэн. Тэгэхээр Ерөнхий­лөг­чөөр сонгогдвол дахиад дөрвөн жил дуугүй суух уу. 76-гийн дун­даас хааяа нэг үг хэлэх өөр.  Монголыг төлөөлж дэлхийд ярих нэг өөр. Улсын тэргүүнд дэлхийн хэм­жээнд улс орноо төлөөлж ярих, са­наач­­лагч байхаас сурал­цаад байх хугацаа байхгүй. Одоо­гийн Ерөнхийлөгчийн хувьд энэ сарын 26-нд  сон­гууль дуус­лаа,  27-нд нь  аж­лаа үргэлж­лүүлээд л хийнэ.

Улс орноо цааш нь хөг­жүү­лэхэд,  дэлхийн хэмжээнд  сэтгэдэг Ерөнхийлөгчөө сон­гох өдөр тун ойртож ирлээ. Мэргэн сонголт зөвхөн бид­нээс хамаарна. Дээр нь залуус бидний ирээдүй ямар байх нь сонголтоос минь шалтгаална. Тиймээс залуус бид сонгуульдаа идэвхтэй оролцох хэрэгтэй байгаа юм. Санал өгөөгүй бол сонголтоо хүсээгүй хүндээ алдаж байна гэсэн үг.

Ерөнхийлөгчийг оюутнуу­дыг дэмжлээ гээд буруутгаж яриад эхэллээ, өрсөлдөгчид нь. Эсвэл бүгдийг нь төлбөр­гүй сургана гэж хавтгайруулж,  хууль санаачлаад эхэллээ.  Гэсэн атлаа далан мянгаар оюутнуудыг эрхлүүллээ гэх юм. Хүний нутагт оюутан бай­­хын зовлонг сайн мэдэх хүний хувьд залуусынхаа боловсролд анхаарч байгаа нь, ирээдүй болсон залуусаа дэмжиж байгаа нь юу нь бу­руу гэж. Үнэхээр мундаг бай­гаад гадаадад сурах бол­бол улсаас төлбөрийг нь төл­нө гэлээ. Гэтэл түүний өн­гөрсөн дөрвөн жилд хийсэн болго­ныг нь үгүйсгэх кампа­нит ажил өрнөө юу гэлтэй хараг­даж байна.

Эрх баригчид  ажил хийж байгааг сонгуулийн шоу гэж тайлбарлах юм. Ид бүтээн босголтын үе эхэлчихээд бай­­хад өвөл нь дэндүү хүйтэн манай улс сонгуулийн шоу гэж харагдана гээд сонгууль дуустал хүлээлтэй нь биш. Сонгууль дууссан хойно амьд­­рал үргэлжилдгээрээ үргэлжилнэ. Наадмын мар­гааш намар гэдэг дээ. Ажил хийгээгүй гээд дараа нь бас л загнана, эрх баригчдыг.

Ардчилал гэдэг бол мон­гол хүн бүрийн үнэт зүйл болсон. Тэр үнэт
зүйлийг авчрах гэж ардчилсан хувьс­галыг хийсэн хүн түүнийгээ улам төгөлдөржүүлж,
хамгаа­лах гэж тэмцдэг юм байна. Ц.Элбэгдоржийг дахин сонго­ход ард түмэнд айгаад
байх юм алга. Ажлаа үргэлжүүлээд хийг. Авлигатай үргэлжлүү­лээд тэмцэг. Ингэхийн
тулд дээрх өвгөний хэлсэнчлэн Ц.Элбэгдоржоос өөр сонголт алга. Монгол Улс бол цэнгэл­дэхийн  дэвжээ биш. 
Харин дэлхийн дэвжээнд өрсөлдө­хийн тулд бид зөв сонголтоо л хийх хэрэгтэй
байна.

Сүүлийн үед мөнгө  угаа­сан, авлига авсан гэх баахан хүн баригдлаа, шалгагдлаа. Ял авах нь авлаа. Үүнээс цааш ч нэмэгдэх байх.  Н.Энх­баярын хэргээс авахуулаад Эрүүл мэндийн сайд асан Н.Хүрэлбаатар, Татварын ерөнхий газрын Хяналт шал­галтын хэлтсийн дарга  Ч.Ган­сүх,  тасгийн дарга Ч.Энхбат, байцаагч О.Бямбасүрэн, ги­шүүн Ё.Отгонбаяр болон түү­ний гэргий О.Эрдэнэсолонго, МИАТ компанийн гүйцэтгэх захирал асан Ц.Орхон, Р.Бат-Эрдэнэ, Р.Эрдэнэбилэг, Ч.Хо­ролсүрэн, Эрүүл мэндийн яамны төрийн нарийн бич­гийн дарга асан Н.Түмэндэм­бэрэл, тус яамны оношлогоо, эмчилгээний хэлт­сийн дарга  Д.Гончиг­сүрэн, яамны мэр­гэжилтэн Д.Отгонжаргал гээд олон хүн хэдэн тэрбумаараа яригдах их хэмжээний мөнгөн дүнтэй авлига, албан тушаа­лын хэ­рэгт холбогдож, шал­гаг­даж байна.

Иймэрхүү хэргийг цагдаа­гийнхан аль хэдийнээ ил­рүүл­сэн ч  ямар нэг байдлаар дарагдсаар ирсэн. Хэвлэлээр ч авлигын хэргийг олонтаа бичих авч  тэрүүхэндээ л үнэн гэж яригдаад өнгөрдөг байв.  Харин ч бүр нэр холбогдсон нөхдүүд эсэргүүцэл илэр­хийлж, өөрийгөө өмөөрөхөөс эхлээд хэвлэлүүдийг шүүхэд өгөөд сүйд болдог байлаа.

Авлига авдгийг нь мэдсээр байж ажлаа бүтээхийн тулд аргагүйн эрхэнд өгдөг нэг хэсэг нь байна.  Харамсалтай нь өгсөн нь адилхан  буруу­дах учраас тэр бүр илрэхэд бэрхтэй л дээ. Угтаа иргэд авлига хаа сайгүй байгааг мэддэг. Илрээсэй гэж хүсдэг. Олон жилийн өмнөөс “Авли­га­тай тэмцээч ээ” гэж иргэд ярьж эхэлсэн. Тэр ёсоор  Мон­гол Улсын Ерөнхийлөгч авли­гатай тэмцлээ, олон жил сургаар яригдаж байсан хэр­гүүд эхнээсээ тодорч эхэлж байна. Гэтэл гэнэт уурлах нь уурлаад эхлэв. Бөөн улс төр болгож ярих болов. “Дандаа МАН-ын угшилтай голдуу хүмүүсийг барилаа. Хэлмэг­дүүлж байна” гээд л яриад эхлэв. МАН-ынхан угаас олон жил эрх барьж, хамаг л саалийн үнээ болсон хэдэн байгууллагуудад үе дамжин суусан юм чинь аргагүй шүү дээ. Эрх мэдэлгүй байсан өөр намынхан  холбогдохгүй байгаа нь ердөө л энэ.  Түүнээс авлига авсан Ард­чилсан намын хүнийг нуун дарагдуулаад байгаа юм биш. Угаас авлига авах эрх мэдэлтэй албан тушаалд тэд ямар байсан юм биш. Хэрвээ АН-ын нөхөд авлига авсан бол тэр ч бас илэрч таараа.

Манайхан бас өрөвдөх дуртай улс л даа. Илрээд, эзэд нь тодроод ирэхээр гэнэт өрөвдөв. “Гучин долоо  он боллоо, хоморголон барив­чиллаа, сонгуулийн шоу, да­раа нь “уучлаарай” гээд гар­га­чихна” гэцгээгээд ам өрсөн яриад эхлэв.  Нэг хэсэг нь “Болж дээ, аль эрт л ингэх байсан юм”  гэж байна. Одоо л шударга ёс тогтох нь. Одоо л өндөр албан тушаал дээр очвол шударга ажиллах ёстой, тэгэхгүй бол хэзээ нэгэн цагт илэрдэг юм байна гэдгийг мэддэг болж эхэллээ. Энэ нь төр цэвэршихийн эхлэл юм.

Авлигачдыг өрөвдөх хэрэг­гүй, өөгшүүлэх хэрэггүй. Та бидний татварын мөнгөнөөс хулгайлж байхдаа бол цаа­дуул чинь биднийг өрөвдсөн гэж бодож байна уу. Ард түм­нээ бодсон уу. Хэдэн удмаа­раа идээд барамгүй их хөрөн­гийг машин машинаар нь зөөгөөд л байж байсан. Зөвхөн хар амиа л бодсон.  Тиймээс авлигын хэргүүдийг илрүүлэх явц зогсох ёсгүй.

Авлигачаа хамгаалан уур­лаж байгаа нам байхад авлигачдыг илрүүлж байгаад талархаж буй нь илүү олон байна. Авлигачид ил болох болно гэж олон жилийн өмнө одоогийн Ерөнхийлөгч мэдэг­дэж байсан. Тэрээр “Авлига гэдэг бол Монголыг хорьду­гаар зууны хорин он руу авчирч байна” гэж хэлж бай­лаа. Авлига Монголыг аалзны тор шиг хэрснийг хэлж бай­лаа. Одоо тэр тор эхнээсээ задарч эхэллээ.

Авлига гэхээр жирийн иргэд анзаарахгүй байх нь бий. Өөр дээр нь тулсан хохир­­лыг л хохирол гэж үзэж байдгаас бусдыг анзаарах­гүй өнгөрдөг. Бараа үйлчилгээ, бүтээн босголт болох ёстой мөнгө авлига болоод албан тушаалтанд очдог. Хамгийн ойрын жишээ гэхэд хотын төвийн газрыг маш өндөр үнээр зардаг. Албан тушаал­тан тэндээс хувьдаа ашиг олдог бол барилгын компани газрын үнэнд зарлагадсан мөнгөө дээр нь босох орон сууцныхаа үнэнд шингээдэг.   Тэр нь байр авч байгаа хү­мүү­сийн нуруун дээр ирдэг. Иргэд л авлигачид өгсөн мөн­гийг тухайн барилгын компа­нид төлдөг гэсэн үг. Нийс­лэлийн хэмжээнд сүүлийн хэдэн жил хичнээн хэмжээний газар зарагдсан тэр хэмжээ­гээр  хэдэн тэрбумаараа авли­гач­дын халаасанд орсон  байна. Гэтэл тэр мөнгийг авлига авсан хүн биш байр  худалдаж авсан иргэд  төл­сөн. МИАТ-ээс авлигачдын авсан гэх 10 тэрбумын авли­гын мөнгийг үйлчлүүлсэн иргэд бид л төлсөн болж таарна. Татварын арван до­лоон тэрбум байна. Эмнэлэг сургууль барих ёстой мөнгө байв. Монголчууд сүүлийн хорин жилд оросуудаас дэл­хийн зах зээлийн үнээс өндөр үнээр бензин худалдаж авсаар ирсэн. Дэлхийн зах зээлийн үнээс хорин хувиар  өндрөөр авч байсан юм би­лээ. Зөвхөн энэ өндөр хувийн зөрүүнээс  манай улсын жи­лийн төсөвтэй тэнцэх хэмжээ­ний мөнгө Орос руу явчихсан байгаа. Энэ бүхнийг өнөөдөр монголчууд төлсөн. Өндөр үнээр бензин оруулах гэсэн түүнийгээ борлуулах неф­тийн компаниуд төрийн өндөр албан тушаалтнуудыг ха­хуульд­сан болж таарна. Энэ нь ч эхнээсээ батлагдаж эхэлсэн. Авлигатай тэмцэхэд хэн дургүйлхэв  гэхээр авлига авсан хүн л дургүйцдэг. Тэр авлига авсан хүмүүс энгийн иргэдийн тархийг угааж байна л даа. Авлига өөр дээр нь яаж туссаныг мэддэггүй учраас бид бүгдээрээ хохирогч  гэдгээ мэддэггүй.

“Авлига
бол монголчуу­дын сайн сайхан амьдрах гэсэн,  эрх чөлөөтэй амьдрах гэсэн тэр хүсэл мөрөөдлийг чоно мэт мэрж байна” гэж Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж хэлж байсан. Хүсэл мөрөө­дөл, улс орны маань хөгжилд чөдөр тушаа болсон авлига хэмээх аалзны торны утасны үзүүр нэгэнт хөвөрч эхэллээ. Үүнийг зад татах хүн нь Ц.Эл­бэгдорж байж. Одоо олон хүн сандралдан үүнийг эсэргүү­цэж байгаа нь ердөө л айс­ных. Авлигачид үүрээ эвдүүл­сэн шоргоолж шиг сандрал­даж байна.

“Хоморголон барилаа, сонгуулийн шоу” хэмээн үнэ­нийг гуйвуулах гэж оролдож эхэллээ. Үнэн хэрэгтээ энэ бол аль хэдийнээ эхэлсэн ажил байлаа. Сонгуулийн дараа ч авлигын аалзны торыг тасар татах үйл явц үргэлжилсээр байх болно. Галт тэрэг аль хэдийнээ хөдөл­сөн.  Одоо зогсоох  арга байхгүй. Харамсалтай нь үүнийг төрд олон жил өндөр албан тушаал хашиж байсан эрхмүүд хүсэхгүй байгаа юм. Тэд айснаасаа болж үүнийг зогсоохыг хүсч байна. Авли­га­тай тууштай тэмцээд эхэл­сэн энэ үйл явцыг  зогсоовол бидний хүсэн хүлээсэн шударга ёс хэзээ ч тогтохгүй.  Авлигачдаас болж бид ний­тээрээ хохирогч болсоор байх уу, аль эсвэл шударга ёс ноёлсон авлигагүй нийгэмд амьдрах уу. Энэ сонголтын эрх бидэнд бий.

“Төр
нь шашнаа хүндэтгэж, шашин нь төрөө дээдэлнэ” гэж Үндсэн хуулинд бий. Төрийн бай­гууллага шашин, сүм хийдийн үйл ажиллагаа эрхлэн явуулж болох­гүй гэж бас заасан байгаа. Зарим үед энэ алдагдаад байдаг. Томоо­хон албан тушаалтнууд шашны үйл ажиллагаанд оролцож, үг хэлж, сурталчилж  харагдах юм. Шар дээл намируулаад гандан хийдээр явдаг нь ч байлаа. Дэргэдээ үзмэрч, төлөгчтэй нь ч байлаа. Ер нь бол манай төр шашны үйл ажиллагаа эрхлэхтэй адил үйл зөндөө хийсэн дээ.

Төр, шашин хоёр тусдаа.  Угтаа бол төр шинжлэх ухааныг хөгжүү­лэхэд анхаарч байх ёстой атал урсгалаар нь хаячихсан. Шинжлэх ухаанаа биш, шашнаа хөгжүүлээд улам дэврээгээд  байгаа. Эрдэмтэн судлаачид нь ч энэ тухай дуу­гарахаа больсон. Дээр нь сэтгүүл­чид ч хэт шашинжих, мухар сүсгээс ангид баймаар байна. Шашны дагнасан телевиз, хэвлэл нь үндсэн ажлаа хийгээд сурталчилдаг юм байгаа биз. Тэрэнд сэтгүүлчийн ч хэрэг угаас байхгүй. Сайн номлогч, менежмент хийдэг хүмүүс байхад л болох байх. Харин бусад хэвлэл мэдээллийн байгууллагууд ингэж шинжлэх ухаанч биш мэдээллийг олон нийтэд хүргэснээрээ нийгмийг төөрөгдөлд оруулж, илүү муу үр дагавар бий болгоод байгаа.  Хэрэв дэлхий сөнөх тухай яриаг телеви­зээр гаргаагүй бол хэн нэгэн нь нүх  ухаад ганцаар амьд гарах гээд тэмүүлэх үү. Зүв зүгээр ажлаа хийж явсан хүмүүс  зуслангийн байшин руугаа юм уу, хөдөө хээр гэр ба­риад гарцгаах уу. Угаас хүн тө­рөлхтөн сүйрчихсэн байхад амьд үлдээд хаа холдох билээ. Янз янзын л арга хэмжээ авсан дуул­дана лээ. Энэ зэрэгтэй өнгөрсөн нь болж. Нийгмийг хамарсан эмх замбараагүй байдал үүссэн бол яахав. Ийм үед үймээн самуун их гардаг гэлцдэг. Үр дүн яах ч байсан билээ.

Хэрэг хүлээх чадваргүй гэх нэгэн бурхнаар бөөлжөөд, хэн ч харсан хүний биенээс гарамгүй том чулуу гаргалаа гэхээр нь сэт­гүүлч гүйж очоод, үнэмшээд, олон нийтэд цацаад байх нь эмгэнэл юм. Хэвлэлээр гарсан юм худлаа бай­вал дахиж хэвлэл мэдээлэлд итгэх итгэл алдарна. Тухайн үед шар хэмээх олон хэвлэл гарч байсан ч иймэрхүү баримтгүй, үнэмшил муутай мэдээ, мэдээлэл, сүнс,  босоо ороолон, хий үзэгдэл, чөт­гөр, шулмын тухай борлуулалтаа өсгөх гэж мөн ч их бичдэг байсан даа. Аяндаа  зах зээлээс шахагдаж тоотой хэд нь үлдсэн.

Хувь хүний шашин шүтэх эрх нь нээлттэй ч, бид  шинжлэх ухааны эрин зуунд амьдарч байгаа гэдгээ санах ёстой. Шинжлэх ухаан  гай­хам­шигтай нээлтүүдийг хийсээр байна. Тиймээс цэгцтэй ойлгол­тоор асуудалд ул суурьтай хандаж,   элдэв шашин, бөө мөргөл, хараал чатга, хий үзэгдэл, сүнс сүүдэр бичиж ярьж үзүүлж, олон нийтийг гэгээрлийн замд биш, мунхралын замаар явуулах хэрэггүй юм. Үүн­дээ өөрсдөө үнэмшээд явчихдаг сэтгүүлчид ч байна. Энэ байдал маань нийгэмд нөлөөлөөд байна л даа. Боловсрол, шинжлэх ухааны сайд Л.Гантөмөр нийгмийг гэгээ­рүү­лэгч байхыг  хэвлэлийнхэнд уриал­сан. Олон нийтийг гэгээрүүлэхийн тулд, мэдлэг мэдээлэл өгөхийн тулд ажилладаг болохоос сэтгүүлч бид харанхуй бүдүүлэг рүү чирдэг нь биш. Энэ талаар саяхан нэг  нийтлэлч бичсэн байна лээ. Мөн Хууль зүйн сайд Х.Тэмүүжин ч шүүгчдийг мухар сүсгээр асуудалд хандахгүй байхыг анхааруулж хуулийн заалт хүртэл оруулж бай­гаа гэсэн. “Ийм шашинтай учраас энэ хэргийг ингэж болохгүй байнаа” гээд сууж болохгүй гэсэн үг. Хоёр залуу сайдын санал санаачилга, хэлсэн үгс чихэнд наалдацтай зөв байлаа.

Нэг хэсэг айл бүр ламтай бай­сан бол одоо айл болгонд  бөө байдаг болжээ. Үзүүлж харуулна гээд хэдэн төгрөгөө авч очоод эрүүл мэнд, сэтгэл санаагаараа хохирсон хүн олон байна. Өвдсөн хүн эмнэлэг бараадахын оронд шууд л илбэ шидийн хүчээр босч ирнэ гээд ийм л хүмүүсийг бараад­даг болж. Илбэ хүртэл хуурдаг гэдгийг мэдсээр байж шүү. Ид шид байсан бол ажиллаж хөдөлмөр­лөөд яах билээ.

Ингэж хэллээ гээд хүний шашин шүтэхийг боомилоод байгаа юм биш л дээ. Шашин шүтэх эсэх нь  тухайн хүний л хэрэг. Хувьдаа би огт шашингүй хүн биш. Гэхдээ шинжлэх уааанчаар хандахыг илүүд үздэг. Хэрэгтэйг нь аваад хэрэггүйг нь хаях хэрэгтэй. Хүнийг хүмүүжүүлдэг сайхан сургаал, номлол бишгүй л бий. Буддын шашны тэргүүн Далай лам ч  ша­шинд XXI зууны хүн шиг хандахыг уриалаад байгаа. Шашин бол ёс суртахуун тогтоогч,  уламжлал, хүн төрөлхтөний соёлын маш том өвийг хадгалан үлдсэн байдаг. Шашны олон урсгал дэлхийгээр л нэг байна. Авах юм олон бий. Хаях юм ч олон. Буян нүглийг ялгахаас эхлээд муу үйл хийвэл болохгүй гэдгийг бүх шашин номлодог. Гэлээ гээд шашны асуудалд бид шинж­лэх ухаанчаар хандах ёстой. Өдөрт хичнээнээрээ нээлт хийгдэж байгаа шинжлэх ухаанд, бодит байдалд илүү итгэх нь дээр.  Ялан­гуяа олон нийтэд мэдээллийг хүр­гэх­дээ шинжлэх ухаанчаар хан­даач ээ гэж л хэлэх гээд байгаа юм.   

Тухайлбал Христийн шашны олон сайхан сургаал үгс байдаг ч зарим зүйл нь эргэлзээтэй санагд­даг. Ертөнцийн эзэн дэлхийг бий болгосон гэдэгт би л хувьдаа итгэх­гүй. Тэр эзнийг тэгвэл хэн бий болгосон юм гээд асуух зүйл бай­даг. Тийм агуу эзэн юм бол өөрийнх нь бүтээсэн Адам, Ева хоёр яагаад  диваажингийн цэцэрлэгийн жим­сийг үгэнд нь орохгүйгээр идчихдэг юм.  Бүтээл нь төгс болж чадаагүй юм биш үү гэх мэтээр олон зүйл эргэлзээ төрүүлж, асуулт хэвээр үлддэг. 

Нөгөө талаар зарим улс орны хамгийн хэцүү асуудал нь шашин болчихсон. Шашин хоорондын мөргөлдөөнөөс болж байнгын дайн дажинтай нь ч бий. Гэхдээ  шашныг үндэслэгч нар ч адилхан хүн байсан гэдгийг санаж байхад илүүдэхгүй. Зарим нь миний сур­гаа­лыг дагаагүй нь тамд унана гэх мэтээр ярьдаг бол өөр нэг нь шимтэн судалж, зөв гэж үзсэний үндсэн дээр дагаарай гэдэг. Нэг хэсэг шашин нь бусдыгаа огт хүлээн зөвшөөрдөггүй байхад өөр нэг нь бусдыгаа хүлээн зөвшөөр­дөг. Гэхдээ  аль ч шашны тэргүү­нүүд хүртэл шинжлэх ухааныг үгүйсгэж чаддаггүй.  

Бид шинжлэх ухаан нээсэн, баталсан зүйлд л итгэх хэрэгтэй үе ирчихээд байна. Сэтгүүлчдэд ун­шигчид итгэхээ байлаа. Улс төрч­дийн дараа ортлоо шүүмжлүүлдэг хүмүүс сэтгүүлчид болоод байна. Ёс суртахуунгүй л гэнэ,  мөнгө нэхдэг гэнэ. Дээр нь  нэмээд мунхаг харанхуйг сурталчлаад эхэллээ. Яг л “Хуучин хүү”-гийн хөмөрсөн то­гоонд буцаад оруулах мэт. Ямар сайндаа хэн нэгнийг шүүмжлэх, тэр хүний алдаа гаргасан талаар баримт­тай материал нийтлэхээр  “захиалгаар бичиж” гэж л ярина. Хэн нэгний тухай сайн үйл хийж байгаа, эсвэл сайхан амьдралын замналтай хүний тухай магтаал сайшаал бичвэл “мөнгө аваад бичиж байна” гэнэ. Энэ мэтээр сайнаар ч саараар ч бичсэн итгэхээ байж. Тэд зөвхөн баримтыг л хүсч байна. Тийм уншигч, үзэгчийн өөдөөс мухар сүсгийн ичгэвтэр юм  бичээд, үзүүлээд  байхаар юу болохов.

Нэгэн үе зах зээлийн ид ороо бусгаа цагт баахан ид шидтэн, харь гаригийнхантай уулзсан нөхөд гарч ирсэн. Хэвлэлийнхэн түүнийг нь мөн ч их дөгөөсөн дөө. Эцэстээ бүгд л худлаа болох нь батлагдсан. Тэр хачирхалтай “шидтэнүүдийн” үе өнгөрсөн дөө гэж бодож байтал сэтгүүлч хүн хээвнэг “Үнэмшихгүй байхын арга алга” гээд олон нийтэд цацдаг байгаа.

      Ямар ч үед ийм хүмүүс байж л байх юм шиг байгаа юм. Хялбар аргаар ашиг хонжоо хайх, алдар хүнд олох элдвийн зорилготнууд дуусах биш дээ. Манай сонин дээр ч бурхны элч, Чингэс хаан гэсэн нөхдүүд ороод ирдэг юм. Өөрийн­хөө даашинзыг ураад “хуулийнхан ингэлээ” гээд ирдэг нь ч бий. Итгэ­сэнгүй, үгээ хэлэх эрх олгосонгүй гээд загнана гээч. За тэгээд чөтгөр , шулам, сүнс сүүдэртэй уулзсан гэх нь ч бий. Гэхдээ бид өөгшүүлэхгүй аргалаад л явуулдаг. Ялангуяа хаврын цагт олширдог юм, ийм хүмүүс. Үүнийг ялгаж салгадаг, ухаан сэтгүүлчид хэрэгтэй л дээ.

Саяхан бас л нэг бөө  лекц уншина гэсэн зар яваад байна лээ. Мэдээллийн ивээн тэтгэгчээр нь зарим телевиз ажиллаж байгаа юм байх. Ингэх ямар хэрэг байна даа гэж бодогдож байлаа.

Мөн байгаль хамгаалах талаар хүмүүсийн идэвх ид сэргэж байгаа энэ үед мод, чулуу, могой хүртэл шүтээн болчих юм. Хамаагүй халд­вал чөтгөр,  шулам болдог юм байх. Бидний багад бол усанд сүү, цус усанд дусааж болохгүй гэдэг байв. Энэ бол байгалиа хайрлах өвгө­дийн сургаал байж. Өвгөдийн ийм уламжлалт сургаалыг одоо хэт мухар сүсгээр өөрөөр тайлбарлах болж. 

Сэтгүүлч бид нийгмийг гэгээрүү­лэхэд гартаа үзэг гэсэн зэвсэг­тэйгээр мордож болох ч олон нийтийн сэтгэл зүйгээр даажигнах эрх байхгүй билээ. Агуу их Данзан­равжаа ч ” Там там гэвч там хаанаас байхав, тамтаггүй явбал там чинь тэр буй за” гэж хэлсэн байдаг. Диваажин, там  гэдэг хаа нэг газар оршихоосоо илүүтэй та бидний дотор л байдаг. Нийтийг гэгээ­рүү­лэх замдаа мунхаг харанхуйг бит­гий санал болгооч, сэтгүүлчид ээ. Аль эртний хүн Данзанравжаа үүнийг  гэтэлчихсэн байж шүү дээ. 

 

Хууль хэлэлцэж байхад хажуугаас  нь зарчмын зөрүү­тэй санал гээч орж ирдэг.   Угаас хуулиндаа ч бий. Зарч­маар зөрөөд байгаа гэх сана­лууд өмнө нь олонтаа хэлэл­цэж, чуулганы хуралд оруу­лах болсон хуулийн төсөлд чамгүй гай тарьдаг. Батлаад гарахаараа уршиг нь бүр их.  Ингэж ороод ирсэн санал нарийн судалгаагүй, санал оруулсан гишүүний тайл­бараар шахам батлагдах тохиолдол бий. Уралдааны замд морьд хөлс хүчээ шав­хан давхиж явахад замын дундаас  өөрийнхийгөө дав­хиул­чихдаг будлианы эзэд байдаг даа. Тэгж давхиад ирсэн морьдыг байлдаггүйтэй адил олон удаа ярьж, су­далгаа явуулж, иргэдээс санал асууж, хэлэлцүүлэг хийж, ажлын хэсэг  хуралдаж, хэд хэдэн байнгын хороогоор ороход нь зарчмын зөрүүтэй санал гээд нэг нөхөр тэс хөндлөн юм яриад замын дундаас оруулаад ирэхээр нөгөөдүүл нь ч дэмжээд ба­талчих юм. Угтаа бол дахин авч хэлэлцээд ултай суурьтай хандах ёстой. 

Ингэж хөндлөнгөөс гэнэт оруулж хэлэлцэгдэхгүй ша­хам батлагдсан заалтууд нь маш хортой. Амьдралд  хэзээ ч нийцэхгүй, эсвэл улс орон, хэсэг бүлгийг заавал хохи­роодог байх юм.

Гэнэтийн ашгийн 68 хувийн татвар гээчийг гэнэт л оруулаад ирсэн. Үр дүнд нь Монгол банкинд  жилд 12 тонн алт тушаадаг  байснаа больчихсон. Өөрсдөө авахгүй гээд больчихсон хэрэг биш.  Гэнэтийн энэ хатуурхсан хууль л лай авчирсан нь тэр. Одоо бол гурван тонн хү­рэхгүй шахам алт л тушаадаг болсон. Алт олборлох нь ба­га­саад байгаа юм биш. Хатуурхсан хуульд хариу барьсан хэрэг. Тэр алт   хаа­шаа яваад, алга болоод  бай­гааг хэлдэг газар огт байдаг­гүй. Мэдэгдэж байгаа нь гааль дээр гадныхан дандаа алт хураалгаж байдаг. Манайхан өөрсдөө гаргах гэж байгаад баригдсан дуулддаг. Бариг­даагүй хичнээн ихээрээ гарч байгаа юм бүү мэд. Олбор­лосон алтаа Монголдоо бор­луулж, бүгдийг нь хүүхнүү­дийнхээ чих, хүзүүнд зүүлгээд байна гэвэл худлаа. Гарч л байгаа. Ямар ч татвар төлөх­гүйгээр гараад байна. Энэ их хэмжээний алтнаас татвар төлөхгүй байна гэдэг нь эдийн засагт ямар их алдаг­далтай байгаа нь тодорхой.  Энэ хууль гарснаар ашиг олохоосоо илүү алдсан нь их байх.  Энэ нь гадаадын хө­рөн­гө оруулагчдыг ч үргээхэд их нэмэр болсон байх даа.

Тамхины хяналтын тухай хууль байна.  Зарим талаар сайн үр дүн үзүүлж байгаа ч нөгөө талаар тамхи худал­даалагчдыг хохироож байна. Цөөн хэдэн хүн тамхинаас гарч, эсвэл тоог нь багасгасан байх. Эсрэгээрээ нууцаар зарах нь элбэгшиж. Тамхины бизнес эрхэлдэг аж ахуй нэгж, хувь хүмүүс өөрсдийн эрх ашгаа хамгаалах гээд “500 биш 100 метрт худалдаа эрхлэгчдийн бүлэг” гэж бай­гуулжээ.Үүнд нь 3000 иргэн нэгдсэн байна. УИХ-ын бүс­гүйчүүдийн сэтгэлийн хөөр­лөөр, ДЭМБ-ын томоохон лоббигоор л хийгдсэн хууль гэж  ярьдаг. Дунд сургууль, дотуур байрнаас 500 метр зайд тамхи худалдаалахгүй гэсэн заалтыг хэн гаргасныг нь санахгүй байгаа гэж хариу өгөх атлаа байнгын хорооны хурлын үеэр хэн нэгэн гишүүн санал гаргаад л тэр нь шууд автоматаар шахам дэмжиг­дээд явчихсан байгаа юм.  Тамхины хяналтын тухай хуу­лийг буруутгах  гээд байгаа юм биш. Энэ мэтээр зүгээр л нэг нь санал оруулахаар үр да­гаврыг нь бодохгүй баталж байгаа нь аймаар. Эцэстээ хөрсөн дээр буухгүй хууль баталсан ч ард түмэн дага­хаас өөр аргагүй болж байгаа юм. Гол аюул үүнд л байна. Манайд олон хүний эрх аш­гийг хоморголон хөндсөн хуу­лиуд энэ мэт зөндөө. УИХ-ын дарга сануулсаар байхад танхимаараа нэг инээд наа­дам болж байгаад л кноп дараад байсан.

Хэвлэлийн эрх чөлөөний тухай хууль ч бас тэр замаар батлагдах шахсан. Хэвлэ­лийн эрх чөлөөг бараг л боо­милсон доо. Эзэн, санхүү­жүүлэгч, үүсгэн байгуулагч  нийтлэлийн бодлогодоо орол­цохгүй мөртлөө сэтгүүлч алдаа гаргаж, хүн гүтгэвэл  эзэн нь хариуцлага хүлээж торгуулна гэсэн заалт оруу­лах жишээний. Тэгэхээр хувь хүн өмчөө мэдэх эрхгүй мөрт­лөө хариуцлага үүрэх болж байгаа юм. Ардчилсан ний­гэмд хүн хувийн өмчтэй байж болно. Хэвлэлийн эрх чөлөө­гөөр дамжуулан хувийн өм­чид халдах нь утгагүй юм. Одоо л мөн л Хэвлэл мэдээл­лийн хэрэгслийн тухай хууль­даа эзэд нь 30 хувиас илүү хувь эзэмшиж болохгүй гэсэн заалт оруулаад явж байгаа. Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн тухай хуульд намууд телеви­зүүдтэй гэрээ хийж болох атлаа сонинтой болохгүй гэж байгаа. Энэ нь сонгуулийн зардлыг багасгах зорилготой гэнэ. Гэвч үнэндээ ийм заалт явсныг мэдэх ги­шүүд ч цөөн байгаа. Тэгсгээд л явчихаж. Ингэж л хуулийг баталдаг. Үндсэн хуулийн гуравдугаар бүлгийн 1.20-д зааснаар  Мон­гол Улсын Их Хурал бол төрийн эрх барих дээд бай­гууллага мөн бөгөөд хууль тогтоох эрх мэдлийг гагцхүү УИХ-д хадгална гэжээ. Хууль тогтоох эрх мэдэлтнүүд ха­рамсалтай нь нийтээрээ да­гаж мөрдөх хуулийг батлах­даа эрхээ буруу эдэлж,  хөн­гөн гоомой ханддаг.   

Хөдөлмөрийн тухай хуу­линд ажлаас үндэслэлгүй халагдсан нь шүүхээр тог­тоогдсон тохиолдолд буруу­тай шийдвэр гаргасан албан тушаалтан нөхөн олговрыг барагдуулна гэсэн заалт бий. Тэр нөхөн олговрыг буруутай шийдвэр гаргасан албан ту­шаалтан хэзээ ч олгодоггүй бөгөөд  улсаас төсвийн мөн­гөнөөс л хохирсон иргэний цалинг нь олгочихдог. Тэгэ­хээр энэ заалт огт хэрэгж­дэггүй гэсэн үг. Буруутай этгээд хохироосон хүнийхээ цаг, нервийг бараад л өөрөө ямар ч гэмгүй үлддэг. Энэ хуулийн заалтын үр дүнд төр хүртэл өөрийгөө хохироож байгаа биз дээ.

Урт нэртэй хууль ч амьд­ралд нийцээгүй хуулийн заал­туудтай. Хэдийгээр бай­галиа хамгаалах зөв санаа агуулсан ч маш олон ком­панид хор хохирлыг хоморго­лон  учруулсан. Тэр компа­ниуд маш их алдагдал хү­лээсэн гэж хэлж болно. Тэдэнд нөхөн олговор өгөх ёстой ч тийм их мөнгийг өгөх боломж хомс.  

Нэмүү өртгийн албан тат­варын хууль ч мөн л олон иргэнийг хохироосон хууль. Хоёр мянган аж ахуйн нэг­жийн таван мянга орчим хү­ний хувь заяаг хөндөж бай­гаа. Ийм олноор нь шоронд явуулчих уу, хуулиа өөрчлөх үү гэдэг дээр гацаад байж байна. Амьдралд нийцэхгүй, олон хүний эрх ашгийг хөнд­сөн ийм хуулийг бусад улсад цуцлах жишээ олон. 

Тэгэхээр УИХ-ын дэгийн тухай хуулиа эргэж хармаар, гаргасан хууль тогтоом­жууд­даа нэмэлт, өөрчлөлт оруу­лах их ажил өмнө чинь байна эрхэм гишүүд ээ.

Ингэж нарийн хэлэл­цэх­гүй, ардчиллын амин сүнс болсон олонхиороо асуудалд хандах энэ тэр нь байхгүй, шууд л нэг хүн зарчмын зө­рүүтэй санал  гээчийг гаргаад л тэр нь мааз маягаар ший­дэгдээд өнгөрдөг. Тэр нь араасаа нэхэлтэй, ард түмнээ хохироодог байж болох уу.  Ийм хуулиудыг чинь дагахгүй байж болдоггүй, дагахаар заримынх нь эрх зөрчигдөөд байдаг.

Хуульд өөрчлөлт оруулах шаардлагууд их бий. Үндсэн хуулийн зарим заалт ч бодит байдалд нийцэхгүй байна. Үндсэн хуулийн 5.5-д мал сүрэг бол үндэсний баялаг мөн бөгөөд төрийн хамгаа­лалтанд байна гэж заасан. Нэгэнт хувийн өмч болчихсон  малыг төр хамгаалах хэцүү. Хамгаалж чадахгүй болохоор нь Үндсэн хууль зөрчигдөөд байдаг. Зуданд малаа тавиад туучихсан  заргач малчин “Төр мал сүргийг минь хамгаална гэчихээд хамгаалсангүй” гээд явбал яваад л байх юм байна. Ингэхээр амьдралын хөр­сөнд буухгүй  хуулийг  зөрчиж болох юм байна гэсэн ойл­голт бий болоод байгаа юм.  Үндсэн хуулиараа монгол хүн аюулгүй орчинд ажиллаж амьдрах эрхтэй, иргэн бүр хуулийн өмнө тэгш эрхтэй байх заалтууд ч байнга л зөрчигдөж байдаг.

    Хууль батлахдаа ултай суурьтай хандахгүй бол  хур­лаа таслаад улс төржиж байх зуур чинь улс орон, ард түмэн хохирч байна.  Дээр нь зарч­мын зөрүүтэй санал гээч за­мын дундаас гарч ирдэг заал­тууддаа цаг хугацаа гар­гаж, нягталж байж кнопоо дарахгүй бол батлах гэсэн хуулиуд чинь эхний зорил­гоосоо өөрчлөгдөөд байна.

Хөдөөний айлууд шөлний  юм гаргахаараа хажуу хавийн­хаа айлуудад хишиг  түгээж, таван цулаас нь айл айлд  хувааж тараадаг зан­шил одоо ч бий. Айлууд ч сав хоосон буцаахгүй,  ёотон, чихэр, талх, ааруул, тэр бүү хэл нэг ширхэг сонгино ч хамаагүй хийж өгдөг. Сав буцаахдаа өгдөг амттаныг авах гэж л хүүхдүүд шинэ шөлний хишгийг  хүргэж өгөх гэж булаалддагсан. Миний багад өвөөгийн хажуу айлын Чойгол гуай шөлний хишиг өгөхөөр  араас нь заавал нэг юм хэлж орж ирдэг байж билээ. “Элэг сэмж нь дутуу байна” “Бөөрнөөс жаахан огтлоод хийчих” гэх мэтээр нэмж авдаг байлаа. Хүүхдүүд бид Чойгол гуайг “Алтан загас­ны өвгөн” гэж нэрлээд томчуудад загнуулдагсан. Уг  нь Чойгол гуайгаа энэ удаа дурсах гэсэнгүй л дээ.  Харин Чойгол гуайг сануулсан нэг явдал саяхан болсон талаар өгүүлэх гэсэн юм.

“Өдрийн сонин”-д иргэд­дээ үг хэлэх боломж олгодог “Хэлэх эрхийн индэр” гэж  булан бий. Хэлэх эрхийн индэрт нэгэн иргэн саяхан оролцож үгээ хэлсэн юм. Дал гаруй жилийн өмнөх гурван ханатай навсгар гэрээ солих санаатай олон ч удаа хороо дүүрэгтээ өргөдөл бичиж. Өргөдлийн дагуу “Гэр өгнө” гэж цохчихдог байна. Өнөө гэр нь эзэндээ  ирэхгүй ямар нэг шалтгаанаар хойшлогд­дог байж. Эсвэл зөвшөөр­дөггүй байж. Ингээд манай сонинд үгээ хэлж, үүнийг нь ч олон хүн уншжээ.  Нэгэн өгөөмөр  сэтгэлтэй хүн манай сониныг уншаад “Сайхан сэтгэлийн үзүүрт шар тос” хэмээн цоо шинэ гэр нөгөө хүнд аваад өглөө.

Төд удалгүй  өглөгч эрээс ярилцлага авах гэтэл нэлээд цааргалж бүүр хэцүү байдалд орсноо хэллээ. Өглөгийн эзэн болсон нөгөө эр ч тэгж илүү­дээ гарсан мөнгөтэй, баруун солгойгүй цацаж явдаг хүн биш. Зүгээр л буян бодож гар сунгасан сайхан сэтгэлтэн.  Гэтэл “Өөх өгсөн хүнтэй өөд уруугүй заргалдана” гэгчээр  утас нь хангинаад  амраахаа байж, өнөөх өглөгч эр маань санаашраад сууж байна.

Сайхан сэтгэлт эрийг гэр бэлэглэснээс хойш амьтан хүн амраахаа байсан нь тэр.   Тэр бүү хэл нөгөө  гэр авсан хүн нь ч залгаж. Эхлээд зал­гах­даа “Өнөө гэрийн чинь хаяавч хэрэг болоод байна. Хаяавч авч өгөөч”  гэж. “Тэгье, тэгье” л гэв. Дараа дахиад ярьж байна гэнэ. Энэ удаа  хананы дотуур унжуулдаг хөшиг нэхэж гэнэ.  “За яахав, эхнэртэйгээ ярьж үзье дээ” гэж. Ингээд буян санасан биш  ажлаа хийх аргагүй болжээ. Өөр хүмүүс бас  л илүү хар­чи­хаж, нөгөө эрийг. Баахан зовлон тоочоод “Гэр өгөөч” гэж нэхэх болж. Цаашлаад юу ч нэхэх байсан юм. Аягүй бол ор, зурагт, хөргөгч нэхэх байж. Бүр давраад хүүхдийн сургалтын төлбөр  нэхээд суухад ч сийхгүй санагдлаа. Алтан загаснаас өвгөн байн,  байн юм очиж нэхдэг үлгэр л бодит амьдрал дээр тохиолд­сон хэрэг. А.С.Пушкин зүгээр ч нэг “Алтан загасны үлгэр”-ийг зохиогоогүй санж. Хорвоо дээр ийм хүмүүс байж л байдаг. Байсаар ч байж. Дээр өгүүлсэн бодит жишээ үүнийг нотолж байна. 

Энэ мэтээс болоод өглөгч эр ярилцлага өгөхөөс татгал­заж. Үүнийг сонсоод бид ер нь хэний төлөө амьдарч бай­гаа билээ гэж бодлоо. Харь элгийн хүн  гэр өгөөд байхад хөшгөө өөрөө авчихаж бол­ноо доо. “Өгөх хүний сэтгэл мэднэ” гэж нэг үг байдаг.  “Бэлгийн морины шүдийг үздэг­гүй” ч гэцгээдэг. Сэтгэ­лээрээ өгсөн бэлгийнх нь араас Чойгол гуай шиг юм нэхээд байх ч хаашаа юм.

Бид ер нь хүний төлөө амьдарч байгаа билүү. Муу амьдарч байна гэдэг ихэнх тохиолдолд арчаагүйгээс болдог. Хүний өгсөн гэрт хөш­гөө өөрөө аваад зүүчихдэг­гүй­дээ л муухан амьдарч байгаа юм болов уу, тэр хүн гэж өөрийн эрхгүй бодлоо. Бусдаас авах ёстой юм шиг хүмүүс байна л даа. Ханаж цадахаа мэдэхгүй.

Угтаа дээрх өглөгч эр  хүүхдэдээ компьютер аваад өгөх мөнгөөрөө л харь таних­гүй хүнд өглөгийн гараа сун­га­сан. Хүнд ер нь мөнгө илүү байна гэж үгүй. Их мөнгөтэй баян байлаа гэхэд ядаж өөрт нь ажилладаг хүнд мөнгө өгөх ёстой биз дээ, хөдөлмөрийн хөлс гээд. Цаашлаад үр хүү­хэд ах дүү хамаатан садан­даа зарцуулнаа даа. Ма­найх­ны нэг зан бий. Дөн­гүүрхэн яваа нэгнийгээ олноо­роо зулгааж амьдар­даг.  Нөгөөх нь ч тэгэх ёстой мэт л ядруу хэдийгээ өөд татаж явдаг. Хэрэв харж үзэхгүй бол захаас аваад л дарамтална. Бүр болохгүй бол агсам согтуу тавина. Ийм юм сонсоод гайхахаа ч бай­сан. Тэгдэг юм, тэгэхгүй яад­гийм гээд л. Хүн хэдий хэр бусдад сайн үйл хийнэ тэр хэрээрээ амьдралаас сайн сайхныг авдаг. Өгч байгаа нь ч яахав, цаад утгаараа буян л болж байгаа хэрэг. Авч бай­гаад нь харин буян ирнэ гэж үү. Ядаж хүнээс авсныхаа төлөө түүнд буян санаж, аяганы хариу өдөртөө, агтны хариу жилдээ гэдэг шиг хариуг нь өгч чадахгүй гэлээ гэхэд сайн санаж, дээр нь нэмж дарамтлахгүй  явмаар байгаа юм.

Өглөгч эр  гэр гуйсан  эрийн өмнө ямар өртэй биш дээ. Өгөх алба ч байхгүй. Гэтэл цоо шинэ гэр өглөө. Юм нь дутуу бол өөрөө л гүйцээнэ биз, авсан эзэн нь. Юунд араас нь нэмж юм нэхнэ билээ. Ядуугийн л зовлон биз гэж уучлан бодож болох ч боломжтой, бололцоотой нь боломжгүй байгаагийнхаа өмнө буруутай юу. Байхгүй юмыг нь байлгасан нь буруутай юу. Өөрийн эрхгүй ингэж асуумаар санагдлаа.

Ядуу байна гэдэг гэмт хэрэг биш л дээ. Гэхдээ ядуу байна гэдэг нь өөрсдөөс нь  шалтгаалаад байгаа. Болом­жоос хэзээ ч атгахыг хүсдэггүй, хөдөлмөрлөхийг хүсдэггүй, гэсэн атлаа болж байгаа хүмүүсийг, амьдарч чадаж байгаа хүмүүсийг  өөрийнх нь өмнө буруутай мэт сэтгэж амьдрах нь өнөөдрийн Мон­голын эмгэнэл. Иймдээ л сүү шиг сэтгэлийг нь ээдүүлж, сайхан санаат нэгийгээ мохоодог болов уу.

Мөн дээрхтэй адил нэгэн жишээ татъя.  Дотоодын цэргийн хоёр харуул ажлаа хийж яваад  айлын гэрээс гал гарахыг хараад хаалгыг нь балбан сэрээж амийг нь авар­сан. Гэтэл нөгөө авруулсан хүмүүс “Эд нарын аварсан гэж юу байхав дээ” гэж муулан ярьсан байдаг. Хэрэв тэр хоёр харуул үүр цүүрээр  обьектоо эргэж  яваагүй бол, утаа гарч байгааг хараад хаалгыг нь балбаж сэрээгээгүй бол тэр гэр бүлийнхэн өнөөдөр нартад тоос хөдөлгөж явах уу.   Заавал улаан гал дундуур гарч, өөрсдөө түлэгдэж, ша­налж байж л тэднийг аварсан бол авруулсанд тооцож хүлээн зөвшөөрөх байж. Энэ мэт тусыг ачаар биш, усаар хариулдаг хүмүүс байх юм. Хариуд нь бүр уурлаж ирээд туслаагүй гээд байдаг нь юусан билээ. Ингэх юм бол хүнд туслах хэрэг байна уу.

Энэ зүгээр нэг захын жишээ. Хэвлэл дээр гарсан болохоор л жишээ болгосон хэрэг. Тэгвэл Монголын амьд­ралд ийм зүйл өдөр бүр л болж байдаг. Хэн нэгэн нь ирээд баахан зовлон тоочоод мөнгө зээлнэ. Дараа нь зээлүүлсэн нь зээлснээсээ илүү зовлон эдэлнэ. Өөрт нь мөнгө хэрэг болоод мөнгөө буцааж авъя гэхээр өөдөөс нь элдвээр хэлж дарамтална. Үүнийгээ байх ёстой мэт л боддог. Өглөг өгснөөсөө болж  ийнхүү  шаналж байгаа олон хүн бий гэдэгт итгэлтэй байна. Хүн хүнээ эвддэг гэж үг бий. Хүний сайхан сэтгэл рүү ус бүү цац. Ганцхан танд биш олон олон хүнд өглөгийн  гараа сунгах байсан юм шүү, тэр сайхан сэтгэлтнүүд. Ха­рин энэ мэтээр алтан загасны өвгөн шиг аашлаад байвал амьдрал чинь шуналаас болж бахь байдгаараа өөд­лөх­гүй өнгөрч, харин олон хүнд буяны гараа сунгах сай­хан сэтгэлтнүүдийн итгэлийн гал бөхөх болно.