Author: Дашбалбарын Мөнгөндалай

“Мандах наран зүгт нутаг минь байдаг
юм. Маргах юмгүй тэнд ду­лаахан байдаг юм” хэ­мээн аяны урт замыг туул­саар  Сүхбаатар аймгийн  уугуул сэтгүүлчдийн баг нутгийн зүг хүлгийн жо­лоо
залав. Зэгсний толгой бөхөлзсөн намрын нал­гар өдрүүд тал нутагт минь иржээ. Хамаг
амь­тан ичээндээ орчихож байгаа энэ үед бэлчээрийн дай­сан оготно хөеөгөө цуг­луулчихсан
энд тэндгүй жижигхэн өвсөн бухлууд холоос бараантан хараг­дах аж. Зам зуурт юу эсийг
ярихав. Аяллынхаа төлөвлөгөөнөөс гадна элдэв онигоо ярьж, бас ч гэж дуу аялан явцгаалаа.

Тал нутгийн гайхам­шигт байгаль, үзэсгэлэнт газруудыг бид олонтаа
үзсэн ч сайхныг мэдэрч ханашгүй. Энэ нутагтаа төрж өссөн мөртөө за­рим сумдаар очиж
үзээ­гүй хүмүүс ч аяллын багт маань байсан. Бид энэ удаа зүгээр нэг аялж зу­гаалах
гэсэнгүй. Сүүлийн үед гадныхан гэхээсээ дотоодын аялагчид энэ зүг жим гартал ирэх  бол­сон. Тэд байгаль, уул усандаа бишрэл хүндэт­гэлээ
илэрхийлж, идээ цайныхаа дээжийг өргө­дөг уламжлал нэгэнт бий болсон.

Бас нэг хачин гэмээр ёс бий болсон
нь уул овоо, ус голын дэргэд очоод албатай юм шиг  заавал нэг шил юм задалдаг.  Цай,  сүү,
чихэр жимс, архиар дээж өргөөд байгаль дэлхийгээс  сайн сайхныг хүсч залбираад явахдаа хорлоод явчихдаг.
Байгальд хортой гэх болгоныг хаяад явчихаар нөгөө хүндэтгэл залбирал чинь хүчин
төгөлдөр болох уу гэж тийм хүмүү­сээс асуумаар байгаа юм. Сүүгээ өргөөд савыг нь
хаячихна. Сайхан байгальд ирээд заавал сархад хүртэж, шилийг нь хаяна. Байгаль тэр
сархдаар нь яадаг ч юм, бүү мэд. Надад бол энэ үйлдэл уул усны нэрийг барьж дээжийг
нь өргөсөн болоод өөрсдөө архидах нь  гэсэн
хар төрүүлдэг.   Тэр хогон дунд байхгүй юм
алга. Таяг, хэмхэр­сэн зурагт, архины шил, ундааны сав, ер нь юу эс байхав дээ. 

Уг нь манайхан хуучнаа бодвол эх орныхоо
үзэсгэлэнт байгалийг үзэх гэж аялж зугаалах нь их болж. Муу нь юу байхав. Аялал
жуулчлал гадаадын гэхээсээ дотоодын аялагч­даар хүрээгээ тэлж байна.      Тал нутгаар явж байхад ч  нэгэн харамсам дүр зураг бол аль л байгалийн үзэсгэлэнтэй,  олон хүн очихыг зорьдог газар нь хамгийн их хог
новшоор дүүрсэн байх юм.  Шилийн богд уул
гэхэд шилэн овоо болжээ. Байгалийн гайхамшигт зүй тогтоцтой үзэсгэлэнт энэ нутагт   ирээд дараа ирэхгүй юм шиг хүнийр­хүү загнажээ.
Нутгийн хөгш­чүүл энэ талаар өөрсдийнхөө хэмжээнд арга хэмжээ авч, байгаль хамгаалах
үйлсэд гар бие оролц­дог юм байна. Харамсалтай нь тэдний хүч хаанаа ч хүрэхгүй байх
нь их. Бас нэг харамсам зүйл бол маш их түймэр гарах болжээ. Зөв­хөн аравдугаар
сард л гэхэд Эрдэнэ­цагаан суманд таван удаа 
түймэр гарчээ. Салхи ихтэй, хуурай үед 
маш хурдтайгаар  тархдаг. Тэнд байгаа
амьтан ургамал, тэр байтугай айлын гэрийн хаяанд ирээд олон хүний ачаар унтарсан
байх жишээний. Чоно бол хэд харайгаад түймрээс гарчихаж байхад туулай хярсаар түлэгдэж
үхдэг юм билээ. Бидний аяллын замд ч түймэр гараад унтраагаад ирлээ гэсээр зарим
сумын иргэд угтаж байсан. Түймэр ихэнх тохиол­долд хүний болгоомжгүй үйлдлээс их
гардаг.

Сүхбаатар аймаг орохын тулд хотоос
очсон хүмүүс Мөнххаан сумыг эхлээд дайрдаг. Бидний  замд Монголбанкны тэргүүн дэд ерөнхийлөгч Жавхлан
тааралдан өөрийн унаагаа үлдээж Мөнххаан сум хүртэл хамт аялахаар болсон юм. Түүнийг
бас хог цэвэрлэх ажил­даа уруу татлаа. Сайхан аялал хийж байгаа юм байна хэмээн
тэрээр саяхан 90 жилийн ойгоо тэмдэглэсэн сумынхаа дурсгалт газрууд,  шинээр босгосон хөшөө дурсгалуудын учир утгыг
бидэнд тайлбарлаж өгөөд Мөнххаан сумаас биднийг үдлээ.

Мөнххаанаас Баруун-Урт суманд ирж,
замын тоосноосоо салах зуураа тус аймаг өдрөөс өдөрт өнгө орж байгааг ярилцав. Хотын
төв талбайд жанжин Сүх­баа­тарын  ухаа хонгор
морьтой хөшөө байдгаараа л байна лээ. Эргэн тойронд нь байсан намхан байшингууд
цөөрч байгаа нь илт.   Ихэнхийг нь нурааж
шинээр өндөр барилгууд барьж эхэлж байгаа юм байна.

Тамхины хууль гарахаас өмнө Сүхбаатар
аймгийнхан  олон ний­тийн газар, баар ресторанд
тамхи татахыг хориглочихсон учраас нэгэнт хэвшил болжээ. Төв гудам­жинд  тамхи татаж байгаа ахмад хүнд “Энд тамхи татаж
болдоггүй юм” гэж ирээд л шүүмжилнэ.   Баруун-Уртад
жишиг  хороолол гэж ижилхэн хашаатай, цэмцийсэн
гудамжууд байх бол тод өнгөтэй цоо шинэ байшин хороолол бас баригдаад эхэлжээ.  Саятны хороо­лол гээд нэрлэчихэж.  Бүтээн байгуулалт ид өрнөж,  хууль хэрэг­жилт энд маш сайн гэдэг нь тодоос
тод мэдрэгдэнэ. Аймгийн төв цэм­ций­гээд гутал өлөн тоос ч болохгүй байгаа нь сайхан
санагдлаа.

Аяллын багийнхан   маань эрүүл мэндэд хортой, элдэв муу зуршлаас
хол байх нь зүйтэй гэж ярилцсан юм.  Тиймээс  Сүхбаата­рын талбайд өглөөний дасгалаа хийгээд,
цайгаа уун маршрутын дагуу Баруун-Уртаас Дарьганга сум руу хөдлөв.  Бидний аян замын хөтчөөр зураач Бадарч гуай явсан
бөгөөд уул,  ус,  газар нутгийн тухай гайхамшигт  түүх,  домог  ярьж  явлаа.  Аймгийн төвөөс  Мөнххаан хүртэл зам тавьж байгаа юм байна.  Багийн гишүүд маань “Багын мөрөө­дөл маань биелж
байна”  гэцгээв. Багадаа хот орох гэж хонон
өнжин явдаг байсан, Сүхбаа­тараас УАЗ-469 
машинаар хэрхэн явж ирдэг байсан, одоо энэ бүхэн өөрчлөгдөх нь хэмээн сэтгэл
өөдрөг ярьж явлаа.  Аймгийн төвөөс Мөнх­хаан
хүртэл тавигдах энэ зам дараа жил дуусчих бололтой. Намрын налгар өдрүүдийг ашиглаад
ажлаа амжуулчих санаатай хичээж байна лээ, замчид. 

За ингээд аяллын явцад сонин содон
зүйл ихтэй, амьтад нь байга­лийн өнгөндөө уусаад сайн ажиг­лан харахгүй бол зээрийн
сүрэг хаа сайгүй зам хөндлөн гараад ирнэ. 
Манай багт гэрэл зураг сонир­хогчид олон явсан учир байс­хий­гээд л жолоочийг
сандаргаж бууж, суун гайхамшигт байгалийн зургийг дурандаа буулгах  аж. Аймгийн төвөөс Дарьганга орох замд Жарын овоо
гэдэг газар бий. Төвөөс 60 км зайтай учраас тэгж нэрлэсэн байх. Аян замаа өлзийтэй
сайн байхыг бэлгэдэн энэ овоонд чулуу өргөж, тойрдог байсан бол одоо үдлээд архидаад,
хог хаяад явчихдаг болжээ. Өнгөрсөн жил  тагнуулын
байгууллагын залуус сайн дураараа цэвэрлэсэн гэж Бадарч ах хэлж байна лээ. Бид ч
хотоос хог хийх баахан уут авсныг хэлэх үү, бээлийгээ өмсөөд л хог түүх цэвэрлэгээний
ажлаа эндээс эхлэв.  Тэр хавийн орчмыг цэм­цийтэл
цэвэрлээд аймгийн захир­гаанд хаях үүргийг үлдээгээд аян замаа цааш үргэлжлүүлэв.  Эко аяллын маань анхны ажил энд байв. Бид ингэж
цэвэрлэсэн талаа­раа олон нийтэд зөв сэдэл санаа­чилга төрүүлэх үүднээс зөв зүйлийг  өөрсдөөсөө эхэлж,  үүнийгээ хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр цацах зорилго
өвөрлөсөн сэтгүүлчид  санаа нийлэн гарсан
бөгөөд ямар нэг байгууллага хувь хүний зөвлө­гөө, хүсэлтийн дагуу яваагүй гэдгээ
бас хэлэх хэрэгтэй болов уу. Ийн­хүү бид Дарьганга хүртэл ам хуу­рай­гүй ярьж, бас
замд тааралдсан амьтан ургамал, үзэсгэлэнт уул усны тухай хүүрнэх аяны хөтчийн­хөө
хэлсэн ярьсныг тэмдэглэн явав. Он жилүүдийн түүхийг нүүрэндээ зурчихсан мэт гүн
үрчлээ тогтсон сайхан сэтгэлт зураач ах  Бадарч
гуай алтан овоо, Ганга нуурын гайхамшигт домог хүүрнэхдээ өөрөө тэр бүхний нэг хэсэг
мэт санаа алдан алсыг ширтэн өгүүлэх аж. Үлгэрийн мэт үзэсгэлэнт Дарьгангын Алтан
овоо амьтан хүний хөл үймээн ихтэй угтлаа. Тойруулаад хашаа хатгаж, хашаа­ны үүдэнд
машины зогсоолтой болсноос хойш унаа тэрэгтэйгээ уул овоонд гардаг муу зуршил  нэгэнт халагджээ. Овооноос бууж ирэх хүмүүс халамцуухан
харагдах нь харамсам.

Усыг нь уувал ёсыг нь дага гэдэгчилэн
бүсгүйчүүд Алтан овоо­ны бэлд  сүү өргөн багийн
залуус маань дээш гарцгаалаа. Төрийн тахилгат энэ ууланд эртнээс эмэг­тэй хүн гардаггүй
ёсон байдаг учраас залуус л Алтан овооны оргилд гарангаа цэвэрлэх боломж байсан
юм. Залуус маань бууж ирэхдээ баахан тортой хог түүгээд ирлээ. Бас л хатуу сэтгэлт
хүмүү­сийн хаяад явсан хог бэлээр нь байтугай оройгоор нь зөндөө бай­сан нь энэ.     

Уулын энгэр бэлээр шувууд их цугларах
аж. Тиймээс бид нэгэнт эко аялал хийж байгаа учраас сүү, будаа л овоонд өргөхөөр
шийдсэн юм. Сүхбаатар аймаг эртний сөнө­сөн галт уул олонтой. Алтан овоо­ны ойр
орчимд Дагшин,  Дуут, Зэгст  гээд л олон нуурууд бий. Дарьганга тэр дундаа
Алтан Дарь овооны ойр орчим хүрмэн чулуу дүүрэн. Бид багадаа нүхтэй чулуу цуглуулж
хүзүүндээ зүүдэг байж билээ. Эндээс бид бүрий орохоос  өмнө Ганга нуурын зүг хөдөллөө. Энд тэндгүй тогтмол
нуур олонтой, нуур болгон өөрийн гэсэн домог хуучтай. Үзэсгэлэнт Ганга нууранд хун
шувууд жил бүр чуулдаг юм. Зарим жилдээ Ганга нуурын ойр орчны нууранд хуваагдан
чуулдаг. Энэ жил харин Эрдэнэ нуур, Ганга нуурт л хун шувууд  чуулжээ.  

Гэрэл
зургуудыг

Ж.ОТГОНСҮРЭН

Өдрийн сонин “Асуух эр­хийн танхим”-даа
ТҮЦ ажил­луулдаг иргэдийн эрх ашгийг хөндөж хувийн өмчид нь төр халдаад байгаа тухай
хэлэл­цүүлэг зохион байгуулсан билээ. Манай сонин хүний эрхийг хөхиүлэн дэмжигч
анх­дагч сонины хувьд, иргэд өмчтэй байх эрхтэй гэж нийт­лэлийн бодлогодоо тусгад­гийн
хувьд  энэ удаа өмчөө алдаж байгаа иргэд болон  холбогдох байгууллагын  ха­риуцлагатай албан тушаалт­нуудыг урьсан юм.
Мөн хэв­лэл мэдээллийн байгуул­лагууд ч үүнд анхаарлаа хандуулан олноороо ирсэнд
талархалтай байна.

Төр нь иргэнийхээ өмчид хүч хэрэглэн
халдаж байгаа энэ асуудалд хариуцлага хүлээх, дорвитой хариулт өгчих байгууллага
ховор бай­гаа нь харамсалтай. Тодор­хой хариуцдаг газар ч байх­гүй. Бүгд хурааж,
хориглох, нураах өөр өөрийн үүрэгтэй. Хоорондоо ямар ч уялдаа холбоогүй ажилладаг,
иргэ­дээ гэхээсээ илүүтэй нэгэнт үеэ өнгөрөөсөн, нөхцөл бай­далд огт нийцэхээ байсан
хууль журам ярьж хохироох­доо юман чинээ тоодоггүйг олж харлаа. Эсрэгээрээ иргэ­дийн
өмчийг энэ тохиолдолд хэрхэн хамгаалах талаар хууль байхгүй, ямар нэг субьект бас
алга. “Бид хууль, жур­мынхаа дагуу л арга хэм­жээ авлаа” гэсэн ам тагладаг нэг өгүүлбэр
бэлэн зэхээний байнга хэлдэг аж. 

Бид  хэлэлцүүлэгтээ хотын удирдлагууд энэ үйлчлэлийн
ажил хариуцсан түшмэдийг урьсан ч  ирсэнгүй.
Энэ асуу­далд тэдэнд жижигдсэн юм байна. ТҮЦ ажиллуулдаг иргэдийн эрх ашиг хөндөгдөх
нь хотын удирдлагуудын хувьд дэндүү жижиг, тэд хэт доошоо орсон асуудал  бай­сан бололтой. ТҮЦ жижигхэн асуудал учраас
хотын даргад жижигдээд байгаа юм байх. Хотын дарга нийслэлийн нэг иргэнтэй холбоотой
асууд­лаар ч хүлээн авч уулзаж шийдвэрлэх ёстой. Гэтэл тэ­рээр ирсэнгүй. Энэ асуудлыг
хариуцдаг орлогч дарга Очир­бат нь хэлэлцүүлэг хий­дэг өдөр гадаад томилолттой гээд
мөн л ирсэнгүй. Хурааж, хорьж нурааж болдог юм бол ойлголцож, болгох талаас нь гарц
хайж яагаад ярилцаж болсонгүй вэ. Эсвэл гэмт хүн гэлбэлзэнэ гэгчээр өөрс­дий­гөө
буруу зүйл хийж байгааг хүлээн зөвшөөрөөд хэлэх үг олдохгүй байна уу.

Угтаа бол Нийслэлийн өмчийн харилцааны
газраас ТҮЦ-үүдийг буулгах саналаа Э.Бат-Үүл даргад өгсөн бо­лол­той юм. Яг нэг
жилийн өмнө ТҮЦ ажиллуулдаг иргэ­дийг хүлээж авахдаа найрсаг үг хэлж байсан хотын
дарга харин энэ удаа ТҮЦ буул­гахыг зөвшөөрсөн гарын үсэг зуржээ.  

Төрд тэр иргэд ямар гай тарив. Хэнд
ч гай тарихгүй хэдэн төгрөг олоод ар гэрээ тэжээгээд явж байгаа. Нийс­лэлд 500 орчим
ТҮЦ ажил­ладаг гэхэд нэг айлд таван хүнтэйгээр тооцоод хэдэн айлын, хэдэн иргэнийхээ  амьжиргааны эх үүсвэрээс салгаж байгаагаа мэддэг
бо­лов уу. Иргэнээ боддоггүй төр гэж байдаг юм байна. Тэднийг ТҮЦ-нээс салгах түмэн
янзын тайлбар, хууль журам байдаг хэрнээ ТҮЦ-тэйгээ үлдэх ямар ч хууль журам байдаггүй
аж. Хэрэв төр иргэнийхээ өмчид дураар халдаж, хотоо гоё болгох гэж байгаа бол  том эндүүрэл. 
Ядуу иргэнтэй байснаас хот муухайгаараа байг. Үгүй бол төр иргэдэд олох ёстой
орлогыг нь тооцон нөхөн олговор олгох ёстой.

Төр иргэддээ хэрхэн хан­даж, хүний
хувийн өмчийг хайр найргүй эвдэж сүйтгэж байгааг уншигч та бүхэн ч мэдээллийн хэрэгслээр
олон­­таа харсан байх.

Иргэд стандарт гаргаад өгвөл хотын
өнгө үзэмжинд таарсан ТҮЦ-ийг байгуулъя гэж хэлээд ч харамсалтай нь тэдний саналыг
хүлээж авах газар олдсонгүй. Анхнаасаа зөвшөөрөл өгөөгүй бол яая гэхэв. Хамгийн
инээдтэй нь үйл ажиллагаа эрхлэх зөв­шөө­рөл олгочихсон хэрнээ одоо гэнэт болиулах
нь шу­дарга уу, зүйд нийцэх үү.

Зарим байгууллага нь ний­тийн тээврийн
зогсоолд  үйл­чил­гээний цэг байх ёсгүй гэсэн
атлаа заримд нь зөв­шөөрөл олгосон байгаа юм. Мөн  ТҮЦ-ийг нь нурааж зөөх­дөө эздээс нь үйлчилгээ
үзүүлс­ний хөлс нэхэж авсан байна. Хүний өмчийг эвдэж сүйтгэн, нурааж буулгасны­хаа
төлөө хураамж авдаг нь ямар учиртай юм. Энэ талаар асуухаар гомдлоо шүүхэд гаргаж
болно гэх. Иргэдээ дэндүү басамжилж дором­жилж гэж үүнийг л хэлэх байх.

Заасан хугацаанд нь ТҮЦ-ээ буулгасангүй
гэж өмчийг нь  журмын ха­шаанд аваачаад  буулгадаг гэнэ. Хамгийн ха­чирхалтай нь үүнийхээ
ха­жуугаар хотын даргын гарын үсэгтэй стан­дартын 200 ТҮЦ оруулж ирнэ гээд явж байгаа
нэг компани гараад ирчихсэн  нь анхаа­рал
татна.  Автобус­ны буу­далд ТҮЦ ажиллуу­лахгүй
хэрнээ тэр компанийг  нэг бүрийг нь 25 саяын
үнэтэй ТҮЦ оруулж ирэхийг зөв­шөөр­сөн  байгаа
юм. Энэ нь хоорондоо огт авцалдахгүй юм. ТҮЦ байлгахгүй гээд жур­мын хашаанд хийх
хэрнээ дараагийнхыг нь оруулж ирэх зөвшөөрөл өгсөн гэх.

Үндсэн хуулинд хүний өмчлөх эрхийг
хязгаарлах дээрээ тулбал хуулиар хяз­гаар­лах тухай заачихсан.  Гэсэн ч тэр хууль нь байдаггүй. Тиймээс Үндсэн
хуулийн энэ заалт одоогийн тохиолдолд зөрчигдөөд яваад байгаа юм. Нэг ёсондоо төр
хүний эр­хэнд ямар ч зохицуулалт­гүйгээр халдаад байгаа та­лаар манай хэлэлцүүлэгт
оролцсон хуульч хэлж бай­сан. ТҮЦ-ийн эзэд одоо бо­лоод байгаа  үйл ажиллагаа­наас болж үймж сандран зохих байгууллагуудаар
гут­лын улаа элэгдтэл явжээ. Гэтэл аль хэдийнээ зөвшөөр­лийг нь өөр хүний нэр дээр
болгочихсон байж. Харин албаны эх сурвалж болохоор үүнийг үгүйсгээд байдаг. Ир­гэд
болохоор өөрийнхөө нү­дээр харсан гээд байдаг. Олноор нь Хятадаас ТҮЦ оруулж ирж
байгаа КИГ ком­панийн талаар албаны хү­мүүсээс асуухаар  хэн ч ха­риулж мэдэхгүй.

Э.Бат-Үүл даргын буурал толгойд иргэдээ
гэсэн чин сэтгэл байгаа гэж бодсон юм.  Эрх
бариагүй үедээ  иргэнээ өмчтэй болгохыг  дэмжиж явсан санагдана. Гэтэл одоо өөрчлөгдөж.

Та бүхэнд энэ ТҮЦ-ийн эздийн хохирч байгаа нь  жижигхэн асуудал бол ард түмэн чинь бас жижигхэн
санагддаг уу гэж асуумаар байна.  Төрд очихдоо
ард түмэн гэж цээжээ дэлдэн сон­гуулийн үеэр иргэдийнхээ төлөө бүхнийг хийнэ гээд
байсан. Хийж байгаа ажил нь харин иргэдээ хохироож буй. Иргэд та бүхний  амлалтуу­дыг 
мартаагүй. Сонгуульт хугацаа чинь дуусахад ам асуугаад зогсож байна. Амь­жир­гааныхаа
эх үүсвэрээс салж байгаа иргэд яах вэ. Тэдний амьдрал доройтвол  хотын удирдлага буруутай.  Албан тушаалтан, улс­төрч­дийн хэлэх дуртай үг
ард тү­мэн.  Тэр  ард түмний чинь нэг хэсэг ТҮЦ эзэмшигчид шүү.
Тэдний хохирлыг хэн ба­раг­дуулж, тэдний амьд­ралыг хэн цааш авч явах вэ. Жижигхэн
гэж тоомжиргүй хаяж буй энэ асуудал томоос том хэрэг мандааж магадгүй шүү.

Байсхийгээд л түргэн үйл­чи­л­гээний
цэг буюу ТҮЦ-үүдийг хураана, буулгана гэдэг. 
Бараг л бүх Засгийн үед  ТҮЦ-үүдийн
эздийг айлган сандаргаж,  ар гэрээ тэжээдэг
амьжиргааны эх үүсвэрийг нь байхгүй болгох гээд зүтгэ­чих­дэг.  Олон айлын амьдралтай холбоотой энэ асуудалд  төр үргэлж дээрэнгүй, дураараа хандаж ирлээ. Дээрэлхэхэд
амар байдаг биз. Буулгахад ч амар байдаг бололтой. Иргэнээ боддоггүй төр байж болох
уу. Харин эсрэгээрээ томоохон компаниуд хууль зөрчвөл эс мэдэгч царайлаад өнгөрөх
нь элбэг. За тэгээд бөөсөнд хутга гэгчээр яасан ч олон байгууллага  ТҮЦ-т хяналт 
тавьдаг юм.  Нийслэ­лийн Засаг даргын
1997 оны А150 тоот захирамжаар хо­тын Ерөнхий архитекторын батлагдсан зураг төслийн
дагуу нийтийн тээврийн зог­соол дахь  түргэн
үйлчил­гээ­ний цэгүүд бий болж байсан. 2004 оноос Нийслэлийн ний­тийн тээврийн газарт
харь­яа­лаг­дах болов.  Тухайн газар үйлдвэр
үйлчилгээний гэрээ, газрын гэрээг нь хийдэг бол­лоо.  

Түүнээс хойш 2008 онд Нийтийн тээврийн
газар  MNS5879-2008 гэсэн стан­дар­­тын дагуу
үйл ажиллагаа явуулахыг  шаардахдаа хуу­чин
1997 онд байгуулагдсан ТҮЦ-үүдийг зөвшөөрөлгүй гэж үзээд шинээр зөвшөөрөл олгосон.
Хотын төвийг нэгдү­гээр зэрэглэл гээд  гол
уулз­ва­руудыг чөлөөлж, тэнд бай­сан  ТҮЦ-үүдийг
буулгажээ. Тэгээд шинэ стандартын дагуу пепси гэсэн бичиг, зураг бүхий  алаг ТҮЦ-үүдийг байр­шуулж байж. Ингэж явж бай­гаад
2010 онд хотын ерөнхий менежерийн тушаал гарч Нийслэлийн захирагчийн ажлын алба,
Нийтийн тээв­рийн газар, Худалдаа хөгж­лийн банк хамтран ажиллах гэрээг үндэслэн
100 байрш­лын зогсоолыг чөлөөл гэсэн байна. Энэ тушаал гарснаар  мэдэгдэх хуудас өгөөд хөөж тууж эхлэв. ТҮЦ ажиллуулдаг
хүмүүс ч  хэрэндээ л хөөцөл­дөж, тэмцсэн байдаг.
2008 оны стандартаар бол үйл­чил­гээний цэгтэй байна гэсэн  бол 2010 оны тушаал нь үйл­чил­гээний цэггүй стандарт
болсон. Тэр үедээ бас л хөөж туугаад үйлчилгээний цэггүй байна гэж  ад үзэв. 
Ингээд баахан хэл ам гарч,  бичиг цаас
барьсан хүмүүс  үймэл­дээд эхэлмэгц тэгэсгээд    ТҮЦ буулгах ажиллагаа нам бо­лов. Одоо хотоос
барьж бай­гаа бодлогоор бол  2020 он хүртэл
үйлчилгээний цэгтэй байхыг зөвшөөрөөд байгаа мэт. Ямартай ч үйлтэй хүмүүс санаа
амрах болоогүй байж.

2012 онд Э.Бат-Үүл  дарга ажлаа аваад тушаал гарга­сан. Нийслэлийн
авто замын ачааллыг бууруулах зорил­гоор нийтийн тээврийн зогсоол дээрх үйлчилгээний
цэгүү­дийг нүүлгэн шилжүүлэх ту­хай уг тушаалын гуравду­гаарт тусгажээ.   Үүнийг ёсоор болгохыг Дүүргүүдийн засаг дарга
нарт үүрэг болгосон байна. Энэ үед бас л ТҮЦ-ийнхэн эсэргүүцэж эхлэхэд хотын дарга  өөрөө санаач­лаад 2012 оны 10 дугаар сарын нэгний
өдөр түргэн үйлчилгээний цэг ажиллуул­даг иргэдийг хүлээн авч уулз­жээ. Тэрээр
“Энэ үйлчилгээ чинь иргэдэд хамгийн ойр үйлчилгээ байна, миний ту­шаал алдаатай
гарч, зал­руу­лах хэрэгтэй байна” гэж. Энэ уулзалтанд  Нийтийн тээв­рийн газрын орлогч дарга байсан.
Түүнд Э.Бат-Үүл  баа­тар “Стандартыг нь шинэ­чилж
гарга” гэж үүрэг өгчээ. Энэ стандарт гаргаад ирэ­хээр өөрсдийн хөрөнгөөр нийтийн
тээврийн зогсоо­луу­дад ТҮЦ-ээ ажиллуулж  
бол­но гэж иргэдэд хэлсэн байгаа юм.  
ТҮЦ ажиллуулдаг хүмүүс бөөн баяр болцгоож “Ёстой нэг зөв хүнээ сонгож” гэж
ам уралдан магтаад сэтгэл амар­сан байгаа юм. Гэтэл нөгөө шинэ стандарт нь ч гарсангүй.
Нийтийн тээврийн газрын хуучин удирдлагууд ч солиг­дов. ТҮЦ-ийнхэн энэ талаар дахин
хотын даргад хандаж, ямар стандарт мөрдөхөө асуу­сан боловч тодорхой хариу авч чадаагүй
байна.

2013 онд  хотын ерөнхий менежерийн шинэ  тушаал гарлаа. Тушаалд зөвшөөрөл­гүй 200 байршлыг
чөлөөлөх тухай тусгажээ.  ТҮЦ ажил­луул­даг
хүмүүс дахиад л хо­тын даргад бичиг цаас илгээж. Нэмэр болсонгүй.  Үүнтэй уялдсан мэт   2020 он хүртэл Нийслэлийг хөгжүүлэх ерөнхий төлөвлөгөөний
дагуу хэрэгжүүлж  байгаа “Киоск төсөл”-ийн
тендерт шалгарсан гэх КИГ гэх ком­па­ни гарч иржээ. Нэг бүр нь 25 саяын үнэтэй сүрхий
гоё тайл­бартай стандартад нийц­сэн гэх 200 ТҮЦ захиалгаар нийлүүлнэ гэжээ. Байрлал
сайтай газарт байрлах  ТҮЦ-ийн эздэд “Танайх
захиалах­гүй бол өөр хүн энд ТҮЦ ажил­луулна” гэсэн байгаа юм.  Ингээд 
байтал “Хашаа” арга хэмжээний хүрээнд баахан ТҮЦ-ийг байсан газраас нь хүч
хэрэглэн хөөж эхлэв. Нэг эмэгтэй өөр лүүгээ бензин асгаж эсэргүүцээд нэмэр болол­гүй
хүчээр ТҮЦ-ийг нь буулгасан зураг ч хэвлэлүү­дээр гарсан. Чингэлтэй дүү­рэгт л гэхэд
19 ТҮЦ-ийг хүчээр буулгаад байгаа юм. Байр­ла­лаасаа шалтгаалаад ТҮЦ-ээс олох орлого
янз бүр байдаг юм байна. Үнэндээ иргэд албан ёсны зөвшөөрөл шинэ­чилж авах гэхээр
дүүр­гээс нь өгдөггүй юм байна. Баянзүрх дүүрэг л зөвшөөрөл олгосон гэх юм билээ.
За ямартай ч байнга айлган сүр­дүүлж, амар амгалан амьд­ралыг нь эвдэж байдаг энэ
ажиллагаа байсхийгээд л болдог.

Хувийн өмчийг хураадаг үе өнгөрсөн
шүү дээ.  Өнөө­гийн нийгэмд хамгаалах ёс­той,
хураавал тусдаа хууль гаргаж хураах ёстой байдаг. Хууль гаргаж хураахдаа тул­вал
нөхөн төлбөр төлдөг. Үндсэн хуульд энэ тухай тодор­хой заачихсан. Энэ тохиолдолд
ТҮЦ хураана гэсэн хууль гараагүй байгаа. Тиймээс иргэд хуулийн дагуу хөрөнгөө нэхэмжлэх
эрхтэй.  Өдөрт нэг сая төгрөгийн орло­готой
гэж бодвол жилд 360 сая,  багаар бодоход
20 жилд үүнийг үржүүлээд нөхөн олговроо олгочих.  Төр иргэ­ний­хээ амьдралыг өөд нь татахаас биш
болоод бол­гоод байгаа амьдралыг нь болохгүй болгож болох уу.

Мэдээж нийслэлийнхэн хотын өнгө үзэмжинд
анхаарч байгаа. Үүнд иргэд талархал­тай байна. Гэхдээ нэг зүйл асууя. Хот гоё байх
нь хэрэг­тэй юу, иргэдийн амьдрал сайхан байх нь хэрэгтэй юу.  Гоё хотод өлсгөлөн ядуу иргэд олшрох сайхан хэрэг
биш.  Хотоо гоё сайхан болгох гэж нэлээд олон
иргэнийхээ амьдралыг зөнд нь хаях гэж байгаа бол нуухыг нь авах гээд нүдийг нь сохолно
гээч болно.

Одоогийн эрх баригчид сөрөг хүчин
байхдаа ТҮЦ хураахыг  эсэргүүцдэг бай­сан.
Ард түмэн өмчтэй, хөрөн­гөтэй байхын төлөө тэмцэж, үгээ хэлдэг байлаа. Энэ нь эрх
барьснаас хойш өөрчлөг­дөө­гүй байлгүй дээ. Үүл баатар Нийслэлийг удирдаж  байна. Хийж бүтээж байгаа сайн сайхан бүхнийг
тань дэмжи­нэ. Гэхдээ та бүхний хэлээд байсан “Иргэдийн оролцоо­той төрийн бодлого
шийдвэр” гээч нь хаачив аа. Иргэд стандартаа гаргаад өгвөл өөрсдийн мөнгөөр нэг
ижил ТҮЦ-тэй болохыг зөвшөөрө­хөө удаа дараа мэдэгдээд байгаа шүү дээ. Ер нь өөр
улсад янз бүрийн жишиг бай­даг юм билээ. Судалж үзэхэд гэмгүй болов уу. Нэг супер­мар­кетын
эзнийг  баяжуулах уу, нэг хэсэг түргэн үйлчил­гээ­ний
цэгийг дэмжиж, иргэдээ ажилтай, орлоготой болгох уу гэсэн шийдлээр Япон улс ийм
асуудалд хандсан байна лээ.

Харин манайд болоод байгаа энэ үйл
явц хуучин хууль дүрмийн гажуудлаа эргэн харахыг сануулж бай­на. Гэхдээ л нийслэлийн
удирд­лага, Газрын алба, Нийтийн тээврийн газар, Мэр­гэжлийн хяналтын газар зэрэг  хариуцсан байгууллага нь Иргэдийн талд үүнийгээ
шийдэх биз ээ. Мөн дүрэм, журам, хууль гаргахдаа уял­даа холбоотой гаргаж байх­гүй
бол алийн болгон  хоо­рон­доо зөрүүтэй шийдвэ­рүүдээс
болж иргэд хохирч байх ёстой билээ.

Н.Энхбаярыг хаан шиг явах үед  мөн ч олон далд­ганагч, дагалдагч байсан даа.
Тэрээр өөрөө ч олон хүнийг их улс төр рүү татаж авчирч байлаа. Харин одоо тэд бүгд
нүүр буруулжээ. Цагтаа тэд гэрийнх нь үүдэнд, ажлынх нь өрөөний үүдэнд “Даргаа,  даргаа” гэлцээд  гэрийнх нь шалыг угаагаад өгөхөд бэлэн зогсдог
байсан шүү дээ. Сайн явахад садан мундахгүй гэж үг бий. Н.Энхбаярын хамаатан гэж
хэлүүлэхдээ тултлаа дагаж давхидаг тэр хүмүүс харин хаачив. Одоо бол түүнийг таньдаггүй
юм шиг нуруугаа харуулаад арилж орхисон. 
Нэр холбогдох вий гэж үхтлээ айцгаана. Өнөөдрийн МАН-д түүний улс төр рүү
хөтөлсөн олон хүн бий. Түүний хүчээр сайн сайхан яваа нь олон. Маш олон залуусыг  дэмжиж байсан. Гэвч тоотой хэдэн хүн л шоронд
ороход нь эргэж очсон юм билээ. Ө.Энхтүв­шин, Ж.Сүхбаатар хоёрыг эргэж очиход нь
тэрээр “Та хоёр хүнээрээ байгаа юм байна” 
гэж хэлсэн гэдэг. Хүн л болсон хойно дотроо хүлээж, харж л суусан байх. Хамтран
зүтгэж явсан хуучин андуудаасаа эргээд ирэх болов уу гэж хүлээж суух үед нь тэд
очсон нь тэр.  Гэхдээ жаргалтай үеийнх нь
нөхөд одоо ч  нүүр буруулсан хэвээ­рээ явна.

Ерөнхийлөгчийн суудлаа­саа буугаад
хожим нь МАХН гэсэн МАН-ын голоод хаясан нэрийг авсныхаа дараа Н.Энхбаяр гэдэг хүн
улс төрд дахин гарч ирсэн. Тэгэхдээ өөрийн тойрон хүрээлэгчдийг бага ч болов цуглуулж
чадсан. Тухайлбал,  Хууль зүйн  дэд сайд Э.Эрдэнэжамьян,  УИХ-ын гишүүн З.Баянсэлэнгэ, О.Баасанхүү, Эрүүл
мэндийн сайд Н.Удвал,  Шадар сайд Д.Тэрбишдагва,
Сангийн сайд Ч.Улаан,  Байгаль орчны дэд сайд
Б.Тулга гэсэн эрээ­вэр хураавар хэдэн  нөхөд.   Тэдний ихэнх нь Н.Энхбая­рын хүчирхэг үед гудамжинд
лааз өшиглөөд л явж байсан.  Зарим нь намдаа
гомдоод Н.Энхбаярыг дагахаас өөр гарцгүй болсон биз. Нөгөө хэсэг нь хэний ч мэдэхгүй
нөхдүүд. Хаанаас яаж цуг­луулсан юм, хэн мэдэхэв. Гэнэт л баахан нөхөд гараад ирсэн.
Гэхдээ хаан шиг үед нь биш, ядарч зүдэрч хэн ч биш байх үед нь тэд хамт байсан.
Тэднийг олон сул талтай гэж шүүмжлэх хүн олон. Нэг зүйлд тууштай, нэг хүнд үнэнч,
хувиршгүй байгааг нь харин сайшаамаар байна. Тэд хэн байх нь хамаагүй, хүн байгаа
нь чухал байна. 

Хөлийг нь гозолзуулаад аваад явахад
зарим нь уйлаад л, зарим нь диван­тайгаа хөмрүүлээд л бөөн юм болж байлаа. Бүр өгч
явуу­лахгүй гээд зодолдож байсан.  Н.Энхбаярын
төлөө өлсгөлөн зарлаад сууж байлаа. Зовж явахад нөхрийн чанар таниг­дана гэдэг дээ.
Н.Энхбаярыг ингэж доройтох үед үнэнч үлдсэн дээрх хэдэн нөхөд Ардын намыг унаж байх
энэ цаг үед албан тушаал хашаад явж байна. Үнэнч байсных нь шагнал тэр болов уу.  Хорвоо өөрөө энэ бүхнийг дэнсэлдэг.  Бурхан шиг ява­хад нь нөхөр­лө­чихөөд буг болсон
ч үнэнч байж л тэр жинхэнэ нөхөрлөл байна. Түүнээс сайн явахад нь нөхөрлөөд муу
явахад нь нүүр буруулахыг нөхөрлөл гэхгүй л дээ.  Насан туршдаа биесээ дэмжээд явдаг тийм нэгэн
нөхөрлөлүүд байдаг. Ямар ч үед үнэнч тийм нөхөрлөл өнө удаан оршдог.

Тэгвэл Н.Энхбаярыг дагасан хэдэн нөхөд
түүнийг ийм сул дорой болчихсон үед хамгаалж, өмгөөлж, хашгирч, өлсөхгүй байж болох
л бай­сан.   Тэгэхгүй байж болох л байсан.
Тэртэй тэргүй шоронд орж байгаа хүнийг өмгөөлөөд өмөөрч хаш­гираад яах юм. Тэгсэнгүй
гэж Н.Энхбаяраас өөр хэн ч хэлэхгүй байсан. Б.Тулга гэж туслах залуу цүнхийг нь
барьж гүйгээд даргаасаа болоод баригдаж, хоригдож үзлээ. Гэвч нүүр буруулаагүй.
Одоо тэрээр Байгаль орчны дэд сайд болчихоод данал­заж байгаа. Э.Эрдэнэжамьян байна.
Хууль зүйн дэд сайд энэ залуу итгэл үнэмшлээрээ Интерполд захидал бичжээ. “Н.Энхбаярын  дүү Н.Энхтуяа болон Б.Хуяг нарыг  хамт эрэн сурвалжлахыг зогсоож өгнө үү”  гэсэн агуулгатай захидал бичсэнээсээ болоод шүүхийн
хаалга татаад явж байгаа.  Сайдаасаа хүртэл
нуугаад захидал бичсэн нь сарын дараа мэдэгдээд сүйд болсон л доо. Бүгд л түүнийг
хүн алчихсан юм шиг адалсан, муулсан.    

Үеийнх нь залуус хаашаа л бол хаашаа
урваж байхад тэд үнэнчээрээ үлдсэн. Залуу насандаа ийм итгэл үнэм­шилтэй, зоригтой
байна гэдэг муу чанар биш. Бас энэ залуугийн үйлдлээс хүн  чанар мэдрэгдээд байна.  Дагаж явсан хүн нь ажил албагүй болох үед дахиад
нэг даргыг дагаад л намирчихдаг.  Бүх зүйл
хувьсан өөрчлөгдөж байдаг. Нэг өдөр хүчирхэг байсан нэгэн дараа нь сул дорой болох
өдөр бий. Э.Эрдэнэжамьянгийн хувьд Н.Энхбаярыг өмгөөлж захи­дал бичлээ гэдгээсээ
илүүтэй монгол хүн монгол хүнээ өмөөрөөд гадаадын бай­гууллагад захидал бичсэн нь
анхаарал татаж байгаа юм. Нэг дэд сайд байтугай иргэ­нээ өмөөрч ингэдэг билүү.
“Тэгж болохгүй, асуудал үүснэ” гэж мэдэж байсан л байж таараа. Гэхдээ үнэнч чанар,
Н.Энхбаярыг өмгөө­лөх сэтгэл нь дийлээд ийм үйлдэл хийсэн байх. Өөрий­гөө бодсон
бол магадгүй ийм үйлдэл хийхгүй байсан биз.

Өнөөгийн залуус боловс­ролтой болж.  Зүс царай, хувцас энэ тэрдээ анхаардаг ч болж.   Нэг л муухай чанар байдаг. Үнэнч зан чанар л
дутдаг. Харин дээрх залууст тэр чанар үлдэж. 
Тиймээс  энэ Э.Эрдэнэжамьянг  сай­наар хэлмээр санагдав. Тэр Н.Энхбаярт үнэнч,
түүний төлөө албан тушаалыг эс хайхарч, бичиж. 
Тэр нь ганц Н.Энхбаярт ч тус болоод зогсоогүй өөр олон хүнд тусаа өгсөн болов
уу. Интер­пол руу ингээд биччих хүн тэр бүр олон билүү. Тиймээс Э.Эрдэнэжамьян ч  хүнээрээ байгаа юм байна шүү гэж бодогдлоо.  Шүүхдээд 
байх яг энэ үед нь гэнэт өмгөөлж хамгаалж бичлээ гэж зарим хүн гайхах биз.
Гол утга нь үнэнч байдал, нөхөрлөлийн тухай өгүүлэх гээд л Э.Эрдэнэ­жамьянг жишээ
татсан хэрэг.

Н.Энхбаярын энэ хүнд хэцүү үе эргэн
тойронд нь байгаа хүмүүсийн хэн хэн бэ гэдгийг ялгаад салгаад,  өглөө. Энэ нь ч сайн биз. Цагтаа тусалж явсан
хүмүүс нь бүгд хаяад зугтаасан тухай дээр хэлсэн. Тэдэн шиг хүмүүсээс хол байх хэрэгтэй
юм байна гэдэг сургамж бас бидэнд үлдлээ.

Ардын нам аравдугаар сарын 27-нд намын
XXVII их хурлаа хийх гэж байна. Энэ удаа намын дүрмийн өөрч­лөлт, бүтцийн өөрчлөлт,
намын даргаа солихоос эх­лээд чамгүй олон асуудал хэлэлцэнэ.  Хурал ч нэлээд хэд хоног  үргэлжлэх нь дам­жиг­гүй. МАН хэмээх томоохон
институцийн хувьд дарга,  удирдлага нь хэн
байх, намын ерөнхий нарийн бич­гийн дарга хэн болох, Удир­дах зөвлөлийн гишүүд хэн
байх нь анхаарал татаж бай­гаа. Тиймээс энэ талаархи мэдээллийг уншигчдадаа хүргэе.

Намын их хуралд бэлтгэх комиссын дарга
М.Энхболд өнгөрөгч Бага хурлаар ирэх сард 
болох Их хурлаа 720 гаруй төлөөлөгчтэйгөөр  хурал­­дуулахаар санал оруул­сан боловч дэмжлэг
аваагүй бөгөөд 1134 төлөө­лөгч­тэй хуралдахаар олон­хийн санал авсан билээ. Энэ
нь үүр болгоноос нэг төлөө­лөл Их хуралд төлөөлөгчөөр сонгогдоно гэсэн үг.

Төлөөлөгчийн тоог ийнхүү нэмсэн нь
элдэв хор найруул­гаас зайлсхийх, хайрцаглаг­да­хаас сэргийлэх, шинэчлэл ярих үед
илүү олон хүн байл­гах сонирхлоос үүдэлтэй байх. 

 Намын Их хурлаар хэн сонгогдож МАН-ыг удирдах эрх
авах вэ. М.Энхболд, Н.Энх­болд, Д.Лүндээжанцан, Ц.Нямдорж, С.Баяр гээд л хувилбарууд
яригдаж байна. Мөн цоо шинэ хүн заалнаас дэвшүүлэхийг  үгүйсгэхгүй.

Хамгийн боломжит хувил­бар нь М.Энхболдыг
гэж намын нөхөд нь ярилцаж байна. Тэрээр энэ намыг удирдаж байсан туршлагатай хүн.  Мөн С.Баяр, Ө.Энхтүв­шин, У.Хүрэлсүх нартай тохи­роо­гоо
нэгэнт хийж,  нөгөө­дүүл нь түүнийг дэмжихээр
гар өргөчихсөн гэсэн мэдээ­лэл байна. У.Хүрэлсүх хэдий­гээр намын дотоод асуудалд
төдийлөн оролцохгүй байгаа ч гадаадаас ирэхдээ бүлэг­лэ­лүү­дийн удирдлагуудтай
бүгд­тэй нь уулзаад явсан гэнэ. Өөрийн хүмүүстээ тэрээр хэн нэгнийг дэмжих даалгавар
өгөөгүй гэх мэдээлэл бас бий.  Харин эргэлзээтэй
байгаа нь С.Батболдын фракц. Тэд М.Энх­болдыг намын даргад өрсөлдвөл хариуд нь
“Намын ерөнхий нарийн бичгийн даргаар  манай
хүнийг болго” гэсэн шаардлага тавиад бай­гаа. Тэдний зүгээс М.Энхбол­дод Д.Цогтбаатарыг
санал болгосон. С.Батболдын буюу  Орост сургууль
төгсөгчдийн энэ бүлэг хотынхныг бодвол доороо хөлгүй. С.Баярын хувьд  ганцаарчилсан тоглолт хийхгүйн тулд С.Батболдтой
санаа оноогоо хуваалцана. С.Баяр өөрийгөө дэвшиж магадгүй гэсэн мессэжийг хаяулчихаад
цагаа тулахаар  С.Батболдын хүмүүсээс санал
болгож  ч мэдэх талтай. Учир нь тэд хэнээс
ч илүү ойлголцдог. Хэрэв М.Энхбол­дыг намын дарга болгоно гэж үнэхээр гар өргөчихсөн
бол ерөнхий нарийн бичгийн дар­га, Удирдах зөвлөлийн бүрэл­­дэхүүн дээр нарийн тохироо
хийнэ.

Тиймээс С.Батболд өөрийн санал болгосон
хүнийг М.Энхболд хүлээж авахгүй бол өөр арга хэрэглэ­хээр  бэлтгэл ажилдаа орсон байна.  Тэрээр 
төлөөлөл болох хүмүүсээ орон нутгийн намын үүрүүдээр явуулж, талдаа элсүүлэх  тухай  яриа
өрнүүлж яваа. М.Энхболдын удирдаж буй хотын фракцын хувьд өнөөдөр нам дотроо хамгийн
том нь. Хотын 150 үүрээс тус бүр хоёр төлөөлөгч Их хуралд орж ирнэ гэж үзвэл нийт
300 төлөөлөгч халаа­санд нь бэлэн байгаа гэсэн үг. Мөн бусад фракцуудын төлөөл­­лийг  ч өөртөө татчих­на гэсэн төлөвлөгөөтэй бай­гаа.
Үүнийгээ бодолцон анх­наа­саа 720 төлөөлөгчийг хотын фракцаас санал болго­сон байх.
Эсрэгээр нь үүнийг анзаарсан өөр бүлэглэлүүд төлөөлөгчийн тоог нэмэх санал оруулсан
биз. 

М.Энхболд намын дарга боллоо гэхэд
багаа яаж бүр­дүү­лэх нь сонин. Удирдах зөвлөл, нарийн бичгийн дар­га нарыг шинэ
хүмүүсээр бүрдүүлэх болов уу. Тухайл­бал Удирдах зөвлөлийн бүрэл­­дэхүүнд Ж.Сүхбаатар,
С.Бямбацогт, Ж.Энхбаяр,  Д.Цогт­баатар нарын
нэр цэвэр залуус багтах магадлал өндөр. Угаас тэднийг багтаа оруулснаар гадна талаасаа
ч энэ нь зөв харагдах буй за. М.Энхболд хэдийгээр занга­ра­гийн хувьд том, намдаа
хүлээн зөвшөөрөгдсөн нэгэн ч түүнийг намын дарга бол­лоо гэхэд МАН шинэчлэгдсэн
мэт харагдахгүй гэж ярих хүмүүс бас байна. Гэхдээ түүнийг өнөөдрийн  МАН-ын томоохон лидерийн нэг гэдэг­тэй хэн ч маргахгүй
биз.

Н.Энхболдын хувьд нам­даа хүлээн зөвшөөрөгдсөн,
дайсан багатай, чадварлаг зохион байгуулагч хэдий ч   хувь хүний хувьд маш зөөлөн хүн. Тиймдээ ч Их
хурлын төлөөлөгчдийг хайрцаглаж өөрийнхөө төлөө санал өгүү­лэх гэж хор найруулаад
явах нь юу л бол.  Түүнийг намын даргад санал
болгох хамгийн магадлалтай хүн бол С.Баяр. 

Ц.Нямдорж  харин хүчир­хэг гэж хүлээн зөвшөөрөгдөх хүн ч
түүнд дургүй хүн олон. Учир нь түүний хатуу чанга үг тэр бүр хүмүүст таалагдаад
байдаггүй. Д.Лүндээжанцан ч  яригдаж буй хүмүүсийн
дунд нэр нь явж байгаа ч энэ удаа төдийлөн дэмжлэг авахгүй болов уу. Намын даргад
нэр яригдсан дээрх хүмүүсээс гадна заалнаас зохион бай­гуу­лалттайгаар нэр дэвшүү­лэх
магадлал бас яригдаж байна. Нэг үгээр хэлбэл хуй­вал­дааны бус замаар төлөө­лөгчөө
сонговол заалнаас огтоос төсөөлөөгүй хувилбар гараад ирэх магадлалтай гэж таамаглаж
буй. Энэ нь явцгүй ч гол өрсөлдөгчийн санал хуваах хортой.    Энэ хурлаар МАН шинэчлэгдэх ёстой гэж ярих хүн
олон боловч эрс шинэчлэл хийнэ гэдэг угаас худлаа. Тэгээд ч хуучны лиде­рүүдээс
нь илүү гарах шинэ сонголт өнөөдөр энэ намд алга. Намын ерөнхий нарийн бичгийн даргад
Д.Цогтбаатар, Ж.Сүхбаатар нар яригдаж байна.   
Д.Цогт­баа­тарын хувьд үе, үеийн намын даргыг Ерөнхий сайд болоход нь зөвлөхөөр
ажил­лаж, сайд, төрийн албанд чамгүй олон жил ажилласан. Н.Багабандийг Ерөнхийлөгч  болоход гадаад бодлогын зөвлөхөөр нь ажиллаж бай­сан
бөгөөд  сайн дипломатч.  Гэвч  намын
ажил сайн  хийх эсэх нь эргэлзээтэй. Намын
дотоод ажил, гал тогтоотой төдий­лөн зууралдаад бай­гаа­гүй.  Ямартай ч С.Батболд түүнийг ерөнхий нарийн бич­гийн
даргад санал болгоход  М.Энхболд хариуд нь
хэрхэн хүлээж авсан нь тодорхойгүй. Өнөөдөр энэ намд гарч ирж байгаа дараа үеийнхний
том төлөөлөл  Д.Цогтбаатар яалт ч үгүй мөн
боловч намын ерөнхий нарийн бичгийн дар­гын суудалд суух эсэх нь тодорхой бус. Хэн
ч намын дарга боллоо   гэсэн   түүнийг Удирдах зөвлөл болон на­мын удирдлагын
бүрэл­дэ­хүүнд оруулах магадлал тун өндөр. Ж.Сүхбаатарын хувьд аль нэг фракцад албан
ёсоор харьяалагддаггүй, хэн нэгний хүн гэж яригдаж байсангүй. Ямартай  ч намын ахмад үе, залуу үеийнхэн хүлээн зөв­шөөр­дөг
нэгэн.  УИХ-ын гишүүн байхдаа санаачилж батлуулсан
хуулиуд нь ч хий багатай сайн болсон байдаг. Нэг талаас нэр цэвэр нөхдийн нэг. Одоо
намын их хурлын дүрмийн шинэчлэлийн аж­лын хэсгийг ахалж байгаа юм билээ.  Одоогоор намын нарийн бичгийн даргын ал­быг хашиж
байгаа тэрээр намын дотоод ажлыг удир­дан зохион байгуулах тал дээр туршлагатай
хүн.  Гэхдээ намын дарга хэн болох, Удир­­дах
зөвлөлд хэн багтах зэргээс шалтгаалж ерөнхий нарийн бичгийн даргаар хэн тодрох нь
тодорхой болно. Удирдах зөвлөлд өөрийн хүнээ аль олон оруулах нь бүлэглэлүүдийн
хувьд  чухал.    Хүлээн зөвшөөрөгдсөн томоо­­хон бүлэглэлүүдээс
гадна, төдийлөн олонд мэдэг­дээд байдаггүй жижигхэн бүлэглэлүүд МАН-д бий. Тэд­нийг
өөртөө татах нь томоо­хон бүлэглэлүүдийн 
тоглоо­мын дүрмийн нэг хэсэг бо­лоод байгаа. 

Намын нарийн бичгийн дарга нар бол МАН-д дэндүү олон бий. Үүний
тоог энэ хурлаар мөн цөөлөх аж. Одоо­гоор МАН-ын Их хурлыг угтан иймэрхүү л найруулга
явж байна. Цаг тултал зарим нэг нь өөрчлөгдөх байх. Зарим нь ярьсан хэлснээсээ буцах,
юм амласанд нь найр тавих гээд их зүйл өрнөнө. Одоогоор МАН  дотооддоо иймэрхүү л ая зантай, өрсөл­дөөн, хор
найруулга ихтэй байна. Ирэх нэг сарын хуга­цаанд ч энэ байдал улам даамжирна.

Үндсэн хуулийн 16.3-т хөдлөх, үл хөдлөх хөрөнгө
шударгаар олж авах, эзэм­ших, өмчлөх өв залгамж­луу­лах эрхтэй. Хувийн өмчийг хууль
бусаар хураах, дайч­лан авахыг хориглоно. Төр түүний эрх бүхий байгууллага нь нийгмийн
зайлшгүй хэрэг­цээг үндэслэн хувийн өмчийн эд хөрөнгийг дайчлан авбал нөхөх олговор,
үнийг төлнө.   Хүн бүр хуулийн өмнө тэгш эрхтэй
байхыг заасан.  Иймд    өмч эзэмшигчид шүүхийн өмнө тэгш  эрхтэй байж таар­на. Их хөрөнгөтэй нь илүү их
эрх эдэлж, бага хөрөнгөтэй нь бага эрх эдэлнэ гэсэн  зарчим хаана ч байдаггүй. Тэр тусмаа их хөрөнгөтэй
нь шүүхийн өмнө өөрт ашигтай шийдвэр гаргуулж, бага хөрөнгөтэй нь хохирч үлдэх ёсгүй.
Дээрх зарчмууд сүүлийн үед алдаг­даад байгаа.  
Ялангуяа төрийн өмчит компаниуд олноор бий болсон нь үүнийг  алдагдуулахад хүргэж байна. Зүй нь төр болон өмчлөгч
Үндсэн хуулийн  заалтаар тэгш эрхтэй байх
ёстой юм.

Төр ямар субьект  билээ. Төр хууль санаачилдаг, хууль хэрэгжүүлдэг,
хэрэгжилтийг хянадаг субьект. Хууль, стан­дартыг хэрэгжүүлдэг хянадаг үүргээсээ
хальж, харсан бол­гон руугаа үсчээд байгаагийн гор нь хөрөнгө оруулагчдыг нүүр буруу­ла­хад
хүргэсэн. Ингэж бизнестэй хутгалдаж, компани, 
аж ахуй нэгжийн үйл ажиллагаатай зууралд­санаар  төвлөрсөн төлөвлө­гөөт эдийн засгийн бичил хувилбарыг
бий болгоход тулаад байна. Төр оролцоод ирэхээр л хувийн хэвшлийн үйл ажиллагаа
дампуурч эхэл­дэг. Гэтэл гадаад, дотоо­дын аль нэг компанитай хамт­ран ажиллаж эхлээд
л дараа­хан нь 68 хувийн татвар, 100 саяас дээш хөрөнгөтэй бол зөвшөөрөл авна ч
гэх шиг шаардлага тавьж хууль бат­лаад эхэлдэг. Сүүлийн үед энэ бүр даамжирч өмчтэй
бүхэн рүү дайраад байх бол­сон. Санаачилж, баталж байгаа хууль, журмууд нь  яг ийм өмчийн эсрэг, хүний мэдлэг боловсрол, хөдөлмөр
зүтгэлээрээ бий болгосон баялаг руу нь дайрсан шинж­тэй байгаа. Амьтан хүртэл өөрийн
гэсэн үүрэндээ халда­хад эсэргүүцэл үзүүлдэг. Оготно хүртэл цуглуулсан хөеөгөө  хамгаалдаг. Зөгий хүртэл цуглуулсан балаа харамладаг.
Зүгээр л байга­лийн энэ хуулийг манай төр зөрчөөд сууж байна. 

Зах зээлийн 
нийгмийг сонгохдоо Монголын төр хамгийн түрүүнд иргэнээ өмчтэй болгосон.
Газартай, байртай, малтай болцгоосон. Бизнес эрхэлж хэдэн төгрөг хуримтлуулж компани
бай­гуул­сан нь барилга байгуу­ламж босгож, зарим нь уул уурхайн лиценз эзэмших
болов. Гэтэл төр компаниу­дын өмч рүү сүүлийн үед хэт их халдаж, тэр байтугай иргэдийнхээ
өмчид шууд л булаан эзлэгч шиг дураараа авирлах болов.  Төр компа­ниу­дыг хохи­роож өөрсдөө хожоод байх
болсон. Ялан­гуяа төр хувийн  компанитай хамтар­сан
тохиолдолд энэ бүр илүү ажиглагдана. Энэ нь Үндсэн хуулийн тэгш байх, иргэд нь өмчтэй
байх  зарч­мыг зөрчиж байгаа хэрэг юм.  Угтаа  ард­чил­сан
нийгмийн үндсэн зарчмуудын нэг төр өмчөө хувийн хэвшилдээ байн­га шилжүүлж байдаг.
Ачааны хүндийг тэгж хувийн хэвшил­дээ үүрүүлснээр улам л амар хялбар болдог. Манайд
эсрэ­гээрээ,  жинхэнэ холион бан­тан хутгаж
орхи­дог. Үүнээс үүдэлтэй бизнес эрхлэгчдэд айдас бий болж байна. Угтаа төр оролцохүй
байх тусам бизнес эрхлэгч, хувийн ком­паниудад илүү сайныг бүтээх  боломж бүр­дэ­нэ. Тэд ч ингэж төрөөс хүсдэг.
“Биднийг мөрөөр нь ажил хийлгээд, амьдралаа босгоод, ажилч­даа цалин­жуулах боломж
олгооч. Зүгээр л тайван орхиод өгөөч”  гэж
гуйх бол­сон. Хамгийн гол нь өмчид хэт халдах болсны үр  дүнд шудар­га өрсөлдөөн гэдэг зарчим алдагдаж
хүчтэй нь булаадаг буруу тогтолцоо бий боллоо.

Угаас манайд хувийн өмч ямар ч баталгаагүй байдаг.
Энэ нь социализмаас үлдсэн хамгийн бараан талуудын нэг.   Тэр үед өмчтэй хүн гэж байгаагүй, бүгдийг нийгэм­чилж,
адилхан байх ёстой гэж шаарддаг. Одоогийн төрд байгаа хүмүүс  тийм нийгмээ санагалзаад байна уу гэлтэй санагдах
болов. 

Хувийн өмчийг огт тоодог­гүй, хүссэн нь булааж,
нурааж байдаг болсон. Зөвшөөрөл­гүй барилгуудыг нураана гэдэг. Нэгэнт барьчихсан
арван хэдэн давхрыг нураа­гаад хэнд ашигтай юм. Барьж эхлэхэд нь төр хаана байв.
Зөвхөн барьсан компани, хувь хүн төдийгүй байр захиал­сан иргэд хохироод эхэлдэг.
Барихаас нь өмнө болиулаагүй байж, барьж дууссан хойно нь нураана гэдэг  утгагүй. Эсвэл хувьдаа өмчтэй бүхнийг нийгмээрээ
үзэн яддаг. Мөнгөтэй хүн болгон олигархи нэр зүүж, өмчтэй хүн бүхнийг хулгайч гэж
сэрдэх  болов. Шударгаар мөнгө олсон хүн нэг
ч байхгүй гэж нийтэд итгүүлж, тэрэнд итгэсэн ард түмний нүдэн дээр төр төмөр нүүрээ
хувийн хэвшлийнхэн болон хувийн өмчтөнүүдэд гаргадаг. Хуульд заагаагүйгээс бусад
тохиол­долд хувийн өмч рүү халдах учиргүй. Сүүлийн үед өмчтэй, мөнгөтэй  хүнийг нийтээрээ үзэн яддаг болов. Үзэн ядуу­лах
зүйлийг нь төр өөрөө хийгээд байна л даа. 
Баян хүн л бол луйварчин, дээрэм­чин, олигархи нэр зүүдэг. Өөрийнхөө хөдөлмөрөөр
хуруу хумсаа хугалах шахам байж өмчтэй болсон, мөнгө­тэй болсон хүн олон. Гэтэл
тэднийг төрөөс төрсөн тэр­бумт­нуудтайгаа хутган ойл­гуул­даг. Ингээд л өмчтэй бүхэн
буруу замаар баяжсан гэж ойлгодог.

Коммунист нам нь эрх барьдаг гэх Хятадад хүртэл
хувийн эзэмшил газраа өгөх­гүй гэж хэдэрлэсэн нэг эмэг­тэйн газрыг тойруулаад зам
тавьсан байдаг. Японд нисэх онгоцны буудлын ойролцоох газраа өгөхгүй гэж зүтгэсэн  өвгөний өмчид төр халдаж чадалгүй тэр хүний эрхийг
хүндэтгэн нисэх буудлынхаа бүтээн байгуулалт, зургийг өөрчилж өмчилсөн газрыг нь
тэнд нь үлдээж нисэх буудлаа барьсан байдаг. Иймэрхүү жишээ олон л доо. Хувийн өмч
бол хувийн өмч гэдэг ойлгол­тыг энэ жишээнүүд тодоос тод батлаад өгч байна.  Гэтэл Монголд өмчид халдах  боломж­гүй байвал хууль­чилж,  байгаад хувийн өмч рүү халддаг.

Манайхан өөрсдийгөө их
улстөрждөг гэцгээдэг.  Улс­төр­жихгүй байх
боломж алга л даа. Өдөр тутмын амьдралд нь өмд гутал, талхных  нь үнэ хүртэл бүгд төрөөс хамаа­рал­тай. Зүгээр
мөрөөрөө хөдөл­мөр­лөөд хүн шиг амьдаръя гэхээр улс төр нь оролдоод байхаар яах
ч билээ дээ.   Төр ингэж хөдөлмөрлөдөг,  юм бүтээдэг хэсгийнхээ хамгийг булааж нураасаар,
дээрэмд­сээр байвал бүгдийг тэжээдэг систем рүүгээ л ухарна гэсэн үг. Ингэж булааж,
дээрэмдэж тоноод байвал хэн өмчтэй байхыг хүсэх юм, ямар ком­пани гаднаас ирж хөрөнгө
оруулалт хийх юм.

Ерөнхий сайд Н.Алтанхуяг  гадаад айлчлалаа энэ сарын 11-14-ний хооронд  Японоос эхлэх юм байна. Гадаад айлчлал хаанаас
тавьж  байна гэдэг улс орны удирд­лагуудын
хувьд чухал байдаг. Айлчлалынхаа эхлэлийг Японоос эхэлж байгаа нь зөв зам дээрээ
л байгаа гэсэн үг.  Үе, үеийн Ерөнхий сайдууд
бадар барихдаа урд, хойд хөршөө чухалчилдаг байв. Бадар барьсан айлчлал нь балагтай
болох нь олонтаа. Хаашаа зугтаах аргагүй мөнхийн хоёр хөрштэйгөө найрсаг байх ёстой
ч найр тавьж, гар барьж,  гарын үсэг зураад
бүх зүйл болчихдог юм биш. Гуравдагч  хөршийн
бодлого барьдаг ч хөр­шөө­сөө давж хардаггүй сэтгэхүйг өөрчлөх цаг болсон. Ерөнхий
сайдын энэ удаагийн айлчлалаас их зүйл хүлээж байна. Бэлгэдлээ бодсон ч нар зөв
тойрдог монгол хүний хувьд энэ айлчлал ээлээ өгөх буй за. Хөрөнгө оруулагчид нүүрээ
буруулж, эдийн засаг хүнд­хэн байгаа үед харилцан хамтын ажиллагаа, хөрөнгө оруулалт
ярихаар наран ургах зүгт  мордож байгаа нь
нааштай зөв алхам боллоо.

“Зовсон үеийн нөхөрлөл  жин­хэ­нэ нөхөрлөл байдаг” гэж япон­чууд ярьдаг.
Манай зүйрлэлээр бол “Зовох цагт нөхрийн чанар таниг­да­на” гэдэгтэй утга ойролцоо.
Байлдаж тэмцэж явсан цаг нэгэнт ард хоцорч, сүүлийн жилүүдэд харилцан хамтын ажиллагаа,
итгэлц­лийн түвшинд хоёр улс явж ирлээ.

Эдийн засаг хүнд хэцүү жилүү­дэд тусламжийн
гараа сунгаж, хамгийн их хөрөнгө оруулалт хийж байсан Япон улсад талархахгүй байхын
аргагүй. Фүкүшимагийн асуудал дэлхийн анхааралд орохоос өмнө цунами боллоо гэхэд
Монголын ард түмэн хэрээрээ тусалж байлаа. Тэгэх ч ёстой юм. Япончууд бидэнд цэцэрлэг,
сур­гууль барьж, зам тавьж,  томоохон төсөл
хөтөлбөрүүд хэрэгжүүлж, буцалтгүй тусламж үзүүлж байсан, одоо ч үргэлжилсээр байгаа.  

Н.Алтанхуягийн  танхимд ч 
Японд боловсролд эзэмшсэн  сайд нар
бий.  Боловсролд хөрөнгө оруулна гэдэг ийм
ашигтай. Япончууд манай боловсролыг дэмжиж олон монгол хүн тэндээс эрдэм өвөрлөж
ирсээр байгаа. Үүний үр дүн ч гарч Ерөнхий сайд нар ургах зүгээс гадаад айлч­лалаа
эхэлж байна. Энэ айлч­лалаас үр дүнг хүлээх л үлдлээ.

Уул уурхайн сайд Д.Ганхуяг, Боловсролын
сайд Л.Гантөмөрөөс эхлээд   чамгүй олон хүн
Японд боловсрол эзэмшсэн. Уул уурхайн яамыг хоёр далбаатай гээд хэлчихэд буруутахгүй
байх. Алтан соёмботой Монголын далбаа, алтан нартай Японы далбаатай гэж хэлж болох.
Эндээс  зам мөрийг  нь зөв заагаад өгчихөж дээ гэж хэлмээр санагдав.

 
Наргиж хэлэхэд увс аялгаар сайн ярьдаг Ерөнхий сайд магадгүй хятад ч, орос
ч үгүй, бүр англи ч хэл мэддэггүй байж болох. 
Гэвч түүний хэлний мэдлэгийн тухай биш хэлэлцээрийн ширээний ард хэрхэн тохиролцож
чадахыг харах эхний боломж.  Хөрөнгө оруулаг­чид
нэгэнт нүүр буруулж, Засгийн газрын нэр хүнд унаад байгаа энэ цагт яах аргагүй энэ
улстай найрсаг хамтын ажилла­гаагаа дараагийн түвшинд хүргэж, яриа хэлцэл хийх нь
чухал. Япон­чуудыг уул уурхайд хөрөнгө оруу­лалт хийх болов уу гэсэн горьдлого манайханд
бас байгаа. Уул уур­хай­гаас эдийн засаг нь хамаарал­тай болчихсон манайх шиг улс
эргэж буцаад байхгүй Япон түнш­тэй хамтрахад буруу гэх зүйлгүй. 

 Сөхрөөд байгаа эдийн засгаа аврах гэж хийж буй
эхний алх­муудын нэг энэ болов уу.  Ерөнхий
сайд Наран улсаас юу амжуулаад ирэх вэ гэдэг анхаарал татаж байгаа. Энэ удаагийн
айлчлалын гол зорилго томоохон төслүүд дээр хамтран ажиллах, хөрөнгө оруу­лал­тыг
нааш нь татах сонирхол.   Айлчлалын үеэр Японы
эзэн хаанд бараалхаж, Ерөнхий сайд Ш.Абэтэй уулзалдах юм байна.  Монголын Эдийн засгийн хорооны төлөөлөгчид, хоёр
орны найрамд­лын нийгэмлэг болон  томоохон
төсөл хөтөлбөрийн төлөөлөгчид­тэй уулзана. Японы хувийн хэвш­лийнхэнтэй уулзахдаа
“Монголын эдийн засгийн өнөөгийн байдал, хөрөнгө оруулалт”-ын  талаар лекц уншиж харилцан ярилцах юм билээ. Эдийн
засаг, үйлдвэрийн сайд, Гадаад харилцааны сай­дууд­тай  мөн уулзах юм.  Албан  хөтөлбөрт
иймэрхүү зүйл тусгагд­сан байна лээ. Зүгээр нэг уулзалт хийх биш үр дүн гаргах нь
чухал. Ерөнхий сайдын айлчлал олз омогтой байгаасай. Аян замд яваа хүнд ингэж л
хэлэхээс.

Япончуудын хэлдгээр “Хямдхан амлалт  хурдан мартагддаг”. Мартагдахгүй үнэ цэнэтэй тохироо
хийх нь Ерөнхий сайдаас л хамаарна. Улсын нэрийн өмнөөс бадар барьж яваа хүн урагштайхан
юм дуулгах биз. Олон улсын харилцаа ч гэсэн хүн хоорондын л харилцаа байдаг шүү
дээ.  Чин сэтгэл, үнэнч байдал гэдэг япон
хүний ёс зүйн том хэмжүүр болж байдаг. Үүрэг хариуцлага гэдгийг хэн нэгнээс өгсөн
үүрэг даалгавар гэж тэд үздэггүй. Үүнийг тэд амьд­ралын нэг салшгүй хэсэг болгож
чадсан. Хэр баргийн юманд сэтгэл хөдлөлөө ил гаргаад байдаггүй. Ямар нэг зүйлийг
аргалж, аргацаах талаар  тэдэнтэй яриад нэмэргүй,
хэлсэн ярьсандаа л байх хэрэгтэй болно. 

Дашрамд   сануулахад япон­чууд гурван удаа татгалзаж байж
өгдөг гэсэн үг байдаг.  Эхний удаа гуйхад
нь хэлсэн бүрийг нь зөвшөөрөөд байв. Үг нь түргэдээд байдаг хүнд ийм үг илүүдэхгүй
болов уу.

Нэгэнт Японы айлчлалын тухай хөндсөн
болохоор энэ улсын тухай багахан мэдээлэл хүргэе. Японы Үндсэн хуулийг энх тайвны
хууль гэх нь бий. 1947 онд Японы уг хуульд энх тайван дайн дажингүй байх зарчим
тунхагласан байдаг. Энэ нь хоёрдугаар дайны сургам­жаас үүдэлтэй. Үүнийгээ 1951
онд  Сан Францискогийн энхийн гэрээнд тусгасан.

Японы гадаад бодлого нь аль болох
сөргөлдөөнөөс сэргийлж, алтан дунджийг барьдаг. 1950, 1960-аад оны үед Японы гадаад
бодлого гурван үндсэн зарчимд тулгуурлаж байсан. Батлах хам­гаалах болон эдийн засгийн
хүрээнд АНУ-тай нягт холбоотой ажиллах, чөлөөт худалдааны системийг дэмжих,  олон улсын харилцааг дэмжих зарчим байв.

Энэ бодлого ч зөв болж эдийн засгаа  нь маш хурдацтайгаар хөл дээр нь босгосон.
1970 оноос хойш бие даасан гадаад бодлого 
явуу­лах болсон гэж хэлж болсон. 1990-ээд он хүртэл  АНУ-аас улс төрийн хараат байдал хэвээр байсан
боловч эдийн засгийн хувьд олон улсын санхүүгийн болон улс төрийн байгууллагуудад
өөрийн байр суурийг бэхжүүлэхэд ихээхэн хөрөнгө зарах болсон төдийгүй тэр дундаа
Азийн хөгжиж буй орнуу­дад ихэхээн анхаарал хандуулах болсон юм. Үүнд Монгол улс
ч багтана.

Намрын налгар өдрүүдэд Н.Алтанхуягийн
Засгийн газар налайж суухааргүй  болчихлоо
доо.  Энэ 
Засаг гайхамшгийг бүтээх юм шиг бодлоо. Улс төрийн өөр хүчин гарч ирсэн хойно
хүсэн хүлээсэн өөрчлөлтийг авчир­на гэж  итгэсэн.
Ардчилсан нам эрх барьж эхэлснээс хойш эхэндээ бол алга ташиж байлаа.

Түмэн олноороо хардаж сэрдээд, бүр
цаашлаад мэ­дээд байхад  авлига авдаг нь  нотлогдохгүй, энэ талаар дуугарсан хэвлэлийнхэн
хүн гүтгэсэн буруутан болдог бай­сан үе бий. Харин Ардчилсан намынхан эрх барьснаас
хойш авлигачид олноороо илрэв. Нааштай сайхан зүй­лүүд сонсогдож эхлэв. Тэдний сайн
сайхныг амтай болгон магтаж эхлэхэд эрх баригчид  амттанд бялуурсан хүүхэд шиг эргэн тойрноо анхаарах
сөхөөгүй болсон. Сөрөг хүчин энэ үед дэмий л үглэ­хээс хэтэрсэнгүй. Ялагдлын шокноос
гарч ирж амжаагүй байхад дотоодын самуун нэмэгдчихсэн хойно арга ч үгүй биз. Сөрөг
хүчнийг   нойрноос сэрээсэн үйл явдал эдийн
засгийн уналт байлаа. Тэд энэ тухай байнга шүүм­жилж ярих боллоо. Тэгэх ч ёстой.
Үүний буруу үгүй.   Харамсалтай нь тэд ямар
нэгэн сайн гарц хэлэхгүй байгаа.

Хөрөнгө оруулагчид Мон­го­лоос нүүрээ
буруулж,  дол­лар хаданд гарч, монгол төг­рөг
ханш үүнийг дагаж нам уналаа. Одоо юмны үнэ өсө­хөөс эхлээд толгой өвтгөсөн олон
асуудал шилээ даран өдөр өдрөөр нэмэгдэж эхэл­лээ.

Сөрөг хүчин намын шинэч­­лэл, их,  бага хурлаа ярьж хөнжилдөө хөлөө жийл­цэж байсан
бол одоо эрх баричид гол бай нь болж хувирлаа. Ард түмэн ч эрх баригчдыг шүүмжилж
эхэл­лээ. Ардчилалд найдаж, ямар нэг шинэ сайхан зүйл хийнэ гэсэн хүлээлт бий болчихсон
байтал өдөр бүр хар муу мэдээ сонсоод байхаар хэн ч дуртай байх билээ. Эдийн засаг
хямарсантай холбоотой сөрөг хүчин болох МАН-ын улс төрийн гол тоглолтууд энэ намар
үргэлжилнэ. Гэхдээ энэ бүхэн өнөөдөр гэнэт ингээд  Н.Алтанхуягийн Засгийн газрын үед бий болчихсон
юм биш. Дэлхийн зах зээлд  алт­наас бусад
зэс, нүүрс, төм­рийн хүдэр, газрын тосны үнэ буурлаа. Тэнгэр нь хаясан гэлтэй Н.Алтанхуягийн
Зас­гийн газрын үед ийм нөхцөл байдал бий боллоо. Төсөв нэг их наядаар цоорхой гарав.
Эсрэгээрээ С.Батболд азтай байлаа. МАН-ын Засаг барьж байсан үеийг эргэн саная.
Алт, зэс, төмрийн хүдэр, газ­рын тосны үнэ тэдний тоо­цоолж байснаас ихээр дэл­хийн
зах зээл дээр өслөө. Сөрөг хүчнийхний аархан ярьдаг шиг эдийн засгийн үзүүлэлт түүхэндээ
байхгүй өндөр гарсан. Юм үзээгүй хүмүүс яах юм. Гэнэт баяжлаа гэж хөөрөн сайн ч
идэж ууц­гаа­лаа, иргэдэд Хүний хөгж­лийн мөнгө нэрээр баахан тараалаа. Байнга аваад
сур­чих­сан иргэд бэлэн мөнгөний бэлгийг талархан хүлээж авсан ч дараа нь юу болох
бол гэж бодсонгүй.

Юм хэмжээтэй байдаг хой­но баруун
солгойгүй цацаж, тараасан мөнгө бараг­дахын цагт “Эрдэнэс Таван толгой”-гоо барьцаа­лан
“Чалко”-гоос бадар бари­лаа. Сонгуулийн өмнө үүний­гээ тараалаа. Үүний үр дүнд Таван
толгойн нүүрс зах зээ­лийн үнээс хамаагүй багаар урд хөрш рүү гарсаар байгаа. Ерөнхийдөө
сонгуульд яла­хын тулд ямар ч аргаар хамаа­гүй амласан мөнгөө тараах гэж дотоодынхоо
томоо­хон компаниудыг дарам­талж эхэлсэн бөгөөд Эрдэнэтээс урьдчилж мөнгө авчихсан.
Дараа нь Төрийн банкийг мөн шахлаа. ТУЗ-ийн дарга Батжаргал ингэснийх нь төлөө
“Хууль зөрчиж чадах­гүй” хэмээн хэлээд ажлаа өгсөн. Тэр байтугай хамт олондоо захидал
бичээд болсон үйл явдлыг тайлбар­ласан байдаг. Сонгууль ч болсон. Төрийн сан аль
хэдий­нэ хоосорсон байлаа. МАН ялбал яах байсныг хэн мэдэхэв. Өнөөдрийн дүр зураг
бий болох л байсан биз. Эрх баригчдыг өмөөрөх гээд байгаа юм биш. Эрх мэдэл гартаа
атгаагүй удсан тэд олон алдаа гаргаж байгаа. Сөрөг хүчин ч олигтой дууга­раад байгаагүй
учраас тэд хяналтгүйгээр хүссэнээ хийж эхэлсэн. Иргэдтэйгээ ойр байна, тэднээсээ
асууна гэсэн нь ч худлаа болов.  Н.Алтанхуягийг
огцруулах сөрөг хүчнийхний санал УИХ-аар хэлэлцэгдэж,  АН нэг удаа авч үлдэж байлаа. Н.Алтан­хуягийн
Засгийн газ­рын асуудал дахиад ч сөхөгдөх биз. АН-ын зарим бүлэг фракцын сонирхол
ч бий. МАН-ынхан ч энэ засгийг огцорвол АН-тай хамтарч засаг байгуулахыг хүсч байгаа.
Тэдний энэ хүсэл, сонирхол  нийлээд өнөөд­рийн
эдийн засгийн хүнд байдалтай уялдан Шинэчлэ­лийн хэмээх Засгийн газрын хойдохыг
унших нөхцөл бүрэлдээд байна.  

МАН-ын бүлгийн өнгөр­сөн дөрөвдүгээр
сард УИХ-д оруулсан саналд гадаадын хөрөнгө оруулалт хумигдаж,   улс орны эдийн засаг хүн­дэрч, бараа бүтээгдэхүүний
үнэ өсөхөд Засгийн газар юу ч хийсэнгүй гэсэн үндэслэ­лүүд байв. Дээр нь Ерөнхий
сайдын хамаатан Г.Дэнзэн­гийн 17 тэрбумын шуугиан ч нэмэгдсэн. Дайны хажуугаар дажин
гэгчээр С.Баярцогтын өөрөө хүртэл мартсан данс ил болчихлоо. Засгийн газрыг огцруулах
гэж хэлэлцсэнээс  хойш дахин санал оруулах
хугацаа арван сард таарч байгаа юм. Санал оруулс­наас хойш зургаан сар бол­лоо гэсэн
үг. Мөн энэ үед МАН-ын Их хурал болно. Намын даргаа солих нь тодор­хой. Удирдлагын
бүрэл­­дэхүүнд өөрчлөлт орох биз. Хүмүүсийн хүсээд байгаа шиг шинэчлэл гээч болох
ч үгүй. Хэдэн хүнийг өөрчилс­нөө “Шинэчлэл хийлээ, сай­хан хуралдлаа” гээд л өнгөр­нө.
Шинэ дарга ямар нэг байд­лаар дуугарч эхэлнэ. Нөхцөл байдал шүүмжилж дуугарах боломжийг
бий бол­го­чихлоо. Дөрвөн сард МАН-ынхны 
гаргаж тавьсан үндэс­лэлд таарах нөхцөл 
өнөөдөр харин бий болоод байгаа.

    Дахин хэлэхэд өмнөх Засгийн газрын үед буюу
МАН-ыг эрх барьж байхад  энэ бүхний үндэс
суурь тавигд­сан. Гадаадын хөрөнгө оруулалтын тухай хууль, Урт нэртэй хууль, “Чалко”-д
Эрдэ­нэс Таван толгойг барьцаа­лаад иргэдэд баялгийн хувь хүртээх нэрээр мөнгө тарааж
улсын сан хөмрөгийг хоосол­сон зэрэг ч өнөөдрийн эдийн засгийн нөхцөлийг бий болго­ход
бас нөлөөлсөн. 

МАН-ын үед эрх мэдэлт­нүүд  ухаантай байсан бол гэнэт орж ирсэн тэр их мөн­гийг
улсын хөгжлийн сан бий болгож зүй зохистой зүйлд зарцуулах байтал зүгээр л тараасан.
Монголоо бодсон бол арай өөр алхам хийж болох байлаа. Хамтарсан Засгийн үед Н.Батбаярын
санаачилсан Гэнэтийн ашгийн татварын тухай хууль ч дэмжигдэн батлагдсан нь гадны
хөрөнгө оруулагчдыг нүүр буруулахад чамгүй их 
нөлөө үзүүлсэн. “Өнгөрсөн хугацаанд хамтарч Засаг барьсан учраас сайн, муугаа  хамт үүрнэ” гэж МАН-ынхан хэлдэг. Тийм ч биз,
үгүй ч биз. Хамтарсан нэртэй олонхио­роо түрий барьж зарим асууд­лыг сэм хуйвалдан
засаг хамт барьж байгаа намынхнаасаа нууж 
хийсэн нь олон. Тиймдээ ч сүүлдээ Засгийн газраас Ардчилсан нам гарсан. Ер
нь бол өмнөх засгийн үед баллаж тавьсан шүү дээ. Эрх барьж байсан МАН-ын явуулсан
бодлого таалагдаагүй учраас л иргэд сонголтоо өөрөөр хийсэн. Н.Алтанхуягийн Засгийн
газар өмнөх эрх баригчдын хаясан бохирыг цэвэрлэх гэсэн биш тэрэн дээр нь халтирчихлаа.

Зуны дэлгэр  цагт  эзгүй
байсан төр намар  эзэнтэй болж, хаа сайгүй
тарж одсон монголчууд хаяагаа бараа­даж, өвөл ирэхийг гэнэт санацгаадаг. Зуны сар
зургаа биш болохоор жилийн ихэнх хугацаанд хүйтэн сэрүүн байдаг болоод ч тэр үү  дэлгэр сайхан цагт амардаг нь заншил болжээ. Тиймдээ
ч намар их ажил ундардаг. Монголын улс төр ч ялгаагүй намар л бужигнадаг. Энэ намрын
улс төр ч яг л тийм байх болов уу.  Харин
гол дүр нь Н.Алтанхуяг  болох  нь тодорхой байна даа.   

“Дуу аялж, салхи татуул­сан хэдэн
залуус МАН-ыг шинэчилнэ гэвэл нар баруу­наас гарна” гэж МАН-ын ги­шүүн, улс төр
судлаач Б.Бат­сайхан хэлжээ.  Яг үнэн. Энэ
хэдэн залуус байтугай нь намын шинэчлэл яриад ба­раагүй юм. Энэ намыг шинэч­лэх
гэж өчнөөн жигүүр, хө­дөлгөөн байгуулсан. Үнэ­нээсээ шинэчлэлийг хүссэн нь байсан
л байх. Тэдний зорилго дээр шинэчлэгчдийн удирдлагууд нь албан ту­шаал, эрх мэдэлд
очоод л нөгөө шинэчлэлийн талаарх мөрөөдөл нь талаар болдог байсан. Одоо МАН-д болоод
байгаа үйл явц, залуусынх нь шинэчлэх тухай яриа ч энэ л замаар явж гацах вий.

Морин дэл дээгүүр сэлэм эргүүлээд
хуучин үе рүүгээ хий хоосон нулимаад шинэч­лэл хийдэггүй юм. МАН шинэчлэгдэх ёстой
нь үнэн. Гэхдээ одоогийн залуусын яриад байгаа шиг шинэчлэг­дэнэ гэж байхгүй. МАН-ын
залуус эхлээд албан тушаа­лын амбицаа дарчих. Зүрх сэтгэлдээ жаахан ч гэсэн Монголоо
бод. Үнэн нүүр царай чинь нэг бүлэглэлийн гар хөл болсон хэдэн залуус хий хөөрчихсөн
юугаа шинэч­лэхээ ч мэдэхгүй яваад бай­гаагаас чинь харагдаж байна. Хуучин хэдээ
авч хаяад өөрс­дөө оронд нь заларчихвал энэ нам шинэчлэгдээд дараа­гийн сонгуульд
ялна гэвэл ёстой үлгэр. 

Залуусын намаа шинэчлэх тайлбар нь
“Та нар идэж ханасан бол бидний ашиг хүртэх цаг болсон” гэж хэлээд байгаатай адил
сон­сог­доод байна. Зүгээр л нэг хийрхэл. Мөнгөний зах амс­сан сахал нь ургаж гүйцээгүй
багацуул ямар ч учир шалт­гааны дараалалгүй шууд л “бууж өгөхийг” ах нараасаа шаардаад
байхаар тэд яаж та нарыг хүлээн зөвшөөрөх юм. Тэд та нарыг хүлээн зөвшөө­рөөгүй
байхад Монголын ард түмэн хүлээж авах уу. Намын шинэчлэлийн тухай хийрх­лийнхээ
оронд сайн сөрөг хүчин байхыг шаардаад суувал үнэнд ойр.

АН-ын хувьд ч өвөртөө МАХН-ын хэдийг
хийчихээд сөрөг хүчингүй мэт дураар авирлаж, өмнөх үеэ огт байх­гүй мэт, Монголын
түүх ард­чилалтай чацуу мэт авирлаж, бааварлаж байгаа. Яахав Ардын намынхныг бодвол
бас ч гэж юм хийгээд байгааг нь бол үгүйсгэхгүй. Гэхдээ л цөөнхийн зовлонг мэдэх
хэрнээ олонхийн дээрэнгүй авирыг сурчихаад зарим зүйлд чихгүй мэт өөрсдийн­хөөрөө
зүтгэж байна. Үүнд нь хяналт тавь л даа. Э.Бат-Үүл хотод овоо өнгө нэмж байгааг
мэдэвч, мөрөөдлөө биелүү­лэхийн тулд ард түмнээсээ асуулгүй Сүхбаатарын тал­байн
нэрийг өөрчилснийг эсэргүүцэж дуугар л даа. Д.Сүхбаатар танай нам бай­тугай Монголын
түүхэнд хамаатай хүн биз дээ. Энэ талаар Сүхбаатар аймгийн  уугуул гэсэндээ Р.Буд, амь­даа­гаараа Ж.Сүхбаатар
ги­шүүн л дуугарсан. Харин та хэд намдаа тийм л их хайртай бол МАН-ыг үүсгэн байгуу­лагч­дын
нэг энэ хүнийг үгүйс­гэж байгаа эрх баригчдын эсрэг ганц үг дуугарахгүй яасан юм.

МАН шинэлэгдэх хэрэг­тэй. Зүгээр ч
нэг шинэчлэгдэх биш, цоо шинэ нам бий болох ёстой.  Энэ чигээрээ явбал Монголыг хөгжүүлэх биш сүйрүүлнэ
гэдгийг өнгөрсөн цаг хугацаа хэлээд өглөө. Намын шинэчлэл гэж хөгш­нийг залуугаар,
хуучныг ши­нээр солихыг хэлэхгүй, үзэл баримтлал, дүрэм, онолын­хоо хувьд, ажлын
арга барил, зохион байгуулалт, сэтгэхүй­гээ ч өөрчлөх цаг болж. Зүү­ний үзэл баримтлалаа
дага­даг юм байгаа биз. Тэгвэл Социал демократ нам бол л доо. Монголд угаас АН,
МАН-аас  өөр том нам байхгүй. АН-ын хувьд
ч өнөөдөр иргэдээс авч байгаа нэмэх оноондоо ташуураад байх хэрэггүй. Өнөөдөр АН
хийж байгаа ажлаа сайн сайхан боллоо гэж хөөрцөглөхийн оронд хийж чадахгүй байгаа,
хийх ёстой ажлаа ярилцах цаг болсон. Үүн дээр сөрөг хүчин­тэйгээ хамтарч ажиллах
зүйлс ч бий. Улс орноо хөг­жүүлэхийн тулд томоохон шинэчлэл хийнэ гэвэл сөрөг хүчинтэйгээ
ярихаас өөр гарц­гүй. Тэд ч бас ард түмнээс сонгогдсон төлөөлөл.

МАН-ын удирдлагууд нь найр наадам,
бөх, морь, сур, аймаг, сумын ой, амралт гээд алга болчихсон хойгуур на­мын байрны
нэг хэсэг нь тоггүй болсон гэнэ. Энэ бол танай намын дотоод асуудал. Тийм л их намдаа
хайртай юм бол мөнгөө нийлүүлээд төл­чих л дөө. Энэ бол намын удирдлагаа шүүмжлэх
нэг их том шалтгаан биш. Чаддаг юм бол татан буулгаад буурин дээр нь шинэ нам байгуулчих.
Үнэхээр ингэж чадаад, үзэл баримтлалаа ямар байхыг тодорхой болгож, шинэ на­мын
дүрэмтэй, Монголын төлөө юу хийж чадахаа тодор­хойлчих юм бол намын ах нар чинь
байтугай ард түмэн та нарыг хүлээн зөв­шөөрнө. Шинэчлэлийн өр­гөөн­дөө намын гишүү­дийн­хээ
саналыг авч байгаа гэсэн. Намын удирдлагыг өөрчилье гэхээсээ  намын дүрэм, меха­низмаа өөрчилье гэсэн санал
давуу байна гэнэ лээ. Үүнийг бас бодолцох л хэрэгтэй.

Үнэн хэрэгтээ шинэчлэл ярьсан хэдэн
залууст намаа мэдээд өглөө гэхэд та нар дараа үеийн тэд нар л болж хувирна. Яаран
сандран Бага хурлаа хуралдуулахыг шаар­дах нь ямар зорилго агуулна вэ. Өөрийгөө
өөрчлөөгүй байж бүхэл бүтэн 90 жилийн түүхтэй нам өөрчлөнө гэдэг юу л бол. Бага
хурал хуралд­лаа гээд хуучин бүлэглэ­лүү­дийн гар хөл болсон хү­мүүс л байгаа. Тэд
фракц бүлэглэ­лийн удирдагчдаа л үйлчлэ­хээс та нарыг дагаад намир­чихна гэж байхгүй.  Тиймээс Их, Бага хурал хуралдаад ашиг авчрахгүй.
Яахав хэдэн хүн өөрчлөгдөнө л биз. Чана­рын ялгаагүй ийм шинэчлэл гэж байх уу. Дарга
удирдла­гаа сольсноор МАН шинэч­лэгддэг бол өдийд ёстой эн­хийн цагаан тагтаа болчихсон
байхгүй юу.  Тэглээ гээд МАН шинэчлэгдэх үү.
Мэдээж да­раалан сонгуульд ялагдал авчирсан намын дар­га өөрч­лөгдөх нь дамжиг­гүй.
Намын удирдлагын түвш­ний хүмүүс, Удирдах зөвлөл солигдлоо гээд шинэчлэл  мөн үү. Ингэж яаран хурал­дуулж хэдэн хүн солиод
бу­шуу туулай бор­виндоо баас­тай л үлдэнэ. Энэ олон удаа­гийн сонгуульд түүхэндээ
байхгүй ялагдал авчирсан хүмүүс та нарыг хашгирсан хашгираагүй со­лигдоно, муул­сан
муулаагүй өөрчлөг­дөнө. Та нартай, та наргүй болох л  ёстой үйл явц. Тэгээд ч энэ хэдэн залуус энэ том
намын бүх залуусыг тө­лөөлж чадаж байна уу гэдэг бас өөр зүйл. Бусад нь яагаад дууга­рахгүй
байна. МАН хэдэн жил албан тушаал, эрх мэдэлд ханаж, авлига хээл хахуулийн амтанд
орж ард түмнээсээ дэндүү холдсон. Сүүлдээ заалны, цаасны улс төр хийж, нийгмээсээ
тасар­сан л даа. Намын байран дахь улс тө­рөөсөө хальж нийгэм рүүгээ хар л даа.
Ялж, ялагдана гэдэг бол хаана ч байдаг л үзэгдэл. Ялагдал гэдгийг үхэл гэж хараад
байх нь зөв үү.

МАН-ын өнөөдрийн дүр зураг бол хаашаа нүүхээ мэдэхгүй, гэрийнхээ
унь, туур­га, багана, шалыг би, чи авна гэж хэрэлдэж байгаагаас өөрц­гүй харагдаж
байна.  МАН-ынхныг буурин дээрээ гэрээ хувааж
авах гэж булаа­цалдах зуур чинь АН гэдэг шинэ үеийн дарангуйлагч гарч ирэх гээд
л байна. Нэг нам дангаараа ийм их эрх мэ­дэлтэй байна гэдэг тийм сайн зүйл биш.
Үнэхээр шинэ юм хүсээд байгаа бол  хуучин
гэрээ булаацалдаж байхын оронд  өвлийг давахааргүй
хуучин муу гэрээ буулгаад   цэмцийсэн сайхан
цагаан гэрээ бариад ав л даа. Өөрчлөх, шинэчлэх буруу биш ч арга барил нь буруу
байна.

Твитерт нэгдээд хэдэн сар болж байна.
Нэг ёсондоо жиргээчин болчихлоо. Энд ерөөсөө бичихгүй сэдэв гэж алга. Хөгжлөөр ирсэн
бас нэг шинэ ертөнцөд хөл тавьснаас хойш тэдний нэг болоодохсон хойно нийтийн жишгээр
ёсыг нь дагалаа.  Ертөнцийн хуу­ль­тай л адил
авах, гээх аль, аль нь энд байна. 

Энд үзэл бодлын дайн, тэмцэл, хараал,
ерөөл, ойл­голцол, мэдэмхийрэл, агуу ихийн дэмийрэл, яруу найраг, дуу хөгжим, онигоо,
түүх, нө­хөрлөл, хайр дурлал, до­ромж­лол, зар сурталчилгаа, зөвөлгөө, сайхан сэтгэл,
мэ­дээ мэдээлэл, зураг, хөрөг  юу л бол юу
байна. Ерөнхийдөө жиргээний ертөнцөд жигтэй сонин зүйл олон.

Идсэн хоол, уулзсан хүн, уншсан ном,
бодсон бодол, сонссон дуу, таалагдсан хар­хүү, бүсгүйгээ, харсан үзсэ­нээ жиргээчид
жиргэнэ. Зарим нь зөвхөн нэг сэдвээр л жиргэнэ. Байнга л зүйр цэцэн үг хэлж суудаг
нэгэн  байхад яруу найраг, яруухан үгсээр
уяраа­даг нь ч байна. Жиргээнд нэгдсэн хэрнээ ямар нэг зүйл бичдэггүй бусдын жиргээг
уншиж, мэдээлэл авч байдаг хэсгийнхэн энд бас бий.   Бүгд­тэй нь хэрүүл хийж суудаг нь ч бий. Жиргээч
бүхэн өөр өөрийн гэсэн нэг ертөнц. Мөн захиалгат жиргээчид гэж бай­на. Магадгүй
цалин хөлс ав­даг байх. Ялангуяа сонгуу­лийн үеэр тэд маш их идэвх­жинэ. Дагагчдаа
олон болго­хын тулд хөөрхөн бүсгүйн зураг тавьсан эрчүүд нууц хаягаар үзэл бодлоо
тулгана. Түүнийг нь мэдсээр байж жиргээчид дагачихна. Дараа нь шогширч амаа барина.
Өөрийнхөө зургийн оронд өөр зураг тавьж, хуурамч хаяг нээчихвэл зоригтой байдаг
бололтой, хэнийг бол хэнийг хэл амаар доромжлох нь бас байна. Нууцлагдсан хэрнээ
намбатай жиргэдэг нь бий. Твитер ертөнц гэдэг аран­шингийн, үзэл бодлын цуг­луулга
гэлтэй. Нэг талаасаа нийгмийн толь юм уу даа. Бас өөрийгөө илэрхийлэх том талбар.
Эрх чөлөөний том илэрхийлэл. Мэдээллийн ар­вин сан. Саяхан Сүхбаата­рын талбайн
нэрийг Чингэ­сийн талбай болгоход жир­гээч­дийн олонх нь эсэргүүц­сэн. Олон нийтийн
санаа бодол ямар байгаа нь ерөн­хийдөө эндээс харагдчихаж байгаа юм. Шат шатны сон­гуулийн
үед ч жиргээчдийн үзэл бодлоос нийгэм аль намыг илүү дэмжиж байгааг анзаарч болохоор.

Ямар ч зүйл сайн, муу хоёр талтай
байдаг. Японд эмэг­тэйчүүдийн эрхийг хам­гаалах үүднээс хэтэрхий чан­га хууль гаргасан
нь эргээд сөрөг нөлөө авчирсан гэж үздэг юм билээ. Гудамж, баар ресто­ранд, өөр
хаана ч юм таа­лагдсан эмэгтэйтэйгээ та­нил­цахаар  оролдлого хий­хэд эрс­дэлтэй.  Бүсгүйд 
таа­лаг­дахгүй бол эрх чөлөөнд халдлаа гээд шүүхэдвэл өнөөх эр асуудалд унах
нь тэр. Үүнээс үүдэлтэй  интер­нэтээр танилцах
явдал маш ихэссэн.  Харамсалтай нь бие биенээ
таньж мэдээгүй, тө­сөөллийн хүнтэйгээ гэрлэс­нээс болж таарч тохирохгүй салах, түүнээс
ч муу үр дага­вар гарах нь ихэссэн гэх юм би­лээ. Эмэгтэйчүүдийн эр­хийг хамгаалахад
ахиц гарсан хууль ч гэлээ сөрөг талууд авчирсан гэж япончууд хэлдэг. Үүнтэй л адил
твитер ч мэдээллийг түргэн шуурхай авах, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх боломж
олгодог ч  сөрөг талууд бас  бий. Тухайлбал, хэн дуртай нь бусдыг доромжилно
гэдэг бол эрх чөлөөнд нь халдаж буй­гаас ялгаагүй. Мөн хэтэрхий их нээлттэй байдал
нь хувь хүнийг нууцгүй мэт бол­гочихдог шиг санагддаг.  

Одоогоор  твитерт 500 сая хүн бүртгэлтэй байдаг мэдээ­лэл
бий. Өдөрт 340 сая хая­гаас жиргэж байдаг аж. Бай­гуулагдсан цагаасаа хойш топ арван
сошиал сүлжээний нэг хэвээр байгаа. Шувуудын жиргэхийг илтгэсэн  твийт гэсэн үг нь  энэ сошиал сүл­жээг бий болсноос хойш дэл­хийд
хамгийн түгээмэл хэрэг­лэгддэг үгсийн нэг 
болжээ. 

Твитер амьдралын  салшгүй хэсэг нь болчихсон нөхөд олон бий. Хамгийн
сүүлийн судалгаагаар  твитер  донтуулдаг, бүр тамхинаас илүү донтуулдаг гэсэн
байна лээ.  Үнэхээр ч донтчихсон бололтой
нь бас бий. Цаг ямагт л жиргээд сууна гээч. Хэзээ нь унтаж амарч, ажил­лаж амьдардаг
юм гэмээр.

Твитерчдийг жиргээчин гэнэ. Бэлгэ
тэмдэг нь хөх өнгөтэй шувуухай. Шувуухай хүссэнээрээ л шулганадаг. Энд авах юм ч
байна, хаях зүйл ч байна. Зарим нэг нь өөрөө өөрийнхөөрөө байж, өөрийн­хөө дотоод
сэтгэлийн илрэ­лийг олон нийттэй хуваалцах нь тийм ч зөв зүйл биш гээд энэ ертөнцөд
хөл тавихыг хүсдэггүй бол нөгөө хэсэг нь дэлхий ертөнц хүмүүсийг ойртуулж, санаа
бодлоо ху­ваалцах том талбарыг орхиж чадахааргүй болчихож.

Жиргээнд албан ёсны болон албан бус
хуулиуд бас байна. Дагаж, дагуулах нь бол заавал байна. Гадаад, дотоод хол ойр гэхгүй.
Ажиглаад байхад ихэнх нь цөөн хүн дагаж олон хүн дагуулах сонирхолтой бай­даг. Хэнийг
ч дагадаггүй хэр­нээ, хэдэн саяар нь дагуулсан хүн бий. Далай лам хэнийг ч дага­даггүй
хэрнээ, хэдэн сая хүн түүний юу жиргэхийг харахын тулд дагаж байдаг. Дагана гэдэг
нь  хэн нэгний жиргээг уншихыг хүсч байгаагийн
илрэл гэж ойлгож болно. Эсрэгээр олон сонир­холтой зүйл жиргээд байвал таны жиргээг
унших сонир­холтой хүмүүсийн тоо нэмэг­дэнэ. Олны танил эрхмүүд,  улстөрчдийг бол олноороо дагана. Монголын хамгийн
олон дагагчтай жиргээчдийг Ерөнхийлөгч Ц. Элбэгдорж тэргүүтэй Х.Баттулга нарын хүмүүс
тэргүүлнэ. Тэд байнга жиргэхгүй ч,  жиргээ
нь олны анхаарлыг татна. Жиргээч­дийн хэлэлцэж ярилцах нэг сэдэв болно.

  
Дагагчаа олон болгохын тулд элдэв арга хэрэглэх нь бий. Бэлэг сэлт амлахаас
эхлээд хэсэг бүлгээрээ уул­залт зохион байгуулна. Таа­лагдсан жиргээгээ дэмжиж байгаагаа
илэрхийлж favorite дардаг бол өөрийнхөө дагагч­дад уншуулахын тулд бусдын жиргээг
retweet хийж болно. За их дургүйцвэл дахиж тэр хүний жиргээг уншихгүйн тулд
block дараад дуусаа. 

Мөн дагагч худалдаж авна гэсэн ойлголт
байдаг юм билээ. Хэрхэн ямар замаар ингэдгийг нь мэдэхгүй. Ингэх нь хэнд ч хэрэгтэй
юм. Ямар ч байсан энэ бол зөв ч юм биш, хэрэгтэй ч юм биш.

Ямар нэг асуудал босоод ирэхэд жиргээчдийн
шулга­нах нь ихсэнэ дээ. Сонгууль болоход хэд талцаад хэрэл­дэнэ. Ажиглаад байхад
Мон­голын жиргээчид илүү их улс­төрждөг юм шиг. Улс төрийн намууд ч жиргээчдийн
хэлсэн үг, үзэл бодлоос сонгуулийн сурталчилгаандаа ашиглах нь элбэг болсон байна
лээ. Хэвлэлийнхэн ч “Жиргээчид ингэж ярилаа, тэгж бичлээ” гэх. Зарим хэвлэл тусгай
бу­лангаа зориулах болсон. Цаашид твитер ертөнц хэр­хэн төгөлдөржиж, яаж хөгжи­хийг
мэдэхгүй ч жиргэж л сууя даа. Олонтойгоо байхад юу нь буруу байхав.