Author: Дашбалбарын Мөнгөндалай

Б.Батнасан гэх залуу гэ­рээ­сээ өглөө
гарахдаа охи­ноо үнсээд “Эрт ирнээ” гээд  
явахдаа дахиж хэзээ ч эргэж ирэхгүй явж байгаагаа мэ­дээгүй биз. Зам дээр
машин­тайгаа явж байхад нь дээрээс нь төмөр унаж нарт хорвоод дахиж ирэхгүй явчихна
гэж тэр яахин  мэдэх билээ. Магад­гүй тэр
амьд явах эрх чөлөөндөө итгэж байсан биз. Охиноо сайн хүн болгож, хүн шиг сайхан
амьдрах гэж зүт­гэж явсан биз. Мэргэжлийн хяналтын ерөнхий газраас энэ барилгын
үйл ажилла­гааг зогсоосон боловч дүүр­гийн байцаагч нар очоод л хэдэн зөвлөмж өгөөд
дахин үйл ажиллагааг нь сэргээсэн байгаа юм. Хэрэв тэд ингэж дураар аашлаагүй бол
тэр барилгын компани хөдөл­мөрийн аюулгүй байдал зөр­чин ингэж хүний амь нас эрс­дүүлэхгүй
байсан. Тэр өдөр бас нэгэн барилгын липт унаж олон хүний амь нас дээсэн дөрөөн дээр
дэнжиг­нэсэн байна лээ. “Peace tower”-ын 
энэ барилгын липт стандарт  мөрдөөгүй
байдаг. Азаар хүний амь эрсэдсэнгүй.  Гэхдээ
цаашид энэ хэвээрээ байвал яахыг зөвхөн бурхан л мэдэх буй за.

Хөгжсөн улс орон гэдэг бол стандарт
мөрдсөн улс орон л байдаг. Тухайлбал тэр барилгыг барихдаа хамгаа­лалтын ногоон
тор татсан байсан бол тэр нэгэн залуу амиа алдахгүй байсан биз. Гэтэл манайд явган
хүний зам битгий хэл машины зам руу оруулаад барилга барь­чих­даг. Хэн ч үүнд санаа
тавь­даггүй. Хотын дарга нь ТҮЦ ажиллуулдаг хүмүүсийг стан­дарт мөрд гэж нурааж
суу­хынхаа оронд замбараагүй барьсан барилгын асуудлаа цэгцлэхгүй яав даа гэж бодо­хоос
гол харламаар.

2012 оны есдүгээр сард  бяцхан охин барилгын тех­никт дарагдаж нас барсан.
Тэгэхэд хичнээн шуугиан үүсч байлаа.  Хичээлээ
тараад явж байсан 12 настай Б.Есүгэн охины дээрээс “Мүүди” ХХК-ийн бетон зуурмаг
шахагч машины цемент дамжуулах хоолой унаж харамсал­тай­гаар амиа алдсан. Төд удал­гүй
Тэнгис кино театрын урд талд баригдаж байсан барил­га дээрээс төмөр унаж 19 настай
оюутан залуу амиа алдсан харамсалтай хэрэг гарав.  

Тэр үед хэн ч хариуцлага үүрээгүй
төдийгүй, тэр цагаас хойш ямар нэг арга хэмжээ аваагүй болох нь сая болж өнгөрсөн
эмгэнэлт хэргээс бэлхэн харагдлаа. Дахин ийм явдал гаргуулахгүй гэж Есүгэн охины
өдөртэй болъё гэж санал оруулсан ч хуулийн төсөл дэмжигдээгүй өнгөр­сөн. Есүгэн
охины аавыг Ерөн­­хийлөгч хүлээн авч, эмгэ­нэл илэрхийлэн төрийн өндөр алба хаагчид
үүнд анхаарал хандуулах ёстойг хэлж байлаа. Барилга, хот  байгуулалтын сайд Ц.Баяр­сайхан “Барилгын салбарын
хууль эрх зүйн байдлыг сайж­руулах, тодорхой стандартыг мөрдүүлэхэд анхаарч ажил­лана.
Тухайн шатанд асуудал гарвал төрд  хариуцлага
тооц­дог байя” гэж хэлж бай­сан удаатай. Хотын дарга Э.Бат-Үүл Үндсэн хуулийн заалтыг
дурдан байж, иргэ­нийхээ эрүүл аюулгүй орчинд амьдрах эрхийг хангах үүр­гийг төрд
ногдуулсныг са­нуулж хэлж байлаа. Гэтэл бид иргэдээ аюулгүй, эрүүл амьд­рах эрхийг
хангаж чадахгүй байна. Энэ бүгдийг хуульчилж байж дур зоргоороо авирла­даг байдлыг
зогсоох ёстой гэж хэлж байсан. Албан ту­шаалтнууд зоргоороо ам гарч, зоргоороо ингэж
шоу­даж байж.

Монгол хүн өөрөө Мон­голын баялаг,
үнэт зүйл юм. Тэд энхийн цагт зүгээр явж байгаад л хариуцлагагүй хү­мүү­сийн, хариуцлагагүй
сал­барын, хариуцлагагүй албан тушаалтнуудын балгаар амиа алдаж байна. Есүгэн охин
амиа алдсанаас хойш жил гаруй хугацаа өнгөрч, хоёр он дамжаад байна. Гэ­тэл байдал
хэвэндээ л бай­гааг, эрүүл, аюулгүй амьдрах нөхцөл бүрдээгүйг Б.Батна­сан гэх
36 настай залуугийн харамсалтай үхэл ха­руул­лаа. Нэг жилд барилгын ос­лоос болж
маш олон хүн амь үрэгддэг тоо баримт бий. Энэ тоо жилээс жилд нэмэгдсэн байх юм.
Тэгэхээр хариуцах албан тушаалтнууд нь юу ч хийгээгүй байна гэсэн үг. Тэд хүний
зовлон, хүний үхлээр шоу  хийж байж. Хэрэв
санаа тавьсан бол өдийд ямар нэгэн арга хэмжээ авах байсан. Тиймээс Барилга, хот
бай­гуу­лалтын сайд Ц.Баярсайхан, хотын дарга Э.Бат-Үүл нар огцрох өргөдлөө өгөх
байх гэж найдаж байна. Тэднийг  гол хариуцлага
хүлээх ёстой хүмүүс гэдэгтэй хэн ч мар­гахгүй байх. Иргэдээ аюул осолгүй амьд байлгах
талаар энэ  төр засаг огт юу ч хийгээ­гүй
учраас эд огцрох ёстой. Эдгээр албан тушаалтанд хариуцлага тооцохгүй бол энэ байдал
хоёр жил, магадгүй хорин жилийн дараа ч хэвээ­рээ л байх биз. Үндсэн хуульд эрүүл
аюулгүй орчинд амьд­рах ёстойг заачихсан. Амьд явах эрхтэйг бас заасан. Үнд­сэн
хуулийн 19.2-т дээрх эрхийг хангаж өгөх үүргийг төрд хариуцуулсан.

Үндсэн хуулийн заалтаар бол улсын
батлагдсан за­маар амь нас аюулгүй байд­лаа хангуулаад явж байх ёстой жирийн нэг
иргэн  үүр­гээ биелүүлдэггүй төрөөс болж харамсалтайгаар
амиа алдлаа.

Машин дотроо сууж явсан иргэн дээрээс
нь тэнгэрээс   төмөр гэнэт унаад амийг нь
авч одно гэж яаж санах би­лээ.  Мөн өөрөө
амиа хамгаа­лах ямар ч боломж байхгүй. Ийм тохиолдолд  төр засаг амьд явах баталгаагаар хан­гах ёстой.
Гэтэл төр засаг ажлаа хийсэнгүй. Энэ хоёрыг огцор гэхээр зарим нь бодож байгаа биз.
“Огцорлоо гээд  амь насаа алдсан хүмүүс босоод
ирэх биш” гэж.  Тиймээ,  тэд босоод ирэхгүй. Гэхдээ дараа дараагийн ир­гэд
маань энхийн цагт гэнэ­тийн  үхлээр амиа алдахгүй
байхын тулд тэр муу муу­хайгаас хамгаалж ингэж бай­гаа юм. Хариуцлага тооцдог болчихвол
дараагийн дарга нар нь хариуцлагаа ухамсар­лаж эхэлнэ. Тэгээд хариуц­лага ухамсарлах
бага хэрэг. Харин хийх ёстойгоо хийдэг болох байх гэж горьдож бай­на. Улстөрчид
хотын дарга, сайд нар хүүхдийн амиар, хүний амиар шоу хийхээ бо­лих байх гэж бодож
байна. Түүний оронд хууль дүрмээ гаргаж, стандарт нормоо мөр­дөх байх аа гэсэндээ
үүнийг бичиж байна. Хүний жаахан ч гэсэн сэтгэл байдаг юм бол энэ хоёр хүн албан  тушаалаасаа огцрох ёстой.

Гудамжинд хичээлээ тараад явж байсан
жаахан охин, оюутан залуу, үрийнхээ төлөө амьдарч явсан идэр залуус амь насаа алдахгүй
болно. Энэ бүх болж өнгөр­сөн харамсалтай хэргүүдийн төлөөсийг төр төлөх ёстой.
Хариуцлагаа хүлээх хэрэг­тэй. Монгол Улсын Их Хурал  ч бас үүнд буруутай. Тэд иргэ­дийн­хээ төлөө,
эрүүл аюулгүй амьдруулахын тулд нүдээ олсон хууль баталсангүй.   Амьдралаас тасарсан, оноо авах гэсэн, хөрсөнд
буухгүй хууль баталж хэрэлдэж, хэм­лэлдэхийн оронд иргэнийхээ амь насыг хамгаалдаг,
хам­гаалж чадаагүйн төлөө ха­риуцлага үүрдэг хууль батлах хэрэгтэй байсан юм. Мон­голын
төр дайн дажингүй энх цагт иргэд нь үхээд байхад юу ч болоогүй мэт яагаад сууна
вэ. Одоо аавыгаа нэхэн суу­гаа жаахан охинд нь аавынх оронд аав болж,  ямар сур­гуульд сурах ёстой тэрэнд сургаж, яаж
харж хандах ёстой тэгж хандах хэрэгтэй юм. Үүнийгээ хуульчлан бат­лах хэрэгтэй.
Төр иргэнээ хамгаалаа­гүйнхээ төлөө иргэ­дийнхээ өмнө хариуц­лага үүрэх ёстой. Нийслэл
хот маань тайван амгалан байх ёстой атал 
тийм байж чадах­гүй байна. Ийм улс, ийм хот гэж юу байсан юм. Ажлыг ингэж
хийгээд байхдаа яадаг юм. Ажлаа хийж чадахгүй байгаа чинь эрдэнэт хүний амь насаар
хэмжигдээд бай­на. “Аюулгүй орчны өдөр” буюу “Есүгэн охины өдөр” болгох хуулийн
төслийг да­хин өргөн барих шаардлага нэгэнт бий болж. Нас барсан иргэдийн ар гэрийнхэн
Мон­голын төрд гомдолтой бай­гаагаа олонтаа илэрхийлж байгаа нь төр иргэдийнхээ
төлөө юу ч хийхгүй гар хумхин сууж буйг илэрхийлж байна.

Төрийн байгууллагууд нь уялдаа холбоотой, хариуц­лагын тогтолцоотой
болс­ноор барилгын салбарын  зах замбараагүй,
хяналтгүй байдал үгүй болох бус уу. Тиймээс л 
Барилга, хот бай­гуулалтын сайд, хотын дарга та хоёрыг хариуцлагаа мэдэрч,
албан тушаалаасаа огцорно гэж итгэж байна. Хүний аминаас үнэтэй албан тушаал гэж
юу байхав.  Дээ­рээс нь нэмэж хэлэхэд бай­шин
бариулж байгаа хүнийг элдвээр зүхэхээ одоо боли­моор юм. Тэд ямар буруутай юм бэ.
Харин стандарт норм аюулгүй ажиллагааны дүр­мийг бий болгоогүй, түүнийг мөрдүүлээгүй
төр засаг л буруутай шүү дээ.

Телевиз үүсэхэд кино театрт хэн ч
очихоо байна гэж ярьцгааж байсан гэдэг. Цаг хугацаа өнгөрч телевиз улам нимгэн,
улам олон суваг гар­даг болсон ч театр моодноос гарах нь бүү хэл үнэ цэнэ нь нэмэгдсэн.
Театрт очиж үзэж байж л жинхэнэ юм үзсэн болдог. Залуус хайртай бүс­гүй­­гээ театрт
урьж, театрт гарах шинэ киног үзэгчид тэсэн ядан хүлээдэг хэвээрээ. Сонин яг үүнтэй
адил юм. Цахим ертөнц хөгжиж, мэ­дээл­лийн хурд ихэссэн ч цагаан цаасан дээр хараар
бичсэн баримт  үлддэг сонин хэмээх мэдээллийн
талхны үнэ цэнэ алдагдахгүй л бай­на. Үй олон сайтууд мэндэл­сэн ч, сошиал ертөнц
хүмүү­сийн амьдра­лын хэв маягийн нэг болсон ч 
үнэн бодитой гэж итгэдэг, олон жилийн дараа  он цагийн үйл явдлын гол баримт болж үлддэг зүйл
бол сонин юм. Насаараа сонины хай­чил­бар хийдэг нэг ахмад­тай уулзаж байлаа. “Сонин
уншаагүй нэг ч өдөр байхгүй. Тэр тусмаа танай сониныг өдөр алгасал­гүй уншиж, өөрт
хэрэгтэй мэдээллийг хайчил­бар хийж хадгалдаг. Эргээд харахад тэр үеийн бүхий л
түүх дурайтал байж  байдаг. Тэр чигээрээ баримт
юм шүү дээ” гэж билээ. 

    Сонин
захиалж уншдаг хүмүүс ч цаасан сониноо барьж, харж уншихгүй бол цахим хэлбэрээр
уншихаар уншсан болохгүй юм гэж хэл­дэг. Хэдхэн минутын өмнө байж байснаа алга болчих­дог,
үг үсэг утга санааг нь өөрчилж орхидог, хэн нэгнийг гүтгээд биччихлээ гэхэд устга­чи­хаж
болдог учраас цахим мэдээллийн хэрэгс­лээс илүү­тэй  цаасан сонины мэдээл­лийг уншигчид  бодит үнэн гэж уншдаг, итгэдэг.

Технологи хамгийн их хөгж­сөн, технологийн
хөгж­лийн  гол автор нь болсон улс орнуудад
ч цаасан сонин байсаар л байна. Айлууд шуудангийн хайрцагтаа өглөө бүр шинэ сониноо
хүлээн авч амтархан уншсаар байгаа. Энэ бол соёлт хүн төрөлхтний салшгүй нэг хэв
маяг болоод тогтчихож. Хэд­хэн сарын өмнө АНУ-ын тэр­бум­тан, amazon.com  сайтыг үндэслэгч Жефри П.Безос “Вашигтон пост”  сониныг 250 сая ам.долла­раар худалдаж авсан бол
Жон Хенрид Нью-Йорк таймс” сонины “Бостон глоб”-ыг 70 сая ам.доллараар худал­даж
авчээ. Хэдхэн сарын өмнө шүү. Дээрх тэр­бумт­­нууд цаасан сонин  дэл­хийн зах зээлээс шахаг­дах байсан бол юу гэж
ийм их мөнгөө зарлагадах билээ. Туршлагатай бизнесмэнүүд зах зээл,  ирээдүйг нь 
судалж байж л ашигтай бизнест хөрөн­гө оруулах нь дамжиг­гүй. Дэлхийн чиг
хандлагад мэдээллийн хэрэгслээс цаа­сан сонин шахагдах нь бай­ту­гай харин ч бодит
мэдээлэл гэдэгт илүү их итгэж захиа­лаг­чийнх нь тоо огтхон ч буурах­гүй байгаа
нь нотолгоо юм. 

Зарим зүйл он цагийн эрхэнд улам төгөлдөржин,
өмнөх үетэйгээ хамт үлдэх нь бий. Компьютер байхгүй байх үед бичгийн машин байсан
ч одоо бичгийн машин тогшоод суух хүн олдохгүй. Харин цаг үе улирах тусам үнэ цэнээ
алддаггүй юм гэж бас байна. Түүний нэг нь яах аргагүй сонин. Зарим нэг тогтсон уламжлалууд
бий. Жишээ нь хамрын тамхи хэрэглэдэг хүмүүс гялгар уутанд хийгээд авч явж болно.
Гэтэл заавал хөөргөнд хийдэг. Тэгж байж л утга төгөлдөр болдог. Хүмүүс бие биедээ
бэлэг өгөхдөө мөн баглаа боодлыг нь чухалчил­даг. Түүн лугаа цаасан сонин илүү утга
төгөлдөр гарт баригддаг бодит үнэн шигээ мэдээлэл нь үнэн гэдэгт уншигчид илүү их
итгэдэг. Цахим мэдээлэл алга болох өөрчлөх боломжтой бол цаасан дээр үлдсэн мэдээлэл
баримт болон үлддэг.  Үүгээ­рээ мэдээллийг
үнэнээс гуйвуулах боломж багасч байгаа юм. 
Цаасан сонин 16, 17-р зууны үед  үүсэж
байсан гэдэг юм билээ. Тэр цагаас хойш цаасан сонин үнэ цэнээ алдсангүй. Мэдээллийн
хурд ихэслээ ч бодит үнэн эсэхийн хэмжүүр нь сонин өөрөө бол­чихдог юм байна. Телевиз
гэхэд л сониноос түрүүлж мэдээлэгдэх хэрнээ тухайн цаг үедээ гараад л өнгөрчих­дөг
учраас сонин шиг дахин унших боломж байхгүй.

Тиймээс цаасан сонины эрэлт байсаар
байгаа бөгөөд үүнийг дагаад нийлүүлэлт ч байсаар  байна. 
Сүүлийн үед сайтууд олноор гарч ирэхэд сонин үгүй болно, орон зай нь хумигдана  гэж ярьцгааж байсан. Гэтэл бодит амьдрал дээр
тэгсэнгүй. Өдөр тутам гардаг “Өдрийн сонин” гэхэд л захиалагч нь олон байгаа нь
үүнийг баталж буй юм. Сонин ямар нэг байдлаар уншигчдын гарт хугацаа­наа­саа хоцорч
очих юм бол манайх­ны утас зогсоо зайгүй хангинадаг. Уншигчид нэгэнт өглөө бүр цай
уухтай адил, өглөө бүр ургах нарнаар сониноо уншаад уламжлал болсны шинж энэ. Тиймээс
“Өдрийн сонин” өглөө бүрийн мандах нарнаар тантай хамт, захиалагчтайгаа хамт олон
оныг үдлээ. Ирэх он жилүүдэд ч илүү олон сонирхолтой мэдээ мэдээлэл, нийтлэл сур­валж­лагуудаараа
та бүхний оюуны цангааг тайл­саар байх болно. Олон жил шилдэг хэвлэл мэдээллийн
байгуул­ла­гаар тодорч байгаа нь ч сонины эрэлт хэрэгцээ буу­рах нь байтугай нэмэгдэж
байгааг илтгэж байна.  Дэл­хийн хэвлэл мэдээллийн
бай­гуул­лагын томоохон хурал цуглаан дээр ч энэ талаар сүүлийн үед их ярьцгаах
бол­сон байна лээ. Хүмүүс нүдэнд харагдаж гарт баригд­даг зүйлд илүү их итгэл үнэм­шилтэй
ханддаг нь харагдаж байна. Цаасан сонин цаг 
хугацааны шалгуу­рыг нэгэнт давжээ.

Хэвлэл, тэр дундаа сони­ны сонгууль
бол захиал­га байдаг. Хамгийн олон захиа­лагч­тай нь сонгуульд яллаа гэсэн үг.
“Өдрийн сонин”-ы хувьд олон жил уншигчдын олонхийн санал авч тэргүүл­сээр ирсэн.
Сэт­гүүл зүйн боловсон хүчнүүд тэр дундаа хэвлэл мэдээл­лийн олон байгууллагын удирдлагууд
энэ сониноос бэлтгэгдэн гар­сан байдаг. Эндээс харахад “Өдрийн сонин” сэтгүүл зүйн
бүхэл бүтэн том сургууль гэдэг нь эргэлзээгүй. 

Хэвлэл мэдээлэл гэдэг өөрийн гэсэн дүрэм жаягтай, зах зээлийнхээ
жамаар хөг­жиж байгаа. Дүрэм журмаа­раа үнэн, бодит  мэдээллийг хүргэх нь хэвлэлийнхэн бидний үүрэг
билээ.

МАН  Шинэчлэлийн Зас­гийн газрын хоёр сайдыг огцруулах
санал гаргаж.  Ч.Улаан, Н.Батбаяр хоёрыг  хэд хэдэн үндэслэл хэлж огц­руу­лахыг шаарджээ.
Төс­вийн тодотголыг ирэх оны төсөвтэй хамт хийхдээ эдийн засгийн байдалд үнэлэлт
дүгнэлт хийгээгүй, төсвөөс гадуурх санхүүжилт буюу Чингэс бон­дыг цагаа олоогүй
гаргасан, үүнийг улсын төсвөөс гадуур зарцуулж байгаа, төсөв боловс­руулахдаа Төсвийн
хүрээний мэдэгдэлд үндэс­лээ­гүй, улсын төсвийг оновч­той бүрдүүлээгүйгээс болж
1,5 тэрбумаар төсөв танагд­сан гэх зэрэг үндэслэлээр огцрох шаардлагатай гэж үзсэн
байна.

Байнгын хороод хоёр сайдыг огцруулах
шаардла­гагүй гэж үзсэн бол чуулганы хуралдаанаар өчигдөр хэ­лэл­­цэх ёстой байлаа.
Харин МАН-ынхан завсар­лага ав­сан юм. Өмнө нь ингэж хойш­л­уулдаг байсан.  МАН  хоёр
сайдыг  огцруулах  шал­таг нь няцаагдаад ирэхээр үндэслэл муутайхан
сана­лаасаа ичсэн үү, олон ааштай авгай шиг гэнэт л ингэж завсарлага авчихлаа.

АН-ын бүлгийн  даргын хэлснээр бол даваа гариг гэхэд хуралдаа
орох шийдээ гаргахгүй бол олонхиороо шийдвэрээ гаргана гэнэ лээ.  Шударга ёс эвсэл,  АН хоёр жимбийтэл ирцээ бүрдүүлж  суусан нь хоёр сайдыг огц­руулахгүйгээр шийдсэн
нь илт байна лээ.   Гэхдээ энэ огцруу­лах
үйл ажиллагаа оноо авах гэсэн ядарсан арга болоод л өнгөрөх нь дамжиггүй.   Сөрөг хүчин байж сөрөг хүчний улс төрөө хийж
чадахгүй юм, мэдэх ч үгүй юм. Зүгээр улс төр хийнэ гэдэг нь болж байна. Зохиомол
шоу болоод л өнгөрнө биз. Ийм шоунд ард түмэн итгэх үү. Жүжиг тавиад л оноо авна,
ард түмэн сөрөг хүчин ажиллаж байна, эрх баригчид муу байна гэж  итгэнэ хэмээн 
басамжилж байгаатай адил харагдаад байна. МАН-ынх­ны гаргасан огцруулах санал  жүжиг гэдэг нь тэр олон сайд нараас сонголтоо
яаж хийж байгаагаас  нь харагдаж бай­на. Тэд
амьдралаас тасарч улс төрөө твийтр, нүүр ном, сайт уншаад л огцруу­лах сайдынхаа
сонголтыг хийчих шиг болов. Сошиал ертөн­цөөр зарим нэгэн хүн эрх барьж байгаа сайд
дарга нарыг шүүмжилж л байдаг. Тэдний шүүмжлэлд хамгийн их өртсөн нь магадгүй тэд
байх. Гал асаадаг гэж доог тохуу  хийсэн  нь байж л байдаг.  Гэхдээ 
дооглож бай­гаа хүн тийм олон биш л дээ. Сошиал ертөнц тэр чигээрээ Монголын
ард түмнийг  төлөөл­чихнө гэж байхгүй. Ард
түмэн мөнгө авчрахад  дургүй байдаггүй. Ард
түмэн мар­гаа­шийн өөхийг биш өнөөдрийн уушгийг илүүд үздэг нь амьд­ра­лын практикаас
харагддаг.  Энийг мэдэхгүй МАН-ынхан гал түлж
тахилга ёс үйлдээд, тойрч гүйгээд  л хэдэн
төгрөг улсдаа аваад ирсэн Н.Бат­баярыг огцруулах гэнэ. Яахав гадныхан манайд мөнгө
өгч байгаа нь сайд  Н.Батбаярын сайных  ч гэж юу байхав. Монголын сайных. МАН-ын энэ байгаа
оноогүй огцруулах санал өөрсдөө Засгийн газарт хамтран орох сонирх­лоос л үүдэлтэй.
Ер нь МАН хамгийн олон санал хүчнүүд нийлж засаг байгуу­лах ёстой гэсэн байр суурь­тай
байгаа. Тиймээс ч Зас­гийн газрыг ганхуулж байгаад  АН-тай хамтарч засаг барих сонир­холтой. Үүнийгээ
хэрэг­жүүлэ­хийн тулд хаа хамаагүй Ч.Улаан, Н.Батбаяр хоёрыг онилсон нь энэ. Тэднийг
ингэж огцрууллаа гээд юу өөрчлөгдөх юм. Тасалдсан гээд байгаа төсөв сайжрах уу.
Энэ бол зүгээр нэг улс төрийн ээлжит тоглолт. Гэтэл Ч.Улаа­ныг яасан гэж огцруул­даг
юм. Бүр нарийн яривал өмнөх Засгийн газар буюу одоогийн МАН Оюу толгой, Таван толгойгоос
урьдчи­лаад мөнгө авчихсан биз дээ. Хүний хөгжлийн мөнгө нэрээр халамж болгоод л
үр ашиггүй тараачихсан. МАН өөрөө сонгуульд ялах гэж л ийм алхам хийсэн. Чалкогоос
авсан мөнгөнийхөө өрөнд  их хэмжээний нүүрс
зах зээлийн үнээс хямд өгсөн буруутан хэн билээ. Нарийн яривал төсөв тасарсан чинь
энэ зас­гийн гэхээсээ илүүтэй өмнөх Засгийн газрын балаг шүү.  Тиймээс Ч.Улаанд ганцаа­ранд нь ял үүрүүлээд яах
билээ. Ч.Улаан энэ салбарыг хэдэнтээ толгойлж байсан хүний хувьд хэдэн тоо бодохтойгоо.

     Дээр нь 
уул уурхай нь зогсоход л Ч.Улааны 
хариуц­даг мөнгө дуусдаг юм байгаа биз дээ. Тэрийг л төсөв хомс­доно гэдэг.
Ч.Улаан өөрийн­хөө халаасанд улсын мөн­гийг нуучихсан биш.  Төсвийн мөнгө ард түмэнд ямар хамаа байв гэж.
Хэдэн даргын цалин хасагдаа л биз. Эмч багш, цагдаагийн хуваарьт цалин, тэтгэврийнхний
хэдэн төгрөг цаг хугацаандаа бууж л байвал бусад нь ард түмэнд падлий ч байхгүй.    Тэгэхээр ард түмэнд хэрэггүй жүжиг тавиад байх   шаардлага алга.  Одоо ард түмэн  энэ хуурамч жүжгийг сайн мэддэг болсон. Үеийн
үед л иймэр­хүү жүжиг тавьсаар байхаар чинь өрнөл төгсгөлийг нь ч андахаа байлаа.
Басч бол­дог­гүй юм, ард түмнийг. Хэн  нэгнийг
огцруулах гэж байгаа бол жинхэнэ буруутныг нь огцруул л даа.  Энэ засгийг өөгүй цэвэр гэж хэлэх гээгүй байна.
Эдийн засаг хүндрэ­хэд хамгийн их нөлөөтэй хүн бол Д.Ганхуяг сайд. Уул уур­хайг
түшиглэсэн эдийн засаг­тай хэрнээ яг тэр салба­рын­хаа удирдлагаар Д.Ганхуя­гийг
аваачаад тавьчихдаг нь сонин юм шүү. 

Эдийн засгийн хямрал, төсвийн хүнд
байдал, хөрөн­гө оруулагчдын нүүр буруул­сан гол буруутан  нь энэ хүн. Халгиж цалгисан их төсөв, боломжийн
сайхан цалин аваад ажиллаж байсан  олон хүнийг
ажилгүй, амьдралгүй болгож хоолноос нь салга­чих­сан энэ хүнээ огцруулаач.  Энэ хүн “Рио Тинтотой ясаа цайтал үзнэ” гэж ард
түмэнд таалагдах гэж  популизм хийсний гор
өнөөдөр гарч байгаа. Д.Ганхуяг сайдыг огцруулъя гэж санал гаргасан бол ойлгож болох
байлаа.  Бүр эртнээс л  Оюу толгойтой ясаа цайтал үзнэ гээд байс­ныг нь  хэн ч мэднэ дээ.  Оюу толгой, Д.Ганхуяг сайд хоёрын яс цайхаас өмнө
ард түмний яс цайчих биз. Оюу толгой яахав байдгаараа байна.

Д.Ганхуяг сайд яахав нэг их эх оронч
царайлаад мөнгө,  албан тушаалтайгаа байж
байна. Гэтэл Оюу толгойд ажиллаж байсан тэр олон хүнийг цалингүй,  ажлын байргүй, амьдралгүй болго­сон бурууг нь
яагаад хэлэхгүй байгаа юм. Түүний балгаар олон хүний  яс нь, үс нь 
цайж эхэлж байна. Ард түмний амьдралд, тэр байтугай улсын­хаа эдийн засгийг
бал­лаад хаячихаж байгаа  сай­даа огцруулах
тухай ярихгүй хэрнээ өөр хүн огцруулах ямар хэрэгтэй юм. Хий хоосон  улс төржилт, 
эх орончдын хуурамч дүртэй ийм хүмүү­сийн  популизмаас 
уул уур­хай, үйлдвэр, ашигт малт­ма­лаа ашиглах  Монгол 
Улс хохирч байгаа.  Ард түмэн хохирлоо.
Оюу толгойг хориг­лосон. Тэр Оюу толгойг орлох юу байгаа юм. Дэлхийд тэр­гүүлэх
том орд одоо Эрдэнэ­тээс дор болж. МАН-ынхан хүнээ олж огцруулах санал хэлбэл ард
түмэн байтугай цаад УИХ чинь дэмжээд өөрсдөө огцруулчихна шүү дээ.          

Хөрөнгө оруулагчдын хувьд Засгийн
газар ямар бодлого барих нь анхаарлыг татаж байдаг. Тэр байтугай хөрөнгө оруулалт
хийх сонирхолтой салбарыг хэн удирдаж, ямар бодлого барих нь анхаарлын төвд нь байдаг.
Монголыг сонирхсон хөрөнгө оруулагчид уул уурхай, ашигт малтмалыг л сонирхож байгаа.
Гэтэл яг эсэргүү юм яриад байсан нөхрийг салба­рын сайдаар тавьчихаад л  тэднийг үргээж ард түмнийхээ ясыг цайлгах дээрээ
тулчи­хаад одоо шал өөр салбарын нөхдөд бурууг тохоод “огцор” гээд сууж байдаг.
Тэгэхээр хоёр сайдыг огцруулах гэсэн  оролдлого
чинь зүгээр л нэг  шоу гэж ойлгогдоод байгаа
юм.

Халимагийн Ерөн­хийлөгч асан, Дэлхийн шатрын холбооны ерөн­хийлөгч
Кирсан Илюм­жиновыг Монголд ирээд байхад нь уулзаж  ярилцсанаа хүргэж байна.

  -Таныг Монголд ирлээ л гэдэг, буцлаа л гэдэг. Байнгын марш­руттай
болжээ. Ер нь хэдэн  удаа ирж байна?

-Нийт хэдэн удаа ирс­нээ одоо хэлж мэдэхгүй юм. Зөвхөн энэ жилд
гэхэд гурав дахь удаагаа ирлээ. Ер нь бол Монгол гэдэг төрөлх эх орон минь намайг
дуудаад байдаг шүү дээ. Мэдээж Хали­магийн ард түмний түү­хийг монголчууд минь мэдэж
байгаа хойно. Би Монголд ирэхдээ үргэлж баяртай байдаг.

-Албаны  ажлаар  ирж байна уу, хувийн уу?

-Халимагийн Ерөн­хий­лөгч байхдаа ирж бай­сан, Дэлхийн шатрын
холбооны ерөнхийлөг­чийн хувиар гээд л олон удаа ирлээ. Мөн В.Путин, Д.Медведевийн
албан ёсны айлчлалын үеэр бүрэлдэхүүнд нь орж ирж байлаа. Халимагийн өд­рүүдийг
Монголд зохион байгуулах үеэр ирсэн. Сая 
олон улсын эмэгтэй шатарчдын тэмцээн зо­хион байгуулахаар Мон­голын шатрын
холбоотой гэрээ байгууллаа. Ирэх онд олон улсын эмэгтэй шатарчдын аварга шал­га­руулах
олон улсын тэм­цээнийг зохион байгуу­лах гэж байгаа.

-Шатар гэснээс та Монголд ирээд хэн нэ­гэнтэй шатар тоглодог л
биз дээ. Хэнтэй тоглож байв?

-Өмнө нь ирэхдээ нэг удаа 
тоглож байсан. Зав багатай ирдэг учраас тэр бүр тоглоод байдаггүй. Миний
гол үүрэг тэмцээн зо­хион байгуулах. Ша­тарт сонирхолтой, дуртай уч­раас Монголын
шатар сонирхдог  хүмүүстэй  тог­лох юмсан гэж боддог.  Монголд шатар сайн тог­ло­дог хүмүүс олон бай­даг.

-Та Монголд шатрын спорт хөгжихөд  нэ­лээдгүй хувь нэмэр оруулж байгаа санагд­даг…

-Энэ талаар хэлэхэд хэдэн жилийн өмнө эмэг­тэйчүүдийн Гранпри
зо­хион байгуулсан. Гадаад харилцааны яамны зуун жилийн ойн арга хэм­жээнд зориулж
шатрын томоохон тэмцээн зо­хион байгууллаа. Энэ жил Дэлхийн шатрын хол­боо­ны шилжин
явах цомын томоохон тэмцээн бас зохион байгуулсан. Мон­голд шатрын сур­гууль байгуулахад
туслал­цаа үзүүлсэн. Удахгүй олон улсын шатрын хол­бооны салбар сургалттай сал­бар
нээхийг зорьж бай­гаа. Ирэх жил Мон­голд олон улсын шатрын Гранпри тэмцээн зохион
байгуулна. Энэ сарын 18-нд Арабын Эмиратад олон улсын дунд сургуу­лийн сурагчдын
дунд зо­хиогддог дэлхийн авар­гын тэмцээн болсон. Үүнд Монголоос залуу тамир­чид
оролцсон.

-Дэлхийн шатрын хол­­бооны тэргүүнээр нэлээд олон жил бол­лоо.
Ээлжилж солигдож хариуцдаг ажил биш үү?

-18 жил дэлхийн шат­рын холбооны ерөнхий­лөгчийн ажлыг хийж бай­на.
Зургаан удаа сонгогд­сон. 2010 онд болсон шатрын холбооны ерөн­хийлөг­чийн сонгуульд
Анатолий Кар­повтой өр­сөлдөж байсан. Ирэх жил Норвеги улсад шатрын холбооны ерөн­хийлөг­чийн
сонгууль бол­но. Энэ удаа Гарри Кас­паров над­тай өрсөлдөх болов уу.

-Та ч нэг албыг их урт удаан хаших юм. Ха­ли­магийн Ерөнхий­лөгчийг
ч бас тийм ху­га­цаатай хаш­сан байх аа.

-Халимагийн Ерөн­хий­­лөг­­чөөр 17 жил хагас ажил­лалаа. Шатрын
хол­боог удирд­сан хугацаа­тай ойролцоо юм бай­на шүү.

-Энэ удаа Монголд ямар ажлаар ирсэн юм?

-Энэ удаа би Зам тээврийн сайд А.Гансүхтэй уулзахаар ирсэн. “Евроазиа
финанс” ком­пани Монголын шинэ төмөр зам төслийн тендерт оролцож ялсан. Энэ компани
олон ул­сын хувь нийлсэн компани. Лондонд бүртгэлтэй. Энэ ажилд олон улсын туслан
гүйцэтгэгч компаниуд орол­цоно. Одоо гүйцэтгэх ажил руугаа ороход бэлэн бол­чихоод
байна. Энэ удаа надтай хамт санхүүжүүлэх компанийн төлөөлөгчид ирсэн.  Одоо Мон­голын Засгийн газартай хувь эзэмшигчдийн
хоорондын гэ­рээнд гарын үсэг зураад ажлаа эхлэхэд бэлэн болно. Таван толгойгоос
эхлээд Монголоор дамжаад Хятадын нутаг, тэгээд далай хүрэх зам юм. Энэ тө­сөлд таван
тэрбум 200 сая орчим ам.долларын хөрөнгө оруулалт хийнэ.

-Хэдэн хувийг нь Мон­голын тал эзэмших юм?

-51 хувийг нь Монголын Засгийн газар эзэмшинэ. 49 хувийг нь “Евроазиа
финанс” компани эзэмшинэ. Бид Зам тээврийн сайд А.Гансүхэд сан­хүүгийн холбогдох
мате­риа­луудаа танилцуулсан.

-Хэдий хугацаанд төсөл хэрэгжиж дуусах вэ?

-Бид аль болох хурдан эхлэхийг хүсч байна. Эхний ээлжинд гурван
жилийн хуга­цаанд шат шатаар төлөвлөсөн ажлууд байна. Одоо хувь эзэм­шигчид хамтарсан
компанийн баримт бичигт гарын үсэг зу­раад л бэлэн болж байгаа юм. Монгол Улсын
өмнөд хэсэг бол байгалийн баялаг ихтэй газар. Бидний тавих гэж байгаа төмөр зам
бол Монголын баялаг орд газруудаас Улаанбаатарын төмөр замтай нийлнэ. Цаа­шаагаа
Оросын төмөр замтай нийлбэл Монголын баялаг да­лайд хүрэх боломжтой болж байгаа
юм.

-Таныг төмөр замаас гад­на Монголын дэд бүтцийн салбарт хөрөнгө
оруулалт хийх сонирхолтой байгаа гэж сонссон.

-“Евроази финанс” ком­пани Испанийн том компани болох OHL. Дэлхийд
эхний 20-т багт­даг компани. Шинэ техник технологийг хэрэглэж,  бүтээн байгуулалтад оролцоно. Мон­голын Засгийн
газраас зарлах бүтээн байгуулалтын тендерт мэдээж Хятадын маш олон компани оролцох
сонирхолтой байгаа.

-Монголын Засгийн газар­тай хамтарч ажиллахад ямар бэрхшээл байдаг
вэ. Хөрөнгө оруулагчид Мон­голын хууль эрх зүйн орчин тааламжгүй,  байнга өөрч­лөгдөж байдаг гэх мэтээр зовлон тоочдог.
Та бүхний  хувьд…

-Бидний хувьд бие биенээ сайн ойлгосон харилцааны үндсэн дээр
ажиллаж байна. Төмөр зам тавих ажил үндсэндээ бэлэн болсон.

-Яриагаа арай өөр тийш хандуулъя. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч дэлхийн
монголчуудаа урьж байна. Олуулаа болъё гэж хэлсэн. Үүнийг та юу гэж бодож байна.

-Мэдээж энэ бол сайхан хэрэг. Дэлхийгээр нэг байгаа монголчууд
үүнийг талархан хүлээж авсан. Бүх монголчууд түүхэн эх орондоо ирвэл сайхан. Надад
ч гэсэн паспорт өгвөл би энд ирэхэд бэлэн 
байна.

-Та яаж яваад улс төрд орсон юм. Улс төрийн замналыг чинь сонирхож
байна л даа…

-Би Москвагийн олон улсын харилцааны сургууль төгссөн. Хамт сурч
байсан монгол найз нар зөндөө байдаг. Би Олон улсын харилцааны сургууль төгсөхдөө  улс, төр олон улсын харилцааны мэргэжил эзэмш­сэн.
26 насандаа Оросын парламентын хамгийн залуу гишүүн болж байв. Энэ бол сургууль
төгсөөд жил гаруйхан болж байсан үе.  Дараа
нь  ЗХУ-ын парламентын  гишүүн болсон. Парламент дахь олон улсын харилцааны
бүлгийн  ахлагч болсон. 30 насандаа Халимагийн
Ерөнхийлөгчөөр сонгогдсон. Мөн Холбооны дээд зөвлөлийн гишүүн, 33 насандаа дэлхийн
шатрын холбооны Ерөнхийлөгчөөр сонгогдож байлаа. Одоо бол дэлхийн олон улсын улс
төрийн яриа хэлэлцээрт оролцдог болсон. Миний улс төрийн амьдрал 26 орчим жил үргэлжилж
байна.

-Зарим хүн улс төрд ялж, ялагдаж байдаг. Таны хувьд үргэлж л ялагч
байж, тугаа мандуулж явсан юмаа даа..

-Би амьдралдаа дээр хэл­сэнчлэн янз бүрийн сонгуульд  14 удаа оролцож байж. Мэдээж сонгууль болгон амар
бай­гаагүй. Оросын парламентын нэг суудлын төлөө 21 хүн өрсөл­дөхөд би оролцож л
байсан. Нэр хүндтэй генерал, ардын жүжигчин, сайд гээд л олон хүнийг ялсан юм.

-Манайхан хүний удам судрыг их сонирхдог. Тий­мээс таны аав, ээжийн
та­лаар асуумаар байна…

-Аав маань ахмад дайчин хүн. Одоо тэтгэвэртээ суусан. Ээж малын
эмч. Одоо хүртэл ажиллаж байгаа. 80 настай хүн байдаг. Бид аав, ээжээсээ гурвуул.
Ах дүү хоёртой.  Гурван хүүтэй айлын дундах
нь би. Харин би ганц хүүтэй. Миний хүү энэ жил их сургууль төгссөн. Америкт боловсрол
эзэмшсэн. Одоо өөрийн гэсэн бизнесээ эхлүүлж байгаа. Эхнэр арын алба хариуцаж гэртээ
байдаг даа.

-Монголд ирээд хамгийн түрүүнд юу бодогддог вэ?

-Онгоцноос буухад шууд л утаа үнэртдэг. Энэ бол Бээжин Улаанбаатар
хоёрт буухад хамгийн анх угтдаг зүйл. Ялангуяа өвөл.

-Монголд утаа шийдэж чадахгүй асуудал болоод байгаа бол Халимагт
ч гэсэн ямар нэгэн бэрхшээл байж л байгаа биз дээ?

-Би 2010 оноос хойш нутагтаа тогтмол байхгүй байна. Халимагийн
бэрхшээл­тэй асуудлын нэг ус. 70 хувь нь зөөврийн ус хэрэглэдэг. Би 1993 онд Ерөнхийлөгч
болсноос хойш зам, шатахуун, байгалийн хийн асуудлыг шийдсэн. Хүн ам төвлөрсөн газрын
байгалийн хий, замын асуудлыг бүрэн шийдсэн. Байгалийн хий гайхамшигтай эд шүү дээ.
Намайг хүүхэд байхад эмээ маань   өглөө бүр
эрт босгож нүүрс зөөлгөж гал түлүүлдэг байсан. Эмээ тэр үед энэ байдлаас гарах юмсан
гэж ярьдаг байлаа. Тиймээс ч би эмээгийнхээ мөрөөдлийг биелүүлсэн.  Одоо бол шүдэнз зураад л  айл болгон галаа асаачихна.

Халимаг буддын шашин шүтдэг. Тэгээд би дүүрэг болгонд   буддын хийд бай­гуулсан. Тэр байтугай 64 метр
өндөр дугана барьсан маань Европод хамгийн томд тооцогддог.

-Та буддын  шашин шүтдэг
юм уу?

-Тиймээ. 

-Та одоо яг хаана амь­дардаг юм бэ?

-Би яг одоо бол онгоцонд амьдарч байгаа. Өнгөрсөн жил гэхэд л
би 180 орноор аялсан байна. Энэ онд гэхэд л 70 гаруй орноор аялж. Өчигдөр гэхэд
Монаккод, гурван өдрийн өмнө Болгарт, таван хоногийн өмнө Өмнөд Солонгост, өнөөдөр
Монголд, маргааш Турк явна.

-Ингэж явахдаа Халима­гаа санана биз дээ?

-Мэдээж эх орон юм чинь санаа зовох юм байлгүй яахав. Гэвч дэлхийн
олон оронд сэтгэл татагдаж байдаг хүн дээь, би.

-Таны улс төрийн цааш­дын карьер ямар байх бол?

-Би бол өөрийн дуртай зүйлийг л хийдэг хүн. Өөрийгөө улстөрч   гэж хэлэхэд 
хэцүү. Парламентад байхдаа, Ерөнхийлөгч байхдаа ч би цалингаа авч байгаагүй.
Буддын,  христийн сүм хийдэд  өөрийнхөө цалинг хандив­ладаг байсан. Театр,  зам, сүм 
хийдэд би өөрийн хөрөнгийг зарцуулдаг.

-Би бол таныг улстөрч гэж хардаг ш дээ.

-Улс төр миний хувьд зөвхөн хобби байсан. 26 насандаа сая ам.доллар
хийж байсан. 50 компанийн хувьцаа эзэмшиж байсан. Хүмүүс намайг улс төрд орооч,
парламентад нэр дэвшээч гэснээр би улс төр рүү орж байв. Ер нь олон хүн эд хөрөнгийг  арвижуулах, өөрийн хүрээний хүмүүсийг өөд татах
гэж улс төрд ордог юм шиг. Би залуугаасаа улс төрд орохдоо цэвэр хобби маягаар орсон
гэж хэлж болох юм даа. Улс төрд би хэнээс ч хамааралгүй өөрийнхөө юу бодсоныг чөлөөтэй
илэрхийлж чаддаг байсан. Далай ламыг Халимагт урихад Хятадын Засгийн газраас Оросын
Засгийн газарт анхааруулж байлаа.  Гэтэл би
Далай ламд мөргөж өөрийнхөө онгоцоор Халимагт авчирч байлаа. Халимагийн ард түмний
шүтээн болсон Далай ламыг Халимагт урихад Хятадын улс төрийн бодлогоос айх шаардлага
байхгүй гэж үзээд өөрийнхөөрөө энэ асуудалд хандсан юм. Тэр үед ч гэсэн Хятадын
удирдлагатай маш сайн харилцаатай байсан. Гэвч би хүмүүсийн шүтэж бишрэх эрх шашин
шүтлэг улс төр гэдэг юмыг тусад нь авч үзэхийг хүссэн хэрэг.

-Таныг би дэлхий дээр олон найзтай хүний нэг болов уу гэж боддог.
Энэ бодол минь зөв үү?

-Тэгж хэлж бас болох юм. Би Далай лам, Ромын пап, Ричард Гир,
Саддам Хусейн, Каддафи, Башар, Солонгосын Ерөнхийлөгчтэй найз. Зарим хүн өөд болсон.
Тэгэхээр заримтай нь найз байсан гэж хэлэх хэрэгтэй болов уу.  Каддафитай шатар тоглож явлаа.  Шашин урлаг, улс төрийн олон найз бий.  Шарон Стоун, бас Стивен Сигал гээд найзууд маань
байна. 1991 онд Америкт байхад манай зарим хөрш Холливудын одод байлаа. Тэгэхээр
таны бодол зөв юм байна.  Дэлхий дээр хамгийн
олон, хамгийн сонин содон хүмүүстэй нөхөрлөдөг маань үнэн.

Д.МӨНГӨНДАЛАЙ

Ардчилсан
хувьсгалын 24, АН нэгдсэний 13 жилийн ой 
тохиож буй энэ єдрїїдэд тэр єдрїїдийг їйл явдлын талаар хєєрєлдєхєєр
ардчиллын анхны 13-ын нэг,  Тєрийн
шагналт жїжигчин Д.Сосорбарамтай ярилцлаа.

-Юуны тїрїїнд
танд баярын мэнд хїргэе. Олон жилийн ємнєх тэр єдрїїдийг дахин нэг дурсвал…

  -За баярлалаа. Тєв талбайд цуглаан жагсаал
хийж болохгїй гээд тушаал захирамжтай байсан. Тэгээд Дуурийн театрын хажууд
жагсаал хийж байгаад л цааш тєв талбай руу орохдоо л пролетарийн их удирдагч
Ленин багшийн бурханд одсон єдрийг хїндэтгэж байгаа юм гэж хэлэхээр чинь
цуглаан хийхийг зєвшєєрч байлаа шїї дээ. “Тэгвэл та нар цуглаанаа  хий” гэсэн. Тийм  заль хэрэглэж,  єєрчлєлтийн їйл явдлыг хийж байсан. Энийг
одоо нуугаад яахав.  “Хонхны дуу”-г
зохиосон Цогтсайхан байна. Энэ хїн бол эрх чєлєєний дууч. Манай Э.Бат-Їїл байна.
Амарбаясгалан,  Амарсанаа байна. Энэ
дєрвєн хїн хамгийн эхний суурийг нь тавьсан юм. Эд нарыг одоо ярихгїй, би л
мундаг юм хийсэн гэж яриад байдаг хїмїїс бий. 
Тэд 1987, 1988  онд нууцаар
ухуулах хуудас нааж НАХЯ-ныханд баригдаж явсан хїмїїс. Дараа нь Монголын
Ардчилсан холбоо 11 дїгээр сарын 29-нд Залуу уран бїтээлчдийн чуулга уулзалтаас
эхлээд анхны арван гурав,  цаашлаад Ховд,
Эрдэнэт хотуудад ардчиллын анхны їїсэл гарал эхэлж байлаа. Єнєєдєр Монголын
ардчилсан холбоо анх хїмїїсийг нойрноос нь сэрээж,  коммунист дэглэмийн эсрэг хувьсгал зарлаж
гарч ирсэн єдєр юм. 12 дугаар сарын 10 бол Монголын Ардчилсан холбооны эхлэлийн
буюу ялсан ялалтын єдрийн баяр гэж би боддог. Ингээд Ардчилсан холбоо ч
байгуулагдсанаас хойш 1990 оны хоёрдугаар сарын 18-нд анхны Их хурлаа хийж  Монголын Ардчилсан намыг тунхаглан зарласан
юм. Анх нэг намтай улс байсан бол хоёр намтай болсон. Олон ургальч їзлийг бас
зарласан хэрэг. Ардчилсан намын анхны дарга нь Э.Бат-Їїл. Ардчилсан холбооноос
гадна, Шинэ дэвшилт холбоо, Ардчилсан социалист хєдєлгєєн гээд холбоонууд эхэлж
нэгдэж, энэ холбооноосоо Социал демократ нам, Їндэсний дэвшлийн  гээд нам болцгоосон. Ардчилсан холбоо   ургамал модоор бол їндэс нь юм. Энэ їндэс нь
дээшээ ургахаараа мєчир, навч, цэцэгтэй болдог. Ардчиллын тєлєєх намууд бол тэр
цэцэг, навч, мєчир нь юм. Би їїнийг яах гэж хэлээд байгаа юм гэхээр энэ намууд
нийлнэ, сална гэж хїмїїний араншин  л янз
янз болж байлаа. Рене Декерд “Амьдрал бол инээдмийн жїжиг” гэж хэлсэн. Шекспир
“Амьдрал бол жїжиг, хїмїїс бол жїжигчид” гэж хэлсэн байдаг. Заримдаа энэ
амьдралыг, энэ инээдмийн жїжгийг хєх инээд хїрээд харж байдаг. Би амьтан хїн
шиг албан тушаалд дэвших гээд л дарга даамал болж даварч гїйх гээд л давхиагїй
юм л даа. Би хувьдаа  єєр бодолтой
байдаг. Надад боломж л хэрэгтэй. Би уран бїтээлээ туурвих ёстой, чєлєєтэй ярих
хэрэгтэй. Ялангуяа би уран бїтээлээ хэнээр ч заалгахгїй зїрх сэтгэлийнхээ
дуудлагаар хийдэг. Тэрийгээ ч олж авсан. Тэрїїгээрээ ч явж байна. Гэхдээ
хїмїїний дунд л амьдарч байгаа. Нийгэм єєрєє хїмїїсээс бїрддэг юм чинь. Ошо гэж
хїний хэлсэн їг байдаг юм. “Нийгэм єєрєє нїдэн балай, чихэн дїлий хїн сїргээс
бїрддэг” гэж. Энэ ямар оновчтой їг вэ гэж боддог юм. Энэ їгийг хэдэнтээ
хэлэхэд  хїмїїс их дургїй байна лээ.

1990 онд
давалгаалж гарч ирсэн нєгєє олон тїмэн хаачсан бэ гэж эргэж харахад эрх
чєлєєгєє худалдаад энэ олон навч цэцэг уусаад алга болж. Айн Рэндийн
“Тєгс”  гэж жїжгэн дээр байдаг. “Хїн
гэдэг хєєрхий, анх мэндэлсэн цагаасаа эхлээд ямх ямхаар єєрєєсєє урваж байх юм.
Урвах урвахдаа цоорхой халаасаар задгай мєнгє цувран гоожих мэт єєрєєсєє урвах
юм. Энэ бол хїн єєрєє байгаа хэрнээ єєрєє єєрийгєє їгїй хийж байгаа ийм л
їзэгдэл” гэж хэлсэн байдаг. Хїмїїс ийм л байна. Сонгуулиас сонгуульд эрх
чєлєєгєє худалдаж байна. Худалдагдаж байна, худалдаж  авч байна.

-Та Ардчилсан
холбооны баярын хурал дээр нэлээд ширїїхэн їг хэлсэн. Уг нь баярын їг юм чинь
сайхан їг хэлэх байх гэж  хїлээж байтал
шїїмжлээд эхэлсэн.  Хїїхдийн паркийн
газрыг булааж авлаа гэж ирээд л ярьж эхэлэхэд чинь гайхаж байлаа…

-1911 онд
манжаас салж,  дараа нь ЗХУ-аас  хамаатай байсан, 1990 онд коммунист дэглэмээс
салсан юм. 1990 оноос хойш хорин хэдэн жилд учраа олохгїй явсан. Ололт ч
байсан. Ємч хєрєнгєтэй болсон гээд л. 24 жилийн дараа эргээд харсан чинь чонын
амнаас гараад барын аманд оров гэгчээр коммунистуудаас ангижирч чадсан хэрнээ
шууд мєнгє хїїлэгч зэрлэг капиталистуудын аманд яваад орчихсон. Жишээ нь энэ
хїїхдийн паркийг хар даа. Хїїхдийн тоглоомын газар байх ёстой  байтал баахан байшин барьчихсан. Энэ чинь
тонуул, энэ чинь дээрэм, гэмт хэрэг байхгїй юу. Гэтэл їїнд хариуцлага
тооцохгїй, сохор мэт, дїлий мэт явж байна ш дээ, энэ тєр. Эйнштэний їг байдаг
шїї дээ. “Хїн тєрєлхтєн цаашид амьдаръя гэж бодож байгаа бол єнєєдрєєсєє арай
єєрєєр сэтгэ” гэж хэлсэн байдаг. Бид 24 жил ингэж алдаж, онож,  хольж, хутгаж явсан.  Одоо 
иргэнээ  ємєєрсєн хуультай,
иргэндээ  їйлчилдэг тєртэй болох
хэрэгтэй. Їїнийг л хїсч байна. Тэрийг л цогцлоон байгуулвал тэгээд л
болоо.  Єєрийн толгой дээрх бухлыг
хараагїй байж хїний толгой дээрх євсийг харлаа гэдэг шиг энэ  24 жилийн ємнє байгуулагдсан Ардчилсан намын
дотор чинь баахан ашиг хайсан, сул аргаар амьдрах гэсэн, зусар бялдуучлал, хээл
хахуульд орооцолдчихсон, газрын наймаачид, 
гэмт хэргээс єєрийгєє аврах гэсэн, авруулах гэсэн хїмїїс шигдчихсэн
байна. Би Ардын нам энэ тэрийг хэлэхгїй. Ардчилсан нам дотор ингээд шигчихсэн
байхад Ардын нам бол ойлгомжтой.

-Та бас
Ж.Батзандан, О.Магнай нарыг жигтэйхэн шїїмжилж їг хэлсэн. Тэр ямар учиртай юм?

-Тэгсэн. Том
тєрєєс ухаалаг тєр лїї гэсэн Ерєнхийлєгчийн санаачилга маш зєв зїйтэй юм. Гэтэл
Ж.Батзандан тэр санаачилгыг шїїмжилж санаанд оромгїй їг хэлж байна лээ. Энэ
намд шургалчихаад  экстремист їг хэлж,
жїжиг тавьдаг утгаар нь шїїмжилсэн юм. Би тааралдвал єєрт нь бас хэлье гэж
бодож байгаа.

-За тэр
хоёроос гадна таны шїїмжлээд байгаа хїмїїсийн тоонд ардчиллын тєлєє анх явж
байсан  хїмїїс багтах уу?

-Тэр дотор яг
анх ардчиллын тєлєє явж байсан хїмїїс байхгїй. Харин тэднийг дагаж ашиг хайж
орж ирсэн хїмїїс байгаа юм. Жишээ нь бусдын 
эхлїїлсэн хэргийг хэзээд єєрийнх мэт ярьж явдаг хїмїїсийг хэлж
байна.  Тїїнээс биш олон олон сонгуулиар
хараалган гїтгїїлж,  1990 оны єєрчлєлтийг
гардан хийсэн, миний дотны найз,  Ерєнхийлєгч
Ц.Элбэгдорж, хотын дарга ЭБат-Їїл,Цагдаагийн газрын дарга Т.Билэгт. Энэ хэд
маань  анхны арван гурвын гурав нь.
Тэгээд цаана нь ардчиллын тєлєє амь биеэ їл хайрлан явсан хїмїїс бий. АН-д  зєндєє хїн байдаг чадлаараа зїтгэж байна. Маш
цєєхєн хїн  баялаг бїтээгчид зєндєє олон
шимэгч тонуулчдыг тэжээгээд явж байна. Би бол энэнээсээ салъя,  салахын тулд энэ Монголын ардчиллын
анхдагч  эдїгээ  цагийн 
Ерєнхийлєгч Ц.Элбэгдоржийн дэвшїїлж тавьсан дуулиан болоод байгаа  “Данхар хэнэггїй том тєрєєс ухаалаг тєр лїї
шилжье” гэдгийг би юу гэж харж ойлгож байна гэхээр хууль нь хїнээ ємєєрдєг, тєр
хїнээ ємєєрдєг, гавьяа байгуулдаггїй юм гэхэд гай болдоггїй, тийм тєр хэрэгтэй
байна. Хїмїїст єєрсдєє баялгаа бїтээх боломжийг нь нээлттэй тавьж єгєх
хэрэгтэй. Хєнгєхєн авсаархан татвартай, тэгээд хэн хэн нь бие биенийхээ эрхэнд
халдахгїй байх хуультай байх хэрэгтэй . Нобелийн шагналт Фридрих Хайкийн хэлсэн
їг байдаг юм. “Хууль нь хїнээ ємєєрєєд ирэхээр эргээд хїмїїс нь хуулиа
хамгаалдаг юм” гэж. Энэ тогтолцоонд шилжихгїй бол болохгїй байна. Нам намын
хаалга тогшоод л нам намын дарга нарт долдойдоод яваа улсууд нийгмийг бузарлаж байна.
Харин Монголын ардчилалд маш том їйл хэргийг авчирсан тїрїїний хэлсэн хїмїїс
бас дээр нь анхны намын дарга нар болох Баабар, Да.Ганболд гээд олон хїн байна.
Тэр хїмїїст талархаж явдгаа хэлье. Нєгєє талаар “Малыг малчдад, газрыг эздэд”
гэж хамгийн анх бичиж зоригтой дуугарч байсан Б.Цэнддоо байна. Тэгэхээр бид л
малыг малчдад єгсєн. Монголын анхны ардын аж ахуйтны холбоо байгуулаад малыг
малчдад єгсєн.  Би тэрэнд єєрєє ч оролцож
дэмжиж явсан. Гэтэл одоо газрыг яг жинхэнэ эздэд нь єгєхгїй наймаачдад єгчихєєд
байна. Сая хїїхдийн паркийн газрыг дээрэмдсэн талаар  хэлсэн маань ч їїнтэй холбоотой. Гэхдээ
нэгэнтнээ хїний  бїтээн босгосон баялгийг
хїний эрх зєрчєєд хурааж авах нь хаашаа юм. Энд тєлєх ёстой мєнгийг нь аваад
єєр цэнгэг агаартай аятайхан газар дэлхийн хэмжээний Дисней лэнд шиг парк
байгуулаад їр хїїхдээ тоглуулах хэрэгтэй шїї дээ. “Хїїхдийн тєлєє за гэж хэлье”
гээд Ї.Хїрэлбаатар їгийг нь бичиж, Т.Ариунаа дуулаад явж байгаа. Энэ
саанаачилгыг  їйл хэрэг болгох хэрэгтэй.
Хїїхдэд зориулсан бодитой їйл хэрэг болгох хэрэгтэй. Энэ санаачилга бодол
сэдлийг бий болгох гэж симфони найрал хєгжимтэйгєєр хїїхдэд зориулж,  Хавар, Зун, Намар гэсэн бага, дунд, ахлах
ангийн сурагчдад зориулсан сонгодог хєгжмийн бїтээл концерт тоглоод єєрсдєєр нь
дуулуулдаг  тийм хєтєлбєр он гараад
хэрэгжїїлэх гээд байгаа. Энэ нь миний хувьд нэмэр болох болов уу гэж бодож
байна. Ямар ард тїмэн байна, тийм тєр байна гэж Достоевский хэлсэн байдаг.
“Сонгогчид нь ямар байна депутатууд нь тийм байдаг хойно доо” гэж Михайл
Задарнов XXI зуунд бас хэлсэн байдаг. “Эрх мэдэлтнїїдийг гэгээрїїлэх гэж
оролдсоноос сонгогчдоо гэгээрїїлсэн нь дээр” гэж Фридрих Хайкийн їг бий. Хїмїїс
тєлєєллийн ардчиллаар дамжуулж  єєрсдєє
тєр барьж байгаа гэдэг ч єєрийг нь ємгєєлж, єєрсдийг нь хамгаалах хїнийг тєрийн
сэнтийд суулгах бус,  зїгээр нэг хїнийг
сонгочихдог. Сонгуулийн їед сїйд болж, хїн болгонд хайртай, инээгээд л хамаг
юмыг нь хийж єгч гїйгээд л Их хурлын сэнтийд очоод  мартдаг. Тэгээд л хїйтэн хєндий хєгийн амьтан
болж хувирдаг. Энэ олон жил УИХ-д сонгогдсон хїмїїс байна ш дээ. Ц.Нямдоржоос
эхлээд нэрлэж болно.  Достоевскийн бас
нэг гайхалтай їг бий. “Эрх мэдэл гэдэг бол ямар ч ухаан саруул хїнийг эвддэг
юм. Тэр нь шунал болоод, сїїлдээ  зуршил
болж,  тэр нь  цааш євчин болдог” гэж. УИХ-ын  гишїїдийн яриаг сонсоход ихэнх нь эрїїл бус
яриатай болчихсон байна л даа.  Монгол
Улсыг  хєгжїїлэх їндэсний хєгжлийн яамны
сайд гээд нэг хїн гал тахиж давхиад л байдаг. Хїмїїсийн тархийг мухар сїсгээр
угаагаад байхаар улс яаж хєгжих юм. 
Монголын  ардчилсан холбооны їїссэний
25 жилийн угтал болж байна. Ирэх жил морин жил гарна. Манай монголчууд авлига
хээл хахууль єгдєг авдгаасаа  салах
хэрэгтэй. Ялангуяа авлигачдыг таслан зогсоох учиртай. Польш авлигыг зогсоож
байж л хєгжєєд явчихсан. Гэхдээ авлигын хэрэгт шалгаж байгаа гээд шїїхээр
шийдээгїй байхад нь гэмт хэрэгтэн шиг яллаад явчихдаг. Монгол Улс ямар шорон юм
уу, галзуугийн эмнэлэг юм уу.  Авлигатай
тэмцэх газар гээч нь авлига авч, єгч болохгїй сэнхрїїлдэг  соён гэгээрїїлэх газар байх ёстой гэж боддог
шїї.

-24 жилийн ємнє
та бїхний  мєрєєдєж байсан тэр ардчилал
таны хэлж байгаагаар  бол хїссэнээр чинь
болохгїй байгаа мэт. Угтаа бол ардчилал ирсэн гэдэг нь єєрєє чухал байсан шїї
дээ.

-Ардчилал
ирсэн нь чухал. Эрдэнэ мэт ирсэн энэ ардчиллыг чинь коммунист дэглэмээс гараад
авлигачдын гарт єгчихнє гэж бодоогїй шїї дээ. Яг нарийндаа бол энэ дарангуйлал,
коммунист їзлээс салъя гэсэн бодол тухайн їедээ байсан. Дараа нь яах нь бол
гэдэг нь яг тухайн їедээ бол хамаагїй байсан. Харин дараа нь коммунистуудаас
салчихлаа. Одоо яах юм. Одоо  ємчтэй
болох ёстой. Монголын иргэд гадаад улс оронд зорчдог болох ёстой  гэсэн 
дараагийн зорилго гарч ирсэн. 
1990 онд анх ардчиллын тєлєє явахдаа 
шууд ємчийг нь єгчихнє гэсэн бодол байгаагїй. Зарим хїн эхлээд л ємчийг
нь єгнє гэж яриагїй байсан. Тэрний дараа алхамуудаа хийж эхэлсэн. Харин тэр
бодлого явж байтал сїїлдээ мєнгєнд орооцолдоод ирэхээр нэг нэгдээ єгдєг авдаг
болчихлоо.

-Та тэр
олигархиудыг Ардчилсан намд ч байна гэж хэлээд байна уу?

-Байна. Бїр
шигиж эхэллээ. Тэгээд тэр амьтны їр хїїхдийн тоглох тоглоомын газрыг дээрэмдэж
авсан хїмїїс окопонд орчихсон хэвтэж байна шїї дээ. Ийм хїмїїс буу
шийдэмтэй  дайн болоход нїхэн дунд
хэвтээд л їлддэг байхгїй юу.

-Яг тэр їед
хожмоо биелнэ гэж бїхэл бїтэн нийгмийг гэж бодож цус гаргахгїй тайван замаар
єєрчилнє гэж бодож байв уу?

-Бид тэр їед
10-ны цуглааны дараа тангарагаа єргєсєн. Тэр їед л Бошигт гуай, Ч.Энхээ байсан.
15-уулаа байсан гэсэн їг л дээ. Ч.Энхээ оролцохгїй гээд. Бошигт гуай ард нь
байна гээд. Тэгээд бид арван гурвуулаа тангараг єргєсєн. Их сургуулийн
ленгафоны танхимд уулздаг байлаа. Тэнд бид чинь тангарагаа єргєж  байсан. Одоо миний тэмдэглэлийн дэвтэрт тэр
тангарагын їг бий л дээ. Бидний хувьд ардчиллын тєлєє амь насаа алдахаас айсан
нэг ч хїн байгаагїй. Энд тэнд очихоор чулуу нїїлгэж байлаа. Гэтэл би тэр їед
ээжийгээ их єрєвдєж билээ. “Миний хїїг яаж байгаа юм” гэчихсэн нїд ирмэх зуур
миний ємнє ирчихсэн намайг хамгаалах гээд хаагаад зогсож байсан.

 -Таныг уран бїтээлийн олз омог ихтэй байгааг
сонсоод л байгаа. Энэ талаар яриагаа їргэлжлїїлье….

-Монгол
Улсаас Япон Улсад суугаа элчин сайд Хїрэлбаатарын санаачилгатайгаар тус улсад
Монголын їндэсний урлагийг дээд зэрэглэлийн тайз руу гаргая гэж хоёр жил бид
хєєцєлдєж байна. Хєгжингїй  орнууд нэг
ажил эхлэхдээ доод тал нь жил цаад тал нь хоёр гурван жилийн  ємнєхийг харж тєлєвлєдєг юм байна. Энэ явсны
їр дїн сая гарч Фїжи уулын дэргэд Монголын зураачдын їзэсгэлэнг гаргангаа
тэрэнтэйгээ уялдуулж ардын урлагийн дуу хуур, хєємий, цуур, бие биелгээг оруулсан
мэргэжлийн уран бїтээлчдийн бїтээлийг наймдугаар  сард тоглуулахаар тохирсон байгаа. 10 дугаар
сарын нэгэнд Японы эзэн хааны хїрээлэлд багтсан Японы парламентын гишїїд болон
нэлээд дээд зиндааны хїрээлэлд багтсан том урлагийн фестивал болдог юм байна.
Японы Соёлын газрын  дарга бидэнтэй
уулзаад  аравдугаар  сард болох том наадам цэнгїїнд Монголын ардын
урлагийг тоглуулъя гэсэн. Бараг цаг гучин минутын найруулга хийх боломжийг
надад олгосон. Ойта мужид филармонийн маш том танхим байдаг. Тэнд мєн 2014 оны
11 дїгээр  сарын 14-єєс арванхоёрдугаар
сарын эхний тав хоногийн хооронд бас Монголын ардын урлагийн уран бїтээлийг
найруулан тоглоно.     

-Мєн манай
язгуур урлагийнхан гранпри авсан. Та бас маэстро гэж цол авсан гэсэн.  Энэ талаараа та ер яриагїй санагдана….

-Залуу байхад
амжилт гаргаснаа  яримаар санагддаг
байлаа. Одоо нас ахиад тэгэж байгаа юм уу, намба суугаад тэгэж байна уу,
аливаа  сайхан їйл хэрэг болохоор заавал
яриад байх шаардлага ч їгїй юм шиг, нэгэнт хийсэн л юм чинь гэж бодогдох болж
дээ. Гэхдээ энэ сайхан мэдээлэл олон тїмэнд хїрсэн байна лээ. 2013 оны
зургадугаар сард “Домог” хамтлаг, мєн хамтлагийн хєгжимчин хєємийч Шинэцоггени,
морин    хуур чуулгын тєгєлдєр хуурч
Баярцэцэг гэсэн багтай бїрэлдэхїїн Австрийн Вена хотод болсон Шубертийн
нэрэмжит олон улсын хєгжимчдийн  уралдаан
наадамд оролцоод гоцлолоор Шинэцоггени гранпри, 
хамтлагаараа “Домог” гранпри аваад, тєгєлдєр хуурч маань шилдэг
концертмейстр гэсэн  шагналыг аваад
ирсэн. Тэр шагналыг авсны дараа  Соёл,
спорт аялал жуулчлалын яам дэмжээд чих зєєлєнтэйдїї хандаж манай хїїхдїїдийг
урамшуулж хамтлагийг нь дангаар жар гаруй сая тєгрєг, Шинэцоггенид жар гаруй
сая тєгрєг, тєгєлдєр хуурчид жар гаруй сая тєгрєг єгсєн.  Манай хїїхдїїд їїнд  их урамтай байгаа.

-Спортын
амжилт їзїїлсэн хїмїїст мєнгєн шагнал єгдєг шиг л урлагийг дэмжиж єгсєн юм
байна, тийм її?

-Аан яг тэрэн
шиг л. Ардын урлагийнхаа хїмїїст  тийм
урамшуулал єгдєг, дїрэм журамд нь байдаггїй юм байна. Дэлхийн сонгодогт нь єгнє
гэсэн чиг баримжаатай байдаг юм билээ.      
Монголын ардын урлаг гэдэг бол дэлхийд том зиндаатай юм шїї. Энїїгээрээ
миний Монголын сонгодог урлаг гэж бид нотолж харуулж дэлхийд таниулах ёстой юм
байна гэж зориод байгаа. Тэрний нэг їндсэн биелэл нь наймдугаар  сарын сїїлээс есєн сар хїртэлх арав хоног
дотор Болгарт болсон дэлхийн ардын урлагийн наадамд оролцсон юм. НЇБ-ын
дэргэдэх шинжлэх ухаан соёлын байгууллага Юнеско, Дэлхийн язгуур урлагийн
академи, Европын язгуур урлагийн нийгэмлэгїїдийн  холбоо, Дэлхийн ардын урлагийн нийгэмлэг
гэсэн ийм дєрвєн том байгууллага Болгар улстай хамтраад зохион байгуулсан энэ
том арга хэмжээнд  манайхаас “Домог”
хамтлаг дангаараа хєгжмийн тєрлєєр орж, 
мєн “Домог” чуулга гэж єргєтгєсєн бїрэлдэхїїнээр орсон. Тэрэнд нь уртын
дуучин, бие биелээч, уран нугараач гэж ороод ансамблиараа гранпри дэлхийн
їнэмлэхїй аварга, дан хєгжмийн тєрлєєрєє гранпри авсан.  Энэ наадам гурав дахь жилдээ зохион
байгуулагдсан. Дэлхийн ардын урлагийг сонгодог тївшинд хїргэх гэсэн зорилготой.
Гурав дахь жилдээ бїх шилдэг шагналыг нь аваад ирсэн. Ансамблийн тєрєлд нь
найруулагчийн номинаци байсан. Тэр ангилалд нь миний бие орж маэстро гэсэн цол
авсан. Маэстро гэдэг нь итали їг юм билээ. Ринчен гуайн монгол хэлээр
буулгасанаар бол тєгс боловсорсон, тєгс тєгєлдєр гэсэн утгатай юм байна. Би
тэрийг анзаараагїй явж байтал  манай найз
нєхєд  хэлнэ лээ. Би болохоор урлагийн
мастер гэсэн утгатай гэж ойлгоод 
хэнэггїй байсан чинь их том шагнал юм байна. Тэнд очоод монгол хїн ямар
том баялаг юм бэ гэж бодсон.   Монгол хїн
болсноороо, монгол удам угсаагаараа их бахархсан. 24 орны 98 дуу бїжгийн чуулга
оролцсон юм. Барууны орнуудын ардын урлаг хоорондоо их тєстэй юм. Хувцас  нь ч ойролцоо. Дорно дахины ардын урлаг
онцгой юм. Тэр дундаа монголчуудынх 
онцгой байсан. Шїїгчид нь эхлээд нэг их анзаарахгїй, тоомжиргїй байсан.
Би хїїхдїїддээ  “За яахав, эд нарыг
мэндэлдэг болгоно оо “гэж хэлж байсан юм. Эхний тоглолт болоод маргааш нь
Монголын багийг удирдаж яваа хїн нь хаана байна гээд л уулзаад мэндлээд,
мэндлэх нь байтугай хїндлээд сїйд 
болсон. Дэлхийн їнэмлэхїй аварга болсон гээд 2000 еврогийн шагнал дагалддаг
юм билээ. Би хїїхдїїддээ тэнцїїхэн шиг хуваагаад  єгсєн. Энэ бїхэнд “Арт лар” гэдэг компани
тусалж, Б.Цацралт маань энэ бїх їйл явдлын хєтєч болж явсан.  Зургаан янзын тавилттай тоглолтууд  хийсэн. Уртын дуучин, уран нугараач
гайхамшигтай. Уран нугараач охин хєлєєрєє нум сум харваж гайхуулсан. Мєн ирээд
олон хамтлагийн хамтарсан тоглолтууд хийлээ. Долоон хамтлаг хамтарч  Бээжингийн Сувдан театрт очиж бас тоглосон.
Энэ театр дэлхийд гуравт ордог.  Манай
Энхгэрэлийн бїжгийн дэглэлт гайхалтай байсан.

-Монголын
язгуур урлаг юугаараа онцлог байдаг юм бэ?

 -Манайд урлагийн олон тєрєл байна. Уртын дуу,
морин хуур,  хєємий, уран нугаралт,  цуур, 
бие биелгээ гээд л.  Монгол хїний
дотоод ертєнцийн философийг хїн болгонд хїртээж єгєх боломж ардын урлагт байдаг
юм билээ.  Жишээ нь Уяхан замба тивийн
наран энэхэн дэлхий даяхнаараа мєхдєл їгїй манданам зэ гэж ганцхан їндэстэн
хэлж чадсан  байна шїї дээ. Тэр нь
монгол. Одоо есєн хамтлаг зэрэг тоглоход Японы саунд мастер ирж байгаа.
Дуугаралтыг цэвэр эгшиглэнтэй гаргахад туслах юм. Айн Рэндийн гурван жїжгийг
бага тайзны жїжиг болгон тавьсан. Єнгєрсєн жилийн тавьсан хуулийн тогтолцооны
талбар луу єнгийж хийсэн жїжиг бол “Нэгдїгээр 
сарын 16-ны шєнє” гээд жїжиг байгаа. Одоо 2014 оны гуравдугаар сарын
эхээр Айн Рэндийн “Миний худалдаж авсан эхнэр” гэсэн єгїїллэгээр нэг жїжигчнээр
тоглоно. Жїжигчнээ нууцална. Одоо сонгочихсон 
байгаа. Жїжигчнээ зарлахгїйгээр тоглоно.

Д.Мөнгөндалай

 

 

 

 

Гадаадын иргэн харьяа­тын асуудал эрхлэх газрын
дарга Б.Пүрэвдорж саяхан телевизэд ярилцлага өгөх­дөө монголчуудыг хажиг­ла­на,
ад үзнэ гэдгээ олон ний­тэд ил тод зарлалаа. Ад үзэх­дээ бас хүнд суртал гаргана  гэлээ. Тэрээр өөрийнхөө удирд­даг байгууллагыг  “Мон­гол Улсын үндсэний аюулгүй байдлыг хангадаг
байгуулла­гын нэг” гэж тодорхойлж хэл­сэн. Гэтэл үндэсний аюулгүй байдалдаа халдахаар
үг хэл­чих­лээ. Мөн төрийн албан хаагчдыг хүнд сурталгүй бол­гох гэж яриад байгаа
энэ үед “Би хүнд сурталтай” гэдгээ бас зарлав. Тэрээр гурван зүйлд хүнд суртал гаргана
гэж маасайтал инээж байгаад хэнэг ч үгүй хэлнэ лээ.

Эхнийх нь манайд ирээд ажиллаж байгаа гадныханд
хүнд суртал гаргах нь.  Хоёр дахь нь 1990
онд эдийн засаг хүнд байхад гадаадад гарч явчихаад одоо эдийн засаг сайжраад, нийгмийн
халамж өгдөг олсон цагт Монгол эх орон минь гэж ирж байгаа тэр хүмүүст иргэншлээ
сэргээхэд нь хүнд суртал гаргах юм байх. Хэлэхээсээ өмнө тэр яриад байгаа хүнд суртлаа
гаргаж ч байсан нь хэлсэн үгнээс нь ойлгомжтой байв. Түүний хүнд сурталддаг яриа­наас
Гадаадын иргэн харьяа­тын газрын хийдэг ажил нь үндэсний аюулгүй байдлаа хамгаалах
биш  бүүр эсрэгээр аюултайгаар халдаж суудаг
юм байна гэж бодогдоод явчихсан. Мөн гурав дахь хүнд суртлаа хүүхэд үрчилж авах
гэсэн гадны иргэдэд гаргадаг гэсэн.

Түүнтэй ярилцсан сэт­гүүлч хачирхалтай үгийг нь
лав­лаж  “Монголоо гээд  хүрээд ирж байгаа хүмүүст хүнд суртал гаргана
гэдэг чинь арай хатуу биш үү” гэхэд     “Хорин
жилийн өмнө Монго­лоо орхиод явсан хүмүүс өдий зэрэгтэй болохоор нь ирж байгаа юм
чинь жаахан явуулъя л даа” гэж байна.  Өөрөөр
хэлбэл эрхэм түшмэ­лийн хэлснээр нутагтаа ирж байгаа тэд иргэншлээ сэргээх гэж  мань даргыг 
царай алдаж гүйх ёстой гэнэ. Дарга харин “Хэн та нарыг олон жил гадаадад
яв гэсэн юм.  Та нар тийм ч амархан иргэншлээ
сэргээхгүй шүү” гэх бололтой.   Тэгээд л баахан  цаг хугацаа алдуулж, тамладаг юм байна.   Тэрийгээ шууд хэлчихсэн л дээ. Гадаадад амьдардаг  байтугай дотоодод байгаа монголчуудын дургүйг
хүргэ­мээр үг мөн биз дээ.

Ажлаа мэддэггүй, мэдэ­хийг ч хүсдэггүй, ухааны
өчүү­хэн ч сүвгүй юм уу даа гэж бодогдохоор 
энэ түшмэл яаж ингэж амны зоргоороо ярьж чадаж байнаа. Яг ийм хөөр­цөг түшмэд
Монгол Улсын иргэнд өөрийнхөө үзэмжээр хандан дээрэлхэнэ гэж урьд­чи­лан мэдээд
Үндсэн хуульд тэр тухай заагаад өгчихөж. Үндсэн хуулийн 15.1-д “Мон­гол Улсын иргэний
харьяа­лал хийгээд харьяат болох, харьяатаас гарах үндэслэл журмыг гагцхүү хуулиар
тог­тоо­но” гэж заасан байдаг. Тиймээс  монгол
хүн Монгол­доо ирэхийг, иргэнээ сэргээ­хийг ганцхан Б.Пүрэвдорж даргын үзэмжээр
тогтоодог юм биш. Мөн цааш нь Үндсэн хуулийн 15.2-т “Монгол Улсын иргэнийг харьяатаас
хасах, эх орноосоо хөөх, өөр улсад шилжүүлж өгөхийг хориг­ло­но” гэсэн байна. Нэгэнт
Үнд­сэн хуулиас дурдсаных да­хиад нэг зүйл энэ болчимгүй даргад сануулчихъя. Үндсэн
хуулийн 16.18-д “….Гадаадад явах, оршин суух, эх орондоо буцаж ирэх эрхтэй” гээд
бас заажээ.  Монгол Улсын иргэ­ний ирэх, ирэхгүйг
Б.Пүрэв­дорж гэдэг хурган дарга мэд­дэг юм биш. Дээрх заалтуу­даас харахад энэ  даргын хэлсэн, хийсэн, үйлдсэн бол­гон Үндсэн
хуулийг зөрчсөн байна. Тэр дарга хүнд суртал гаргах, хөнгөн суртал гаргах нь падгүй.
Яагаад гэвэл энэ бүх харилцааг Үндсэн хуу­лиар зохицуулчихсан аж. Угаас хүнд сурталтайгаа
өөрөө зарлаад хэлээд байгаа болохоор хүнд сурталгүй гэж хэлэх ямар ч шалтаг, шалт­гаан
алга. 

Хамгийн аюултай нь эрхэм даргын энэ үг, үйлдэл
Үндсэн хууль зөрчсөн нь өөрөө асуудал юм. Тэрээр ингэж Үндсэн хууль зөрчсө­ний­хөө
дараа уучлал гуйж хэвлэлийн хурал зарлана лээ. Ам алдвал барьж болдог­гүй, агт алдвал
барьж болдог гэж үг бий.

Болчимгүй түшмэлийг Зас­гийн газрын хуралдаа­наар
авч хэлэлцжээ.  Зургаан сар цалингийн хорин
хувиар торгоно гэсэн байх юм. Сард сая төгрөгийн цалинтай гэж бодвол 20 хувь нь
200 мянган төгрөг  болно. Зургаан сард сая
200 мянган төгрөг гэсэн үг. Б.Пүрэвдорж энэ зэргийн хэдэн төгрөгөнд хашрахгүй.  Н.Алтанхуяг хууль зөрчсөн түшмэлийг ингэж шийтгэх
нь толгойг нь илж “Ард түмэндээ хүнд суртлаа гарга, гарга” гэснээс   ялгаа алга. Тэгвэл яах ёстой юм бэ.  Эцэг хуулиа зөрччихөөд байгаа энэ түш­мэ­лээ албан
тушаалаас нь даруйхан огцруулах хэрэгтэй юм. Монгол иргэнээ нутагтаа ирэхэд нь ад
үздэггүй, иргэдээ алгаа тосоод угтах дарга захаас аваад олдоно.

Аль ч улс орон иргэнээ гадаад явуулдаг. Иргэд
нь яваад ирж л байдаг. Техник технологи, 
ажлын арга барил сураад, боловсрол эзэмшээд, мөнгө олоод ирдэг.  Зарим нь  
ирэхгүй байсан ч болдог.  Харин ганцхан
Монгол Улсын гадаадын иргэн харьяатын албаны дарга л үүнийг буруу гэж үзээд байгаа
юм.    Ерөн­хий­лөгчийн хэлээд байсан Олуулаа
болох, Том төрөөс ухаалаг төр лүү,  Засийн
газ­раас хэрэгжүүлж буй Зөгийн үүр хөтөлбөрүүдийн эсрэг ингэж уран донгодоод байгаа
Б.Пүрэвдорж албан тушаал дээрээ иймхэн донгодуулаад  л албан тушаал  дээрээ үлдэх юм гэнэ.

Монгол Улсын иргэнийг Үндсэн хууль зөрчин байж
эх оронд нь хажигладаг Пүрэв­дорж  гэгч ямар
эрхтэй хүн бэ. Үндсэн хууль зөрчсөн төрийн албан хаагчийг “зөв” гэж хаа­цайлж авч
үлдэж байгаа бол Ерөнхий сайд Н.Алтанхуяг өөрөө хамтдаа огцрох хэрэгтэй.

Гадаадад байгаа монгол­чуу­даа ад үзэх биш, манай
тусгаар тогтнолын баталгаа гэж үзэх ёстой. Цөөн хэдэн түвдүүд яагаад дэлхийн анхаа­ралд
байна. Цагаа­чил­сан хэдэн түвд иргэд нь дэл­хийн өнцөг  буланд 
Хятадын элчин сайдын яамны үүдэнд эсэргүүцлийн жагсаалыг тэд хийдэг  юм.  Дэлхий
тэр хаалт­тай бүсэд хүний эрх зөрчиг­дөж байгаад анхаарал хан­дуулж чадаж байна.
Монголд хүндхэн асуудал боллоо гэхэд гадаадад байгаа мон­гол­чууд л дэлхийд биднийг
төлөөлнө. Тиймээс гадаадад  байгаа монголчуудыг
дотоо­дод байгаа хэдэн бор цэрэг­тэйгээ адил гэж тооцоход буруудах юмгүй. 

Ухаалаг төр байхын тулд  ухаангүй түшмэдээсээ салах хэрэгтэй. Мойног гэж
хуруу­гаа тасдаад хаядаггүйтэй адил, гадаадад яваад ирлээ гэж  монгол хүндээ хүнд сур­тал гаргах хэрэг үү. Монгол
хүн Монголынхоо иргэнш­лийг сэргээх нь байтугай, гадаад хүн хүртэл Монгол  Улсын иргэн болдог юм шүү. Тиймээс биднийг олуулаа
болоход саад хийдэг, Үндсэн хуулиа зөрчөөд олны өмнө таахалзсан Б.Пүрэвдорж одоо
хашиж буй албаа гүйцэт­гэж чадахгүй гэдэг нь тодор­хой байна. Эрхэм Ерөнхий сайд
та түүнийг авч үлдэх дээрээ тулвал  өөрөө
огцрох хэрэгтэй. Учир нь ухаангүй ноёнд урагшгүй албат гэж үг бий.

Монгол,  Солонгосын 
хооронд  эдийн засаг, хамтын ажиллагаанд   жим гараад олон жилийн нүүр үзлээ. Үүний нэг
үргэлжлэл болох мөн цаашлаад харилцаагаа улам өргөжүүлэхийн тулд Солонгосын Сөүл
хотноо    11 дүгээр сарын 27, 28-ны өдрүү­­дэд
эдийн засгийн форум  болж өнгөрлөө.  Уудам их газар нутагтай, байгалийн баялаг арвин,
хүн ам цөөн, технологийн хөгжил, эдийн засаг сул манай орны хувьд дэлхийд өрсөлдөхүйц
технологи, эдийн засгийн өндөр чадвартай ч байгалийн баялаг байхгүй энэ улстай эдийн
засгийн хамтын ажил­лагаагаа өргөжүүлэх, 
томоо­хон төсөл хөтөлбөрүүд дээр хамтран ажиллах болом­жуу­дыг энэ удаагийн
форумаар ярилцлаа. Мөн энэ удаа Мон­голын тал хөрөнгө оруулалт шаардлагатай бай­гаа
томоо­хон төсөл хөтөл­бө­рүүдээсээ  энэхүү
форумын үеэр танил­цуулсан юм. Өмнө нь хэд хэдэн удаа  уулзалт, форум зохион байгуулагдаж байсан ч эдийн
засгийн форум зохион байгуулсан нь анхны удаа юм. Монголын баялаг, Монголын боломж-Солон­госын
технологи гэсэн уриан дор арга хэмжээ бол­сон бөгөөд форумын үр дүнд хоёр улсын
шинжлэх ухаан, технологийн  бизнесийн төв
байгуулахаар болов.  БНСУ-аас  манайд бодитой хөрөнгө оруулалт хийх нэгэнт болс­ноо
онцолж байсан.

     Ямар ч улс хоорондын харилцаа хувь хүмүүсийн
харилцаанаас л эхэлдэг хойно анх Х.Баттулга сайдын зөвлөх Ё.Эрдэнэбилэг,  мөн хувиараа бизнес эрхлэгч, ногоон хөгжлийн төлөө
ажилладаг Д.Түмэнхүү болон  эдийн засагч нэгэн
эрхэм, Солонгосын талаас Ү Тэ Гуан нар энэхүү форумыг зохион байгуулах талаар ярилцан
сүүлдээ хоёр улсын Засгийн газар хоорондын яриа хэлэлцээ болж өргөжсө­нөөр тус үйл
ажиллагаа бол­сон хэрэг. Ү Тэ Гуан хэмээх энэ эрхэм Монголын утаатай тэмцэхийн тулд
гэрт амьдар­даг айлуудад халаадаг шал тавьж олон сая долларын тусламж  үзүүлж яваа хүн.  Тэрээр форумын үйл ажил­лагааг зохион байгуулах
гэж удаан хугацаанд хөөцөлдөж, хувиасаа  үйл
ажиллагааг ивээн тэтгэсэн юм. Форум болсны дараа Монголыг сонирхож, хөрөнгө оруулалт
хийх томоохон компаниуд утсыг нь амраахгүй асууж эхэлсэн гэж тэрээр ярьж байв.

Мөн Солонгосын Ерөн­хий­лөгчийн тамгын
газрын­хан тус үйл ажиллагаанд оролцсон бол Солонгосын талын Засгийн газрын төлөө­лөгчид  энэ арга хэмжээнд ирсэнгүй. Харин  дэлхийд алдартай Солонгосын  томоо­­хон компанийн төлөөл­лүүд бүгд хүрэлцэн
ирсэн байлаа. Харин Монголын талын зохион байгуулагчид сайн ажилласны үр дүнд форумын
үйл ажиллагаанд Монголын төлөөлөгчдийг орол­цох тал дээр алдаа гарсангүй. Эсрэгээрээ
Солон­госын тал  Монголын багийн төлөөллийг
хараад өөрс­дөө­сөө ичих шиг болсноо нуухгүй байв. Тэр байтугай Монголын Засгийн
газарт уучлал гуйсан албан бичиг илгээхээр бол­сон талаар мэдээлэл олж сонссон юм.
Гэхдээ энэ нь БНСУ-ын төсөв хэлэлцэх үетэй 
давхцлын хувьд тэгж таарснаас Солонгосын тал үүнд анхаарал хандуулаагүй гэсэн
үг биш юм. Солонгосын Ерөнхийлөгч  Пак Гын  Хэгийн үеэл ах,  Солонгосын Ногоон хөгжлийн судалгааны төвийн захирал,  Пак Жүн Хунг энэ арга хэмжээнд маш их ач холбогдол
өгч, идэвхийлэн оролцсон явдал юм. Түүнээс цөөн асуултад хариулт авсан юм.

 

-Та  форумын үр дүнг та хэрхэн харж байна?

-Монгол орон өргөн газар нутагтай.
Байгалийн баялаг ихтэй ч хүн ам багатай. Харин Солонгос бол эдийн засаг, технологийн  хөгжил сайтай. Ийм хоёр улс хамтарч ажил­лах юм
бол хоёр улсын хамтын ажиллагаанд нэг том шат ахиж байна гэсэн үг.

-Танай Засгийн газрын төлөөлөл
оролцоно гэж хөтөл­бөрт байсан ч ирсэн­гүй. Энэ ямар учиртай юм бол?

-Манай улсын төсөв хэлэл­цэж батлах
өдөр, форум болж буй өдөр давхцсантай холбоотой ийм байдал үүссэн. Гэвч энэ форум
хоёр улсын эдийн засаг, хамтын ажиллагааны 
цонхыг нээж байна. Хоёр улс хамтарч ажиллах боломж гэж энэ форумын үр дүнг  харж байна.  
Энэ жил анхны боловч жил бүр ийм форум 
зохион байгуулах  боломж­той. Дараа
жил Монголд хийх төлөвлөгөөтэй байгаа. Мөн Монгол улсад химийн техно­логийн салбарыг
нээе гэсэн саналтай байна. Сайн­шандын аж үйлдвэрийн цогцолборт хөрөнгө оруулалт
хийх, төмөр зам, авто зам, төмөрлөгийн үйлдвэрлэл, сэргээгдэх эрчим хүчний салбар,  барилгын салбарт Солонгосын талаас хамтарч ажиллах
сонирхол байгаа. Энэ үндсэн дээр форумыг зохион байгуулж байна. Мөн шинжлэх ухаан,  технологийн салбарт хамтын ажилла­гаагаа өргөжүүлэх
хэрэгтэй байна. Анх удаа эдийн зас­гийн форум зохион байгуулс­наараа онцлог боллоо
гэсэн юм.

Тэрээр манай албаны хүмүүстэй уулзахдаа
дараа­гийн удаа Монголд болох форумд БНСУ-ын 
Засгийн газрын төлөөлөл, сайд нараас олон хүн оролцох болно гэдгийг амлажээ.
Түүнийг Солонгосын одоо­гийн Ерөнхийлөгчийг улс төрд бэлтгэсэн хүн гэх юм билээ.
Өөрөөр хэлбэл түүний энэ форумд анхаарал хандуулж буй хүчин чармайлт Солонго­сын
ерөнхийлөгчийн байр суурийг давхар харуулж бай­гаа гэж ажиглагчид үзэж байгаа юм.
Мөн тус улсын бүхий л хэвлэл мэдээлэл энэхүү арга хэмжээг үр дүнтэй боллоо хэмээн
мэдээлсэн билээ. 

Ямартай ч аливаа улс хоорондын асуудалд
манай­хан  улс төр, нам эвслийн байр сууринаас,
хувийн тоомжиргүй байдлаар бус Монгол Улсын хөгжлийн төлөө  анхаарал хандуулан ажиллах нь зүйтэй болов уу.
Нутгийнхаа хилийн дээсийг алхаад л монголчууд бид  Монгол гэдэг нэг л овог нэртэй гэдгийг сануулах
юун. Манай улсын хувьд УИХ-ын дэд даргаасаа эхлээд салбарын сайд, дэд сайд, газрын
дарга нар томоохон компанийн төлөөлөл  оролцож,
өөрс­дийн боломж бололцоо, хөрөн­гө оруулалт шаард­ла­гатай байгаа салбаруудын талаар
байр сууриа илэр­хийлж, танилцуулга хийсэн.  
Солонгосын талын албаны хүмүүс дараа нь манай сайд нартай биечлэн уулзаж
санал бодлоо солилцсон байна лээ. Эхний удаа гэхэд алдаа оноо байсан л биз. Гол
нь үр дүн чухал.

Нөгөө талаас энэ удаа­гийн форум Солонгосын
Ерөнхийлөгчийн анхаарлыг их татсан гэдгээрээ онцлог. Тиймээс ч тус улсын Ерөн­хийлөгчийн
тамгын газрын төлөөллүүд ирж оролцсон юм. Форумын үеэр ярилцсан  хэлсэн зүйл болон танил­цуулсан материалуудыг
эмхтгэн товхимол гаргахаар болов. Форумын эхэнд Монголын ардчилал, уул уурхай, эдийн
засгийн хөг­жил, тэр байтугай өнөөгийн утаат Улаанбаатарын талаар баримтат кино
солонгосчууд хийснээ үзүүлсэн нь сэтгэл эмзэглэм санагдав. Бусдын нүдэнд бид ийм
л харагдаж байгаа юм байна гэж бодог­доод явчихсан шүү. Форумд Н.Энхбаярыг оролцох
нь гэсэн цуу яриа тарчихсан байв. Үүнийг сонссон Солон­госын талын зохион байгуу­лагч
“Энд ямар нэг улс төр байна уу” гэж асууж байсан. Угтаа бол Монголын Засгийн газрын
асуудал болохоос Н.Энхбаяртай ямар ч хол­боогүй байсан юм. Харин сайд нар болон
Монголын төлөөлөгчдийг ахалж явсан УИХ-ын дэд дарга Л.Цог нар тус улсад эмчлүүлж
байгаа Н.Энхбаяртай очиж уулзсан нь бол үнэн юм. 

Ямартай ч форум амжилт­­тай болж өндөрлөж,
БНСУ-ын тал Монгол руу  томоохон хөрөнгө оруулалт
оруулж ирэх, хоёр улс хамт­ран ажиллах эдийн засаг, худалдааны хамтын ажил­лагаанд
энэ форум нэг том шат тавилаа.

МАН их хурлаа хийж, шинэ дарга
ажлаа хүлээж авч, АН-ын 
Р.Амаржаргал  гишүүнээсээ
татгалзан  тунир­хаж, МАХН Д.Тэрбиш­дагвыгаа
ад үзэж улс төрийн голлох намууд хөл үймээн ихтэй байна.

МАН-ын хувьд яах вэ гом­дог­сод,
гологдогсод, ялаг­даг­сад  хэдэн талдаа
гарчихсан байж л байна.  Тэглээ гээд
яахав. Намын ажил явдгаа­раа л явна. Угаас намынх нь Их, Бага хурлын дараа заа­вал
хэл үг гардаг нь жам.    Ямар ч байсан
энэ удаа М.Энх­болд яллаа. Хотын фракц хүчтэй гэдгээ харуул­сан. Мөн М.Энхболд
намын даргад өрсөлдөхдөө бусад фракцын дэмжлэг авахын тулд тодорхой хэмжээгээр
тохироо хийсэн. Заримд нь хэлсэндээ хүрсэн, заримаас нь бас буцсан. Ямартай ч
хэл ам дагуулсан их хурал нь дуусч М.Энхболд намын дарга болж, өөрийн багаа
бүрдүүлээд ажлаа эхэлчих­лээ. Намын дотоод бүтэц зохион байгуулалт ч нэлээд
өөрчлөгдөж, өөр фракцуудын нөхдийг өөрөөсөө эвтэйхэн холдуулж чадлаа. 

МАХН-ын хувьд  дарга нь шоронд орж үйлээ үзсэний эцэст,  эмчилгээ хийлгэж харь орныг зорьсон
хойгуур  намын гол хүн Д.Тэрбиш­дагва
байлаа. Гэтэл нам дот­роос нь 
Д.Тэрбишдагва болон Г.Шийлэгдамбыг огц­руу­лах хэрэгтэй гэж яриад эхлэв.
Учир юу гэвэл тэд дүүргийн намын хорооны дарга нараа өөрчилж, бод­логоор өөр
хүмүүс тавих гэсэнд хуучин хүмүүс нь дур­гүйцэж эхэлжээ. Н.Энх­баярын
байгуулсан нам, тэр тусмаа тэр хүний итгэл хүлээлгэж тавьсан дарга нарыг сольж,
өөрсдийн ноёрх­лоо тогтоох гэлээ гэж тэд ийнхүү эсэргүүцээд байгаа юм байна.

Харин эрх баригч АН-д МАН-ыг эрх
барьж байхад ургасан жигүүр шиг албан тушаалгүй үлдсэн гомдогсо­дын баг бий
болж,  жигүүр ургалаа. Түүнээс гадна
АН-ын лидерүүдийн нэг   Р.Амар­жаргал
гишүүний хувьд цаашид УИХ-ын гишүүнээр ажиллахгүй гэж өргөдлөө өгсөн нь улс
төрийн дуулиан дэгдээж орхив. Энэ дуулиан АН-д 
гарзтай бол бусад намын хувьд ганц суудал ч гэсэн чухал учраас таатай
мэдээ болж,  анхаарлаа үүнд төвлөрүүлжээ.
Р.Амаржар­галын энэ гэнэтийн хачин шийдвэрийг хэд хэдэн янзаар тайлбарлаж болох
юм. Цаг­таа Ерөнхий сайд байсан тэрээр боловсон хүчин бага­тай гэгддэг АН-ын
хувьд том гарз л даа. Намаа ялж эрх барихад Р.Амаржаргал УИХ-ын даргад ч,
Ерөнхий сайдад ч аль алиныг нь хийчих санаа байсан ч түүний хүсэл бие­лээ­гүй.
Тэр бүү хэл салбарын сайд ч болж чадсангүй. Сая ялж албан тушаал өгөөгүй үеэс
өмнө түүнд бас гомдол яваад л байсан. 
Энэ бүхэн хуримтлагдаж эцэст нь ингэж нэг өдөр өргөдөл барьж гүйхэд
хүргэсэн болов уу.  Ямартай ч тэрээр
бүлгийн болон байнгын хорооны хуралд суух нь цөөрсөн гэх. Чуулганы хуралдаанд
төсөв хэлэлцэх үеэр энэ оны төс­вийг алдагдалтай болсон гэж шүүмжлээд
хариуцлага хэн хүлээх юм, би тэгвэл УИХ гишүүнээсээ татгалзъя гээд л хэлсэн.
Эхэндээ энэ нь зүгээр л нэг шоу мэт сонсогдсон. 
Түүнийг харин хэдхэн хоно­гийн дараа ийм шийдвэр гаргаад палхийтэл
зарлаж,  хүсэлтээ албан ёсоор хүр­гүүл­чихнэ
гэж хэн мэдэхэв. Гэтэл Р.Амаржаргал  аль
эртнээс үүнийг  бодож явсан аж.  Далим олдохоор нь хэл­сэн  нь тэр байх. 
Тэрээр ийм шийдвэр гаргаснаа олон ний­тэд мэдэгдэж, УИХ-ын гишүү­нээсээ
болон Үндэсний зөв­лөл­дөх хорооны гишүүнээсээ ч татгалзах саналаа хүргүүл­сэн
байгаа. Харин өөрөө энэ талаар тодорхой хэлэхгүй, “Мэдэхгүй, дараа болъё” гэх
мэтээр тайлбарлаад өнгөрч  байгаа. Гадаад
орнуудад өндөр үнээр  эдийн засгийн
талаар  лекц уншдаг гэх түү­ний хэт биеэ
тоосон өөрийгөө дөвийлгөх байдал нь бусда­даа гомдох шалтаг боллоо гэж нэг
хэсэг нь үзэж байгаа бол нөгөө нэг хэсэг нь төдийгөөс өдий хүртэл явж ирсэн
гомдол нь ийм алхам хийхэд хүргэлээ гэх. 
Гэхдээ ингэх хэрэг байсан юм уу, ард түмний сонголтыг албан тушаалын
төлөөх гомд­лоор сольж болох уу гэсэн асуудал бас гарч ирж байгаа. Хэдийгээр
УИХ-ын гишүүнээр ажиллах, чөлөө­лөг­дөх эсэх нь өөрийнх нь сонголт боловч
УИХ-ын тухай хуульд  зааснаар гишүүн
чөлөөлөгдөх хүсэлтээ гарга­сан бол УИХ хүлээж авах эсэхийг хэлэлцэх аж. Ямар­тай
ч логикийн хувьд нэгэнт хүн өөрөө хүсэхгүй байхад УИХ саналыг нь хүлээж авах
эсэхийг хэлэлцдэг нь  сонин байгаа юм.
Хэрвээ УИХ олон­хиороо түүнийг чөлөөлөхгүй гэвэл хүчээр ажлаа хийнэ гэсэн үг.
Магадгүй тэрээр үүнийг мэдэж нөгөөдүүлээ буулгаж авах гэсэн байж болох юм. Ер
нь бол түүнийх шиг өөрийн хүсэлтээр УИХ-ын гишүүнээсээ татгалзсан тохиолдол
манайд хэд хэд бий л дээ. Энэ парламентад л гэхэд У.Хүрэлсүх хувийн шалтгаанаар
хүсэлтээ өгч байсан.

Р.Амаржаргал гишүүн энэ гэнэтийн
хачин шийдвэ­рийн­хээ талаар одоогоор албан ёсны хариу өгөөгүй. Өгөхөд ч хэцүү
байх шиг байна. Юу болоод байгаа талаар асуу­сан сэтгүүлчид “Юу болоод байгааг
би мэдэхгүй байна. Энэ талаар хэлэхэд цаг хуга­цаа­ны хувьд эрт байна” гэсэн
байна лээ. Ямар ховсдуул­чих­сан биш юу болоод бай­гааг,  яагаад хүсэлт гаргаснаа өөрөө мэдэхгүй байна
гэж байхгүй. Шууд хариулахад хэцүү л байсан байх. Магад­гүй намынхан  нь сандарч, 
түүнд ямар нэгэн албан тушаал өгнө гэж горилсныг үгүйсгэхгүй. Далимаар
нь нэг сайн айлгаад авч байж болох талтай. Сонгууль болгоноор л түүнийг яаж
хоосон орхих вий гэсэн шиг аль хүнд той­рогт 
хүсэлтийг нь үл харгал­зан зоодог. Эрийн сайндаа нөгөөх нь ялаад гараад
ирдэг л дээ. Энэ намд түүний гүйцэт­гэсэн үүрэг том орон зай эзэл­нэ. Тиймээс ч
тэр хэрээр ал­бан тушаал горилж л байсан биз.

Мөн тэрээр МҮДН фрак­цад
хамаардаг  боловч харь­цан­гуй цөөн
хүнтэй уг фрак­цын нөлөөлөл намдаа бага байснаас Р.Амаржаргалын хүсэлт биелэхэд
төвөгтэй байсан болов уу. Түүнийг мөн гадаадад 
амьдрах гэж бай­гаа. Зөвхөн лекцээ уншаад явахад л дажгүй сайхан
амьдарчихна гэж ярьж яваа хүмүүс байна.

Энэ мэдээллүүдийн хажуу­­­г­аар тэс хөндлөн нэг мэдээ­лэл
ороод ирэв. МАН-ынхантай тохирсон гэх. М.Энх­­болд намаа аваад одоо алдсан нэр
хүндийг сэргээх нөлөөллөө ихэсгэхийг хүсч байгаа. Тиймээс Р.Амар­жаргалын
гомдол дээр тоглож тохиролцсон байхыг үгүйс­гэх­гүй. Ингээд нөхөн сонгуульд
МАХН-аас Н.Энхбаярыг дэвшүүлэхэд МАН боломж олгож сул хүн дэвшүүлж МАХН
баталгаатай нэг суу­дал олж авах бөгөөд нэгэнт УИХ дахь суудлын тоо нэмэгд­сэн
учир Засгийн газарт квотоо нэмнэ гээд суучихаж болох талтай.  Ийн­хүү МАН МАХН хоёр наал­даад эхэлбэл АН-ын
хувьд хүндхэн байдал бий болно гэх батлагдаагүй ч, байж болох мэдээлэл чих
дэлсэв. Нөгөө талаас МАН нөхөн сонгуу­лиар ялалт авахын тулд хамаг байдаг хүчээ
хаяна. Тэртэй тэргүй МАН нөхөн сонгуульд ялалт байгуулдаг арвин турш­лагатай.
Тэдэнд энэ суу­дал чухал. Тиймээс ялах хам­гийн боломжтой хүнээ дэв­шүүл­нэ
гэцгээх нь байна. Гэхдээ одоогоор байдал цааш яах нь тодорхойгүй байхад намууд
нэр дэвших хүнээ яриад, зарим горилог­чид “Би дэвшье” гээд явж байгаа гэнэ.
Угтаа бол  УИХ Р.Амаржаргалын хүсэлтийг
хүлээж авлаа ч уу,  үгүй ч үү.  АН Р.Амаржаргалтайгаа сайн тохирч чадах ч юм
бил үү, хэн мэдлээ. Юутай ч УИХ яаж шийдэхийг эхлээд харъя.

Түрүүч нь ¹263 (4590), 266 (4593) дугаарт

Талын агуй гэж талд хэнд ч анзаарагдахгүй,
содон таних тэмдэг гэж байхгүй. Нутгийн хүмүүс л мэддэг байсан. Түүнээс холын гийчин
бол анзаа­рах ч үгүй л дээ. Одоо өөр болжээ. Агуйг түшиглээд “Талын агуй” жуулчны
бааз байгуулсан  М.Амга­лан гуай хамгаалж,
ар­чилж  байдаг аж.  Тиймээс замын хүн мэдэхгүй ма­шинтайгаа орчихоос
хам­­гаалж том хашаа барь­чихаж. Талын агуй алдарт Шилийн богд уулаас 14 километр
зай­тай. Одоогоор мэдэгдэж буй галт уулын гаралтай агуйнууд дотроос хам­гийн том
нь. Агуйн амаар ороход 1,4 метр  өргөн. Гэхдээ
эхний  танхим руу орохын тулд заавал мөл­хөж
явах хэрэгтэй болно. Минут хүрэхгүй мөлхөөд л зогсож явахаар том танхим өөдөөс угтана.  Нэлээд эртнээс нуралт үүсэх магадлалтай гэж ярих
болсноос хойш   хүмүүс болгоомжлох нь ихэссэн
юм шиг. Ямартай ч аяллын багийн зарим гишүүн талын агуйд оро­хоос татгалзав. Харин
бидний хэсэг нөхөд М.Ам­галан гуайтай хамт агуйг орж сонирхлоо. Эхний том танхим
45,6 метр урт, цааш үргэлжлээд ойрол­цоо­гоор таван танхим бий гэж үздэг юм билээ.
Агуйтай холбоотой янз бүрийн домог байдаг. Ямартай ч их урт гэдгийг нь гэрчлэх гэж
элдэв сонин яриа олон сонссон ч өөрийн биеэр үзэж мэд­сэн хүн байхгүй. Цаашлах тусам мөсөн унжлага бүхий танхим байдаг гэсэн.
Мөс хайлан  газарт унан хөлдөж тэр нь агуйн
өндрийн хэмжээг багасгаж байгаа тухай М.Амгалан гуай  ярина лээ. Ямар ч байсан судалж, хамгаалж, тордоход
анхаа­рах цаг  нэгэнт бий болсон нь тодорхой.
Энэ мэтээр удаан байвал байгалийн нэгэн гай­хам­шиг мөхөж үгүй болоход тун ойрхон
болсон байна лээ.

“Талын агуй” жуулчны баа­зын хашаанд
түймэр орж бас л сандаргасан  бололтой, айлын
хаяа хот тэр чигтээ харлажээ. Нутгийн залуус бай­­сан тулдаа хүн мал эндэл­гүй унтрааж
чадсан байна. Ингээд бид Эрдэнэцагаан сумыг зорилоо. Эрдэнэ­ца­гаан сумын нутаг
руу орж очи­ход Зотол хайрхан уул хо­лоос сүртэй харагдах бөгөөд хад, асга байц
эргэн тойронд нь олон.

Энд бас Н.Лутбаяр, С.Амар­тайван гээд
олон яруу най­рагч төрсөн учир Зотол хаан уул, нутгийн байгалийн өвөрмөц тогтоц,
түүх домгийн талаар олон сайхан дуу шүлэг төржээ. Одоо Эрдэнэ­цагааны Засаг дарга
С.Амар­тайван найрагч  эзгүй байсан учир биднийг
Засаг даргын орлогч Алдар угтлаа.

Егүзэр хутагттай холбоо­той түүхэн
газрууд энэ суманд олон юм. Эдэлж хэрэглэж байсан эд зүйлс, холбоотой баримт сэлт
музейд хадгалаг­даж буй. Хутагтын бясалгал хийж байсан агуйгаар мөн орж үзлээ. Адис
жанлав орш­сон энэ газар амар амгалан ноёлох мэт чимээ аниргүй бөгөөд бясалгал даяан
хий­хэд  хамгийн тохиромжтой нь илт. Эрдэнэцагаан
нэлээд хөгжил сайтай сум. Сумын сургууль Соёлын ордон, музей гээд их л орчин үеийн
хийц загвар  дизайнтай, жиг­тэй­хэн цэмцгэр.
Бид энэ сумын шинэ сургууль, соёлын газруудыг үзээд хөгжил хө­дөөд ирснийг магтан
ярьсаар аян замаа цааш үргэлж­лүүллээ.

Дараагийн очих газар Бичигтийн боомт.
Анх газрын тос зөөвөрлөх зориулалтаар  нээж
байсан энэ боомт одоо өргөжин тэлжээ.   Арав
гаруй хүнтэй жижигхэн газар нээг­дэж байсан бол 
одоо гурван зуу гаруй хүн ажиллаж амь­дар­даг томоохон суурин бол­сон байна.
Боомтын дарга Д.Гансүх ирсэн зочид бид­нийг хүлээн авч  ажлаа танил­цуулав. Байгуулагдаад хорь гаруй жил
болсон энэ боом­тоор гарч байгаа бүтээгдэ­хүү­ний 70 орчим хувь нь газрын тос. Үлдсэн
гучин хувийн 15 орчим хувь  нь барилгын материал,
үлдсэн хэсэгт нь хэрэглээний бараа бүтээг­дэ­хүүнүүд гардаг байна. Бичигт боомтыг
дараагийн Замын-Үүд болох цаг удахгүй болол­той.  Эзгүй шахам байсан энэ боомт одоо өргөжин тээх
боломж бололцоо их бий. Тиймээс зарим овсгоотой бизнес сэтгэлгээтэй хүмүүс энд газар
авч болох эсэх талаар сонирхоод эхэлсэн гэнэ. Хятадын тал ч газрын зөвшөөрлөө авчихвал
бид үйлдвэр бариад өгье гээд л гуйдаг байна. Бичигтийн боомтоор зорчигдын ихэнх
нь хятадууд. Аажимдаа энэ бай­дал өөрчлөгдөх байх. Учир нь энүүгээр төмөр зам, авто
зам удахгүй тавигдана. 2018 он гэхэд оршиг суугчдын тоо арван мянга гаруй болно
гэж тооцоолж байгаа юм билээ.

Бичигтийн боомт  ороод эндхийн шүтээн  гэх  Лхачин­вандад
ууланд очиж сүү өргө­лөө. Байгалийн үзэсгэлэн бүрдсэн энэ уулнаа бугын сүрэгтэй
таарав. Харамсал­тай нь энэ сайхан амьтан заримдаа хил гараад явчих­даг бөгөөд тэр
үед нь алж устгах тохиолдол олон гэж байсан. Замдаа бид зээрийн сүрэгтэй олонтаа
таарсан билээ. Сүүлийн үед цөөрөөд байгаа эдгээр амьтдын хувь заяа хөөрхийлөлтэй
санаг­дав.

Тэндээс бид хилийн цаа­на Улиастай
хот руу явлаа. Угтаа бол хилийн цаана бай­гаа боомтууд. Хилийн наана нэг суурин,
хилийн цаана БНХАУ-ын Шилийн гол айм­гийн Улиастай хот байх.  Улиас­тай хотод бүхэл бүтэн аж үйлдвэрийн парк
бий бол­жээ. Тэд манайхаас авах юмаа тооцоолж шинээр нэмж үйлдвэр барьж байгаа юм
байна гэж хөтөч өвөр монгол залуугийн ярианаас ойлгов. Албан мэдээнээс харахад эндхийн
оршин суугчдын 30 орчим хувь нь өвөрмонгол иргэд гэж сонссон бол   өөрс­дийнх нь хэлж байгаагаар 70 орчим хувь нь  өвөр монгол­чууд гэх юм билээ. Хэдийгээр соёл
өв уламжлалаа авч үлдэх гэж хичээж байгаа ч дэлгүүр олон нийтийн газарт монгол хэл
мэдэх хүн бараг таарахгүй нь сонин.

Бид уламжлалт эмнэлэг,  сургууль, үйлдвэрийн газ­раар орж танилцлаа. Монгол
хэлтэй сургууль руу очиход хуучны социализмын үеийнх шиг сэтгэгдэл төрөв. Зочид
ирнэ гэж нэлээдгүй бэлджээ. Сургууль нь цэлгэр сайхан аж. Харин хүүхдүүд нь улаан
бүч зүүчихсэн. Охид нь үсэн­дээ туузтай. Тэднийг багачуу­дын хошууч гэж нэрлэх аж.  Дуу хураагч барьсан жижиг­хэн охин биднийг тосон
ирж “Манай сургуультай танилц­сан сэтгэгдлээ хуваалцаач” гэж ирээд л дуржигнууллаа.  Бас бидэнд шүлэг уншиж өглөө. Д.Цоодолын шүлэг
гэж хажуунаас нь нэг нь бидэнд хандаж хэлэв. Тэд манайхны яруу найрагч, зохиолч
урла­гийнх­ныг андахгүй юм.  Зарим ангид хичээллэж  байхад нь орлоо. Жигдхэн хувцас өмс­дөг­гүй бололтой.  Бас гаднаас зочид ирнэ гээд чамгүй бэлд­сэн нь
илт. Яралзтал босч ирээд мэндлэх аж. Сургуу­лийн гадаа биднийг ирэхэд Монгол Улсын
төрийн дуулал эгшиглэж байв. Бид энэ та­лаар гайхан ярилцаад өнгө­рөв. Харин буцах
үед биднийг дурсгалын дэвтэрт гарын үсгээ үлдээхийг хүсэ­хэд манай­хан бүгд хуучин
монгол бич­гээр гарын үсгээ зурж дурсгалын үг бичихэд ихэд гайхацгааж, монгол бич­гийн
хичээл заадаг юм уу гэж асууцгааж байна лээ. 

Ингээд бид уламжлалт  эмнэлгээр орлоо.  Уламжлалт бариа засал, зүү төөнүүр тавьж,  тан уулгаж эмчилдэг энэ эмнэлгийнхнийг эм тан­гаа  гадагш зарахыг хориг­ло­сон учраас дотооддоо л
зарж борлуулж , хэрэглэж болдог байна. Мөн тан хийдэг ургам­лаа өөрсдөө тариалдаг
нь анхаарал татаж байлаа. Эмнэл­гийн үүдэнд Наран­хуар хэмээх  үзэмчин хөгшин­тэй таарав. Бид амар мэндийг нь
асуулаа.  Жигтэйхэн ганган эмээ. Бид Монголоос
ирсэн хүмүүс байна гэтэл илтэд нүд нь гялалзаад “Ээ хөөрхий, яасан сайхан, яасан
сайхан” хэмээн давтан өгүүлсээр бүг­дийг нь үнслээ. Тэрээр нас сүү­дэр 68 хүрч байгаа
гэнэ.  Ойр зуур хэдэн үг солиод эмээ биднийг
гар даллан яваад өглөө.

Улиастайд харьцангуй бараа бүтээгдэхүүн
үнэтэй. Өдрөөс өдөрт шинэ барилга баригдаж, өргөжин тэлж бай­гаа аж.  Ийнхүү бид буцаад нутгийн зүг явлаа. Наран мандах
нутаг руу явж цааш хил гараад дахин нутаг руу­гаа явсан урт аян маань өндөр­лөж
байгаа нь энэ. Биднийг аяллыг дэмжин ту­сал­сан УИХ-ын гишүүн М.Зоригт, түүний бие
төлөө­лөгч Д.Болорцэцэг, “Сүхбаа­тар” клуб төрийн бус байгуул­лагын тэргүүн Д.Дэлгэрцогт,
аймгийн боксын холбооны тэргүүн Н.Ганибал, Сүхбаа­тар аймгийн уугуул С.Төмөр­хүү,
Мөнххаан сумын уугуул М.Чинболд, Монгол банкны тэргүүн дэд ерөнхийлөгч Б.Жавх­лан,
Мөнххаан, Дарь­ганга, Эрдэнцагаан сумын удирдлага, Бичигтийн  боомт, Хилийн цэргийн Онгон, Эрдэн­цагаан сумдын
отряд, заставуудын удирдлага,  БНХАУ-ын ӨМӨЗО-ны
Шилийн гол аймгийн Улиас­тай хотын удирдлагуудад  талархал илэрхийлье. 

Гэрэл зургуудыг Г.АНЖИГАЙ

Дарьганга  өмнөхөө­сөө өөр болжээ. Жижиг­хэн энэ сум их хөлийн
газар болсон нь илт. Нут­гийн айлууд хашаа хороо барьдаггүй, гэрийнхээ гадаа аргал,
хомоолоо овоолоод хаячихдаг бай­сан юм. Одоо их л суурин­шиж, бас л жишиг хороо­лолтой
болж, ижилхэн өнгөөр жигдэрсэн хашаа­нууд ярайж байх юм. Сумын хойд энгэрт алтан
овоо дүнхийж, үзэсгэлэнт  байгалиа улам тодотгон
дүнхийж, аль галавын эртний түүх өгүүлэн байх аж. Хүүхэд байхад очиж золгодог байсан
нутгийн хөгшчүүл цөөрчээ. Харин идэр залуу явсан ах нар хижээл эрчүүд болцгоож.
Аргагүй биз дээ. Эрвээ­хэй, царцаа хөөж хөл нүцгэн таваргаж явсан үе аль эрт ард
хоцорсон бай­­хад эд нарыг маань ч он цаг элээлгүй яахав. Танил айлын жаахан хүүх­дүүд  мотоцикль уна­сан том залуус болж хөн­дөлдөөд,
шинээр нээгд­сэн баахан дэлгүүрийн үүдээр хотоос ирсэн уугуул биднийг сонирхон харж,
хоорондоо нэгийг хэлэлцэн зогсох аж.  Хуу­чин
хүү хул морин дээр хатируулсаар ирдэг үе өнгөрчээ. Орчин үед мото­цикль дээр л хөн­дөлсдөг
болж. Хаа газар энэ унаагаар  малаа хариу­лах
юм.

Бид хуучин цагт Дарьгангын амралт
гэдгээрээ алдаршсан гэр амралтанд  үдлэв.
Багад байсан  сайхан сийлбэртэй,  модон тавил­гатай тансаг гэрүүд өнгө зүс тааруу­хан,
хуучирч мууджээ. Жуулчид холхих энэ газрыг яагаад ингэж тордоогүйг огт ойлгосонгүй.
Зах зээлд ороогүй ганц газар энэ л байх шиг. Биднийг энэ тэрхнийг ярин суух зуур
сумандаа багшилж явсан   Д.Дугарсүрэн гуай
ирж уулзлаа.

Саарал дээл, бүрх малгайгаар гоёсон
тэрээр залуу байхдаа төлөв­лөгөө биелүүлэх гэж ан ав хийдэг байж. Тиймээс өөрийгөө
“Байгальд өртэй хүн” гэж хэлэв. “Өрөө төлөх”-ийн тулд байгаль орчноо хамгаалж  чамгүй ажил хийдэг юм байна.   Тэрээр 
өндөр настнуудаа уриалаад Алтан овоог тойруулж 108 суварга босгохыг  эсэргүүцэж, 108 мод тарьжээ. Мөн тарвага ховордоод
байгаа энэ үед хоёр тарвага нутагшуулсан нь одоо долоо болчихож. Түүний өрнүү­лээд
байгаа бас нэг ажил нь Дарь­ганга сумаа бааргүй сум болгох гэнэ. Тиймээс архи уудаг
“болохгүй” нөхдийн дунд уралдаан зарлажээ. Хэд хэдэн болзолтой. Жилийн хугацаанд
архи уухгүй, тавьсан болзлыг биелүүлсэн эхний арван зургаан хүнийг Хамрын хийд рүү
аялуулжээ. Дараагийн ээлжинд дахиад л арван зургаан хүн явах юм байна.   Бид түүнээс асуулаа. “16 гэдэг тоо ямар учиртай
юм” гэж. Тэрээр “Нэг микро автобусанд төдий тооны хүн багтдаг учраас” гэв. Түүнтэй
энэ мэт нутаг орны сонин хуучийг яриулсаар бид цааш аян замдаа гарлаа. 

Эндээс бид Ганга нуурын зүг явж хунгийн
чуулган үзсэн юм. Энэ талаар тусад нь бичих тул Ганга нуураас Ламтын застав хүрсэн
аян замын тэмдэглэлээ хүргэе. Ламт уулын нэрээр нэрлэгдсэн уг зас­тавт бид оройхон
хэрд хүрч ирлээ. Зам зуураа бид цэрэг армийн сэдэвтэй сайхан дуунуудаар эвлүү­лэг
хийн дуулж  заставынханд бяцхан урлагийн тоглолт
бэлт­гэлээ.

Монгол Улсын зүүн хил,  Онгоны отрядын Ламтын заставт бүрий тасарсан үед
бид ирлээ. Монгол Улсын торгон хил амгалан угтлаа. Цэрэг татлага саяхан дуу­саад
шинэхэн цэргүүд торгон хилээ манахаар ирцгээжээ.

Биднийг угтан бов бор цэрэг гүйхээрээ
ирэн, өөрөөс нь гарамгүй цовоо чанга хоолойгоор 
“Амрыг эрье” хэмээн ёслоод  учир явдлаа
тайлбарласны эцэст цааш илтгэ­лээ. Түүний тэвхийтэл ёслох нь хүндлэм сайхан санагдав.
Эх орноо манаж буй цэрэг эр.  Түүнд маш том
хариуцлага эх орон нь үүрүүлсэн.

Заставынхан хүний мөрөөс болсон байдаг
хойно, зочид ирнэ гээд чамгүй бэлдчихэж. Бид ч “Хил амгалан уу” гэсээр тэдэнтэй
уулз­лаа. Яагаад ч юм сэтгэл хөдлөм, хачин мэдрэмж.  Гадаа жиндүүхэн, салхитай, чив чимээгүй. Тэнгэрт
түмэн одод тодоос тод.  Заставын байр уур
савсуулсан халуун, сай­хан хоолны үнэр хамар цоргино.   Цэргүүд дүрэмт хувцсаа цэмцгэр­хэн өмссөн ч гадуураа
дулаан шинельгүй байх аж.   “Та нар гадуур
хувцсаа яачих аа вэ” гэхэд “Хангалт ирээгүй байгаа, гэхдээ бид дотуу­раа үстэй хүрэмтэй”
гэв. Тэр хүй­тэнд мэдээж даарч л байгаа байх. Цэрэг хүн ингэх л ёстой юм шиг тэд  тоомжиргүй хариулсан ч бидэнд бол тоож анзаарахаар
санагдав. 

Оройн хоолны дараа  Соёл хүмүүжлийн танхимд нь биднийг хүлээж авлаа.
Мэдээж энэ хооронд уулын орой дээр цэргүүд алсыг анирдан хилээ манан  зогсож байгаа.  Соёл хүмүүжлийн танхим их л давчуухан. Энэ мундаг
эрсийг яаж багтаадаг юм гэлтэй. Хоймор­тоо Монгол Улсын Ерөнхийлөг­чийн зургийг
хадаж, ханаараа дүүрэн дүрэм журам, мөн үе үеийн Монгол Улсын баатруудын   хөр­гийг он дараалуулан өлгөжээ. Мэдээж  ганган хөгжим, хана дагуу­лан байрлуулж. Бүсгүйчүүд
нь даашинзаа өмсөн жигтэйхэн гоё­чи­хож. Хаа очиж  халуунд халж, хүйтэнд хөрч эрчүүдтэй мөр зэрэг­цэн
хил дээр ажиллаж амьадрч байгаа гэхэд гоо сайхан, залуухан бүсгүйчүүд.   

Заставын дарга үг хэлсний дараа шууд
л хөжим эгшиглэв.  Хүүхэд байхад энэ заставуудаар
явахад удирдалгууд нь нэлээд ахимаг насны хүмүүс байсан бол одоо их л залуужжээ.
Хорин хэдтэй шижигнэсэн залуус гэр бүл,  үр
хүүхэдтэйгээ хил манах хүндтэй үүргийг гүйцэтгэдэг болж. 

Хөгжим эхэллээ.  Байсхийгээд л цэнгээнт бүжгийн ая эгшиглэнэ. Задгай
цагаан, хүмүүн төрөлхтө­ний танил ая эгшиглэж байснаа гэнэт “Ганнам стайл” гээд
л будил­чих юм.  Танхим хэдийгээр жижиг­хэн
ч тохь тух, цэвэр цэмцгэр бай­дал гэж ярих юм алга.

Хэдийгээр алс хил ч гэлээ энд амьдрал
өрнөж байна. Хэдхэн  сартай болов уу гэмээр
жаахан хүүхдээ харах хүнгүйгээс аваад иржээ. 
Бяцхан жаал гэнэт ирсэн гийчдийг гайхан харах аж. Энэ үед  бид ч тэдэнд бэлтгэсэн  тоглолтоо үзүүлж, алга ташилтаар мялаал­гаад хил
дээрх  чимээгүй, нам гүмийг   дуу хуураар хөглөж өгөөд энэ өдрийн арга хэмжээ
өндөрлөв. Хугацаа хэдий бонинохон ч бүгд л 
сэтгэл хангалуун байв. Чухал алба хашиж байгаа тэднийг удаан уяхыг хүссэнгүй,
бид ч амарцгаалаа.    Заставын дарга  биднийг нар ман­да­хаас өмнө  хилийн багана дээр дагуулж очив. Баганын цаад
талд Хятадын хил, наад талд  Монгол Улсын
маань дархан  хил.  999 гэсэн дугаар бүхий Монгол Улсын­хаа хилийн
баганад бид хүндэтгэл үзүүлж, гайхамшигт эх орон минь үүнээс нааш бий  гэж бахархалтай­гаар ярилцан, нулимс унаган  дуулц­гаав. Энэ бол аяллын маань мартагдашгүй
нэгэн мөч. Ингээд торгон хилийн зааг дээр байдаг Шилийн богд уул руу явцгаалаа.

Эх орны маань торгон хил хилээ манан
зогсох цэрэг эрс  маань үүрэгт ажлаа үргэлжлүүлэн
тэндээ үлдэж бидний аялал цааш үргэлжлэв.

Шилийн богд уул алсаас сүр бараатайхан
харагдаж, Бидний хөтөч Бадарч гуай шилийн сайн эрсийн домог хүүрнэлээ. Шилийн сайн
эр Торой бандийн хайрт бүсгүй Шармааны дууг энэ үед Болороо маань уянгатайхан дуулж,  аяллын багийнхан маань тэр нэгэн цаг үеийг сэтгэлдээ
бүгд өөрсийн­хөөрөө төсөөлөн явцгаалаа. Би л хувьдаа Болороогоо Шармаан гэж  ийм л үзэсгэлэнтэй, цээл хоолой­той, ялдам нэгэн
дарьганга бүсгүй байснаар төсөөлсөн шиг Шилийн богддоо очлоо. 

Шилийн богд сайн эрс нуугдаж,  хоргодох олон агуйтай л даа. Тэр л олон агуй хонгилд
арван тавны цагдаа нараас нуугдаж, мөн аян замын алжаал тайлдаг байсан биз.

Уулын энгэр бэлээр аядуу чиг оройгоор
нь  салхи ихтэй байдаг юм. Шилийн богдод гарахад   талын салхи тааваараа үс гэзгээр тоглон, хацар
хорсгон үлээнэ. Томоос том улаан наран нүд ирмэх зуур тал нутгийг тэр чигээр гийгүүлэн
ман­дах тэр агшин юутай гайхалтай.    Эх оронд
минь өглөө болоход нар эндээс ингэж л манддаг. Шилийн богдын орой дээрх овоог бид
хүндэт­гэлтэй тойроод дараагийн ажилдаа шамдлаа. Бид байгалийн сайхныг зүгээр нэг
гайхан бишрэх гэж ирээгүй. Шилийн богд уулыг минь шилэн овоо болтол нь архины шилээр
даржээ. Бид тэр орчмыг цэмцийтэл цэвэрлээд ууталсан хогоо барин бэлээс зайдуухан   хогийн цэгт аваачиж хийлээ. Салхи ихтэй байхад
салют буудуулж байгаа хүмүүстэй таарч бид баа­хан зэмлэв. Тал газар хуурай салхи
ихтэй энэ үед л түймэр гарах магадлал өндөр учраас тэднийг зэмлээд дахиж ингэж болохгүйг
сануулав.

Хөтөч Бадарч ах ч тэдгээр хүмүү­­сийн саваагүй энэ үйлдэлд их
л хилэгнэв.  Ингээд бид бэлд бууж ирэхэд хөтөч
маань олон мянган мод тарьсан Шилийн богдын бэлд биднийг авч ирлээ.  Нэг гэр 
бүлийн хэдэн хүн олон арван мянган мод тарьсан аж.  Хэнээс 
ч мөнгө нэхэж гуйлгүй  өөрсдөө ингээд
тарьчих­сан нь сайхан санагдлаа. Эндээс бид тал нутгийн нэгэн гайхамшиг талын агуй  үзэхээр аяллаа үргэлжлүүлэв.