Author: Дашбалбарын Мөнгөндалай

УИХ-ын чуулганы хуралдаанаар 
УИХ-ын гишүүн сайдын албыг давхар хашихгүй гэсэн  Ерөнхийлөгчийн оруулж ирсэн хуулийн төслийг хугацааны
хувьд өөрчилсөн МАН-ын хувилбар дэмжигдчихлээ. 
Ардын намынхны хүслээр ирэх долдугаар сарын нэгнээс давхар дээлийг дан болгох
магадлал өндөр болов. Ардын нам гэлтгүй  Шинэчлэлийн
Засгийн газарт багтаж байгаа сайд, Шударга ёс эвслийн зарим гишүүн, Ардчилсан намын
зарим гишүүн ч дан дээлтэй байхыг дэмжиж, үүнийг нь ирэх долдугаар сарын нэгнээс
хэрэгжиж эхлэхээр олонхи нь буюу нэг хүний саналын илүүгээр кноп дарчихлаа. Ардчилсан
намаас Х.Баттулга, Ж.Батзандан, Р.Бурмаа, М.Зоригт нар давхар дээлтэй байхын эсрэг
кноп даржээ. Ардчилсан намд үе үед л иймэрхүү баг алаач нар байсан. 1996-2000 оны
хооронд дөрвөн ч Засгийн газар огцруулсан гашуун туршлага нь сургамж болсонгүй.
Тэр үед Хөдөөгийн фракцынхан  гэдэг хэдэн
нөхдөөс эхлээд л Ардын намынхантай ашиг сонирхол нэгдээд намаараа ч, төр засгаараа
ч тоглосон.  Одоо тэдний ихэнх нь улс төрдөө
буюу намдаа хэн ч биш болсон. Харин өчигдрийн хувьд Ардчилсан намаас нөгөө талд
“ажилласан” нөхдийг ажиглаад байхад бүгд өөр намын угшилтай аж. Х.Баттулга гэхэд
Эх орон намаас, М.Зоригт Иргэний зориг,  
Ж.Батзандан Иргэний хөдөлгөөний намынх. Харин  Р.Бурмаа тойрогт биш жагсаалтаар УИХ-д орж ирсэн.
Хүний хүүхэд хүрэн бөөртэй гэгчээр тэд Ардчилсан намыг засаг барих үед ийнхүү хүнийрхүү
хандлаа. Хэний хүчинд өдий зэрэгтэй яваагаа бодох л асуудал.   Уг нь АН-ын бүлэг чуулганы хуралдааны өмнө  маш сайн хайрцаглаж жин тан болгоод нэгдсэн хуралдаанд
орсон юм билээ. Намын бүлгийн хуралдааны 
өмнө Шонхор фракцынхан хуралдсан байна лээ. Яах гэж тэгж фракцлан хуралдсан
нь нэгийг бодуулах биз. Үр дүнгээс харсан ч, 
авсан мэдээллээс дүгнэсэн ч  Шонхор,
МоАХ  хоёр  тохироо хийж. Ашиг сонирхол нэгдэж гэмээр. Тэд
бүлгийн хуралд орохдоо өөр намын хайрцагт багтчихсан байж. Хэдэн хүн дан дээлтэй
болгоход манай фракцаас кноп дарах уу, хэн байхав гээд л тохирчихно. Бүгдээр эсрэг
санал өгвөл бас муухай л даа. Тэгэхээр тоо бодчихсон л хэрэг. Нэг их хэцүү бодлого
биш. Ардын намынхан дээр хэдийг нэмбэл манайх ялагдах уу гээд л болоо.

    Одоогийн Засгийн газраас
давхар дээлтэй халууцаад байгаа нь ганц Х.Баттулга сайд л бололтой эсрэг санал өгсөн.
Нарийн дээрээ дээлэндээ халууцсандаа биш, ашиг сонирхлын зөрчлөөс нь болсон биз. 

Одоо байдал яах вэ. Ерөнхийлөгч санаачилсан хуулиа татаж авах, эсвэл
хориг тавих. Ерөнхийлөгчийн   санаачилсан
хууль нь хугацааны хувьд анх оруулж ирснээс нь өөрөөр болбол хуулийн төслөө татаж
авна гэж ярьсан байсан. Учир нь Ерөнхийлөгч тэмээг бурантаглаад ороод ирээ гэхэд
нь ямаа болгоод нөгөө тэмээ чинь гээд сууж байгаатай адил боллоо. Ингэтэл нь өөрчилсөн
хойно Ерөнхийлөгч “Энэ миний санаачилсан хууль биш байна” гээд буцааж болох юм.  Харин хориг тавихын хувьд гуравны нэг  нь хүлээж авсан тохиолдолд л бүтэлтэй болно гэсэн
үг. Тиймээс АН-ынхан үүнд найдаад амар амгалан байж ч болох юм. Анхааруулж хэлэхэд
айхтар эрт баярлаж хэрэггүй шүү. Байдал яаж ч эргээ билээ. Хэдийгээр эцсийн хэлэлцүүлэг
үлдсэн ч  байдал  өөрчлөгдөх үү. Өнөөдөр АН өөрийн намын зарим хүнийг  нь таньж авлаа. Бүлгийн хуралд огт эсэргүүцээгүй
хэрнээ чуулганы хуралдаанд ороод эсрэг кноп дарна гэдэг бол намаасаа урвалаа л гэсэн
үг. 

МАН-ынхны хүсээд  байгаагаар  Үндсэн чиглэлийн хэдэн яамны сайд нар л хэвээр
үлдэж бусад нь дан дээлтэй болох нь. Харин Ерөнхий сайдын хувьд давхар дээлтэй байж
болно. Угтаа Үндсэн хуулиар УИХ-ын гишүүн Засгийн газрын гишүүн байж болно гээд
заачихсан ч өнөөдөр тоогоор хязгаарлаад оруулж ирж байгаа нь асуудал юм.  Мэдээж АН 
байдал өөрөөр эргэвэл Үндсэн хуулийн Цэцэд хандана биз. Гэхдээ Н.Алтанхуяг
амгалан байх боломжгүй. Учир нь З.Энхболд, Х.Баттулга нар тохирч бүр цаашлаад МАН-тай
тохироо хийсэн бол  эхний алхам хугацааг наашлуулахыг
дэмжиж цаашлаад Засгийн газрыг огцруулах дараагийн акцаа хийнэ. Засгийн газрын дараагийн
хувилбарыг МАНАН болгох зорилго Ардын намынханд мэдээж байгаа. Энэ тохиолдолд ханцуй
доторх наймаа аль хэдийнээ явагдаад эхэлсэн байж болох.

Засгийн газрыг дан дээлтэй болгож нэлээдгүй сайд өөрчлөгдөх нь тодорхой
болох нь. Өчигдрийн санал хураалтын дүнгээс харахад  үндсэн чиглэлийн яам удирдаж байгаа сайд нар буюу
Гадаад харилцаа, Батлан хамгаалах, Сангийн яам, Байгаль орчин, ногоон хөгжлийн яамнаас
бусад яамдыг толгойлж байгаа хүмүүс солигдоно. Засаг нэгэнт хөдөлж, эхэлбэл МАН
болон АН-ын зарим нөхөд тэр бүү хэл Шударга ёс эвслийн нөхөд яаж ч магад.  Зүгээр сууна л гэж байхгүй. МАН Засгийн газрыг
огцруулах тухай өргөн барина. Одоо хэдийгээр Ерөнхийлөгчийн алхмыг хүлээж суугаа
ч ирэх долоо хоногт ирнэ гэсэн Ерөнхийлөгчийг дахин нэлээд хоног хойшлуулан эмчлүүлэх
мэдээлэл  сонсогдов. Мөн Засаг огцрохгүй гишүүдэд
нь өөрчлөлт орлоо гэхэд Ардчилсан нам дотор фракцуудын дайн дахиад л өрнөнө.   Эдийн засаг хүндхэн байдалтай, дээр нь ид бүтээн
байгуулалтын үед ийм улс төр хийж байгаа нь Ардын нам болон Ардчилсан намын зарим
нэг хувь хүнд л ашигтай тусна.  Үлдэх хүнээр
ачаа бүү татуул гэдэг шиг  тэртэй тэргүй хуулиар
ажлаа өгөх болж байгаа учраас бүтээн байгуулалтын энэ цаг үед халаагаа өгөх сайд
нар сэтгэл гаргаж ажиллах уу. Ийм үед   засгаараа
тоглоод байвал хэн хожно хэдхэн хүнд  л хожил
ирнэ. Хэн хохирно, ард түмэн л хохирно.

Гэхдээ Ардын нам болон Ардчилсан нам,  Шударга ёс эвслийн ашиг сонирхолдоо хөтлөгдсөн
 нөхдөд бол ард түмэн яах нь падгүй хэрэг
бололтой.

 Хууль гаргаж Засгийн газрыг
огцруулдаггүй.   Засгийн газрыг огцруулахыг
санал хураалтаар шийддэг. Ер нь аль ч зүйлд гарц гаргалгаа, гэрэлтэй тал байдаг.
Ерөнхий сайдынхаа үүрэг даалгаварт хэрүүл хийх биш, ёсолж гараад ажлаа шуурхай гүйцэтгэдэг,
тийм кабинет бүрдэх сайн тал байна. Учир нь УИХ-ын гишүүн гэж улстөржиж, барьцаалах
асуудал байхгүй болно.

УИХ-ын
чуулганы хуралдаанаар  УИХ-ын гишүүн сайдын
албыг давхар хашихгүй гэсэн  Ерөнхийлөгчийн
оруулж ирсэн хуулийн төслийг хугацааны хувьд өөрчилсөн МАН-ын хувилбар дэмжигдчихлээ.  Ардын намынхны хүслээр ирэх долдугаар сарын нэгнээс
давхар дээлийг дан болгох магадлал өндөр болов. Ардын нам гэлтгүй  Шинэчлэлийн Засгийн газарт багтаж байгаа сайд,
Шударга ёс эвслийн зарим гишүүн, Ардчилсан намын зарим гишүүн ч дан дээлтэй байхыг
дэмжиж, үүнийг нь ирэх долдугаар сарын нэгнээс хэрэгжиж эхлэхээр олонхи нь буюу
нэг хүний саналын илүүгээр кноп дарчихлаа. Ардчилсан намаас Х.Баттулга, Ж.Батзандан,
Р.Бурмаа, М.Зоригт нар давхар дээлтэй байхын эсрэг кноп даржээ. Ардчилсан намд үе
үед л иймэрхүү баг алаач нар байсан. 1996-2000 оны хооронд дөрвөн ч Засгийн газар
огцруулсан гашуун туршлага нь сургамж болсонгүй. Тэр үед Хөдөөгийн фракцынхан  гэдэг хэдэн нөхдөөс эхлээд л Ардын намынхантай
ашиг сонирхол нэгдээд намаараа ч, төр засгаараа ч тоглосон.  Одоо тэдний ихэнх нь улс төрдөө буюу намдаа хэн
ч биш болсон. Харин өчигдрийн хувьд Ардчилсан намаас нөгөө талд “ажилласан” нөхдийг
ажиглаад байхад бүгд өөр намын угшилтай аж. Х.Баттулга гэхэд Эх орон намаас, М.Зоригт
Иргэний зориг,   Ж.Батзандан Иргэний хөдөлгөөний
намынх. Харин  Р.Бурмаа тойрогт биш жагсаалтаар
УИХ-д орж ирсэн. Хүний хүүхэд хүрэн бөөртэй гэгчээр тэд Ардчилсан намыг засаг барих
үед ийнхүү хүнийрхүү хандлаа. Хэний хүчинд өдий зэрэгтэй яваагаа бодох л асуудал.   Уг нь АН-ын бүлэг чуулганы хуралдааны өмнө  маш сайн хайрцаглаж жин тан болгоод нэгдсэн хуралдаанд
орсон юм билээ. Намын бүлгийн хуралдааны 
өмнө Шонхор фракцынхан хуралдсан байна лээ. Яах гэж тэгж фракцлан хуралдсан
нь нэгийг бодуулах биз. Үр дүнгээс харсан ч, 
авсан мэдээллээс дүгнэсэн ч  Шонхор,
МоАХ  хоёр  тохироо хийж. Ашиг сонирхол нэгдэж гэмээр. Тэд
бүлгийн хуралд орохдоо өөр намын хайрцагт багтчихсан байж. Хэдэн хүн дан дээлтэй
болгоход манай фракцаас кноп дарах уу, хэн байхав гээд л тохирчихно. Бүгдээр эсрэг
санал өгвөл бас муухай л даа. Тэгэхээр тоо бодчихсон л хэрэг. Нэг их хэцүү бодлого
биш. Ардын намынхан дээр хэдийг нэмбэл манайх ялагдах уу гээд л болоо.

    Одоогийн Засгийн газраас давхар дээлтэй халууцаад
байгаа нь ганц Х.Баттулга сайд л бололтой эсрэг санал өгсөн. Нарийн дээрээ дээлэндээ
халууцсандаа биш, ашиг сонирхлын зөрчлөөс нь болсон биз. 

Одоо
байдал яах вэ. Ерөнхийлөгч санаачилсан хуулиа татаж авах, эсвэл хориг тавих. Ерөнхийлөгчийн   санаачилсан хууль нь хугацааны хувьд анх оруулж
ирснээс нь өөрөөр болбол хуулийн төслөө татаж авна гэж ярьсан байсан. Учир нь Ерөнхийлөгч
тэмээг бурантаглаад ороод ирээ гэхэд нь ямаа болгоод нөгөө тэмээ чинь гээд сууж
байгаатай адил боллоо. Ингэтэл нь өөрчилсөн хойно Ерөнхийлөгч “Энэ миний санаачилсан
хууль биш байна” гээд буцааж болох юм.  Харин
хориг тавихын хувьд гуравны нэг  нь хүлээж
авсан тохиолдолд л бүтэлтэй болно гэсэн үг. Тиймээс АН-ынхан үүнд найдаад амар амгалан
байж ч болох юм. Анхааруулж хэлэхэд айхтар эрт баярлаж хэрэггүй шүү. Байдал яаж
ч эргээ билээ. Хэдийгээр эцсийн хэлэлцүүлэг үлдсэн ч  байдал 
өөрчлөгдөх үү. Өнөөдөр АН өөрийн намын зарим хүнийг  нь таньж авлаа. Бүлгийн хуралд огт эсэргүүцээгүй
хэрнээ чуулганы хуралдаанд ороод эсрэг кноп дарна гэдэг бол намаасаа урвалаа л гэсэн
үг. 

МАН-ынхны
хүсээд  байгаагаар  Үндсэн чиглэлийн хэдэн яамны сайд нар л хэвээр
үлдэж бусад нь дан дээлтэй болох нь. Харин Ерөнхий сайдын хувьд давхар дээлтэй байж
болно. Угтаа Үндсэн хуулиар УИХ-ын гишүүн Засгийн газрын гишүүн байж болно гээд
заачихсан ч өнөөдөр тоогоор хязгаарлаад оруулж ирж байгаа нь асуудал юм.  Мэдээж АН 
байдал өөрөөр эргэвэл Үндсэн хуулийн Цэцэд хандана биз. Гэхдээ Н.Алтанхуяг
амгалан байх боломжгүй. Учир нь З.Энхболд, Х.Баттулга нар тохирч бүр цаашлаад МАН-тай
тохироо хийсэн бол  эхний алхам хугацааг наашлуулахыг
дэмжиж цаашлаад Засгийн газрыг огцруулах дараагийн акцаа хийнэ. Засгийн газрын дараагийн
хувилбарыг МАНАН болгох зорилго Ардын намынханд мэдээж байгаа. Энэ тохиолдолд ханцуй
доторх наймаа аль хэдийнээ явагдаад эхэлсэн байж болох.

Засгийн
газрыг дан дээлтэй болгож нэлээдгүй сайд өөрчлөгдөх нь тодорхой болох нь. Өчигдрийн
санал хураалтын дүнгээс харахад  үндсэн чиглэлийн
яам удирдаж байгаа сайд нар буюу Гадаад харилцаа, Батлан хамгаалах, Сангийн яам,
Байгаль орчин, ногоон хөгжлийн яамнаас бусад яамдыг толгойлж байгаа хүмүүс солигдоно.
Засаг нэгэнт хөдөлж, эхэлбэл МАН болон АН-ын зарим нөхөд тэр бүү хэл Шударга ёс
эвслийн нөхөд яаж ч магад.  Зүгээр сууна л
гэж байхгүй. МАН Засгийн газрыг огцруулах тухай өргөн барина. Одоо хэдийгээр Ерөнхийлөгчийн
алхмыг хүлээж суугаа ч ирэх долоо хоногт ирнэ гэсэн Ерөнхийлөгчийг дахин нэлээд
хоног хойшлуулан эмчлүүлэх мэдээлэл  сонсогдов.
Мөн Засаг огцрохгүй гишүүдэд нь өөрчлөлт орлоо гэхэд Ардчилсан нам дотор фракцуудын
дайн дахиад л өрнөнө.   Эдийн засаг хүндхэн
байдалтай, дээр нь ид бүтээн байгуулалтын үед ийм улс төр хийж байгаа нь Ардын нам
болон Ардчилсан намын зарим нэг хувь хүнд л ашигтай тусна.  Үлдэх хүнээр ачаа бүү татуул гэдэг шиг  тэртэй тэргүй хуулиар ажлаа өгөх болж байгаа учраас
бүтээн байгуулалтын энэ цаг үед халаагаа өгөх сайд нар сэтгэл гаргаж ажиллах уу.
Ийм үед   засгаараа тоглоод байвал хэн хожно
хэдхэн хүнд  л хожил ирнэ. Хэн хохирно, ард
түмэн л хохирно.

Гэхдээ
Ардын нам болон Ардчилсан нам,  Шударга ёс
эвслийн ашиг сонирхолдоо хөтлөгдсөн  нөхдөд
бол ард түмэн яах нь падгүй хэрэг бололтой.

 Хууль гаргаж Засгийн газрыг огцруулдаггүй.   Засгийн газрыг огцруулахыг санал хураалтаар шийддэг.
Ер нь аль ч зүйлд гарц гаргалгаа, гэрэлтэй тал байдаг. Ерөнхий сайдынхаа үүрэг даалгаварт
хэрүүл хийх биш, ёсолж гараад ажлаа шуурхай гүйцэтгэдэг, тийм кабинет бүрдэх сайн
тал байна. Учир нь УИХ-ын гишүүн гэж улстөржиж, барьцаалах асуудал байхгүй болно.

-МИНИЙ ХҮҮ АЛДСАН,
БИ ӨМӨӨРӨХГҮЙ, АЛДААГАА ЗАСАХ ӨДӨР ИРНЭ ГЭЖ ИТГЭЖ БАЙНА-

Үндсэн хуулийн Цэцийн гишүүн Д.Сугар сүүлийн үед олны анхаарал
тат­сан олон хэрэгт нэр нь холбогдож, тэр байтугай төрсөн хүү нь хар тамхины хэргээр  анхан шатны шүүхээс ял сонсоод байгаа. Энэ бүхний
талаар түүнтэй ярилцлаа.

-Ойрд
та их л шал­гуулж байгаа дуулдана. Одоогоор асуудал ямар шатандаа явж байна. Авлигатай
тэмцэх газ­раас өнгөрсөн баасан гаригт таны 
талаар сэт­гүүлчдэд мэдээлсэн байна лээ.

-Шалгаад байгаа, тог­тоо­гоод байгаа гээд хэвлэлийнхэн л шуугиад
байх юм. Гэтэл “Чи ийм юманд холбогдчихлоо, шалгана” гээд дуудсан газар, уулзсан
хүн алга л байна. Би харин ч шал­гуулж учраа олмоор байдаг. Аль 2013 оны гуравдугаар
сарын 18-ны Үндсэн хуулийн Цэцийн албан бичиг, миний бичгээр гаргасан хүсэлтэд ийм
л юм байгаа.

-Нэгэнт
Авлигатай тэмцэх газар албан ёсоор  мэдээлэл
хийсэн бо­лохоор хэвлэлийнхэн мэ­дээлэх үүргээ л гүй­цэтгэнэ шүү дээ…

-Үндсэн хуулинд гэм буруу нь шүүхээр тогтоогоогүй байхад гэмт хэрэгтэнд
тооцож болохгүй заалт бий. Мөр­дөн байцаалтын нууц­тай холбоотой хууль бий. Хуулийн
ийм л тодорхой заалт байсаар байтал гүйцэтгэх ажлын шугамаар авсан бат­лагдаагүй
материалаа цагдаа нь өөрөө хэвлэлд аваачиж өгөөд, түүнийг нь хэвлэл аль хэдийн алийгаа
алдсан гэмт хэрэгтэн мэтээр зарлах нь Үндсэн хуулийн зарчмын асуудал шүү. Тэр байтугай
хэргээ хүлээчихсэн гэмт хэрэгтнийг ч хүнийх нь хувьд эрхийг нь хуулиар хамгаалах
л зарчимтай.

 

-Гэвч
тэр мэдээллээс харахад таныг шалгаж байгаа нь бол үнэн л гэж ойлгосон доо….

-“Авлигатай тэмцэх газрын хөрөнгө орлогын мэдүүлэг хариуцсан мэргэжилтэн
уулзаж тайлбар авсан. Хуучин өөр ажил дээр байх үеийн юм асуугаад байна лээ,  их бэлтгэлтэй, цаанаасаа даалгавартай нь мэдэгдээд
л байна. Гэхдээ ажлаа хийж байгаа хүнийг би юу гэхэв дээ. Харин бүх хүнийг л адилхан
ингэж шалгаад хэвшүүлчихвэл нийгэмд хэрэгтэй. Хуучин ч энэ асуудалд баахан хайхрамжгүй
хандацгаадаг байлаа шүү  дээ, үнэндээ.

-Та  хөрөнгө орлогоо дутуу мэдүүлсэн үү. Гадаад дахь
оффшор данс, үл хөдлөх хөрөнгөө мэдүүлээгүй нь батлагдсан гэх юм. Бодвол шалгаж
үзээд л ийм дүгнэлтэнд хүрч дээ…

-Би өөрийгөө ямар ч зөр­чил гаргаагүй гэж хэлэхгүй л дээ. Гэхдээ
тэр хэлээд байгаа шиг олон янзын мөнгө байгаагүй. Хэдэн төгрөгөө банкинд түр хийж,
түүгээрээ байр аваад зарс­ныг бүгдийг нь нэг хавт­гай дээр тавьчихаад одоо өнөөдөр
ийм л олон мөнгө хөрөнгө, обьекттой болгож харагдуулаад байгаа нь л хэцүү. Тэгээд
ч энэ чинь 2007-2010 оны үед гарсан зөрчил, захиргааны зөрчлийн хөөн хэлэлцэх хугацаа
нь ч аль хэдийн өнгөрчихсөн. Шинэ ажилд 2012 оны тавдугаар сарын 8-нд ороод хөрөнгө
орлогын мэдүүлгээ хуулийн хугацаанд зургадугаар сарын 1-нд бөглөсөн байна. Үүний
урд тавдугаар сарын 31-нд хүнээс авах ёстой 113 сая төгрөгөө авч өрөндөө өгсөн бөгөөд
зургадугаар сарын 1-нд аль хэдийнээ минийх биш болсон учир хөрөнгө орлогын мэдүүлэгт
бичих шаардлагагүй л гэж үзсэн. Одоо ч тэгж л бодож байна. Өө эрээд л байвал наран
дээрээс ч толбо олдоно.

-Авлигатай
тэмцэх газ­раас хэвлэлийнхэнд мэдээ­лээд байгаа байрнууд тэгээд танд ямар ч хамаагүй
хэрэг үү. Тус газрын мэдэгд­сэнээр болон хэвлэлд бич­сэ­нээр бол та их баян хүн
шиг?

-За би амьдралынхаа байд­лыг яг байгаагаар нь хэлье. Орох орон унах
унаа төдий юм байна. Хүмүүс намайг хазайсан дээр түлхчихгүй бол нэг гайгүй байрны
мөнгө байгаа байх. Одоо амьдарч байгаа байр их хуучирч байгаа учир нэг байртай болох
бодол бий. Бэлгэнд ирсэн 1-2 хурдан морь байгаа. За ингээд болчихлоо. Одоо үүнийг
уншсан хүн баян гэнэ үү, ядуу гэнэ үү өөрөө шийднэ биз. Энэ бүгд хөрөнгө орлогын
мэдүүлэгт ном ёсоороо байгаа. Энэ зэргийн айл, та нарын мэдэхээр  олон л байгаа. 

-Хонконгод
данстай гэсэн үнэн үү, мөн МИАТ-ийн гэх хэрэгт ял авсан Хорол­сүрэнгийн нэр дээр
хадгалуулсан таны мөнгө байдаг гэсэн, Япон, Солонгост үл хөдлөх хөрөн­гөтэй гээд
хаягийг нь тодорхой хэлсэн байна лээ. Тэгэхээр итгэхгүй гээд яах билээ..

-Яг өнөөдөр гадаадад нэг ч долларын хадгаламж, барилга, хөрөнгө байтугай
барилгад хэрэглэх тоосго ч алга. Насаараа төрийн алба хашсан минь үнэн. Харин албаа
муу хааж байгаагүй юм шүү. Хүн байтугай адгуус амьтан ч ижил хань, үр төлөө тэжээх
үүрэгтэй. Би ч цалингийн хажуугаар юухан хээхэн олж үр хүүхэд, хань ижлээ өлсгөчихгүй
байхыг хичээдэг байсан. Гэхдээ зөвхөн хуулийн хүрээнд. Бүр 1992 онд хүнсний дэлгүүр
хувьчилж авч байлаа. Тэр үед хөрөнгө орлогын мэдүүлэг гэж байгаагүй. Ингээд
2001 онд “ҮҮЦ” ХК-ийг хувьчилж аван ажиллуулж орлого, дивиденд авдаг, түүнийгээ
тухайн үеийн хөрөнгө орлогын мэдүүлэгтээ яг таг бичдэг байлаа. Өөрийн эзэмшдэг хувиа
2007-2008 онд хамтрагчдаа 603 мянган доллараар зарж энэ тухай хөрөнгө орлогын мэдүүлэгтээ
бичсэн. “Зууны мэдээ” сонины 2007 оны наймдугаар сарын 1-ний лхагва гаригийн дугаар
төрийн албаныхны хөрөнгийн жагсаалтыг хэвлэсэн. Эндээс харагдсан зураг гэвэл өчүүхэн
миний орлого одоогийн олигархиуд гээд байгаа тэр үеийн мундаг бизнесмэн-улстөрчдийн
хамгийн томынхоос гурав дахин их  болж байсан.
Ингэж олны анхаарал татах болсон нь надад хүндээр туссан. Түүнээс гадна ихэнх нь
хөрөнгө орлогын мэдүүлгээ худлаа бөглөдөг нь ч ойлгомжтой боллоо. Ингэж боловсронгуй
бус нийгэм жирийн  шударга гишүүнээ зөрчил
рүү түлхэж, би энэ орлогоо мэдүүлэхээ зогсоосон л алдаатай хүн.

Шаазгай зүү олоод хийх газраа олдоггүйн үлгэрээр энэ жаахан мөнгөө
таван хувийн хүүтэйгээр хүнд зээлүүлж, дараа нь банкинд хадгалуулж түүгээрээ Японд
байр авч, түүнийгээ мөн зарж, тэр мөнгөөрөө Солонгост байр авч дараа нь зарсан.
Нэг л хэдэн төгрөг эргэлдээд явж байгааг өнөөдөр баахан хадгаламж, олон газар үл
хөдлөх хөрөнгө байгаа юм шиг зориуд сурталчилж байна. Тэр албан ёсоор өгсөн мэдээллээс
дүнг нь сонссон байх. Япон, Солонгост 2-3 өрөөтэй байрны үнэ манайхаас ч хямд байсан,
одоо юу болж байгааг мэдэхгүй. Мөнгөтэй хүн мөнхөрдөггүй, үхэхдээ үүрээд явдаггүй.
Үүнээс илүү мөнгө надад хэрэг ч үгүй, олшруулж арвижуулах гэж хичээгээ ч үгүй. Гэхдээ
хорвоогийн гэнэтийн юм, өвчин зовлонгийн өмнө гар хоосон байж бас болдоггүй юм билээ.

-Та
яагаад гадаадад байр аваад байсан юм?

-2007-2008 онд манай гэр бүлийн хүн хүндээр өвдөж, нэлээд удаан хугацаагаар
Японд эмчлүүлэхээр бол­сон юм. Японы эмчилгээний төлбөр, зочид буудлын үнэ, тэндэх
амьдралын зардлыг бид дийлэхээргүй байсан. Тэр үед найз нөхөд зөвлөсөн. “Ингэж болохгүй.
Тиймээс байр аваад тэндээ амьдарч байгаад эмчилгээгээ дуусаад буцааж зарахаар алдагдалгүй
болдог” гэж зөвлөсөн юм. Насны нар дээр ганцаараа үлдэхийг хүсээгүй. Бүх л болол­цоогоороо
ханиа авч үлдэхийг хүссэн эр хүн миний буруу юу.  Тэгээд л 
2008 онд Японд байр худалдаж аваад бүтэн жил эмчлүүлээд дараа нь урт хугацаагаар  эмнэлгийн нарийн хяналтанд байх шаардлага гарсан.
Японд үргэлжлүүлж хяналтанд байх  хэцүү байсан
юм. Тиймээс Солонгосын “Халла” эмнэлэгт  урт
хугацаанд хяналтанд орсон. Яагаад гэвэл Солонгосын Чежү аралд визгүй.  Японы байрыг зарсан мөнгөөрөө л Солонгост байр
авсан. Тэндээ эмнэлгийн хяналтанд байж байгаад 
2013 оны намар байраа зарсан. Энэ тухай хөрөнгө орлогын мэдүүлэгтээ бичсэн
байгаа.  

-Нийтийн
дунд бүрэлд­сэн таны имиж арай л өөр байгаа. Айхтар их идэж ууж, баллаж өгч  байсан гэж л бодож байгаа шүү дээ…

-Надад хүнээс илүү юм байхгүй, дутуу л юм байгаа. Төрийнхөө төлөө
үнэхээр шударгаар ажиллая гэж хичээн, уул нь тэгж чадсан гэж боддог юм. Надтай олон
жил хамт ажилласан Хууль зүйн яамныхан, Төрийн өмчийн хорооныхон, удирдлаган дор
байсан 81 компанийн дарга, нягтлан нараас “Сугар ямар хүн бэ” гэж асуудаг ч болоосой.
Тэгвэл хэвлэлийнхний бүрдүүлснээс арай өөр дүр зураг гарна даа.

-Та
хэвлэлийнхэн гээд л буруутгаад байх юм. Хэвлэлийнхэн олон нийтэд мэдээлэх үүргээ
л гүйцэтгэж байгаа шүү дээ..

-Би чөлөөт хэвлэлийн талын хүн, жаахан хэтрүүлээд ч гэсэн, алдаа
гаргаад ч гэсэн нийгмийн бузар булайг уудалж олон нийтэд мэдээлж байх ёстой. Тэгж
ч байгаа байх. Гэхдээ хэлэхгүй байхын аргагүй хэдэн юм байна. Юуны өмнө ихэнх сонин,
сайт, телевизүүд мөнгөтэй бая­чууд, улстөрчдийн халаасанд орж тэдний атгаг, хон­зонч
даалгаврыг гүйцэтгэн түүнийхээ төлөө шавхруу долоо­дог боллоо. 350-450 сая төгрөгийн
хаалтын гэрээ хийж, энэ мөнгөө төлсөн хүнийг магтан дуулж, төлөөгүйг нь шавар, шавхайтай
хутгаж байна. Хамгийн хэцүү нь мэдээл­лийг өөрөө олж, өөрийн толгойгоор боловсруулдаг
сэтгүүлч ховордож, бусдаас дуулсан юман дээр сэвс үзсэн үхэр шиг орилох юм. Хэвлэн
нийтлэх хайран ч эрх чөлөө, хайран ч боломж…

Хэвлэлийнхний миний  тухай
бүрдүүлсэн имиж бол Монголын хамгийн том авлигач, луйварчин, хэнд ч дийлддэггүй
мангас, хэмжээ хязгааргүй баян хүн. Гэтэл би хөрөнгө, баялгийнхаа талаар мөрдөн
байцаагчид мэдүүлэг өгч байгаа ч юм шиг, эмчид зовиураа хэлж байгаа ч юм шиг илэн
далан­гүй тайлбарлалаа шүү. Бай­гаа үнэн л энэ. Идсэн эрүү хувхайрч идүүлсэн дов
ногоорч байх ёстой. Надад ийм тавилан байгаа л гэж итгэдэг.

-Байсхийгээд
л томоохон хэргүүдэд таны нэр холбог­доод байх юм, энэ ямар учиртай юм. Гэтэл та
өөрөөр яриад байх юм….

-Харин тийм ээ, холбог­доод байгаа юмуу, хол­бох гээд байгаа юм уу?
Нэгэнт л асар муу хүн гээд зар­лачихаар муу юм дайралдвал хамгийн түрүүнд нөгөө
хар овоохой санаанд ордог байх. Хоёрдугаарт, зөв зорил­готойгоор гаргасан сайхан
санааны итгэлийг муугаар ашиг­ладаг хүмүүс бас байна аа. Яаж ийж байгаад л удир­дамж
батлуулчихсан, цохолт хийлгэчихсэн явдал гарсан. Гэвч үнэхээр хувааж идэх зорилго
байгаагүй, тийм юманд оролцоогүй болохоор тэр нотлогдоод одоогоор айхтар буруудчихаагүй
л байна.

-Төрийн
өмчийн хороо­ны дарга байх үеийн асуу­дал их сөхөгдөх юм. Тэр үед алдаа гаргасан
юм биш биз дээ?

-Одоо ТӨХ юу хийж байгааг сайн мэдэхгүй. Тэр үед төрийн өмчийн тооллого,
бүртгэл өмчийн нэгдсэн баланс, өмч хувьчлал, концессын гэрээ, өмчийн гадаад харилцаа,
дээр нь Оюутолгой, Эрдэнэс- Тавантолгой, Эрдэнэт, Мон­рос гээд улсын аж ахуйн, эдийн
засгийн бүх л асуудал төвлөрч байлаа. Тэр хэмжээ­гээр өмчийн сонирхол, аж ахуйн
эрх ашиг төвлөрсөн газар байв. Нэг үгээр хэлбэл, Засгийн газрын эдийн засгийн удирдлагын
штаб байсан юм шүү. Би дарга байхдаа жилд 41 удаа шүүхэд дуудагдаж байсан удаа ч
бий. Нэг их буруудаж байснаа санахгүй л байна. Яг тодорхой ажил бүрийг хариуцсан,
янз бүрийн ааш араншин, хүмүүжил зорилготой хүмүүс ажиллана. Тэдний өмнөөс ч юм
дуулна, өөрт ч алдаа дутагдал байж л таарах.

-МИАТ-ийн
гэх хэрэгт нэлээд холбогдсон,  одоо бас Эрдэнэтийн
ган бөм­бөлөгийн буюу Дарханы төмөр­лөгийн үйлдвэрийн дар­­га асан “Алтан Дорнод
Монгол”-ын Ган­болдын хэрэгт мөн таны нэр хол­богдоод яваад байна, энэ ямар учиртай
вэ?

-МИАТ-ийнхний хийсэн хэрэг нь нотлогдоод, өгсөн авсан ч тодорхой
болж хэрэг нь дууссан. Миний хувьд энэ хэрэгт ямар ч хамаа байхгүй. Тэнд холбогдсон
нэг нөхөрт мөнгөө зээлүүлсэн байгаад цувруулан буцаан авсан. Тэр нөхөр буцаан өгөхдөө
ББСБ-аараа дамжуулан өгсөн юм билээ. Яах гэж тэгснийг нь ч би ойлгоогүй. Үүнийг
зохих  шугамаараа шалгасан байх, ойлгомжтой
болоо биз дээ. МИАТ-ийн хэрэгт 5-6 хүн холбогдож олон жилийн ял авсан. Энгийнээр
бодоход хэрвээ би оролцоод хуваагаад идчихсэн бол тэд чинь намайг хэлнэ дээ. Нөгөө
байгууллагынхан болохоор хүн бүртэй уулзаад “Сайн байна уу” гэхийн оронд “Сугартай
ямар холбоотой вэ” гэж асуусан байгаа юм. Харин миний эсрэг хэн ч, ямар ч мэдүүлэг
өгөөгүй байна. Юмны уг нь үнэн болохоор л ийм дүн гарчээ л гэж бодсон. Одоо Ганболд
ямар юмтай холбогдчихоод байгааг мэдэхгүй байна. 2008 оны эдийн засгийн хямралын
үеэр Дарханы хар төмөрлөгийн үйлдвэрийг хааж ажилчдаа тараах санал хэлэхэд нь “Ингэж
болохгүй, ямар ч аргаар хамаагүй ажиллуул” гэж үүрэг өгсөн юм. Энэ үүргийг биелүүлэхийн
тулд олон гэрээ байгуулж, заримыг нь батлуулж байсан. Тэр дотор наад ган бөмбөлөгийн
гэрээ будлиантай болж таараад Авлигатай тэмцэх газраас шалгаж учир нь олдсон. Одоо
бас тиймэрхүү юм гарч ирж байхыг үгүйсгэхгүй. Миний баталгаатай  хэлж чадах юм бол хувьдаа ашиг олох гэж хэн нэгэнтэй
гэрээ байгуулахыг дэмжиж байгаагүй, хэзээ ч тийм юм болоогүй.

-Таныг
ингэж шал­гаад байгаад улс төрийн сонир­хол, нам бүлэглэлүүдийн хоо­рондын асуудал
байгаа юу?

-Үгүй биз дээ. 2004 онд намаас түдгэлзээд, намын гишүүн биш болсноос
хойш 10 жил өнгөрч байна. Аль, аль нам намайг нэг их улс төржөөд байдаггүйг мэднэ.
Тэгээд ч улс төрийн том намууд надаар яахав дээ. Харин аль хэдийнээ болоод өнгөрсөн
шалихгүй юмыг мартдаггүй, хонзон санасан, эрх мэдэлтэй, өөрийн гэсэн сайт, сонин
хэвлэлтэй 1-2 хүн байна лээ. Тэглээ гээд би одоо яахав дээ, байгаагаараа л байхаас.
Гэхдээ энэ төрийн нүүрэнд шалгуулаад нэрээ цэвэрлэмээр л байна шүү дээ.

-Тэр
нь ямар хүмүүс юм.  Хувийн өш хонзон байдаг
юм уу?

-Хувь хүн л байгаа гэж боддог. Нэр ус дурдаад яахав дээ.

-Таны
бие одоо ямар байгаа вэ. Тархины хүнд хагалгаанд орж байсан санаг­дана. Эмчлүүлж
байгаа юу?

-Бие сайн байгаа. Японд очиж тогтмол үзлэгт орох ёстой, энэ жил чадсангүй.
Хүмүүс намайг цус харвачихсан гэж ойлгоод байдаг юм. Уг нь цус харваагүй, тархины
хагалгаанаас нэг  талын мэдрэл гэмтчихсэн
юм. Би чинь таргалж өөхлөөд, даралт ихсээд байхааргүй эрүүл амьдралын хэвшилтэй.

-Таны
хүү хар тамхины хэрэгт шалгагдаж, анхан шатны шүүхээс ял оноогоод байгаа.  Энэ талаар юу хэлэх вэ?

-Шүүхээс хар тамхины зүйл хадгалсан, хэрэглэсэн гэж хоёр жилийн ял
өгсөн. Адилхан 12 хүүхэд алдаж эндсэн байхад Сугарын хүү гэдгээр нь л хагас жилийн
турш бичлээ. Оноосон ялаас нь харахад уруу татсан, зохион байгуулсан хүн биш л байгаа
биз дээ. Миний хүү алдсан, би өмөөрөхгүй, алдаагаа засах өдөр ирнэ.

Монголын нийгэм их өөрчлөгдөж, хүний зовлонд их баярладаг болж. Зол
муут эцгийн зовлонгоор бага ч гэсэн баярла даа. Сүүлийн үед некрологи уншаад кайф
авдаг хүн олшроод байгаа гэнэ лээ. Энэ ч яахав, цаана чинь тэр аюулыг хилийн чанадаас
оруулж ирдэг, борлуулж түгээдэг томоохон сүлжээ, архаг гэмт хэрэгтнүүд сүлжээ, бизнесээ
өргөжүүлэхийн тулд бололцоотой гэж үзсэн айлын хүүхдүүдийг судалчихсан, уруу татахаар
ангуучилж байна гэнэ шүү. Өөрсдийнхөө нялх үрсийг  анхаарч, 
болгоомжтой байгаарай гэж захья.

-Хүүгээ
хар тамхины асуудалд холбогдоод буруу хүмүүст уруу татагдлаа гэж та ер нь анзаарч
байв уу?

-Мэдээгүй байсан. Мэдээгүй байсан нь миний буруу. Тусдаа амьдралтай,
ажилтай хүүгээ болоод л яваа гэж бодож байлаа. Тэр нь миний буруу. Гэхдээ миний
хүү аавдаа амласан. “Дахиж ийм юманд орооцолдохгүй” гэж.  Би хүүдээ итгэж байгаа. Үхтэл үр харам гэж үг
байдаг шүү дээ. Алдаа гаргалаа  гээд эцэг
хүн үрээ яалтай билээ. Дахиж битгий алдаасай л гэж бодно. Бусдын эцэг ч гэсэн битгий
ийм зовлон амсаасай, үр хүүхэд нь ч гэсэн сайн л яваасай гэж бодох юм даа. 

-Авлигатай
тэмцэх газраас таны бүрэн эрхийг түдгэлзүүлэх талаар Улсын Их Хурал болон Үндсэн
хуулийн Цэцэд албан бичиг илгээсэн гэсэн. Энэ талаар танд мэдэгдсэн үү?

-Мэдэж байгаа. Үндсэн хуулийн Цэцийн тухай хуульд Цэцийн гишүүн гэмт
хэрэг үйлдсэнийг шүүх тогтоосон, эсхүл хууль зөрчсөн нь шүү­хээр тогтоогдсон бол
түүнийг Цэцийн гишүүнээс эргүүлэн татах тухай 
заалттай. Тэгэхээр эхлээд Үндсэн хуулийн Цэц дээр шийдвэр гарах байх. Бүх
юм хуулийн дагуу явах ёстой. Би бас хууль бусаар хэлмэгдмээргүй байна. Тэгээд ч
яриад байгаа зөрчил чинь захиргааны юм уу, сахилгын арга хэмжээ авах  зөрчил шүү дээ. Үнэнийг хэлэхэд бүгдийг нь ийм
түвшинд шалгаж, ийм арга хэмжээ авч чадвал Улсын Их Хурал, Засгийн газрын гишүүдийн
тал нь ч үлдэхгүй. Харин нэг их айх­тар гэмт хэрэг үйлдчихээд Үндсэн хуулийн Цэцийн
хам­гаалалтад үлдчихлээ гэсэн нэртэй  явмааргүй
байна. Энэ асуудлыг хэлэлцсэний дараа, энэ төрийн нүүрэн дээр хууль зүйн боломжийг
нь олж байгаад сайн дураараа бүрэн шалгуулна, битгий санаа зов.

Дээр нь нэмж хэлэхэд би сая л мэдэж авлаа, 2007-2010 оны хооронд
хөрөнгө орлогоо буруу мэдээлсний төлөө надад Үнд­сэн хуулийн Цэцээс захиргааны арга
хэмжээ авч бай­гаа юм байна. Үүнд ч би гом­долтой л байна. Гомдол гаргах эсэхээ
бодож бай­гаад шийдье. Бүх юм хууль номоороо л явах ёстой. Яасан гэж Төрийн өмчийн
хорооны даргын алдааны төлөө Үндсэн хуулийн Цэц захиргааны арга хэмжээ авдаг билээ.

Жил бүрийн хавар юм,  юм л
болдог доо. Энд тэндхийн хөдөлгөөн, холбоод, төрийн бус байгууллагынхан  ичээнээсээ гарсан мэт жагсаал цуглаан хийж,  Төрийн ордноо тойрон гороолдог. Хаврын чуулган
эхлэхтэй зэрэгцдэг жагсаал цуглаанууд эрх баригчдын болохгүй, бүтэхгүй байгааг  шүүмжилдэг, нэг хэсэг нь хий дэмий л улстөрждөг.  Харин тухайн үеийнх нь  эрх баригчид 
тэднийг ингэж жагсахад нь “Болдог юм, 
болж л байдаг” гээд  Иргэний хөдөлгөөнийхний
үндсэн ажил мэтээр  тоохоо ч байж. Гэхдээ
л хавар болдгоороо болж төв талбай дээр жагсагчид жагсдагаараа л жагсах нь тодорхой.
Энэ хаврын жагсаалыг Монголын ногоон нам, Монголын гол нууруудын нэгдсэн хөдөлгөөн
төрийн бус  байгууллагынхан болон  УИХ-ын гишүүн Г.Уянга тэргүүтэй  хүмүүс эхлүүллээ. Тайван жагсаал, тийм ч удалгүй
таржээ. Үүний дараа Иргэний хөдөлгөөнүүд 
өчигдөр жагссан.  Жагсаал цуглаан ингээд
дуусчихгүй нь өмнөх жилүүдийн туршлагаас тодорхой. Одоо л эхэлж байгаа нь энэ.

Иргэний хөдөлгөөнүүд жагсах бол гайхах зүйл биш. Харин “Шударга ёс”
эвслийн гишүүн Г.Уянга тэргүүлээд жагсаад байгааг л хүлээж авч чадамгүй. Энэ эвсэл
Ардчилсан намтай хамтарч засаг барьж байгаа. “Шударга ёс” эвслээс арав гаруй сайд
энэ засагт байна. УИХ-д гишүүд нь байна. Тэгэхээр хамтарч засаг барьж байгаа “Шударга
ёс” эвсэл яалт ч үгүй эрх баригч. Үүнтэй хэн ч маргахгүй. 

Эрх баригчид хэнээс юу нэхэж жагсав.  АН-тай хамтраад эрх барьж байгаа болохоор эднийг
эрх баригч биш гэж хэн ч хэлэхгүй байх.  Хуучин
цагт бол Г.Уянгыг гудамжинд тэмцээд зогсож байхад бид ойлгодог байлаа. Өмгөөлдөг
байлаа. “Ард түмний төлөө дуугарч байна. Тэвчихээ байгаад иргэнийхээ үүргийг гүйцэтгэж,
бусдынхаа өмнөөс эрх баригчдаас амлалт нэхээд зогсож байна” гэж ойлгодог байсан.
Харин өнөөдөр байдал өөр. Г.Уянга гишүүн өөрөө эрх баригчдын нэг болсон. Тэр байтугай
дэлхийн олон орноор Монгол Улсаа төлөөлж яваа зураг хөргийг нь бид зөндөө л харж
байна. Төр түшилцээд, хууль батлалцаад яваа. 
Тэр байтугай нөхөр нь агентлаг тэргүүлж байгаа. Тэгэхээр Г.Уянга гишүүн  Төрийн ордонд эрх баригчдад  барьцаалагдаад  төр  түшилцэхдээ
зовж байна л гэж ойлгодоггүй юм бол тэр эрх баригчдын нэг яалт ч үгүй мөн. Ардын
нам буюу сөрөг хүчнийхэн болохгүй,  бүтэхгүй
юм яриад шүүмжилбэл бас өөр. Тэртэй тэргүй тэд зөв,  буруугүй шүүмжлээд эхэлчихсэн.   Харин эрх барьж буй намын гишүүн  Г.Уянга бол жагсагчидтай зэрэгцээд, бүр тэргүүлээд  ингэж явах нь өөрөө өөрийгөө муу хэлээд яваагаас
өөрцгүй юм. 

Г.Уянга  гишүүний энэ үйлдэл
нь нэг их зовсон хүн улс төрд барьцаалагдаад арга ядаж байгаа мэт.  Ингэхээр нь түүнийг   “Бидний төлөө чөмгөө дундартал тэмцэж байгаа
юм. Энэ хүн л зовж шаналж, төрд барьцаалагдаж, ордонд хэцүүдэж байна” гэж  ард түмэн ойлгох ёстой юм байна л даа.  Үгүй л болов уу. Үнэхээр тэмцэх хүсэл төрөөд байгаа
бол УИХ-д биш гудамжинд тэмцэх эрх нь нээлттэй. 

Эрхэм гишүүн өчигдөр гудамжинд тэмцэж явсан бол өнөөдөр төр түшилцэхээр
сонгогдсон. Ард түмэндээ хэрэгтэй хуулиа батлаад, чуулганыхаа танхимд зөв үг хэлээд
сонгогчдынхоо төлөөлөл болоод л суух ёстой биш билүү. Тиймээс  иргэдийнхээ өмнөөс ажлаа л сайн хий. Хэрэв муу
хийвэл та биш, таныг сонгосон иргэд, та бүгдээр төр түшүүлэх эрх өгсөн ард түмэн
та нараас ам асууж, амлалт нэхээд суух хэрэгтэй юм. 

Улс төрийг  жүжиг гэж хэлэх
нь олонтаа. Гэхдээ Г.Уянга гишүүний  жүжиг
арай л хэтрээд байна. Яаж ч бодсон эрхэм гишүүн эрх баригчдын нэг. Гэвч эрх баригчид  жагсдаггүй юм. Эрх баригч л бол эрх баригч. Хамтарсан
уу, дангаараа юу, падлий ч байхгүй. 

Мэдээж тэр жагсаалаа Ц.Мөнхбаярыг өмгөөлж хамгаалж хийсэн гэх байх
л даа. Яахав, хамт жагсаж, тэмцэж  явсан хүний
хувьд хэлэх үг байсан л биз. Өмөөрмөөр санагдсан л биз. Гэхдээ өмгөөлөөд байгаа
хүнийх нь зөв үү, буруу юу гэдгийг тунгаах л хэрэгтэй. Үнэн хэрэгтээ  Ц.Мөнхбаяр нарыг өмөөрсөн маягтай боловч ард түмний
амьдрал хэцүү, хүмүүс байгааг шүүмжлээд л байна лээ. “Ц.Мөнхбаяр эрх баригчдыг шүүмжилсэн
болохоор  ингэж хорилоо. Хэлмэгдүүллээ” гээд
байна лээ. 

Эрх баригчид яагаад жагсах ёстой гэж.  Ард түмний амьдрал ямар байх нь эрх барьж байгаа
хоёр намаас яалт ч үгүй шалтгаална шүү дээ. Үнэн хэрэгтээ ард түмэн амьдралыг нь  сайжруулахын тулд төр засаг, эрх баригчид юу хийхнэв
гээд л хараад сууж байгаа. Гэтэл эрх баригчид 
иргэний хөдөлгөөнүүдээс өрсөөд жагслаа. Өчигдөр тэдний дараа Иргэний хөдөлгөөнүүд  жагсаал цуглаан хийснийг бол буруутгаагүй.  Хаврын хаварт ингэж уламжлал болгоод жагсаад сурчихсан
улс.  Дулаан цагт л жагсаж байгаа юм гэж тайлбарлана
лээ. Иргэний хөдөлгөөнийхөн, төрийн бус байгууллагууд жагсаж л байдаг. Үүнд гайхаад
байх зүйлгүй.  Заримдаа ч бас  зөв  зүйтэй
юм хэлж байдаг. Анх жагсаал цуглаан болно гэхээр сүр дуулиан ихтэй хүлээж авч, эрх
баригчид ч анхаарал хандуулдаг байсан. Одоо ордонд байгаа нь битгий хэл жирийн иргэд
ч нэг их гайхахаа больсон цаг.

Харин эрх барьж байгаа “Шударга ёс” эвслийнхнийг бол ойлгохгүй
юм.  Жагсагчдаас өрсөж жагсаад байгаа эрх
баригчдыг булхайцаж байна гэмээр. Эрх барьж байгаа намын төлөөллөөс жагсаал цуглаан
хийгээд эхлэхээр  үнэмшихээсээ илүүтэй жүжиг
тавьж байна гэж харна.  “Шударга ёс” эвсэл
шударга загнаж байна гэж хэлэх хүн лав  байхгүй.  Шударга байна гэдэг чинь жүжиг тавьж,  гол дүрд нь тоглохын нэр биш.

Монголчууд   “Хүн тэжээвэл
тол­гой цустана, мал тэжээвэл ам тосдоно” гэж 
хэлэх нь бий. Олон жилийн амьдралын бодит үнэнээс урган гарсан  үг байх 
л даа.  Магадгүй та бүхний хувийн амьдралд
ч  иймэрхүү зүйл тохиолдсон байхыг үгүйсгэхгүй.
Хэдэн жилийн өмнө ийм нэг хэрэг гарч байсан даа. Залуу сай­хан гэр бүл зах дээр
най­маа эрхлэн амьдрал нь овоо сайхан болоод ирэх үед тэдний ойр зуур ажлыг хийлцэж,
гэр орноор нь орж гарч, тэжээлгэж тэтгүүлж явсан залуу гэртээ хадгалдаг мөнгө төгрөг
хамаг юмыг нь мэдэж аваад эзгүйд нь гэрт нь ирж 
хоёр охиных нь нэгнийх нь  амь насыг
бүрэлгэж,  нөгөө охин  нь хүнд гэмтсэн ч азаар амьд үлдсэн байдаг.  Гэрийн эзэн тэр үед “Хүн тэжээвэл толгой цустана
гэж үнэн юм байна” гээд уйлж байсныг санаж байна. Мөн үүнтэй утга дүйх “Тэжээсэн
бяруу тэрэг эвдэнэ” гэж үг бий. Бяруу гэхээс илүү хүнийг л хэлээд байгаа хэрэг л
дээ. Гэхдээ дээрх жишээний тухай ярих гэсэнгүй. Арай өөр, төрийн халамж, тэжээврүүдийг
бий болгоод байгаа талаар дурдах гээд үгийн тайлбар хэлчихлээ.

Манайхан сайн төр, сайн нам болох гээд нийгмийн халамжийг тараах
аж. Аль ч нам засгийн эрх бари­лаа гэсэн, ямар ч үзэл баримт­лалтай байсан ялгаа
алга. МАН угаас зүүний үзэл баримт­­лалтай, нийгмийн халамж руу анхаарал хан­дуул­даг.
Харин одоо эрх барьж байгаа АН  барууны чигийн
нам. Гэвч МАН-аасаа ялгарах юм алга. МАН-ыг эрх барьж байх үед хүний хөгжил сангийн
мөнгө гээд л иргэн бүрт сар бүр 21 мянгыг өгч, шинээр гэрлэгсдэд 500 мянган төгрөг,
шинээр төрсөн иргэнд 100 мянган төгрөг, Таван толгойн хувьцааны мөнгө гэж бэлэн
мөнгө тарааж байсан. Энэ засагт оюутнууд хүртэл сар бүр 70 мянган төгрөг  авч байна. Хичээл сурлага, амьдралд хэрэгтэй гэхээс
илүүтэй шоудаж зугаацдаг л  мөнгө болсон байна
лээ, тэр нь. Дээр нь нийтийн унаанд  үнэгүй
зорчино. Зарим нь төрөөс төлбөрөө даалгана. Тэгсэн атлаа тэмцлийн ман­лайд оюутнууд
л жагсаж харагддаг. Төрийн албанд ажиллаж байгаа нөхдүүдийн цалинг байсхийгээд л
нэмж, олон жил ажилласан хүмүүст бас л шагнал хэмээх нэлээдгүй хэм­жээ­ний мөнгө
олгодог. Энэ их зах замбараагүй халам­жаас хүүхдийн мөнгө, ахмад настан, хөгжлийн
бэрхшээлтэй иргэдийг харж үзэх бол хүн ёсны хэрэг л дээ.  Бусад халамжийн тухайд илүүц юм. Харамсалтай нь
саяхан хүртэл МАН өнөөх л халамж, цалин нэмэх талаарх эдийн засгийн үндэслэлгүй,
улс төржсөн популист мэдэг­дэл хийж байна лээ. Мөн мөрөөрөө малаа маллаад ашиг шимээ
олоод амьдарч  байхад нь малчдыг халамжлах
санал санаачилга нэмэгдээд эхлэв. 

МАН-ыг эрх барьж байх үед 
ажилгүй залуус сар бүр 21 мянгаараа архи авч л уугаад л гар хумхин суухтай
зөндөө л таарч байлаа.  Бүр цалингаа хүлээж
байгаа юм шиг хоног тоолоод сууна. Ажил хөдөлмөр хийх насан дээр нь төр зүгээр л
архины мөнгө өгөөд бэлэнчлэх сэтгэлгээнд сургаж, амьдралын ямар ч идэвхгүй болгочихдог.

Ингэж бэлэн мөнгө тараа­хаас гадна бензиний үнийг төрөөс зориудаар
барих, түлээ нүүрсийг нь хямдаар эсвэл үнэгүй 
тараах, гурилын үнэ, өргөн хэрэглээний бусад бараа бүтээгдэхүүний үнийг тогтворжуулах
нь ч өөрөө халамжийн нэг хэлбэр. Хуу­чин төлөвлөгөөт эдийн засгийн үеэс нээх ялгараад
байх зүйл алга. Угтаа бол зах зээлийнхээ жамаар өрсөл­дөөний зарчмаар л явах ёстой
юм. Одоо ингэж халамжаар бөмбөгдөхөө болих хэрэгтэй юм. Хүн угаас өөрөө өөрийгөө
гэр бүлээ, үр хүүхдээ тэжээхэд прог­раммчлагчдсан байдаг. Энэ нь хүн төрөлхтөний
жам ёсны л хууль.  Олонхи эрүүл саруул хүмүүс
ингэж л амьдардаг. Тэгэхийн тулд л амьдралын тэмцэл өрнүүлдэг. Гэтэл зүгээр байхад
нь бэлэн мөнгө, халамж өгөөд эхлэхээр амьд­ралын төлөөх тэмцлээс нь салгаад хаячихаж
байгаа юм. Бэлэн юм аваад сурчихаар түүнийгээ л нэхээд сууна уу гэхээс больё гэж
бодох нь үгүй. Улам л ихийг нэхнэ. Зүгээр 
тэжээлгэсэн хүн улца­га­насан, нялцаганасан, гомдсон,  тунирхсан, бус­дад илүү өглөө, надад  өгсөнгүй, эсвэл бага өглөө гээд л гомдоллож эхэлдэг.
Тунирхал, гомдол нь өширхөл болж, үзэн яддаг. Үүнээсээ болж халамж өгсөн хүнээ алах
талахдаа тулж дахин уулзахгүй болтлоо тангараг тасарч, эсэргүүцэн тэмцэж эхэлдэг.
Амьдралын төлөөх биш, бэлэн юм авах л тэмцэл болж хувирдаг. Өнөөх хүн тэжээвэл толгой
цустана гэгч болно. Жагсана, тэмцэнэ, босно. Ажил хийе гэж тэмцэж байгаа хэрэг биш
шүү. Авъя, нэмүүлье л гэдэг.

Ард түмнийг мөхөөе гэвэл өөрсдөөр нь ажил хийлгэхгүй бөөцийлж эхлэхэд
л болдог. Энэ нь тухайн ард түмнийг устгадаг. Бидний нүдэн дээр дэлхийгээр нэг ийм
жишээ байна. Канад улс нийгмийн халамжийг уугуул иргэд буюу улаан арьстнуудад хамгийн
ихээр зориулдаг. Тэндэхийн хамгийн муу амьдардаг, мөхөж буй үндэстэн нь уугуул иргэд
болсон. Ажил хийхгүй байсан ч улсаас халамж өгдөг болохоор түүгээрээ амь зогоож,
архи уугаад л байж байдаг. Австралийн  аброгеничүүдийн
эмгэнэлт түүх  ч халамжийн бодлого,  архидалт, хоорондын дайн тулаанаасаа болсон  байдаг. Амьтан хүртэл амьдрахын тулд тэмцдэг.
Гэтэл хүнийг амьтнаас дор болгож ямар ч  зорилгогүй,
бүтээлч сэтгэл­гээгүй болгож орхидог зүйл бол халамж. Халамж авдаг хүмүүс хуримтлал
бий болго­доггүй. Тэртэй тэргүй мөнгө ороод л ирэх юм чинь гэсэн  сэтгэлгээтэй болчихсон байдаг. Нэгэнт улс нь мөнгө
өгөөд байхад ажил хийх, бүтээлч сэтгэлгээ хэнд төрөх билээ дээ. Томоохон улс гүрнүүд
жижиг үндэстнийг мөхөөхдөө халамжийн  бодло­гыг
их явуулдаг. Тэр байтугай жижиг үндэстнийхээ иргэдийг урлаг соёлын бодлогыг дэм­жиж,
тэр чиглэлийн сур­гуульд сургах хэрнээ инженерийн сургуульд бараг л сургадаггүй.

Манж чин   улс  сүйрсэн гол шалтгаан нь нэг манжид хоёроос гурван
хятад үйлчилж, ажил хийлгэхгүй хөлд нь сөгдсөөр нэг л мэдэхэд устсан гэж бид  ярьцгаадаг хэрнээ Монголын төр өөрсдөө улсаа сүйрүүлэх
бодлого явуулаад байна уу.

Арабын баян орнууд баялгийнхаа ачаар бэлэн мөнгө аваад суудаг ч өөрсдөө
ямар ч хөдөлмөр эрхлэхгүй, гаднаас ажиллах хүч 
аваад л  амьдарсан болдог юм билээ.
Дэлхийн томоохон баячууд хурааж хуримтлуулсан их мөнгөө үр хүүхдэдээ гэрээсэлж үлдээхгүй
байгаа нь хүүхдэдээ хайргүйдээ биш харин хайртайдаа тэгдэг болов уу гэж боддог.
Тэр их бэлэн мөнгө үр хүүхдийг нь амьдралын ямар ч тэмцэлгүй амьд үхдэл болгож орхино
гэж үзсэнийх болов уу. Үр хүүхдээ өөрсөд шигээ хөдөлмөрлөж, өөрийн ухаанаар гайхамшгийг
бүтээж амьдралд хайртай, амьдарсан шиг амьдраасай гэснийх болов уу. 

Монголын төр эрүүл саруул иргэдээ халамжлахаа зогсоогоосой. Ард түмнээ
үгүй хийж улсаа мөхөөх гээгүй бол халамжлахаа болих цаг болсон. Харин түүнийхээ
оронд ажил хийх нөхцөл  бололцоог нь олго.
Бизнес эрхэлж байгаа хүмүүсийн ажилд төр оролцож саад хийхээ  л больчих. Түүнээс  халамжилж байгаа нэрээр сонгуулиас сонгуульд ялах
оноо цуглуулж ард түмнээ битгий доромжлооч. Ард түмнээ тэжээврүүд битгий болгооч.   Нэг л мэдэхэд олон жил  халамжилсан тэжээврүүд чинь толгой цусдах вий.
Зүгээр олдсон зүйл хэзээд үнэ цэнэгүй л байдаг.

Долларын
ханш нэмэгд­лээ гэж ирээд л Ардын намын­хан дуу шуу болон баярлалдах юм. Чанга дуу­гаар
байн байн хэлээд л, ингэхийг нь хүлээж байсан мэт аашилцгаах аж. Эдийн засагт улаан
гэрэл аслаа, эдийн засагт гал гарлаа, жолоодлогогүй боллоо,  хянал­таас гарлаа, түүхэнд байгаагүйгээр өслөө  хэмээн хөл хөөр болов. Эдний хувьд энэ нь үнэхээр
баяртай үйл явдал болж байх шиг. Монгол орны хувьд энэ нь аюулын харанга болоод
байхад шүү. Доллар өслөө л бол дагаад хамаг юмны үнэ нэмэгдээд явчихна.  Ингэснээр долла­рын ханшийн өсөлт айл бүрийн амьдралд
шууд   нөлөөлж, хувь хувьдаа ядарцгаадаг.
Мэдээж үүнийг дагаад монгол төгрөгийн ханш унана. Монгол төгрөг  цаас болох нь бидэнд баяр­лаад байх юм биш. Харин
ч бидэнд айдас түгшүүр төрж эхэлж байна. Гэтэл эсрэгээрээ МАН-д ямар байгааг дээр
хэллээ. 100 шахам жил МАН Монголын төрийг барьсан. Яг л ийм сэтгэхүйгээр барьдаг
байсан юм уу.  Ард түмэнд айдас түгшүүр төрвөл
энэ намынханд баяр хөөр төрж байдаг юм байна. 1937 онд олон мянган иргэнээ хэлмэг­дүүлэн
алж байхад нь ард түмэнд уй гашуу төрж, олноо­роо  эх орноосоо зугтаж байх  үед энэ намынхан харин дайснаа дарсан мэт хундага
тулгаж байсан биз. “Нэгдэлд элс” хэмээн гарч бие засуулах ч үгүй, гэрт нь хариулахгүй
багийн хурал хийж залхаа­гаад байхаар нь 
аргаа барах­даа ард түмэн ” За тэр нэг­дэлд чинь элсье” гэж байхав. Ингээд
л амьдралын эх үүсвэр болсон, амин зуулгынх нь баталгаа болсон хэдэн малаа уйлж
байгаад хураал­гаж, нийгэмчлүүлсэн.  Тэдний
нулимстай хамт малыг нь нийгэмчилсэн дарга нар баярлаж суусан.

Эндээс  харахад ард түмний айдас энэ намын хувьд баяр
хөөр, аз жаргал­тай үе нь байсан юм уу даа. Одоо энэ намынхан долла­рын ханш өсөхөд
алгаа үрчин баярлаж байна. Энэ их баяр хөөрөө сөрөг хүчин гэдэг нэртэй баган дор
нууж,  тайлбарлаж байгаа.

Сөрөг хүчин
шүүмжилж болно, санаа зовж болно, сөрөг хүчин бухимдаж болно, түгшиж болно. Бүр
цаашлаад улс төр хийж болно. Харин улс орны хувь заяатай хол­боотой ийм байдал үүсэхэд
баярлаж болдоггүй юм. Бид Монгол гэдэг нэг улстай, нэг хувь заяатай. Монголын хувь
заяа доройтвол бидний бүг­дийнх нь хувь заяа доройтно.  Бараг зуун жил төр барьж, хулгай хийсэн мөнгөө
доллар болгоод  хадгалсан л байдаг биз. Тиймээс
ч ханш өсөхөөр хөл хөөрцөг болж, түүнийгээ нууж чадахгүй байх  шиг. Тэр их сэтгэлийн догдлол нь хэлсэн үгнээс
нь,  нүүрнийх нь хувирлаас харагдаад байна.   Гэвч МАН-ынхан та нар буруу бодож байна. Дахин
хэлье, бид нэг эх оронтой учир нэг хувь заяатай. Эдийн засаг хямарлаа гээд ард түмэн
бухимдаад хоёр хуваагдаж  тэмцэл эхэлбэл яана.
Иргэ­ний дайн дэгдвэл та нарын хурааж хуримтлуулсан хэдэн доллар юу ч биш болно.
Баярлах чинь тэгэхээр буруу байна. Угтаа бол эрх  барьж байгаа хэддээ  бурууг нь хэлж, зөвийг нь дэмжиж явмаар. Нэгэнт
цөөнх болгосон ч төр барилцах боломжийг ард түмэн та нарт олгосныг мар­таж яавчиг
боломгүй мэт.  Ядрахад минь баярлаарай гэж
ард түмэн сонгодоггүй юм.

Нөгөөтэйгүүр
долларын ханш ингэж өсөөд байхад энэ засаг төр нь яагаад юу ч хийхгүй байна. Үнэн,
худал нь мэдэгдэхгүй элдэв тайлбар хийгээд тэр нь ард түмэнд үнэндээ итгэл төрүүлэхээ
байж.  Засгийн газрын тэргүүн нь хөдөө гадаа
тэнээд л, өөр оронд айлчилж байгаа төрийн тэргүүн шиг хүндэт харуул жагсааж байгаад
л Эрдэнэтэд бууж байгаа харагдана лээ. Ажил хийж байгаа сайд гэж байна уу. Нэг л
их уулзалт, хурал хийсэн хүмүүс л явах юм.

Ховд аймагт
Ц.Оюунгэрэл сайд  Батцогт гишүүнтэй Хар ус
нуурын мөсөн дээр булга суусар, торго магнаг болоод зугаалж яваа дуулдана лээ. Соёлын
өвөө ч олигтой хам­гаалж чадахгүй, нураалгаж буулгаж байж, юун мөсөн дээр тоглоом
наадам хийж явах завтай юм. 

Хөдөлмөрийн
сайд Я.Санжмятав Завханд очоод сонгуулийн ажлаа хийж явна уу гэлтэй л байх юм. Түүний
хариуцсан яам нь Завхан аймагт зориулагдсан яам уу. Хөдөлмөрийн сайдын ажлыг Завханд
очиж хийгээд байх шаардлага ч байхгүй. Ингэж баярлаж бахдаж, зугаалж явах цаг мөн
үү, Засгийн газрын гишүүд ээ. Долларын ханшаа буулгах  тал дээр ямар 
арга хэмжээ авдаг юм, тэрийгээ хийгээч. Доллар өсөхөөр гаднаас бараа авахаа
болиод дотоодын үйлдвэрлэл хөгжинө ч гэх шиг хачин тайлбар Монгол банкныхан яриад
байна лээ. Бид юу үйлдвэрлэж чадна гэж. 1980-аад оны дундаас хойш импорт орлох ямар
үйлдвэр манайхан барьсан юм. Байсан хэдэн үйлдвэр нь юу ч үгүй тоногдоод л дууссан.
Ганц барьсан Оюу толгой, Энержи ресурсын ажлыг нь зогсоосон. Хэзээ ажиллуулах нь
тодорхойгүй. Таван тол­гойн уурхай ажилламаар болсон. Төрийн мэдэлд очоод дампуурав.
Ариун цэв­рийн хэрэглэлээ ч олигтойхон үйлдвэрлэхгүй гаднаас авчи­раад байгаа улс
чинь юун долларын ханш өсөхөөр импорт багасаад манайхан үйлдвэрлэл явуулах боломж
ихсэх вэ. Ийм гэнэн үлгэр битгий ярь. Ямар ч тайлбар, тархи угаах үлгэр сонсмоор­гүй
байна. Зүгээр л ажлаа хий.

Хавар ч
ирж байна. Бүтээн байгуулалтын ид үед ажлаа л хий, шоу реклам чинь хэтрээд ар хударгаар
чинь амьдрал хэцүүдэх нь. Засгийн газрынхны ярьж байгаагаар их л юм хийгээд байгаа
гэх.

Бодит байдал
хэлээд байгаагаас нь өөр л байх юм. Энэ янзаараа байвал ирэх сонгуулиар ард түмэн
ямар дүн тавихаа бас мэднэ шүү дээ.

Монгол Улсын Ерөнхий сайд Н.Алтанхуяг
өнгөрсөн оны дөрөвдүгээр сард дагуул бологч нарын хамт Бурхан халдун ууланд төөрсөн.  Тэгэ­хэд Монгол Улс яаж  байлаа. Амтай болгон шаагиж, алба­тай болгон сандралдсан.
Бурхан халдун ууланд Ерөн­хий сайдыг дагаж 60 гаруй хүн  явсан байдаг. Олуулаа байсан  болохоор учиртай л даа. Нэг хоног ийнхүү төөрө­хөд
нь  хэвлэл мэдээллийн­хэн, төрийн байгууллагууд,   Онцгой байдал, цахим ертөн­цөөр нэг сандралдан
үймж эхлэв. Дараа нь сүр дуу­лиантайгаар нисдэг тэргээр очиж авсан.

Харин долоо хоногийн өмнө уулын спортын
ууган  гавьяат Л.Болдбаатар Алтай таван богдод
авирч байгаад осолдсон хэрэг гарлаа. Тэрээр энэ удаа охиноо дагуулж явжээ. Оргилоос
уруудах үед Л.Болдбаатар осолдож алга болсон гэсэн мэдээлэл бий. Охин нь цочролын
байдалтай байгаа бөгөөд болсон явдлын талаар хоёр хоногийн дараа л айлд очиж хэл
дуулгасан байдаг. Яг тэр мөчид юу болсон нь тодорхойгүй. Гэхдээ л Монгол Улсын нэг
иргэн осолдож. Магадгүй тэр тухайн үедээ амьд байсан ч байж болно. Гэхдээ түүнийг
олох итгэл алдарч байх тэр үед буюу өчигдөр цогцсыг нь олжээ. Тэрээр эцсийн мөч
хүртэл хэн нэгэн ирэхийг хүлээж амь өрсөн тэмцсэн байж болох. Гэхдээ л тэрээр уулнаас
унасан бол -40-50 хэмийн хүйтэнд долоо хоног тэсэх үү. Түүнийг алга болсонд харамсаж
хайж, эрж сурч, санаа тавьсан нь хэр олон билээ. Хэдийгээр уулчин Л.Болдбаатар Ерөнхий
сайд биш ч гэлээ Монгол Улсын иргэн. Бидний л адил гэр бүл, үр хүүхэдтэй, хүсэл
тэмүү­лэлтэй, амьдралд хайртай нэгэн байсан байж таараа. Уулын спорт  эрсдэлтэй, эр зориг шаардсан хатуужил бэрхшээлийг
туулдаг. Уулын спортод дурлагсад үхлийг хүсч ууланд авирдаггүй. Харин түүнийг сөрж,
аюултай ч бэрхийн ард даван туулж гарсныхаа дараа ялагч бол­дог. Түүнээс ууланд
авирагч эрхэм үхэхийг хүсээгүй гэдэгт эргэлзэхгүй байна. Цагаа тулахаар хэн ч үхлийг
хүсдэг­гүй. Магадгүй тэрээр осол­доод амьд гарахын төлөө тэмцсэн байх. Тэр амьд
явах эрхтэй монгол хүн. Өнгөрсөн өдрүүдэд 
хэвлэлийнхэн, төрийн байгууллагууд, Мон­го­лын иргэд, Онцгой байдлын албаныхан
түүнийг эрж хайхад ямар хайнга хандав.  Яагаад
хурга алдсаны дайны тоосонгүй вэ. 

Өдийд Монголоор нэг шуугиан болж байх
ёстой биш билүү. Онцгойгийнхон нь уулчин байхгүй гээд уулын бэлийн айл хунараар
адууны мах каз эргүүлсэн шиг явсан биз гэж бодогдох юм. Эрэл яагаад удааширч байгаа
талаар асуухаар “Шуурга ихээр шуурч, цаг агаар хүнд байсан” гэж албаны хүн хэлсэн
байна лээ. Алга болоод бүтэн долоо хонож байхад араас нь очих хүн байхгүй, мөнгө
өгөхгүй бол явахгүй гээд сууж байгаа уулчдыг яахав.  Аврах хэрэг­сэлгүй Онцгой байдлынхан  Сэлэнгэд хүүхдээ тэврээд мөсөн дээр урсаад явсан
бүсгүйг нүдэн дээрээ орилуул­саар байгаад алддаг шигээ ууланд авирах багаж техник,
ууланд авирах мэргэ­жил чадал байхгүй гээд ингэтэл удав уу. Харсаар байж хоёрын
хоёр хүнийг аврах хэрэгсэлгүй гээд амь алдахад хүргэсэн бурууг хэн хүлээсэн юм.
Тэр харамсам түүх сургамж болоогүй гэж үү.

Онцгой байдлынхан хожимд­сон ч гэлээ
эрж хайсан л гэх. Юу олох юм. Хүн биш хөлдүүс л авчрах биз дээ. Угтаа бол хүн л
авчрах ёстой байв. Хэрэв уулчин Л.Болдбаатар осол болсны дараа амьд байсан бол хэн
нэгэн ирж аврахыг хүсч ямар их тэмцээ бол. Түүнд долоо хоног байтугай долоон минут
ч ямар урт хугацаа байсан бол. Улс гүрэн гэдэг бол Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд, жирийн
иргэн алинд ч бай адилхан л хандах ёстой. Халтирч унаад л үхээ биз гэсэн хөндий
хүйтэн сэтгэлээр тэр нэгэн иргэнийхээ араас хэнэг ч үгүй хээв нэг тоом­жиргүй хандсан
хэрнээ, Ерөн­хий сайдыг алга болоход улс даяар хашгирч, сандран мэг­дэж  байсан. Н.Алтанхуягийг ууланд төөрөхөд эрж хайх
хэрэггүй байсан гэж хэлээд байгаа юм биш. Эрж хайх ёстой. Эрээд ч олсон. Н.Алтан­хуяг,
Л.Болдбаатар хоёр адилхан л мах цусанд төрсөн монгол хүн. Аав, ээжээс төрсөн, алаг
үр, амьд­ралын ханьтай.  Иргэнийхээ төлөө
зүтгэдэг, санаа тавьдаг  улсыг л төрт улс
гэхээс  Ерөнхий сайд төөрвөл албан байгууллагаа­раа
явдаг, улсаараа нэг санааширдаг, ерийн иргэн байвал хэн ч тоохгүй орхидог байж болох
уу.

Зүй нь Онцгой байдлын дарга нь хүртэл
өөрөө оччих­сон штаб байгуулаад хэв­лэ­лийнхэн шуугилдаж, төр засаг нь иргэнийхээ
төлөө санаа тавьж,  иргэд нь төр засгаа  иргэнийхээ төлөө юу ч хийхгүй байгааг шүүмжилж,
хэвлэлийнхэн ажлаа мэддэг­гүй төрийн байгууллагад ташуур өгч байх ёстойсон.  Бодит байдал харин эсрэгээ­рээ байна аа.

    Иргэнээ тоодоггүй, ийм байдлыг харахаар энэ
улсын иргэн байхаас ч айх шиг. Монгол төр иргэндээ ямар тоомжиргүй, хөндий хүйтэн,
ямар дээрэнгүй, басамжлан ханддагийн нэг жишээ уул­чинд тохиолдсон эмгэнэлт явдлаас
илхэн харагдлаа. Иргэндээ хахир хатуу ханддаг энэ байдал нэг биш удаа­гийнх.

Гадны хүний амь насыг бүрэлгэсэн гэх
хэрэгт анхан шатны шүүхээс нь 23 жилийн ял оноосон байгаа юм. Үнэн хэрэгтээ ял сонсоод
байгаа бүсгүй  анхны өгсөн мэдүүл­гээ­сээ
буцаж, айдас түгшүү­рээсээ болж худал мэдүүлэг өсгөн гэсээр байхад нарийвч­лан шалгаж
болсон явдлыг хянахын оронд шууд л иргэ­нээ эхний ээлжинд буруутгаж орхисон. Гадаадын
иргэн монгол бүсгүйд хэрхэн ханд­саныг хэн ч мэдэхгүй. Нас барсан л бол тэр хүн
хохи­рогч гэсэн ойлголтоор асуу­далд хандсан юм шиг. 

Алга болсон уулчны хой­ноос ч  Онцгой байдлынхан онцгой шуурхай арга хэмжээ авсан
бол  амьд ч аваад ирэх боломж байсан ч юм
бил үү. 

Бас нэгэн жишээ. Т.Аятун­гаа гэх бүсгүй
харийн хүнтэй гэрлэж, түүнд  дарамтлуулж,
гэртээ ч орох эрхгүй  хүүхдээ орхиод ирэхдээ  охиноо эрж суран хэвлэлийнхэнд ханда­хад хэвлэл
мэдээлэл, хууль хяналтын байгууллага бүгд л түүнийг буруутгасан. Цахим ертөнцөөр
нэг түүнийг буруут­гасан үг өгүүлбэрүү­дээр дүүрсэн. “Харь эр дагаж явсан,  хохь нь” гэцгээсэн дээ.  Тэр байтугай гоо сайхан төрсөн нь ч түүний буруу
мэт  муулцгаасан. Монгол Улсын иргэн  хэрхэн зовсон бол бяцхан охин нь хүний нутагт
ээжээсээ хол яаж яваа бол гэж хэн ч санаа тавиагүй. Угтаа бол хүний газар үлдсэн
охин, охиноо санан бэтгэрэх Т.Аятунгаа арга тасрахдаа л олон нийтэд зовлонгоо тоочин
хэвлэлийн хурал зарласан биз.    Бидний өөрсдийгөө
дөвийлгөн  хэлэх дуртай “Монгол хүний уужуу,
цайлган, сайхан сэтгэл” хаачив. Иргэнээ гэх Монгол төр хаана байна. Бид цөө­хүүлээ.
Биесээ хайрлахгүй бол хэн биднийг хайрлах юм.

Монголын төрөөс асуу­маар байна. Монгол
хүн амьд явах эрхтэй юу. Монгол хүний амь үнэ цэнэтэй юу. Дэндүү хөшүүн хойрго,
иргэнээ өмөөрөх, хамгаалах  сэтгэл­гүй,  ийм төртэй улсад амьд явах баталгаа ингэхэд байна
уу. Төр төмөр нүүртэй гэж нэг хэсэг ярих болсон. Харин тэр  төр гэдэг чинь төмөр нүүрээ иргэндээ хатуурхахдаа
л гаргах юм даа.

Жил бүрийн цагаан сараар бэлгэ дэмбэрэлтэй
ерөөлийн сайхан үг хэлэлцэж ярилцдаг. Энэ ерөөл нь ирэх жилд сайн сайхан байхыг
бэлгэддэг учиртай. Ялгуулсан хэмээн модон морин жилдээ улс орон маань дэгжин дээшилж,
хөгжин мандахын өлзий буяныг бодож энэ жилд болох сайн сайхан зүйлийг тоймлон хүргэе.
Нар наашил­сан  энэ өдрүүдэд  өвөл үзээ­гүй хүйтнийг илүү сартай энэ хавар  л үзэх 
бололтой.  Хөгшчүүдийн ярих нь шинэ­дээр
сар дээр мандсан нь үүнийг  нотолж буй хэрэг
гэнэ. Гэвч цаг наашилж байгаа хойно урин дулаан цаг ирдгээрээ ирэх нь жам юм.  

  
Зурхайгаар бол үр тариа цэцэг жимс дэлгэрч налгар сайхан байх бөгөөд ашиг
орлого арвинтай байна гэсэн нь ерөөлөөр болог.

     Дэлхийн эдийн засгийн чуулга уулзалт буюу Давосын
уулзалт саяхан болж өндөр­лө­сөн. Уг чуулганаар Монго­лын хөгжлийн хувилбаруу­дын
талаар тусгайлан  ярилц­сан. Ийнхүү онцгойлон
авч хэлэлцэж байгаа нь өөрөө Монголын эдийн засагт анхаа­рал хандуулсан, сай­жир­на
гэж үзсэнийх гэж ажиг­лагчид хэлж  байгаа.
Эдийн засгаас гадна улс төрийн зөв бодлого ялангуяа уул уурхай, хөдөө аж ахуй, аялал
жуулч­ла­лын салбар, үйлдвэржил­тийг хөгжүүлэх тал дээр анхаа­ран ажилла­вал үр
дүн­тэйг онцолсон байна. Мөн манай хоёр хөрш дэлхийн эдийн засгийн тавь гаруй хувийг
бүрдүүлдгийн хувьд 2040 он хүртэл хөгж­лийн эрчимтэй загвараар хөгжих бөгөөд энэ
тохиол­долд Мон­го­­лын эдийн засаг дагаад хөгжих боломжтой гэж үзэж байгаа аж.   

  
Яг энэ үед   Монгол орон маань дэлхийн
заавал аялж үзэх ёстой долоон орны тоонд багтжээ. Нүүдэлчдийн амьд­ралыг боди­тоор
нь харъя гэвэл Мон­голыг зориорой гэж тодотго­сон байна лээ.  Тэгэ­хээр манайх руу энэ жил жуулч­дын цуваа хөврөх
болов уу гэсэн таамаг байна. Үүний зэрэг­цээ бизнес эрхлэ­хэд таатай орнуу­дын жаг­саал­тад
арван байраар  урагшилсан нь бас л чихэнд
чимэгтэй  сайхан мэдээ байлаа. Өнгөрсөн жил
64 дүгээр байрт орж байсан бол энэ жил 54-т орж урагшилж.

Засгийн газраас нэгэнт энэ оныг үйлдвэржилтийн
жил болгон зарласан, тий­мээс энэ жил бүтээн байгуу­лалт өрнөсөн жил болох болов
уу.  Хөшигийн хөндийн онгоцны буудлын ажил
үргэлжлэх юм байна. Мөн  ирэх  онд 2000 орчим км зам тавигдаж нэмж зургаан  аймаг автозамаар холбогдоно. Шинэ төмөр замын
ажил эрчимтэй урагшилна.

МАК-ын байгуулж буй цементийн үйлдвэр
ашиглал­тад орно. Завхан аймагт Тэлмэний дулааны цахил­гаан станц баригдаж эхлэхээр
болсон байна. Дарханд то­моо­­­хон арьс ширний үйлдвэ­рүүдээ нээхээр болж байгаа.

Өнгөрсөн онд парламент Хөрөнгө оруулалтын
тухай хууль баталсан нь нэг хэсэг нүүр буруулаад байсан хөрөн­гө оруулагчдыг нааш
татах гэсэн эхлэл болов уу. Мөн Монголын эдийн засагт чухал нөлөөтэй Ашигт малт­малын
тухай хуульд нэмэлт,  өөрчлөлт оруулах тухай
хуулийн төсөл  батлагдсан.

Ханш нь унасан байсан төгрөгийн ханш
чангарна гэсэн прогноз гараад байгаа. Хэдийгээр могой жилд уул уурхайн салбар олон
хүчин зүйлийн улмаас уналтын байдалтай байсан ч 
жилийн сүүлээр нааштай мэдээнүүд сонсогдож эхэлсэн. Тухайл­бал дэлхийн зах
зээлд зэсийн үнэ нэмэгдэнэ гэсэн таатай мэдээлэл сонор мялаав. Мөн Оюу толгойн далд
уурхайн бүтээн байгуу­лал­тын санхүүжилтийг энэ жилийн эхээр шийдэхээр болж байгаа
нь уул уурхайн салбарын дахин сэргэлтийн жил болох бас нэгэн  горьд­лого төрүүлж байгаа. Түүнч­лэн  нүүрсний экспортоо нэмэг­дүүлэхээр төлөвлөсөн
байгаа гэсэн.

Энэ бүхнээс харахад бүтээн байгуулалт
өрнөж, уул уурхай, үйлдвэржилт бүтээн байгуулалт сэргэвэл Давосын чуулга уулзалт
дээр хэлсэнч­лэн Монгол Улсын эдийн засаг сэргэх бүрэн боломж байна. 

Манай улсад хөдөө аж ахуйн салбар
чухал байрыг эзэлдэг. Тэгвэл энэ жил газар тариалан, мал аж ахуйд маань нэлээд таатай
алха­мууд хийх болов уу. Өнгөрсөн оныхоос даруй 14 хувь илүү буудай тариалж, тэр
хэмжээ­гээр гурил бэлтгэж дотоодын хэрэгцээгээ хангана гэнэ лээ. Техник технологийн
шинэч­лэ­лийг олон хувиар хийхээр төлөвлөсөн байна. Мөн малын­хаа ашиг шимийг зөв
хуваарилж, эдийн засгийн эргэлтэд оруулах 
хэд хэдэн ажлыг шат дараатай хэрэгжүү­лэхээр болжээ.

Сүүлийн жилүүдэд манайх урлаг, спортынхон  олимп, дэлхий, тивийн аварга шалгаруулах тэмцээнд
ам­жилт­­тай оролцох болсон. Энэ жил ч өмнөх жилүүдийнх шиг амжилт үзүүлнэ гэж най­даж
байна. Энэ жилийн хувьд Үндэсний спортын Их наа­дам болно. Спортын салбарт болох
хамгийн эхний үйл явдал бол Сочигийн өвлийн олимп. Манайхаас цанын төрөлд хоёр тамирчин
орол­цо­хоор мордсон. Мөн хөл бөмбөгийн дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээн Бра­зилд
болно. Монголын тамир­чид өрсөлдөхгүй ч бүтэн сар үргэлжлэх энэ тэмцээн мон­гол­чуудыг
ч дэлгэцнийхээ өмнө  нойроо хулжаан үзэхэд
хүргэнэ.  Ирэх зун жудогийн дэлхийн аварга
шалгаруулах тэмцээн болох ОХУ-ын Челя­бинск хотод болох бөгөөд манай тамир­чид амжилт
үзүүлнэ гэж найдаж  суух цаг ирнэ.

Харин технологийн сал­барт
“Apple”-ийн шинэ бүтээ­лүүд тэсрэлт авчирна гэж тус компанийхан мэдэгдэж бай­гаа.
Энэ оны дөрөвдүгээр сард харин “Windows XP” үйлдлийн систем тэтгэвэртээ гарах нь.
Мэдээж энэ систе­мийг ашиглаж болох ч компью­терээ халдлага, виру­сээс хамгаалж
чадахгүй бол­но гэсэн үг. Тиймээс “Windows 8.1” үйлдлийн системийг ашиг­­­лахаас
өөр аргагүй болно.

Сонгуульдсаар залхсан Монголын ард
түмэн энэ жил сонгуульгүй нэг хэсэг амар байх нь. Харин дэлхийн хэд хэдэн оронд
парламентын болон Ерөнхийлөгчийн сон­гууль болно. Мөн дэлхийн анхааралд Европын
гишүүн 28 оронд Европын парламен­тыг сонгох санал хураалт явагдана. Хойд хөршид
маань спорт, улс төрийн  үйл явдлын нэлээдгүй
олон арга хэмжээ болохын нэг нь их наймын дээд хэмжээний уулзалт мөн л Сочи хотод
болно. Уламжлал ёсоор АНУ-ын Нью-Йорк хотод НҮБ-ын ерөнхий ассамблей хурал­дана.
Харин Өмнөд Солон­гост Азийн наадам болно.

Авлигатай тэмцэх үндэс­ний хөтөлбөр Ерөнхий­лөг­чийн зүгээс боловсруулж
бай­гаа бөгөөд удахгүй иргэд олон нийтээр хэлэлцүүлэх юм гэсэн. Дэлхийд болон Мон­голд
энэ мэт олон үйл явдал өрнөнө. Амьдрал баян хойно  төлөвлөж төсөөлөөгүй зүйл ч олон болох биз. Сайн
нь олон байг л гэж хүлээж сууя.

Жил жилийн
цагаан сар сайхан болдог. Тэр дундаас тэр нэгэн цагаан сар ер мар­тагддаггүй
юм. Нэлээдгүй цас орсон ч байж. Гэхдээ нар таатайяа ээсэн сар шинэдийн сайхан
өдрүүд болж байлаа. Цагаан сар дөхөөд бууз,  банш  бэлдээд л хүүхдүүд
бид ч тоглох завгүй аар саархан ажилд зарагдаж, хэр баргийн гэрийн ажилд
оролцоод бай­даг­гүй аав маань ч ажилсаг болж, бурхан тахилын тоосоо арчиж,
ээжийн ажил улам ихэсч, эмээ маань харин бид­ний баярын хувцсыг урлангаа 
хараа муудсан тухайгаа гом­дол­лож суусансан. Битүүний өдөр ид ажил өрнөнө.
Үүрээр сэрэхээс авахуулаад л өдөр­жин тоос шороо цэвэрлээд эхэлнэ. Энэ үеэр
эмээгийн хэлэх ёс жаяг гэж тоймгүй олон. Тэр үгнээс  гарах хүн үгүй л
дээ. 

Шинийн нэгний өглөө хүн болгон ааш зан сайтай, эмээ ээж хоёр хэзээ боссон нь
мэдэхгүй идээ цагаагаа бэл­дэж, сэрэхгүй бол болохгүй гэсээр босгоно. Ээж, эмээ
хоёр тэнгэр бурхандаа цай идээний дээж өргөж, аав галын бурхан баярлуулна
хэмээн зуухан дээрээ   идээ­ний дээж тавина. Заавал яагаад цагаан
сараар нэг ч тоосгүй байх ёстой юм гэж бид асууцгаана. “Лхам бур­хан айл
болгоноор ордог юм. Хог шороотой айлаар орж ирдэггүй юм аа” л гэнэ. 
Шинэдээр нэг ч муухай үг хэлж болохгүй л гэнэ.

   Яагаад ч юм шөнө  дөл  болтол гэрийн ажил хийсэн ч өглөө
эрт сэтгэл догдлон босч сэрцгээлээ. Бүх зүйл шинэ болчихсон мэт. Ямар нэгэн
догдлол нуугдаастай. Нар мандахаас өмнө боссон биднийг мөрөө гаргая гэсээр аав
дагуулж гарлаа. Хажуу байрны орцоор орж байх шиг, мод,  төмөрт суусан гээд
л янз бүрийн зан үйл хийх юм. Аавын зааснаар л хийгээд байгаа мөртлөө ангийнхаа
хүүхдийг таарахаар баахан санаа зовно. Хамгийн ахма­даар нь эмээдээ золгоод
дараа нь аав,  ээждээ золгож ерөөлийн сайхан үг хэлэлцэн байх зуур эхний
зочид маань ирцгээлээ. Аавын найз нөхөд сонин содон хүн олон боло­хоор шавь
нараас нь эхлээд хамаатны хүмүүс олны танил зохиолч яруу найрагч, улс төрчид
эмээд минь золгохоор эрт ирцгээлээ.

Төд удалгүй аав “Морь цаг дөхөж байна. Бакула Рен­бүчи манайд ирнэ”
гэдэг юм байна. Ирсэн зочид энэ үгийг сонсоод эрхэм гэгээнтнээс шинийн нэгний
өдөр адис авчих санаатай тухлаад авлаа. Гэрт хүн багтах зайгүй болов. Тэд
дараагийн айл хэсэхээ мартсан бололтой. Бакула Ренбүчи тэр үед Энэт­хэгийн
Элчин сайд байсан бөгөөд аавтай маань ихэд дотно нөхөрлөдөг, манай­хаар зочлон
ирдэг байсан юм. 

Ингээд зочин ирэх чимээ­нээр улаан хүрэн дээлээр гоёсон аав минь гэрийн
шаахайгаа солихгүй хэр­нээ дээлэн дээрээ гадуур хувцас өмсөөд угтаж авна гээд
гараад явлаа. “Гэрийн үүдэнд ирж байна” гэсэн атал  орж ирэхгүй
алга болчихлоо. Ингээд намайг  “Юу болсныг мэдээд ир” гэж 
эмээ хэлснээр бас гэрийнхээ шаахайтай гараад гүйчихлээ. Липт дуу­дах гэтэл
харин дотор нь хүмүүс дүнгэнэтэл яриад,   орцонд хүмүүс липтээр биш
явган алхаж дээшээ өгсөж байх аж. Липт гацсан нь тодор­­хой боллоо. Аавыг
дуудтал липтэн  дотроос “Яаралтай липт засдаг хүн  дуудаарай.
Энүүгээр явсан хүмүүст хэлсэн,  олохгүй бай­гаа бололтой” гэдэг юм
бай­на. Хар гүйхээрээ цас туучин гүйх зуураа шаахайгаа цасанд алга болгож 
бас л тэрүүхэндээ эрэл болж олж өмсөөд липт ажиллуулдаг эгчийг  олж авлаа.
Баяр болж байгаа болоод ч тэр үү бай­шингуудын липтийг шалгаж явж таарав. Ашгүй
хурдан оллоо. Учир байдлаа хэлж дагуулж явсаар липт онгойл­гуултал  нөгөө
эгч нүд нь орой дээрээ гарах шахав. Тэр  эгчийн алмайрал л санаа­наас
гардаггүй юм. Сар ши­нийн мэнд ч байхгүй гай­хан зогссон тэрээр “Энэ нөгөө
хэн гуай мөн биз дээ” хэмээн Бакула Ренбүчиг харан итгэж ядан надаас
асуусаар үлдэв.

Дотор нь байсан хэд бөөн инээдэм болсоор гарч ирлээ. Аав дан дээлнийхээ гадуур
өмссөн хувцсаа тайлаад Бакула Ренбүчид нөмөргө­чихөж. Зуны ботинктой, ор­химж
ороосон Бакула Рен­бүчи Монголын өвөлд дассан ч даарсан л биз ээ.

Харин липтэнд гацаад гарч ирсэн хэд маань гэр лүү орох гэтэл  айлд золгох
гэж орцонд явсан хүмүүс “Багшид мөргөөд явъя. Ямар бэлгэ дэмбэрэлтэй
юм” гэсээр ма­най­­хыг зүглэцгээлээ. Ингээд манай гэрийн хаалга хаагдах ч
зайгүй давхраар нэг хүмүүс. Гоёлын хувцсаа муухай бол­чих­лоо гэж бодож байгаа
ч янз алга. Газар сөхрөөд суучихаж.

Хаалга онгорхой таних танихгүй хүмүүс бүгд л багш ламд мөргөсөөр үд өнгөрч
билээ. Нэгэнт олон хүн цугла­сан хойно аав ч хүндэт зоч­ныг бурхны ном айлдахыг
хүсч, зочин маань ёсоор бол­гов. Угтаа бол Монголын цагаан сар ямар
байдгийг  мэдэг гэж, бас бэлгэ дэмбэрэ­лээ бодож сар шинээр урьж ирсэн
зочныг  маань сүсэгт­нүүд ингэж л угтсан юм. Ин­гээд Бакула Ренбүчи ч явах
болж эмээ, ээж хоёр амьтан хүний бэлэг өгөх гэж мунги­наж байх зуур 
хүүхдүүд бид харин айл хэсэхийн мөн болж тэднийг шамдуулав. Гэтэл дараагийн
зочид маань ороод ирлээ. Яруу найрагч Г.Мэнд-Ооёо, Д.Нямсүрэн, дуучин
Ш.Чимэдцэеэ нар золгохоор иржээ. Д.Ням­сүрэн ах хотод ирэхээрээ Г.Мэнд-Ооёо
ахынх манайх хоёроор л голдуу байж бай­гаад явдагсан. Харин Ш.Чимэд­цэеэ
дуучных манай хажуу байр. Тэд насаар ааваас ах учир манайхан л түрүүлж очиж
золгодог ч эмээг байгаа болохоор хүрээд ирсэн нь тэр. 

Золгож идээ цагаа, бууз  болсны дараа манайхантай хамт явж, нутгийн ахмад
хүмүүсийнхээр золгохоор болов. Ингээд баахан дээл,  малгай болсон олны
танил,  Сүхбаатар аймгийн хэдэн нөхөд,  ээж,  дүү бид олуулаа
хэсэлдээ гарах нь тэр. Тэднийг хүмүүс таниад мэндэлж зол­гоод зам хоруулахгүй ч
бай­гаа юм шиг санагдана. Хүүх­дүүд бид бол бэлэг авах гэж л яарч байгаа хэрэг.
Ингээд аавын талын ахмад хүн болох нагац ах Борынд очихоор явлаа. Гэтэл орц андуураад
орчихож. Хаалга нээсэн айл манай нутгийнх тэр тусмаа манай ангийн хөвгүүнийх
байж таарав. Намайг хараад нэг их гайхса­наа цааш гүй­гээд явчихав. Айл
андуурснаа мэдээд буцах гэтэл гэрийн эзэн “Нутгийн сайхан хүмүүс шинийн
нэгэнд ингээд ороод ирж байхад юу гэж үүднээсээ буцаахав. Орцгоо л доо”
гэлээ. Бид ч анхны айлдаа орж байгаа хойно ширээ тойрон сууцгааж,  гэрийн
эзэд жавар үргээж дуу дуулж,  шүлэг уншихыг хүсээд нөгөө хэд маань жаахан
цаарга­лан­гуй “Энэ сайхан дуучнаар дуулуулъя” гэсээр Ш.Чимэд­цэеэ
эгчийг дуулахыг  хүслээ.  Ш.Чимэдцэеэ эгч ч уртын дууг гайхалтай
дуулав. Гэтэл гэрийн эзэн санаа амарсан­гүй, “Заавал шүлэг уншуулна, ийм
хүмүүс орж ирчихээд байхад алдас болно” гэв. Ингээд нэгэнт айл андуурч тэр
тусмаа нутгийн айлд орж ирсэн хүмүүс шүлэг уншиж,  дуу дуулаад бараг л
концерт тоглоод гарлаа. Ингээд бид дараа нь хажуу орц руу  зол­го­хоор
зорьсон айл руугаа  орж, тэр өдөр үдэш болтол айл хэсч  билээ. Очсон
айлын гийчид тэр хэдийг сонирхон сонжиж, хүндлэн золгож, харин хүүхдүүд бид
бэлэгний­хээ сайхныг айл бүрийн гадаа гарч шалгасаар л шинийн нэгний үдэш
болсон доо. Жил жилийн цагаан сар сайхан. Тэр жилийн цагаан сар сэтгэлээс харин
гардаггүй юм.

Жил жилийн цагаан сар сайхан болдог.
Тэр дундаас тэр нэгэн цагаан сар ер мар­тагддаггүй юм. Нэлээдгүй цас орсон ч байж.
Гэхдээ нар таатайяа ээсэн сар шинэдийн сайхан өдрүүд болж байлаа. Цагаан сар дөхөөд
бууз,  банш  бэлдээд л хүүхдүүд бид ч тоглох завгүй аар саархан
ажилд зарагдаж, хэр баргийн гэрийн ажилд оролцоод бай­даг­гүй аав маань ч ажилсаг
болж, бурхан тахилын тоосоо арчиж, ээжийн ажил улам ихэсч, эмээ маань харин бид­ний
баярын хувцсыг урлангаа  хараа муудсан тухайгаа
гом­дол­лож суусансан. Битүүний өдөр ид ажил өрнөнө. Үүрээр сэрэхээс авахуулаад
л өдөр­жин тоос шороо цэвэрлээд эхэлнэ. Энэ үеэр эмээгийн хэлэх ёс жаяг гэж тоймгүй
олон. Тэр үгнээс  гарах хүн үгүй л дээ. 

Шинийн нэгний өглөө хүн болгон ааш
зан сайтай, эмээ ээж хоёр хэзээ боссон нь мэдэхгүй идээ цагаагаа бэл­дэж, сэрэхгүй
бол болохгүй гэсээр босгоно. Ээж, эмээ хоёр тэнгэр бурхандаа цай идээний дээж өргөж,
аав галын бурхан баярлуулна хэмээн зуухан дээрээ   идээ­ний дээж тавина. Заавал яагаад цагаан сараар
нэг ч тоосгүй байх ёстой юм гэж бид асууцгаана. “Лхам бур­хан айл болгоноор ордог
юм. Хог шороотой айлаар орж ирдэггүй юм аа” л гэнэ.  Шинэдээр нэг ч муухай үг хэлж болохгүй л гэнэ.

  
Яагаад ч юм шөнө  дөл  болтол гэрийн ажил хийсэн ч өглөө эрт сэтгэл догдлон
босч сэрцгээлээ. Бүх зүйл шинэ болчихсон мэт. Ямар нэгэн догдлол нуугдаастай. Нар
мандахаас өмнө боссон биднийг мөрөө гаргая гэсээр аав дагуулж гарлаа. Хажуу байрны
орцоор орж байх шиг, мод,  төмөрт суусан гээд
л янз бүрийн зан үйл хийх юм. Аавын зааснаар л хийгээд байгаа мөртлөө ангийнхаа
хүүхдийг таарахаар баахан санаа зовно. Хамгийн ахма­даар нь эмээдээ золгоод дараа
нь аав,  ээждээ золгож ерөөлийн сайхан үг
хэлэлцэн байх зуур эхний зочид маань ирцгээлээ. Аавын найз нөхөд сонин содон хүн
олон боло­хоор шавь нараас нь эхлээд хамаатны хүмүүс олны танил зохиолч яруу найрагч,
улс төрчид эмээд минь золгохоор эрт ирцгээлээ.

Төд удалгүй аав “Морь цаг дөхөж байна.
Бакула Рен­бүчи манайд ирнэ” гэдэг юм байна. Ирсэн зочид энэ үгийг сонсоод эрхэм
гэгээнтнээс шинийн нэгний өдөр адис авчих санаатай тухлаад авлаа. Гэрт хүн багтах
зайгүй болов. Тэд дараагийн айл хэсэхээ мартсан бололтой. Бакула Ренбүчи тэр үед
Энэт­хэгийн Элчин сайд байсан бөгөөд аавтай маань ихэд дотно нөхөрлөдөг, манай­хаар
зочлон ирдэг байсан юм. 

Ингээд зочин ирэх чимээ­нээр улаан
хүрэн дээлээр гоёсон аав минь гэрийн шаахайгаа солихгүй хэр­нээ дээлэн дээрээ гадуур
хувцас өмсөөд угтаж авна гээд гараад явлаа. “Гэрийн үүдэнд ирж байна” гэсэн атал  орж ирэхгүй алга болчихлоо. Ингээд намайг  “Юу болсныг мэдээд ир” гэж  эмээ хэлснээр бас гэрийнхээ шаахайтай гараад гүйчихлээ.
Липт дуу­дах гэтэл харин дотор нь хүмүүс дүнгэнэтэл яриад,   орцонд хүмүүс липтээр биш явган алхаж дээшээ
өгсөж байх аж. Липт гацсан нь тодор­­хой боллоо. Аавыг дуудтал липтэн  дотроос “Яаралтай липт засдаг хүн  дуудаарай. Энүүгээр явсан хүмүүст хэлсэн,  олохгүй бай­гаа бололтой” гэдэг юм бай­на. Хар
гүйхээрээ цас туучин гүйх зуураа шаахайгаа цасанд алга болгож  бас л тэрүүхэндээ эрэл болж олж өмсөөд липт ажиллуулдаг
эгчийг  олж авлаа. Баяр болж байгаа болоод
ч тэр үү бай­шингуудын липтийг шалгаж явж таарав. Ашгүй хурдан оллоо. Учир байдлаа
хэлж дагуулж явсаар липт онгойл­гуултал  нөгөө
эгч нүд нь орой дээрээ гарах шахав. Тэр  эгчийн
алмайрал л санаа­наас гардаггүй юм. Сар ши­нийн мэнд ч байхгүй гай­хан зогссон тэрээр
“Энэ нөгөө хэн гуай мөн биз дээ” хэмээн Бакула Ренбүчиг харан итгэж ядан надаас
асуусаар үлдэв.

Дотор нь байсан хэд бөөн инээдэм болсоор
гарч ирлээ. Аав дан дээлнийхээ гадуур өмссөн хувцсаа тайлаад Бакула Ренбүчид нөмөргө­чихөж.
Зуны ботинктой, ор­химж ороосон Бакула Рен­бүчи Монголын өвөлд дассан ч даарсан
л биз ээ.

Харин липтэнд гацаад гарч ирсэн хэд
маань гэр лүү орох гэтэл  айлд золгох гэж
орцонд явсан хүмүүс “Багшид мөргөөд явъя. Ямар бэлгэ дэмбэрэлтэй юм” гэсээр ма­най­­хыг
зүглэцгээлээ. Ингээд манай гэрийн хаалга хаагдах ч зайгүй давхраар нэг хүмүүс. Гоёлын
хувцсаа муухай бол­чих­лоо гэж бодож байгаа ч янз алга. Газар сөхрөөд суучихаж.

Хаалга онгорхой таних танихгүй хүмүүс
бүгд л багш ламд мөргөсөөр үд өнгөрч билээ. Нэгэнт олон хүн цугла­сан хойно аав
ч хүндэт зоч­ныг бурхны ном айлдахыг хүсч, зочин маань ёсоор бол­гов. Угтаа бол
Монголын цагаан сар ямар байдгийг  мэдэг гэж,
бас бэлгэ дэмбэрэ­лээ бодож сар шинээр урьж ирсэн зочныг  маань сүсэгт­нүүд ингэж л угтсан юм. Ин­гээд Бакула
Ренбүчи ч явах болж эмээ, ээж хоёр амьтан хүний бэлэг өгөх гэж мунги­наж байх зуур  хүүхдүүд бид харин айл хэсэхийн мөн болж тэднийг
шамдуулав. Гэтэл дараагийн зочид маань ороод ирлээ. Яруу найрагч Г.Мэнд-Ооёо, Д.Нямсүрэн,
дуучин Ш.Чимэдцэеэ нар золгохоор иржээ. Д.Ням­сүрэн ах хотод ирэхээрээ Г.Мэнд-Ооёо
ахынх манайх хоёроор л голдуу байж бай­гаад явдагсан. Харин Ш.Чимэд­цэеэ дуучных
манай хажуу байр. Тэд насаар ааваас ах учир манайхан л түрүүлж очиж золгодог ч эмээг
байгаа болохоор хүрээд ирсэн нь тэр. 

Золгож идээ цагаа, бууз  болсны дараа манайхантай хамт явж, нутгийн ахмад
хүмүүсийнхээр золгохоор болов. Ингээд баахан дээл,  малгай болсон олны танил,  Сүхбаатар аймгийн хэдэн нөхөд,  ээж,  дүү
бид олуулаа хэсэлдээ гарах нь тэр. Тэднийг хүмүүс таниад мэндэлж зол­гоод зам хоруулахгүй
ч бай­гаа юм шиг санагдана. Хүүх­дүүд бид бол бэлэг авах гэж л яарч байгаа хэрэг.
Ингээд аавын талын ахмад хүн болох нагац ах Борынд очихоор явлаа. Гэтэл орц андуураад
орчихож. Хаалга нээсэн айл манай нутгийнх тэр тусмаа манай ангийн хөвгүүнийх байж
таарав. Намайг хараад нэг их гайхса­наа цааш гүй­гээд явчихав. Айл андуурснаа мэдээд
буцах гэтэл гэрийн эзэн “Нутгийн сайхан хүмүүс шинийн нэгэнд ингээд ороод ирж байхад
юу гэж үүднээсээ буцаахав. Орцгоо л доо” гэлээ. Бид ч анхны айлдаа орж байгаа хойно
ширээ тойрон сууцгааж,  гэрийн эзэд жавар
үргээж дуу дуулж,  шүлэг уншихыг хүсээд нөгөө
хэд маань жаахан цаарга­лан­гуй “Энэ сайхан дуучнаар дуулуулъя” гэсээр Ш.Чимэд­цэеэ
эгчийг дуулахыг  хүслээ.  Ш.Чимэдцэеэ эгч ч уртын дууг гайхалтай дуулав.
Гэтэл гэрийн эзэн санаа амарсан­гүй, “Заавал шүлэг уншуулна, ийм хүмүүс орж ирчихээд
байхад алдас болно” гэв. Ингээд нэгэнт айл андуурч тэр тусмаа нутгийн айлд орж ирсэн
хүмүүс шүлэг уншиж,  дуу дуулаад бараг л концерт
тоглоод гарлаа. Ингээд бид дараа нь хажуу орц руу  зол­го­хоор зорьсон айл руугаа  орж, тэр өдөр үдэш болтол айл хэсч  билээ. Очсон айлын гийчид тэр хэдийг сонирхон
сонжиж, хүндлэн золгож, харин хүүхдүүд бид бэлэгний­хээ сайхныг айл бүрийн гадаа
гарч шалгасаар л шинийн нэгний үдэш болсон доо. Жил жилийн цагаан сар сайхан. Тэр
жилийн цагаан сар сэтгэлээс харин гардаггүй юм.