Author: Дашбалбарын Мөнгөндалай

Газар тариалан эрхлэгчид сонгуулийн жил айхтар улстөрждөг. Энэ жилийн улстөржилт тариаланчдын хүрзтэй жагсаал гэнэ. Үүнийг “Бид бусдыг бодвол хаалтын гэрээ, захиалгат нэвтрүүлэг хийдэггүй” гэцгээж, бусад хэвлэлээ доош хийж байдаг Монголын толгой баян Чинбатын Монгол HD телевизээр өдөр шөнөгүй сурталчилж байна. Газар тариалангийн улстөржилт тариаланчдад хэзээнээс ээлгүй байсаар ирсэн юм. Улс төр, үйл явцын гэрч, халуун цэг дээр нь хэзээнээс сурвалжилж, мэдээ мэдээлэл хүргэсээр ирсэн “Өдрийн сонин” энийг байнга л тариаланчдад анхааруулж байдаг. Э.Бат-Үүл баатар 2000 оны сонгуулиар Сэлэнгэд нэр дэвшиж ялагдав. 2002 оны арваннэгдүгээр сарын 5-нд 100 трактортой жагсаал Сүхбаатарын талбайд хийнэ гэж бужигнуулсан. Нэг ёсондоо улс төрийн акц маягийн юм хийж, Төв, Сэлэнгийн тариалангийн газрыг тариаланчдад нь өгөхийн төлөө жагсаж тэмцсэн. Тэр үед газар тариалангийн хамгийн үржил шимтэй хэсгийг нь хуучин коммунистууд авчихсан байлаа. Иргэнд газар өмчлүүлэх хуульд мөнгөтэй л бол хэн ч, ямар ч хэмжээний тариалангийн газар авах заалт явж байсан. Яг энэ үед газар тариалангийн бүсэд амьдарч байгаа тариаланчдад, газар тариалангийн бүсэд насаа элээсэн, иргэдэд тариалангийн талбайгаас тодорхой хэмжээний газрыг үнэгүй олгох ёстой гэсэн шаардлага Э.Бат-Үүл тэргүүтнүүд тавьсан юм. Өмнө нь малчдад малыг, орон сууцтай иргэдэд байрыг нь үнэгүй өгчихсөн байв. Ингээд тариаланчдад газрыг өг гэдэг шаардлагад үнэмшсэн тариаланчид салга улаанаа унаад, газар тариалангийн бүс нутаг болох Сэлэнгэ, Төв аймгийн хэдэн сумаас Сүхбаатарын талбайд ирсэн ч бүтэлтэй юм болоогүй. Хамгийн дээд тал нь 39 трактортой л жагссан байдаг юм. Өнөөх 100 трактортой жагсана гэж зарласныхаа талд нь ч хүрсэнгүй. Ид хүйт тачигнаж эхэлж байсан үе. 2002 оны арваннэгдүгээр сарын 10-11-ний шилжих шөнө өнөөх хэдэн таркторыг нь бүгдийг нь журмын хашаа руу зөөчихсөн байж билээ.

Ингээд тариаланчид төр засгийн өч төчнөөн хаалт, шахалт туулаад өнөөх хэдэн трактороо журамлуулж, журмын хашаа, жолооны үнэмлэхний төлбөр гээд бөөн юм болж, хэдэн трактороо эвдүүлж, хохироод л буцсан юм. Улстөрч улс төрөө хийгээд УИХ-ын гишүүн болох замаа засаад хэдэн муу тариаланч гавьсан зүйлгүй хэд хоногийн ажлаа алдаж, хэдэн төгрөгөөр хохироод л дууссан юм даа. 2008 оны сонгуулийн өмнө С.Баярын санаачилсан Атрын гуравдугаар аян баахан дуулиан тарив. Аян зарласнаас хойш Хөдөө аж ахуйн салбарыг Т.Бадамжунай хариуцаж байсан цаг. Цоо шинэ, гайхалтай нээлт хийчихсэн мэт хөөрцөглөж, 1960 оны атрын аян дахин давтагдлаа гэсээр ёстой нэг өөд уруугүй сурталчилсан. Хэдэн тариаланчид нь хөөрч баярлаад бидний асуудлыг дэвшүүлж тавилаа, одоо л манай салбар юун мал аж ахуй, Монголыг тэжээнэ гэлцэж өнөөх аянг нь жигтэйхэн сүр дуулиантай рекламдахад хошуу нэмэрлэцгээсэн. Газар тариалангаа өөд татах гэж, тариаланчдад буян болох ажил хийх нь гэж баахан рекламдсаны дараа үр дүнд нь томчууд уринш, шатахууныхаа зардлыг төрөөс гаргаж, жаахан тарьсан тарианыхаа хураасан хэмжээг нь худал мэдүүлж, улсаас урамшуулал авч, тэр маягаар хурдан хүлэг, хул шиг хөөрөг авч баяжсан хүмүүсийн төлөөлөл бол Л.Чинбат, Л.Цандэлэг нар. Өчигдөрхөн тэд толгойгоо ногоон даавуугаар боочихсон жагсах тухайгаа зарлаж, 100 тэрбумын хөнгөлөлттэй зээл олгохыг засгаас шаардаад сууж байна лээ.

Тэргүүн баян Л.Чинбат, Л.Цандэлэг нар хүрз барьсан 10 мянган тариаланч жагсаана гэнэ. Наадуулынхаа хөлд үрэгдэв ээ, тариаланчид аа. Эд нар тариа тарихгүй байсан ч хотойхгүй улс. Харин тариаланч та нар тариагаа тарихгүй бол хоолгүй болно шүү. Сүхбаатарын талбайгаас атга амуу ч хурааж авахгүй. Тэнд жагслаа гээд жагсаал зохион байгуулагчид л ашиг унаж байснаас жагсаж байгаа хэдэд ашиггүй. Та бүхэн тариалангийн талбай дээрээ хөлсөө дуслуулж байж л жаахан тариа хурааж авдаг биз дээ. 25 тэрбумыг Засгийн газар тариаланчдад хуваах сурагтай. Бодвол үгэндээ ордог тариаланчдад л өгөх байлгүй дээ. Талбай дээр очиж зогслоо гэж урамшуулах гээгүй л байлгүй. Тариаланчид та нар хаваржин улс төр хийлээ гэж бодъё. Хаваржин талбай сахиж, төр засаг руугаа хашхирлаа гэж бодъё. Сайндаа л Р.Бурмаагийн булган дээлийг тайлна биз. Нэг ёсондоо давхар дээлтэй гэгдэх сайдынх нь албанаас л буулгана биз. Ингэлээ гээд хүүхдийн тань сургуулийн төлбөр олдох уу. Ингэлээ гээд хоолтой хонох уу. Үүнийг нэг бодолцоорой. Баян улсыг дагаж хохиров оо. Та нар л хохирно уу гэхээс цаад баян тарган хүмүүс чинь наашаа харж та нарын төлөө санаа тавьж байгаа гунигт харц шидээд л, цаашаа харж чимээгүйхэн мушийгаад та хэдийг хаврын хавсарганд жагсаасныхаа шимийг хүртээд арилж өгнө шүү. Эцэст нь хэдэн муусайн тариаланчид та нар л хохироод үлдэнэ.

Өнгөрсөн оны нэгдүгээр сараас тариаланчид жагсана, цуглана гэсээр гуравдугаар сард талбай дээр буудайгаа асгаж эсэргүүцлээ илэрхийлсэн. Уг нь идэх уухаараа тоглодоггүй гэж хуучны хүмүүс ярьдагсан. Муу ёр, буянаа барна л гэдэгсэн. Ер нь бол Р.Бурмаа сайд чанартай буудайнд урамшуулал өгье гэснээс хамаг хэрэг мандсан л даа. Чанартай чанаргүй, цавуулагтай, цавуулаггүй байх нь байгаль цаг уур, өөр юу ч билээ, олон юмнаас шалтгаалдаг гээд муу буудай байсан ч урамшуулал авах гээд л өнөөх тонн тутамд өгдөг зуун мянгын урамшууллаа авна гэж зүтгэж хэл ам татлаад салахаа байсан. Ингээд л жагссан.

Мөн гурил, буудайнд импортын зөвшөөрөл их өгснийг эсэргүүцсэн. Үнэн хэрэгтээ импортынх нь чанартай, хямд болж таараад гурил үйлдвэрлэгчид дотоодын биш импортынхыг илүү авах сонирхолтой болчихсон.

Энэ жил газар тариалангийн салбарын тэргүүн баячууд тариаланчдын нэрийг барьж дахиад л төрөөс нэхээд суучихлаа. Угтаа хувийнх нь бизнес. Улс гэхдээ аль боломжоороо л дэмжиж ирсэн. Бусад салбарынхан хөнгөлөлттэй зээл урамшуулал нэхээд суудаггүй. Эд нар л эрх хүүхэд шиг үргэлж нэг юм нэхэж, гомдол санал хэлдэг. Импортын квотоо болиулахгүй бол, хөнгөлөлттэй зээл өгөхгүй бол жагсана гэлцээд байна. Уг нь бид чөлөөт эдийн засгаар явах замыг сонгосон. Чөлөөт эдийн засаг гэдэг чөлөөт өрсөлдөөн байдаг. Тэгж өрсөлдөж чадахгүй бол энэ бизнесээсээ гарч болно шүү дээ. Тариа тарих сонирхолтой хүмүүс байж л байгаа. Монопол эрхтэй хэдэн компани тариаланчдын нэрийг барьж төр лүү давшилсны гор нь тариаланчдад муу юу гэхээс өөр бусдад муу нөлөө үзүүлэх нь юу л бол.

Өнгөрсөн дөрвөн жил МАН сөрөг хүчин байлаа. Сөрөг хүчин ч гэж дээ сөрөг хүчнийхэн гэчихээд юу ч хийгээгүй. Улстөрчдийн ярьдаг заваан хэллэгээр бол Ардын намынхан “бөлдөгдүүлчихсэн” учир дуугарч чаддаггүй. Дуугаръя гэхээр эрх барьж байх үеийн хамаг юм нь сөхөгдөх гээд таг дуугүй дөрвөн жил болсон хэрэг. Сөрөг хүчний ажил гэж ганц хийсэн юм нь АН-аас Өвөрхангайд нэр дэвшиж гарч ирсэн Г.Батхүү, Д.Зоригт нарыг тангараг өргүүлэхгүй, хүлээн зөвшөөрөхгүй, хуралдаанд оруулахгүй гэж чуулганы танхимын үүдэнд диван аваачиж тавьж, дээр нь хэвтчихээд байсныг нь санах юм. За тэгээд давхар, дан дээл гэж нэг сүрхий улстөржих аядсан. УИХ-ын дарга байсан гурав, Ерөнхий сайд байсан хоёр нөхөр чуулган хуралдуулахгүй гээд диван дээр хөндлөн хэвтчихээр яасан ч эвгүй харагддаг юм. Тэгж хэвтлээ гээд үр дүнд ч хүрээгүй. Хэн нэгэн пиарчны тархинд орж ирсэн санааг л уухайн тас шүүрч аваад хэрэгжүүлсэн юм шиг байна лээ. Магадгүй Н.Энхбаярыг баривчлах үед хэдэн улстөрчийг дивантай нь хөмөрснөөс өнөөх пиарчин нь санаа авсан байж болох л талтай.

МАН-ынхны дивандалт нэгэнт үр дүнд хүрээгүй болохоор өөрсдөө ч баахан ичих шиг болно лээ. Эцсийн дүнд нь Диванддаг хэд, Диванддаг нам гэдэг хоч зүүгээд онигооны баатар болоод хэрэг явдал дууссан. Тэрнээс хойш хурал хаясныг эс тооцвол сөрөг хүчин шиг хэрэгтэй зүйл дээр шүүмжлэлтэй хандаж, улс оронд хэрэгтэй зүйл хийж байсныг нь санахгүй байна. Да хүрээ захыг хотын төвөөс холдуулах шийдвэр нийслэл гаргаж, нүүлгэх болтол Ардын намын удирдах бүрэлдэхүүн нь өнөөх зах руу бүгдээрээ оччихсон дивандаж эхэлжээ. Улстөржиж ядахын хажуугаар хувийн сонирхол нь давамгайлсан юм шиг байгаа юм. Баянзүрхийн хэдэн захын боссууд нь ихэвчлэн Ардын намынхны эзэмшилд байдаг дуулдана. Да хүрээ захад ч МАН-ын Бага хурлын зарим гишүүн хувь эзэмшдэг гэх юм билээ. Ө.Энхтүвшин даргынх нь нэлээдгүй хувийг эзэмшдэг зах нь “Өгөөмөр” гээд хэвлэлүүд мэдээлчихэж. Хөрөнгө орлогын мэдүүлэгтээ “Собу” компанийн тавин хувийг эзэмшдэг гэж мэдүүлсэн бол тэр компани нь Өгөөмөр захыг ажиллуулдаг юм байна. Баянзүрхийн захуудын нэг шүү дээ, дээр дурдсан Өгөөмөр зах. Тэгэхээр нэг талаас иргэдийн эрх ашиг зөрчигдлөө гэж байгаа ч цаагуураа өөрсдийнх нь эрх ашиг хөндөгдөж, өмчөө хамгаалаад тэмцэж байна гэж ойлгогдохоор байна. Өөрийнхөө өмчийг хамгаалангаа улс төр хийж байгаа хэрэг болох нь. Тэнд ажилладаг иргэдийг нүүхгүй байхыг сануулж, өмгөөлж хамгаална гэж хэлж. Яг үнэндээ Баянзүрх дүүргийн тал нь Нарантуул, Өгөөмөр, Да хүрээ, Цайз. Энэ олон захад ажилладаг хэдэн зуун иргэнээс гадна энэ олон захуудын эзэд, түрээслэгчдийг хоолтой байлгах гэж тус дүүрэгт оршин суугчид, тэр ч бүү хэл захаар үйлчлүүлдэг хотын сая гаруй иргэн хохирч байх ёстой юу. Баянзүрх дүүрэгт өнгөрсөн оны байдлаар байнга оршин суугч 308672 иргэнтэй байсан. Одоо бүр ч их нэмэгдсэн. Тэдгээр иргэдийн хэд нь зах дээр ажиллаж амьжиргаагаа залгуулдаг. Хэд нь оршин суугч вэ. Захуудыг нүүлгэх нь буруу биш. Захууд бараг л хотын төвдөө байхаар замын түгжрэл, агаарын бохирдол, хөрсний бохирдол улам даамжирч байна. Тиймээс нүүчихвэл илүү л таатай байх болно.

“Хамгийн чадалтай, шинэ машин зардаг зах нь Баянчандманьд, хуучин машин зардаг захыг 22-ын товчоо хавьцаа байлгая” гэж манай сонин өмнө нь бичиж байлаа. Машин авчих дайны чадал байгаа бол ядахдаа 22-ын товчоо орчих дайны байх ёстой биз дээ. Машин унадаггүй, машин унадаг ч хаанаас ч болов авчих чадалтай хүмүүс бий. Тэдгээр хүмүүсийн эрхийг хүндлээч ээ. Хотын төвлөрлийг багасгахын тулд Да хүрээ зах болон түүний эргэн тойронд үйл ажиллагаа явуулж, автомашины худалдаа эрхэлдэг 30 гаруй захыг “Авто худалдааны цогцолбор” руу нүүлгэх нийслэлийн шийдвэр нь харин ч цагаа олсон. Тус зах дээр үйл ажиллагаа явуулдаг олон аж ахуйн нэгж анх зөвшөөрөл авахдаа өөр зориулалтаар авсныг Мэргэжлийн хяналтынхан хэлээд байгаа. Тэгэхээр шүүхдэлцэхдээ тулбал түрээслэгчид өөрсдөө ч асуудалд унаж мэдэх юм.

Түрээслэгчид өөрийнхөө эрх ашгийг хөндөхөөр хэл ам гаргахыг ойлгож болно. Ямар нэг шинэ зүйл хийхэд иймэрхүү бэрхшээл тулгарч л байдаг. Даван туулж л байдаг. Харин сөрөг хүчин болох МАН, тэр дундаа удирдлагууд нь улаан тугаа намируулчихсан сүр бараатай тийш зүглэх ямар хэрэг байна. Үүнийг сөрөг хүчний ажил гэдэггүй юм аа. Иймэрхүү явуургүй улс төр бол цаад санаа нь баригддаг. Бас нэг их газар авч чаддаггүй. Дивантай хаалга дараад хэвтэх дайны улс төр бол хотын иргэдийн эрх ашгаас дээгүүр байж яав ч болохгүй. Бусад улс оронд сөрөг хүчин ямар нэг асуудал дээр ялгаатай байр сууриа илэрхийлдэг. Тэрнээс биш бодитоор ажлыг нь гацаадаггүй. МАН-ынхан Бат-Үүл л санаачилсан бол ямар ч ажлыг нь жадлан эсэргүүцэж байвал бах нь ханах мэт ойлгох юм. Тэгвэл тэдэнд саналаа өгөөд гаргаад ирсэн иргэд тэгж бодож байна уу. Монголд байгаа сөрөг хүчин бол эрх баригчдын алдаатай бодлогыг эсэргүүцэхдээ захын үүдийг тэгнэх, парламентын үүдийг дивандах замаар илэрхийлдэг. Харин бусад орон үүнийг хүчирхийлэл гэж үзнэ. Нийслэл буруу шийдвэр гаргасан байж болно. Үүнийг шүүхээр шийддэг. Тэрнээс улс төрийн шоу хийгээд байх утгагүй. МАН-ынхан л үүнийгээ иргэдийнхээ төлөө хийж байгаа зөв зүйл гээд байгаа боловч үнэн хэрэгтээ ялагдаад өшөөгөө авч байгаа явуургүй үйлдэл шиг л харагдаж байна. Энэ хорлол чинь зөвхөн нийслэлийн, Бат-Үүлийн ажлыг хорлохдоо биш, нийслэлийн иргэдэд гай болоод байгаад л хамаг учир бий.

УИХ-ын гишүүн Х.Баттулгын хамт ажиллаж байсан ойр дотнын хүмүүс болон охин компанийн захирлыг нь баривчилсан үйл явдал ойрын өдрүүдэд олон нийтийн анхаарлыг татаж байна. Түүний туслахаар ажиллаж байсан Г.Түвшинжаргал болон “Натур фрэйндли” компанийн захирал, хоёр нягтлангийнхаа хамт баривчлагдаад буй. Өнгөрсөн баасан гаригийн үүрээр “Түмэн хишигтэн” компанийн захирал Ш.Эрдэнэтуяаг 04:00 цагийн орчимд баривчилж мэдүүлэг аваад батлан даалтад гаргасан. Тэднийг улсаас таван тэрбум төгрөг шамшигдуулсан, мөнгө угаасан хэргээр зүйлчлэн шалгаж байгаа тухай “Өдрийн сонин” өмнөх дугаартаа мэдээлсэн билээ. Г.Түвшинжаргалын нөхөр Н.Мөнхбаатартай ярилцсанаа хүргэж байна.

Ярилцлагын үргэлжлэлийг “Өдрийн сонин”-ы өнөөдрийн дугаараас болон http://admin.dnn.mn/plugins/news/login/ линкээр холбогдон захиалж уншина уу.

Орчин үеийн ухаант хүн бий болоход, мөн хүний хэл яриа ч хөгжихөд махан хүнс чухал нэмэр болсон гэж Харвардын их сургуулийн эрдэмтэд судалгаандаа дурджээ. Хүн төрөлхтөн амьтны гаралтай уураг хэрэглээгүй бол өнөөдрийн оюун ухаант хүн байхгүй гэж тэд үзжээ. Сүүлийн үед цагаан, ногоон хоолтнууд их олширсон. Тэдний олонх нь хүний бие организм мах идэхэд зориулагдаагүй гэлцдэг. Гэвч аливаа зүйлийг хэр хэмжээнд тааруулж зөв хооллох нь л чухал болохоос огт мах идэхгүй, эсвэл огт ногоо жимс идэхгүй бай гэх нь буруу гэнэ. Арслангийн хоол боловсруулах үйл явц нь зарчмын хувьд хүнийхтэй адилхан ч ходоод нь хүнийхээс арав дахин илүү хүчил ялгаруулдаг учраас махыг маш хурдан задалдаг байна. Тэгэхээр бид арслан шиг их хэмжээний мах идэж болохгүй нь тодорхой. Харин өвсөн тэжээлтэн амьтан дан ганц ургамал ногоогоор хооллодог учраас биедээ шаардлагатай тэжээлийг авахын тулд биеийнхээ уртаас ойролцоогоор арав дахин урт нарийн гэдэстэй байдаг аж.

Тэдний идсэн хоол хүнс нь бүдүүн гэдэс рүүгээ орохоос өмнө энэ урт нарийн гэдсээрээ дамжин биеийг тэжээж өгдөг байна. Хэрэв өвсөн тэжээлтэн мах идлээ гэхэд өнөөх урт нарийн гэдсээр дамжин маш урт зам туулах бөгөөд зарим нь боловсрогдож чадалгүй тэндээ үлдэх болж байна.

Хүний биеийн нарийн гэдэс биенээсээ 3-4 дахин урт байдаг. Энэ нь махчин амьтныхтай төстэй. Үүнээс үзэхэд хүний бие нь мах, ногооны аль нэгийг дагнаж хэрэглэх нь заяагдмал биеийнх нь онцлогт таардаггүй гэсэн дүгнэлт гарч байна. Тиймээс идэж байгаа хоол хүнснийхээ хэмжээ данг тааруулж биед хэрэгтэй зүйлсээ олж идэх нь чухал юм. Тэрнээс аль нэг нь илүү чухал гэж талцан туйлшрах хэрэггүй.

Мөн цагаан хоолтон олонтой Европ, Азийн зарим оронд ой санамжаа алддаг мартах өвчин их байдаг бол махыг хүнсэндээ их хэрэглэдэг монголчуудад ийм өвчин бараг байдаггүйг санах л хэрэгтэй. Тэгээд ч гадны эрдэмтэд монгол хүмүүс альцгеймер буюу мартах өвчнөөр өвчилдөггүй нь мах иддэг, өвчүү, сүүлний өөх иддэгтэй нь холбож тайлбарлах болсон байна лээ.

Нэг өдөр хүүгийн сурдаг сургуулиас залгаж байна. Сургуулийн нийгмийн ажилтан “Маргааш сургуулийн цагдаагаар ажиллана шүү” гэв. Хантааз өмсөөд зохицуулагчийн дохиур мод бариад зогсоно гэхээр санаа зовмоор ч юм шиг, ажлын хажуугаар юу ч билээ гэж бодогдох шиг. Одоо яая гэхэв. Мэдээж татгалзах эрхгүй.

School police гэж эцэг эхчүүд хүүхдийнхээ сургуулийн эргэн тойронд эргүүлээр ажиллахыг хэлээд байгаа юм. Ингээд маргааш ч боллоо, хичээл эхлэхээс өмнө эртээ гэгч нь сургууль руу очлоо. Сургуулийн жижүүрийн өмнө том хар дэвтэр байна. Цагдаагаар ажиллах эцэг, эхчүүд тэр өдрийнхөө тэмдэглэлийг хөтөлдөг аж. Хэдэн цагт ирсэн, хэдэн цагт буусан, ямар зөрчил гарсан, анхаарах зүйл юу байгаа талаар бичиж. Дэвтэрт бас тухайн өдрийн эцэг, эх хэрхэн ажиллах журам байна. Бидний эргүүл хийх сургуулийн орчин тойрны газрын зургийг мөн гаргажээ. Энэ өдөр надаас гадна хоёр залуу сургуулийн цагдаагаар ажиллахаар ирж. Бид үдээс өмнө ажиллана. Нэг нь дунд насны эр, нөгөөх нь хорь хүрээгүй болов уу гэмээр залуу. Дүү нь энэ сургуульд сурдаг гэнэ. Аав, ээж нь ажилтай болохоор ахыг нь явуулж. Ингээд бид гурав орчин тойрныхоо газрыг хуваарилж аваад жижүүртээ гарлаа. Сургуулийн цагдаа гэсэн бичигтэй тод өнгөтэй хантааз өмсөөд гартаа дохиур бариад ажилдаа шуудрах нь тэр. Гадаа хүйтэн гэж жигтэйхэн. Сургуулийн нийгмийн ажилтан “Та нар үнэгүй аньсны шүүс, аарц ууж болно шүү. Цайны газрынханд хэлэхэд л болно. Даарвал сургууль дотор орж ирээд дулаацаарай” гэлээ. Мөн “Ахлах ангийнхан хичээл хоцроод эсвэл таслахаараа хэд гурваараа нийлж энд тэнд орц юм уу буланд элдэв юм сэдэх гээд байдаг тал бий. Тамхи татаж байх вий. Багацуул нь гайгүй. Зам хөндлөн гарахад нь л анхаарч байхгүй бол машины урдуур гүйх гээд байдаг” гэж байна. Хичээлийн цагийн үеэр ер нь нам гүмхэн. 11 цагийн үед бага ангийн хүүхдүүд тарлаа. Заавал эцэг, эх нь ирж автал сургуулийн үүдний танхимд байх ёстой атал нөгөө хэд ер зүгээр байхгүй. Гарч гүйгээд, энд тэнд авирчихсан явах жишээтэй. Зургаан настай жаахан хүү зам гарах гээд гүйнэ. Хойноос нь хөөцөлдөж байж сургууль руу оруулав. Хамгийн анхаарах зүйл бол хүүхдүүд хичээлдээ ирэх, явах үе. Өглөөний ээлжинд ихэнх нь ахлах, дунд анги хичээллэдэг учраас арай л дээр. Гэхдээ л зам гарахдаа чихэвч зүүчихсэн ямар нэг хөгжим сонсч байгаа бололтой, утсаараа оролдоод зам хөндлөн гарах юм. “Хөөе” гэж дуудаад сонсохгүй байгаа хүн машины чимээ яаж сонсохов. Энэ сургуулийн баруун, зүүн талд машин замтай. Эцэг, эхчүүд хүүхдээ замын хажууд буулгаад л явчихдаг юм байна. Хүүхдээ эсэн мэнд хүргээд өглөө гээд яваад өгчихдөг бололтой. Угтаа сургуулийн хашаанд, сургууль руу нь оруулж өгөх хэрэгтэй юм билээ. Хичээл орох, тарах үеэр сургуулийн эргэн тойронд машинаас их юмгүй болох аж. Эхэнд ирсэн хүмүүс машинаа тавиад хүүхдээ сургуульд нь оруулж өгөх гээд явчихна. Дараагийн хүмүүс машины зогсоолгүй үлдсэн учраас хүүхдээ замын хажууд буулгаад явчихна. Үнэн хэрэгтээ тэрхэн богино хугацаа л хамгийн эрсдэлтэй байдгийг эцэг эхчүүд мэддэггүй. Бид гарцны хоёр талд зогсч, зам хөндлөн гарч байгаа хүүхдүүдэд тусалж, машинуудад анхааруулж зогсох зуур яг гарцан дээр нэг эмэгтэй зогсоод хүүхдээ буулгалаа. Сургуулийн хажуугийн туслах замд гэрлэн дохио байхгүй, гарцны хажууд хурд сааруулагчтай. Өнөөх эмэгтэй өндөр машинтай учраас машины эгц ард яваа жаахан хүүхдийг харалгүй ухрах нь тэр. Тэвдэхдээ машиныг гараа атгаж байгаад цохиод авлаа. Нөгөө эмэгтэй ч зогслоо, цонхоо онгойлгон ууртай гэгч нь харах зуур амандаа хараал урсгаж байна. Би ч тэсэлгүй “Болгоомжтой яваач ээ, ард чинь хүүхэд” гэж хэлж амжив. Түүнийг бухимдан явсны дараа машины ард явсан хүүхдэд ч тэр, жолоо барьж явсан эмэгтэйд ч тэр тус болсондоо сэтгэл хангалуун үлдлээ. Өнөөдөр энд ирж сургуулийн цагдаа болсондоо анх удаа маш их баярлав. Хэрэв би энд зогсч байгаагүй бол юу ч болох байсан юм. Сургууль руу ирж байхдаа тээршаах маягтай байснаасаа ичих ч шиг. Өглөө гарахдаа дохиур барьж, хантааз өмсөөд зогсохоосоо ичиж байсан маань өөр болж хувирлаа. Ингээд зогсч байтал нэг машин ирж бас л замын голд хүүхэд буулгаад явчихлаа. Хартал найзын маань хүүхэд өдрийн ээлжинд хичээлдээ ирж байгаа нь тэр аж. Охин нь машинаас буугаад гар утсаа шагайсаар алхах зуур нь би гараас нь бариад авлаа. “Сайн уу, чи яагаад зам гарч байж утсаа хараад явдаг юм. Замаар анхааралтай гарч бай” гэж зэмлэлээ. Өөдөөс нүдээ том болгож ирээд нэг харснаа Сайн уу, эгч ээ” гэж байна. “Дахиж гарцаар гарахдаа утас шагайж, анхааралгүй байж болохгүй шүү” гэлээ.

Эсрэг талын гарцны хажууханд хэсэгхэн газар мөсөн дээр хоёр ч дараалаад хүүхэд халтираад уначихлаа. Ер нь тэр талд гарч зогсъё, машин зам дээр хүүхэд халтираад уначихвал аюул болж мэднэ гэж бодон очиж зогслоо. Хүүхдүүдийг халтирч унахаас сэргийлж анхааруулсаар зам гаргав. Ингээд ээлж солигдох цаг болов. Дараагийн ээлжийн эцэг, эхчүүдэд анхаарах ёстой зүйсийг хэлж, мөн тэмдэглэлээ хөтөлчихөөд ажил ч өндөрлөлөө. Сэтгэл өег гэж жигтэйхэн. “Хонины ээлж” жилд нэг л удаа таарах учраас цааргалах хэрэггүй юм билээ. Ядаж л хүүхдээ ямар эрсдэл дундуур явааг мэдэж байх хэрэгтэй шүү дээ. Хэрэв та сургуулийн насны хүүхэдтэй бол энэ үүрэг нэг өдөр ирэх л болно. Ямар нэг шалтаг шалтгаан тоочихгүйгээр заавал очоорой. Учир нь хүн нүдээр харж байж л итгэхээс нааш тэрхүү эрсдэл, осол аюул, дээрэм, хүчирхийлэл ердөө таны хүүхдээ буулгасан замын хажууд хэдхэн секунд, хэдхэн минутын цаана л байдаг юм шүү. Танд сургуулийн цагдаагаар ажиллах ээлж ирвэл ажлаас тань цалинтай чөлөө өгөх ёстой. Чөлөө өгөхгүй бол байгууллага чинь хариуцлага хүлээх учиртай. Харин өөрөө татгалзвал торгуулийн арга хэмжээ авна. Үүнийг санаачилсан хүмүүст талархууштай. School police буюу ерөнхий боловсролын сургууль орчмын аюулгүй байдлыг сахиулах сургуулийн цагдаа гурав дахь жилдээ ажиллаж байна. Энэ хугацаанд гурван зуун мянга гаруй эцэг, эх үүрэг гүйцэтгэжээ. Энэ арга хэмжээ эхэлснээс хойш сургууль орчимд үйлдэгддэг гэмт хэрэг 25 гаруй хувиар буурчээ.

Жилдээ ганцхан удаа үүргээ биелүүлэхээс бүү татгалзаарай, эцэг, эхчүүд ээ. Хариуцлагатай боловч буянтай, сайхан ажил. Хүүхдийн төлөө нэг өдөр цаг зав гаргасан сайн үйлсийн тань үр заавал танд болон таны хүүхдэд ирнэ гэдэгт итгэж байна.

Ардчилсан нийгэмд сонгууль болоход нэгийгээ зуун хувь ялна гэж байхгүй юм байна. Хуучин цагт манай сонгуулийн үр дүн зуун хувийн нэг талын ялалтаар өндөрлөдөг байсан. Одоо ч зарим улсад нэг нам, нэг хүнийг ялуулах гэж л сонгууль болдог. Тэрнийх нь төлөө иргэд нь саналаа өгдөг. Олон намтай, олон өрсөлдөгчтэй ч ялсан нам, эрх баригчид нь ялагдсанаа ялладаг нь ч бий. Ялагдсан нь бөөн уй гуниг болно. Ялсан нь ялагдсаныгаа хядаад дуусдаг жишээ олон. Эсвэл амьдралгүй болгоно. Шалгана, хянана, хамаатан садан ах дүү үр хүүхдийг нь зүгээр суулгахгүй. Арай гайгүй нь шоронд суулгаж таарах юм.

Манайд ч бас л 1990 оноос өмнө сонгууль одоогийнхоос өөр байсан. Зуугаас доош хувиар ялна гэж байхгүй. Ганц хүнийг сонгох гэж наадамд явах гэж байгаа мэт баяр бахдалтайгаар гоё дээлээ өмсөж очоод зуун хувь саналаа өгдөг байсан шүү дээ.

Венесуэлийн Ерөнхийлөгч агсан Уго Чавес сөрөг хүчнээ хэрхэн дарж жагсаал цуглаан хийхэд нь хүч хэрэглэн дарж байсан. Тайландын Ерөнхий сайд асан Таксин Чиноватыг яасныг санаж байгаа биз. Эх орноосоо зугтахад хүргэж, дараа нь дүү Ингланк Чиноватад ч мөн ял сонсгоод байгаа билээ. Зимбабвегийн Ерөнхийлөгч Роберт Мугабе 35 жил төр барихдаа сөрөг хүчнээ өөд гаргахгүй дарж ирлээ. Өөртөө тааруулж Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулж өрсөлдөгчөө, сөрөг хүчнээ нь өөд гаргахгүй, өрсөлдөгчөө нэрээ татах хүртэл нь дарамталж ирсэн. Ийм улсад сөрөг хүчин болно гэдэг нь ял сонссонтой адилхан.

Одоо манайд зуун хувь ялах, үнэмлэхүй олонх болох ойлголт бараг л үгүй болж байгаа нь сүүлийн сонгуулийн үр дүнгүүдээс харагдаад байна. Нэгэнт аль нэг нам нь хол тасархай олон суудал авч олонх болж чадахгүй байгаагаас хойш төр барихдаа зөвшилцөх хэрэгтэй байна. Аль нэг нам нь цөөн хэдэн хүнээр л илүү гарч байгааг эс тооцвол нэг их зөрөө алга. Тиймээс ч сүүлийн сонгуулийн үр дүнгээс үүдэлтэй эвсэж, хамтарч засаг барьсаар ирэв. Нэгэнт ард түмэн тийм сонголт хийсэн бол өөрөөр засаг барих боломж ч алга.

Тэгэхээр МАН бид цөөнх болчихлоо. Гэдийж байгаад ажлыг нь гацаагаад дараа олонх болно гэж бодоод байх хэрэг алга. УИХ төрийн эрх барих дээд байгууллага. Чуулган гэдэг чинь АН-ын өмч биш, МАН-ынхны шантаажилж, тоглоом тохуу хийдэг газар ч биш, монгол төрийн ажил. Монгол төрийг өнөөдөр АН, МАН, эвсэлтэй, бие даагчтайгаа бүрдүүлж байгаа.

Өнгөрсөн долоо хоногт ээлжит бус чуулган зарлагдлаа. Шударга ёс эвсэл, МАН-ынхан хуралдаа орж ирдэггүй. Эвслийнхэн нь Н.Энхбаярыг шадар сайд болгохгүй бол хуралд суухгүй гэж шантаажлаад МАН-ынхан Цэцийн даргын асуудлыг хэлэлцэхгүй байж байгаад УИХ-ын даргыг огцруулна шүү гэж айлган тохиролцоо хийхийг санаархан ажил тасалцгаав. Бүгд л нэг барьцаа, шантааж хийгээд чуулган хуралдахгүй өнжлөө. Сүүлдээ нөгөө чуулган нь жуулган болж төр барих дээд байгууллага биш төрийн тухай ярих зөвлөгөөн болж хувирахаа шахав. Ардчилсан намын гишүүд нь дангаараа суучихсан зөвлөгөөн хийж, хэр барагтай үг дуугарахыг нь үзээгүй Наранхүү гишүүн хүртэл энэ сиймхийгээр дуу оров. Хүрд эргүүлэх боломж олдлоо гэсэн шиг хүн болгон л нэг юм хэлж сууна лээ. Гэхдээ энэ нь чуулганы хуралдаан биш байсан л даа. Ямар ч хууль хэлэлцээгүй, ямар ч асуудал шийдээгүй. Ирц хүрээгүй учраас УИХ-ын дарга үүнийг чуулганы хуралдаан биш зөвлөгөөн гэж тодотгож байв. Харин өнгөрсөн баасан гаригт өнөөх зарлагдсан ээлжит бус хурал дахин болоход Шударга ёс эвслийн зарим гишүүн ирж ирц хүрснээр чуулган хуралдлаа. МАН-гүй л асуудал шийдэгдчихсэн. Тэгэхээр МАН-ынхаан та нартай, та наргүй асуудлаа шийдчихэж болж байгааг харсан л биз дээ. Төрийн эрхийг зөвшилцөж барилцахаас өөр аргагүй гэдгийг МАН эрхбиш эндээс ойлгомоор юм. Энэ чуулган анх бүрдэх эхний хурлуудаас л МАН-ынхан эрх хүүхэд шиг аяглаж, хуралдаа суухгүй байсан. Ялагдлын шокноосоо гараагүй тэд Ардчилсан намтай хамтарч эрх барина гэж найдаж байсан ч санаснаар нь болоогүй учраас хурал хаяж, үүнийхээ гороор аль ч үгүй болох шахсан даа. Тэднийг хуралдаа суухгүй байсан ч дэгийн дагуу бүх процедур явчихсан. Ингээд МАН бүлэг ч үгүй, байнгын хороонд ч багтахгүй, хэдэн сул гишүүн болох дөхсөнөө ийм амархан мартаагүй байлгүй. Харин ч АН-ынхан тэр үед зөвшилцөж, хуульд өөрчлөлт оруулж байж бүлэгтэй болгосон. Одоо юу байхав. Зургаан сарын л хугацаа үлдэж. Ингэж их зан гаргаж хурал чуулгандаа суухгүй байлаа гээд алдах нь их үү гэхээс онох юм байхгүй. “Чамтай чамгүй болов оо” гэгчээр нөгөөдүүл нь нийлээд хуралдаад явчихаж болж байна. Үлдсэн багахан хугацаанд хуралдаа суухгүй хатуурхлаа гэхэд тэр хатуугийн буулга нь МАН-ынхан та нар дээр л буух гээд байна. Энэ нь харамсалтай, гунигтай юм. Нэгэнт төр барилцах эрх ард түмэн та бүхэнд олгосон. Төлөөллөө болгоод сонгоод явууллаа. Гэтэл та наргүйгээр шийдвэр гараад байна гэдэг чинь ард түмний нэг хэсгийн хүсэл санаа хүрэхгүй, бүтэхгүй, биелэхгүй болчихож байна. Мөн та нар хуралдаа суухгүй байгаагаараа ард түмний сонголтыг хүндэтгэхгүй байна гэсэн үг. Дараагийн сонгуулиар ядаж чуулгандаа суудаг гишүүн сонгоё гэлцэх боллоо, иргэд. Хэлэлцэж, батлаагүй өчнөөн олон хууль хүлээж байна. Барьцааны улс төр хийхээ одоо зогсоо. Цаашид үлдсэн бага хугацаандаа бүгдээрээ хуралдаж монгол төрийг бүтэн ажиллуулах хэрэгтэй байна. Улстөржилтөөс илүү улс орны эрх ашиг гэж бий шүү.