Author: Дашбалбарын Мөнгөндалай

Categories
онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

АН-ынхан арчаагүйдээ л Ардын намынханд гавьяагаа булаалгалаа

МоАХ байгуулагдсанаа зарлаж, одоогоос 27 жилийн өмнө буюу 1989 оны арванхоёрдугаар сарын 10-нд Ардчиллын төлөөх анхны жагсаал цуглаан болж, анхны улс төрийн шаардлага гаргаж байлаа. Үүнээс хойш энэ өдрийг Ардчилсан хувьсгалын ойн баяр болгон тэмдэглэх болсон. Энэ өдөр бол Ардчилал, хүний эрхийн өдөр, ардчиллынхны баяр, ард түмний баяр. Нэг нам дангаар төр барьсан тэр нийгэмд Монголын анхны сөрөг хүчин болж, 27 жилийн өмнөх тэр өдөр одоогийн АН-ын гэх нөхөд, өнөөх ардчилагчид, алтан хараацайнууд, анхны партизанууд, тэднийг дэмжигч олон цуглаан хийсэн юм. Дэлхийн Хүний эрхийн өдөртэй энэ өдөр бас давхацдаг нь зүгээр ч нэг тохиолдол биш. 2009 онд Ардчилсан хувьсгалын хорин жилийн ойгоор Засгийн газар тогтоол гаргаж энэ өдрийг “Ардчилал, хүний эрхийн өдөр” болгосон. Ардчилсан намынхан, ардчиллынхан харин энэ баяраа сая тэмдэглэсэнгүй. УИХ дахь АН-ын бүлгийн дарга С.Эрдэнэ, АН-ын генсекийн үүрэг гүйцэтгэгч Л.Эрхэмбаяр нарын хэдхэн хүн С.Цогтсайхан агсны гэрэлт хөшөөнд цэцэг өргөсөн гэх бүдэг бадаг мэдээнээс өөр юм дуулдсангүй. Бас бөхийн барилдаан болсон юм байна.

Тэнд харин ардчиллын өнөөх хэдэн лидер харагдсангүй. Эрхбиш МоАХ-г тэргүүлдгээрээ Х.Баттулга л Баянхонгорын хэдтэйгээ, дээр нь партизанууд гэх хэдэн нөхөд очиж, арын өрөөнд нь жаахан сууж байгаад явж. Нүдэнд торсон хүн гэвэл С.Цогтсайхан агсны ах нь энгэртээ одон медаль тэмдгээ зүүчихсэн дээл хувцас болсон хүн их л догдолсон явна лээ. За ингээд л Ардчилсан хувьсгалын ой Ардчилсан намынхны хувьд дууссан гэхэд болно.

Ардчиллынхан патентаа алджээ. Ардын намынхан энэ баярыг тэмдэглэж, ардчиллынхны гавьяаг амьд сэрүүнд нь булаачихлаа. МАН-ын удирдлагууд тэр хооронд Ж.Батмөнх агсны хөшөөнд цэцэг өргөж, залбираад “Тэртээ 1989 оны арванхоёрдугаар сарын 10-нд ардчилсан орон болох, эрх чөлөөтэй орны иргэн болох түүхэн өдөр тохиосон. Энэ түүхэн үйл явдалд чухал үүрэг гүйцэтгэсэн хүн бол Ж.Батмөнх. Энэ хүний гавьяаг үүрд дурсан санаж явах учиртай” гэлцэв. Хүний эрхийн өдрийн малгайн дор элдэв арга хэмжээ зохион байгуулж, Ардчилсан хувьсгалын баярыг Ардын намынхан тэмдэглэлээ. Тэд тун мэдрэмжтэй бас зальжин ажиллаж, нэгдүгээрт Ж.Батмөнх гэдэг хүнийг дөвийлгөж, хоёрдугаарт хүний эрх дээдэлдэг нам болж харагдан, гуравдугаарт Ардчиллыг өөрсдөдөө нааж чадаж байна.

Үнэн хэрэгтээ Ж.Батмөнх бол хүчирхийллээс татгалзсан хүн болохоос тухайн үеийн коммунизмын эрэг шураг л байсан юм. Энэ жижиг элементийг МАН Монголын ардчилагчийн байр суурин дээр тавьж, ач холбогдол өгчихлөө. Энэ байдлаараа дахиад таван жил явах юм бол Монголын түүхийг дахиад л гуйвуулах нь. Хэн нэгнийг үндэсний баатар болгохдоо тэд тун гаргуун шүү дээ. Хэдэн жилийн дараа Ж.Батмөнх ардчиллын суурийг тавьсан хүн, ардчиллын эцэг энээ тэрээ гэхэд гайхах зүйлгүй юм байна. Одоо ч бараг эхлэл нь тавигдчихлаа.

Ардчилсан хувьсгалын баярыг чухам яагаад тэмдэглэх ёстой вэ. Монгол Улс ардчилсан улс боллоо. Ардчилал бол Монголын салшгүй үнэт зүйл болсон гэдгийг сануулж тэмдэглэх ёстой юм. Тиймээс ч хэвлэл мэдээлэл, АН-ын лидерүүд, төр засгийн тэргүүнүүд өндөр ач холбогдол өгдөг байв. Гэтэл сая юун тэмдэглэх, юун ардчилал бидэнд ирснийг сануулах. Сая болсон баяраараа Ардчилсан намынхан ер нь хаана байв. “Ерөнхийлөгчид би, чи өрсөлдөнө, намын дарга би болно, чи болохгүй” гэж тэмцэлдэж байв. Сонгуульд ялагдаад юу ч үгүй үлдсэн болохоор ганц үлдсэн бялууны хэлтэрхий дээрээ шаваад, юун ардчилал, юун баяр. Үнэт зүйлээ тэд хэдийнэ хөсөр орхиж.

Угтаа энэ баяр зөвхөн АН-ынхан төдийгүй монголчуудын баяр. Ардчиллыг авчирсан гэх хүмүүс бол, ардчилал сэтэртэй хүмүүс бүр ч илүү ач холбогдол өгдөг байв. Баярын хурал хийж, баярын концерт гэж нүсэр юм болно. Бөх барилдуулж, партизанууддаа байр өгч, гишүүдээ урамшуулаад л. Зориг агсны хөшөөнд цэцэг өргөж нөхрөө санагалзан, улс даяараа юм болдог байв. Аймаг, дүүрэг, сумын намын хороод нь ч тэр хэрээрээ тэмдэглээд сүйд болдогсон.

Ардчилсан намд нэг юм цухалзаад урам хугалаад байдаг юм. Тэр нь энэ удаагийн баяр тэмдэглээгүй байдлаас нь бүр тод харагдлаа. Яг хувь лидерүүдэд өөрсдөд нь ашиггүй байвал АН-ынхан юу ч хийдэггүй. Ард түмэн яах бол, бусад маань яах бол гэж огтхон ч бодохгүй юм. Хувийн эрх ашгаас илүү том эрх ашиг байдгийг бүр мартаж. Баяр тэмдэглэх хэн нэгэнд нь ямар ч ашиггүй байсан болохоор тоохгүй хаячихлаа. Бараг л МоАХ гэдэг фракцын баяр, тэр фракц мундаг харагдчихна гэж бодоод байх шиг.

Ер нь тэгээд ардчиллынхан “Ардчиллыг бид хийсэн. Бид авчирсан” гэх нүүргүй болчихлоо доо. Нэр нүүрээ барж хоорондоо хэмлэлдсээр сүүлдээ ардчиллын мөн чанарын эсрэг болчихсон болохоор ямар нүүрээрээ ч “Бид ардчиллыг эхлүүлсэн” гэхэв дээ. Тэднийг ардчилагчид гэж харахад хэцүү болж. Бидний мэдэх өнөөх ардчилагчид танигдахгүй болжээ.

Зарим лидерүүд нь ардчиллыг яагаад авчирснаа, түүний төлөө яаж тэмцсэнээ мартаж. Ардчилал Монголд эхэлсэн, гэвч төгс ялаагүй. Ардчилсан нам ардчиллынхаа төлөө тууштай явахгүй, зорилгоо биелүүлэхийн төлөө зүтгэхгүй байна. Ардчиллын баяр гэдэг нь ардчиллаа бэхжүүлэхэд ямар үнэ цэнэтэй ирснийг сануулдаг өдөр. Анх ардчиллыг Монголд авчрахдаа хоёр том цуглаан хийсэн. Түүнээс хойш ер нь юу хийв. Ардчиллын анхдагчид бүгд дарга болцгоов. Эрх ямбын амтанд ороод түүнийхээ төлөө л яваад эхэлсэн. Ардчилалд гэхдээ Монголын ард түмэн хайртай хэвээрээ шүү. Зүрх сэтгэлд нь үргэлж байдаг. Ардчилалд үнэнч сонин, ардчилалд талархдаг хувь хүмүүс зөндөө байгаа. “Өдрийн сонин” өнөөдрийг хүртэл ардчиллын бат цайз болсоор л байна. Ардчиллыг сануулж байх ёстой. Монголд ардчилал яаж ирснийг 90-ээд онд төрсөн хүүхдүүд бол шимийг хүртэж байгаа ч түүхийг нь, гавьяаг нь даанч мэдэхгүй. Үргэлж л ийм эрх чөлөөтэй байсан мэт л бодно. Тэд ядаж үүнийг мэддэг болох хэрэгтэй. Тиймийн тулд Ардчилал хүний эрхийн өдөр арванхоёрдугаар сарын 10-ныг тэмдэглэх ёстой юм.

Харин тэр үнэт ардчиллыг авчирсан хүмүүс нь өөрсдөө эв түнжингүй, хоорондоо талцаж суух зуур гавьяа нь өөр хүмүүсийнх болчихлоо. Ардчилсан намынхан ингэж л гавьяагаа амьд сэрүүндээ булаалгачихаад мэдсэн ч үгүй сууж байна. Одоо ингэж мэдсээр байж булаалгаж байгаа улс хожим хойно юу болохыг эрхбиш таамагламаар юм. Тэр анхны цуглаан дээр ”Хүнд суртал, тусгай хангамжийг үгүй хийе”, “Бид ард түмнийхээ сайн сайхны төлөө амь насаараа дэнчин тавьж байна” гэсэн лоозон бариад зогсч байснаа нэг санаач.

Та нарын дотоод хагарал, тэмцэл л өөрийн намаа дор оруулаад зогсохгүй ардчиллын үнэт зүйлийг үгүй хийж байна. Ер нь ямар ч юманд хамгаалах эзэн нь тоохгүй бол өөр эзэн мунддаггүй хойно. АН-ынхан минь, та нарын автортой байсан Монголын ардчилал хүнийх болж байгааг анзаарч нэг сэхээрээч.

Categories
их-уншсан онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Өмнөд солонгосчууд бидэнд ардчиллын хичээл зааж байна

Өмнөд солонгосчууд асар сонор соргог юм. Дээр нь шүүх, прокурор нь хэний ч хараат биш нь мэдэгдэж байна. Монголчууд бид харин Монголынхоо улс төр, эдийн засгийн бүлэглэлүүд яаж тэмцэж байгааг, тэр тэмцэлдээн нь том төслүүдийг хэрхэн зогсоож байгааг, тэрнээс нь болж бид улс орноороо дампуурч, яаж ядуурч байгаагаа хонь шиг хараад л сууж байдаг. Монголд бүлэглэлүүд Таван толгой, V цахилгаан станц, Гашуун сухайтын чиглэлийн төмөр зам, Таван толгойн цахилгаан станц, нефть боловсруулах үйлдвэр барихыг бүгдийг зогсоолоо, уул, уурхай, дэд бүтцийн салбарын хамаг л төсөл төлөвлөгөө, ажил хэргийг гацаалаа. Дэлхийн зах зээлд Монголын нүүрс үнэгүйдсэн нь энэ бүлэглэлүүдийн талцал, хэн нь их, бага идэх үү гэсэн “зодооноос” л болсон. Эдийн засаг ингэтлээ дорд орж, хөрөнгө оруулагчид итгэхээ байж нүүр буруулсан нь ч тэдний л талцлын үр дүнгийнх. Бүлэглэлүүдийн улс орноороо наадсан энэ зодоон олон жил үргэлжилж, сүүлдээ тэр нам, энэ намынх гэлтгүй, хоорондоо эвцэлдэж, бүлэглэлээрээ талцан маргаж, томоохон шийдвэрүүдэд нөлөөлөх болсон. 2011 онд эдийн засгийн өсөлт 17.3 хувь хүрч, жилийн дараа хорин хувьд хүрнэ гэж маадайж байсан үе бий. Ингээд л доройтож эхэлсэн дээ. Яахав, тухайн цаг үед хятадуудтай том гэрээ хийсэн Австралийн нүүрсний уурхай усанд автсан нь энэ өсөлтөд нөлөөлсөн. Мөн Оюу толгойн анхны хөрөнгө оруулалтыг манайхан дөрвөн тэрбумаар тооцож байсан ч зургаан тэрбумаар орж ирсэн зэрэг ч нөлөөлсөн. Бодит өсөлт биш ч, азаар өссөн. Гэхдээ л өссөн үү, өссөн. Өнөөдрийнхөөс өөр байсан. 2016 оны байдлаар эдийн засаг унаж, Монголын эдийн засагт гол өсөлт болж байсан, уул уурхайгаа таг зогсоож санаа нь амарлаа. Нүүрсийн үнэд тээврийн зардал маш чухал. Тиймээс ч Монголын компаниудын нэгдэл “Энержи ресурс” Германы том банктай хамтарч нүүрсний үнэ дэлхийн зах зээлд өсөхөөс өмнө нарийн царигтай төмөр зам тавихаар болоход өөр нэг бүлэглэл нь өргөн цариг яриад эхэлсэн. Ингээд л нэг хэсэг юм болов. Тэгж байтал Засгийн газар М.Энхсайханаар ахлуулсан ажлын хэсэг гаргаж төмөр замын асуудлыг урагшлуулах гэж үзээд УИХ нь гацаав. Мэдээж өнөөх л бүлэглэлүүдийн хийсэн ажил. Одоо Хятадын жижиг боомтууд татвар нэмснээр манай өнөөх зах зээлээс доогуур үнэтэй гарч байсан бүтээгдэхүүн бүр ч ашиггүй болох нь тэр. Энэ татварын нэмэлтийн талаар Далай ламыг Монголд ирүүлсэнтэй холбон тайлбарлаж байгаа ч угтаа бол түүнийг ирэхээс өмнө яригдаж байсан юм билээ. Харин Далай ламыг Монголд ирснээр яригдаж байсан асуудал шууд ажил хэрэг болчихлоо. Мэдээж Хятадын орон нутгийн жижиг дарга нар дээрээсээ зааваргүйгээр шууд шийдчихдэг юм биш л дээ. Нүүрсэн дээр нэмэх Оюу толгойн зэс ч зардал өндөр учраас хэсэг хугацаанд экспортоо зогсоолоо. Өнөөдөр эдийн засаг хасах руугаа орох гээд байж байна. Ерөнхий сайд нэлээд өөдрөгөөр эдийн засгийн өсөлтөө 3-7 хувьтайгаар хөгжлийн төлөвлөгөөндөө тусгасан байна лээ. Энэ төлөвлөгөө хэрэгжихэд “Стэндбай”-ийн хэдэн төгрөг манайд юу ч болохгүй гэдгийг Олон улсын валютын сангийнхан анхааруулсан. Тэгэхээр Засгийн газрын энэ тооцоолол бол одоогоор бодит биш. Тиймээс Япон, Хятадаас хөнгөлөлттэй зээлээ шаргуу хөөцөлдөх шаардлагатайг олон улсын экспертүүд анхааруулсан. “Стэнд бай”-ийн мөнгө ч яахав захиран зарцуулахыг ОУВС мэднэ. Харин хөнгөлөлттэй зээлийн мөнгийг мөн л орж ирлээ гэхэд булаацалдаж, улсаараа тоглох вий гэж учир мэдэх хүмүүс эмээж байна.

Дотооддоо ийм болохоор гадныханд амархан зууш харагддаг биз дээ, бид. Улстөрчид ханаж цадахаа мэдэхгүй, ард түмэн нь номхон хүлцэнгүй. Хоёр хөршийн захиалгаар Монголын улс төрийн нөхцөл байдлыг өөрсдөдөө ойртуулах, өөрсдөдөө тааруулах, ижил байлгах зорилготой захиалгын төр засаг, парламенттай боллоо. Цаашдаа Монголын төр засгийг хоёр, гуравхан хүн халаа сэлгээгүй ээлжлэн барьж байх шинж бүрдэж байна. Энэ бүгдэд бид дуугүй л сууж байна. Өнөөх л хонь шиг номхон хэвээрээ. ОХУ-ын Элчин сайдын яаманд ажилладаг дипломатч Монголын од дуучинг зодож, гарын чилээгээ гаргаж байхад бид захиалгын юмыг нь бичиж, “Манай дуучин “Хай Гитлер” гэж хэлж Оросын дургүйг хүргэлээ” гээд сууж байдаг. Цагдаа хүчнийхэн нь ч нутаг нэгтнийг нь гадаад хүн зодож байхад нөгөө хүнийг нь шалгаж байцаасан ч үгүй. Мэдээлэл авах гэхээр “Шалгаж байгаа, одоогоор нийтэд зарлах боломжгүй, хоёр улсын харилцаа” гэсэн юм яриад ам таглана.

Эрх мэдэлтнүүд нь ард түмнийг мухар сүсэг, бөөгийн ёсоор удирдаж, улс орны хувь заяаг тэнгэрт даатгаад л сууж байдаг. Үүнд нь ч ард түмэн итгэж, уухайлав. Төрийн томчууд, улстөрчдийнх нь ард лам, бөө, хараалч, ерөөлч, илэрхий сууж байдаг. “Тэр дарга надаас ирж асуудаг, үзүүлдэг, мэргэлүүлдэг” гээд өнөөдүүл нь бахдалтайгаар нийтэд зарлаж байна. Ингэж араа даатгадаг бөө, лам, мэргэч төлгөчийнхөө үгээр төр засгийн ажлыг явуулж, тусгаар тогтнол нь хэврэгших явцыг илэрхий явуулсаар байхад бид таг дүлий, таг сохор юм шиг хүлцэнгүй байсаар цаад наадахыг мэдэхгүй гэнэн томоогүй хүүхэд шиг учрыг нь ухаж ойлгохгүй, нягталж бодох ч үгүй хувь заяандаа найдсаар ирлээ. Тэгэхэд өмнөд солонгосчуудыг хар. Тэдний яаж тэмцэж байгааг бид харлаа. Нэг удгантай найзалсных нь төлөө, тэр удганаар хэлэх үгээ уншуулсных нь төлөө мухар сүсгээр төр засгаа удирдуулахгүй гэж ямар айхтар тэмцэж байна. Хэдэн саяараа гудамжиндаа гараад тэмцлээ. Хот болгон нь энэ тэмцлийг уухайлан түрэв. Авлигыг яаж эсэргүүцэж байна. Тэд нийтийн эрх ашгийн төлөө, өөрсдийнхөө сайн сайхны төлөө ямар сонор соргог байна. Солонгосчууд өндөр албан тушаалтнууд бидний төлөө ажиллах ёстой, тэр хэрээрээ хариуцлага үүрэх ёстой гэж үздэг. Тиймдээ ч буруу хэрэг хийсэн гэж үзвэл хариуцлага тооцож, нэгдэж жагсаж, хэдэн саяараа эсэргүүцсээр Ерөнхийлөгч Пак Гын Хэг толгой бөхийж уучлалт гуйлгаж, парламентаар хэлэлцэхэд хүргэлээ. Манайхан сонгохоосоо эхлээд л “Энэ идэж уух гэж гарч байна” гэж хэлсээр байгаад л сонгочихдог. Яг тэр хэлснээр нь болдог. Жагсахаараа өөрсдийн хүслээр биш хэн нэгний даалгавраар жагсдаг болохоор төд удалгүй зорилгоосоо няцаж, үр дүн нь ч гардаггүй. Монголд ардчиллын төлөөх жагсаал л үр дүнд хүрснээс тэрнээс хойшхыг нь бол хэн ч мэдэхгүй. Жагслаа л гэдэг, болилоо л гэж байдаг. Манай цагдаа, хүчнийхэн төрийн ордонг, эрх баригчдыг жагсаж тэмцэж байгаа иргэдээсээ хамгаалдаг бол Солонгост жагсагчдыг гадны нөлөөнөөс хамгаалж цагдаа нар нь хамт байж байх жишээний. Солонгост сая өрнөсөн тэмцэл маш эмх цэгцтэй, тууштай, зохион байгуулалт сайтай байв. Энэ жагсаал эв нэгдэл, эмх цэгц, зохион байгуулалттай төдийгүй төрийн бус байгууллагууд, холбоод, иргэд нь хэрхэн нэгдэж, прокурор, хуулийн байгууллага нь яаж хараат бус ажиллаж болдгийг харууллаа. Прокурорын байгууллага нь Ерөнхийлөгчөө ордноос гаргахгүй ёс зүйн шаардлага тавьж, хэвлэл мэдээлэл нь эрх мэдэлтний заавраар биш хараат бусаар ажиллаж, иргэд нь зорилго нэгтэй тэмцэж, тэр ч байтугай жагсаж цугласны дараа сайн дураараа хогоо цэвэрлэж байсан. Пак Гын Хэг Ерөнхийлөгч болоход дэмжиж саналаа өгсөн хүмүүс хүртэл ард түмнээсээ уучлал гуйж байна. “Бид буруу хүнийг сонгож, биднийг уучлаарай” гэсэн зурагт хуудас барьсан байв. Бид үзэл бодлоо тайван замаар илэрхийлэх хамгийн боломжтой зам ардчиллыг сонгосон хэрнээ яаж хэрэгжүүлсэн юм бэ. Өмнөд солонгосчууд бидэнд саяын тэмцлээрээ ардчиллын хичээл зааж байна. Тэмцэж чаддаг ард түмэн ардчиллаа ингэж бэхжүүлж, ингэж хамгаалдаг юм байна.

Дэлхийн улс орнууд од гаригсын нууцыг нээж, тэнд амьдрал хайж, амьдрал бий болгохоор хөдөлмөрлөж, ангараг дээр хөрс шинжилдэг техник буулгаж байна. Хүн төрөлхтөн дэлхий гэдэг гаригаасаа хальж сэтгэж байхад хувь заяагаа бурханд даатган сумны үзүүрт захиа бичин харваж буй төр засгийнхнаа хараад өнөөх харвасан сум нь бурханд хүрнэ, бурхан тэр захиаг уншаад бидний хүслийг гүйцээнэ гэж үнэмшин, тэнгэрт залбирч суугаа нь хэтэрхий мунхаг харанхуй биш үү. Хэн биднийг ийм болгох гээд байна. Зарим хүн тэнгэрт сум тавихыг ёс заншил төдий зүйл гэж бодох ч ихэнх нь бурханд хүрнэ гэдэгт найдаад сууж байна. Биднийг ийм тэнэг мангар байлгах гээд байна. Байлгаад ч байна. Тэгэхэд бурхны шашны тэргүүн Далай лам сая Монгол ирээд “Хэрвээ та нар намайг хүндэлдэг бол шинжлэх ухаанч бурхны сургаалтан байгаасай гэж хүсч байна. Шинжлэх ухаанаа судал” гэж хэлж байх юм. Их сэтгэгч Баабар “Пак Гын Хэгийн талаар солонгосчуудтай маргав. “Манай Ерөнхийлөгч бөөгөөс зөвлөгөө авдаг. Харин танайд бүр бөөг сайд болгодог” гэж ам таглав” гэсэн байна лээ. Үүнийгээ солонгосчуудад мад тавиуллаа гэж тодотгосон.

Монголчууд бид тэнгэр бурхны тусламжид найдан, улс төрчдөөрөө улс орноо тоглуулж, хувь заяагаа даатгаад мунхгийн их далайд живж суух зуур Далай лам бурхны шашны тэргүүн хэрнээ шинжлэх ухаан судлахыг бидэнд захиад мад тавилаа.

Categories
онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Ж.Эрдэнэбатын Засгийн газрын эрлэг нь УИХ өөрөө юм байна

Ж.Эрдэнэбатын Засгийн газрыг анх байгуулагдахад нь тоглоомын Засгийн газар, утсан хүүхэлдэй гэж элдвээр хэлцгээсэн. Мэргэжлийн гээд байсан нь бүүр ч худлаа гэлцэж, нүд үзүүрлэн, байгуулагдсан цагаас нь огцруулах тухай өөрийнх нь намын гишүүд хүртэл ярьж байсан. Одоо харж байхад тоглоом нь шоглоом болчих вий гэсэн шиг УИХ нь нам цохиж унагаад байгаа харагдах юм. УИХ нь сэхээ өгөхгүй балбасаар байгаад Засгийн газраа хулчгар, хулмалзсан юм болгоод хаячихлаа. Байгуулагдсанаас хойших зуун хоногт нь хэд ч цохиж өнхрүүлэв дээ. УИХ нь аль намынх, Засгийн газар нь аль намынхав. МАН сонгуульд ялж олонхи болсон болохоор Засгийн газрынхаа хийж гүйцэтгэх ажлыг дэмжээд явчих юм санасан. Гэтэл тэгсэнгүй. УИХ, Засгийн газар нь хоёр өөр намаас бүрдсэн юм шиг, дагавар хүүхдээ ад үзэж байгаа аятай хандах юм. УИХ нь олонхи болчихоод Засгийн газар хэмээх цөөнхөө намнаад байгаа ч юм шиг. Гайгүйхэн ажил хийх гээд оролдохоор нь 65-уулаа нийлж сууж байгаад сэхээгүй болтол нь цохиж унагаад баатар гавьяа байгуулсан мэт ард түмэн рүү маасайтал харж байгаад л гайхуулан ярьцгаах аж. Энэ Засгийн газарт алдаатай санал санаачилга, буруу дуугарсан зүйл зөндөө байсан. Гэхдээ бас ч гэж юм хийчих гээд оролдож байна. Ядаж л халамж хавтгайруулахыг болих гэж үзсэн. Угтаа МАН эрх барихаараа халамжаар бөмбөгдөж, ард түмнээ тэжээврүүд болгож, ажилгүй залуусын архины мөнгийг бэлдээд эхэлдэг. Идэр насны эрүүл хүмүүс халамжаас халамжийн хооронд хөлчүү голдуу өдөр хоног өнгөрөөхөд хүрдэг. Ийм байдаг болохоор, эдийн засаг хүндхэн үед халамжаа таная гээд Засгийн газар нь санал оруулаад ирэхээр тас цавчаад л буцаачих юм. Оруулж ирсэн төсвийн төслийг нь танигдахгүй болтол өөрчилж эхлэв. Хямралтай хэцүү байгааг мэдсээр байж өнөөх л тойргийнхоо ашиг сонирхлыг урдаа барьж тамлана. 1.5 тэрбумаас доош борлуулалтын орлоготой аж ахуйн нэгжийн татварын хөнгөлөлтийг Засгийн газар оруулж ирэхэд УИХ бас л буцаасан. Олуулаа болсон юм чинь өөрийн Засгийн газраа дэмжээд явчихна байх гэж хэн чиг л бодож байсан. Тэгсэнгүй.

Засгийн газар хямралаас гарах гэж элдвийн л арга сэдэх юм. УИХ нь сагаж цалгиж байгаа улс аятай л хандаж, загнаад л буцааж байна. Хэт олонхи болж эрх барьж байгаа болохоор загнаж дарамтлах хүн ч олддоггүй бололтой. Өмнөх засгаа нэг зүхнэ, одоогийн засгийг нэг загнана.

Халамж хавтгайруулахыг танасан нь эдийн засгийг арай эрүүл болгох нь гэхээр УИХ болиулчихна. Ерөнхий сайд Ж.Эрдэнэбат “Манайх алдах, алгуурлах эрхгүй Засгийн газар” гэж хэлж хөрөнгө оруулагчдыг татах зорилгоо илэрхийлж, том төслүүдээ хөдөлгөе гэж учирлан, хамгийн гол 2020 он хүртэлх үйл ажиллагааны хөтөлбөрөө батлуулсан.

УИХ нь “Цахим ертөнцөд та нарыг ингэж байна. Жиргээчид та нарыг ингээд муулчихаж. “Өдрийн сонин” ингэж шүүмжлээд байна. Та нар ер нь буруу юм хийлээ” гэж өөд уруугүй яншаад оруулж ирсэн саналыг нь унагаж орхино. Угтаа бол юм хийх гээд оролдоод байгаа юм шүү дээ, Засгийн газар нь. Эдийн засгийн хямралын үед бас ч гэж гарц хайж, үзэж байна. Юм хийчих санаатай санал санаачилгууд оруулж ирж байна. Гэтэл сошиалынханд таалагдах гээд л УИХ-ын гишүүд нь жишээ авч, ажлыг нь хийлгэхгүй шүүмжлээд суучихна. Бид ч сониндоо Засгийн газрыг олонтаа шүүмжилсэн. Гэхдээ УИХ нь засгийнхаа ажлыг ингэж унагачихна гэж бодоогүй. Бидний шүүмжилснээр өлгөж аваад хэвлэлийнхэн, цахим ертөнцөд шаагьж суудаг хэдхэн нөхдөд саймшрах яах вэ. Энэ Засгийн газар чинь ард түмэндээ хэрэгтэй сайн юм хийж байвал зүгээр байх юм. Гэтэл оруулж ирсэн болгоныг нь үгүйсгээд байх юм бол энэ улс орон чинь яах болж байна.

МАН-д сөрөг хүчин ч гэж алга, сөрөг хэвлэл ч гэж бараг алга. Ардчилсан намыг эрх барьж байх үед ажил хийлгэхгүй шүүмжилж, буйдан дээр хөндөлдөж хэвтдэг байсан үе бий. Одоо УИХ-ыг бараг дангаараа бүрдүүлчихээд 65-уулаа сууж байгаа хэрнээ л өөрийнхөө Засгийн газрын ажлыг хийлгэхгүй бас хөндлөн сууж хэл амаа билүүдээд байх юм. Ер нь Ж.Эрдэнэбатын Засгийн газрын эрлэг нь хэвлэл мэдээлэл ч биш, сошиал ертөнц ч биш, цөөнх гэгдэх Ардчилсан намын хэдэн гишүүн ч биш, УИХ өөрөө юм байна. УИХ гэдэг чинь шуудхан хэлэхэд Ардын намын 65 гишүүн шүү дээ. Шүүмжилж болно, болохгүйг засч залруулж болно. Гэхдээ юу ч хийлгэхгүй байж болохгүй. Ямар ч байсан Гүйцэтгэх засгийнхаа ажлыг нь хийлгэ. Тэгэхгүй бол энэ Засгийн газар чинь нэг төсөл оруулж ирээд л буцааж татдаг ажилтай л болох нь. Дараагийн сонгууль болоход ард түмэн Засгийн газар нь муу ажиллаж, УИХ нь сайн ажиллаж гэж хоёр өөр дүн тавихгүй. Монгол ардын нам муу ажиллалаа гэж дүгнэнэ шүү. Нарийн яривал энэ УИХ юу хийсэн юм бэ. Өмнөх парламентынхаа баталсан хуулийг хүчингүй болгож, өөрийн Засгийн газартаа чөдөр тушаа болсон, “Эрдэнэт” үйлдвэрийн 49 хувийг та нар яагаад авчихав гэж хэрүүл хийж суусаар л өдийг хүргэсэн гээд олонхийг бүрдүүлэгч эрхэм гишүүд та нарын тухай яривал бас ярих юм бий шүү д

Categories
онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Унтарсаар унтарсаар уугих утаа ч үгүй болсон орон нутгийн сонгууль

Орон нутгийн сонгууль болж өнгөрлөө. Сонгогчдын ирц өмнөх жилүүдээс байнга буурсан үзүүлэлттэй явсаар ирсэн. Энэ жил ч ирц тааруу, хувь хэмжээндээ хүрээгүй тойрог, хэсэг олон байв. Аймгуудад ирц 62.7, нийслэлд 45.2 хувьтай байсан бөгөөд улсын хэмжээнд 54.8 хувийн ирцтэй байлаа. 2012 онд болсон орон нутгийн сонгууль улсын хэмжээнд 52.9 хувийн ирцтэй байжээ. Сүүлийн гурван удаагийн орон нутгийн сонгуулийн ирц хүрээгүйгээс зарим тойрогт дахин сонгууль болсон. Энэ сарын 23-нд нэмэлт санал хураалт болно. Үүгээр ирц хүрээгүй тойрогт санал өгөөгүй хүмүүсээс саналыг нь авах юм. Харин 29-нд дахин санал хураалт болно. 19 аймгийн 57 тойрог, 58 хэсэгт дахин санал хураалт явагдах юм. Нийт 117 нэр дэвшигчийн авсан саналын тоо тэнцсэн учраас ийнхүү дахин санал хураалт болох аж. Ер нь бол сүүлийн хэдэн удаагийн орон нутгийн сонгуулийн дүнгээс харахад дахин сонгууль, нэмэлт санал хураалт гэх мэтээр хүчээр л үр дүн гаргаж байна. Мөн орон нутгийн сонгуульд залуусын оролцоо тун тааруу байдаг. Энэ удаа гэхэд 18-25 насны 100 мянган залуус саналаа өгөөгүй гэсэн урьдчилсан мэдээлэл явж байна. Сонгуулийн өдрийг ажлын бус өдөр болгож, саналаа өгөх чинь гол ажил шүү гэж боломж олгоод ч нэмэр болсонгүй. Жил ирэх тусам ингэж орон нутгийн сонгуульд оролцох оролцоо буураад байвал энэ сонгууль эцэстээ сонгууль биш болох нь. Эмээ, өвөө нарын л оролцдог сонгууль болоод дуусах биз. Сонгуульд оролцох идэвх буураад байгааг хүмүүс янз бүрээр тайлбарлаж байна. Улстөрчдөд, улс төрийн намуудад итгэл алдарсан, үүнээсээ болоод аль нь ч сонгогдсон хамаагүй гэж боддог болсонтой холбоотой л гэнэ. Залуусын оролцоо муу байсан нь тэдний тэнэг, залхуугаас боллоо гэлцэв. Зарим нэг нь сонгуулийн систем рүү ч бурууг чихэж үзэв. Ойр ойрхон сонгууль болоод байхаар тэгж байгаа юм гэж нэг хэсэг нь хэлж байна. Хэрэв улстөрчдөд, улс төрийн намд итгэхээ байгаад сонгуульд оролцох дургүй болсон юм бол, хэн ч гэдэг улстөрч гарсан хамаагүй гэж үзсэн юм бол өнгөрсөн зуны УИХ болон аймаг, нийслэлийн сонгуулиар тийм их идэвхтэй оролцох байсан уу. Иргэдийн хэлж байгаа шалтгаануудаас зарим нь үнэний ортой ч байж болох. Гэхдээ шууд нөлөөлсөн гэх үндэслэл биш юм. Найман настнаасаа наян настан нь улстөрждөг Монгол шиг улс дэлхийд ховор шүү дээ. Тиймээс залхсан, итгэл алдарсан гэж шууд ойлгож боломгүй. Улс төрөөс залхах байтугай алс холын Америкийн Ерөнхийлөгчийн сонгууль юу болж байна гэж ирээд Хиллари, Трамп хоёрын талаар асууж шалгаагаад, мэтгэлцээнийг нь хоног тоолж хүлээгээд байгаа улсыг улс төрөөс залхсан, сонгуульд дургүй гэхээргүй.

Ингэж том улс төр, өөр улсын Ерөнхийлөгч, УИХ-ын гишүүдийг ч анзааралгүй өнгөрөөхгүй, чих тавьж, ярьцгаадаг улсууд орон нутгийн сонгуулийг арай жижиг гэж голоо юу даа. Учир нь Орон нутгийн сонгуулийн сүр сүлд сүнсийг нь хуул,даа өөрчлөлт оруулж байгаад сугалаад хаячихсан.

Өмнө нь орон нутгийн сонгууль аймаг, нийслэлтэйгээ хамт явж байсан. Гэтэл аймаг, нийслэлийн сонгуулийг нь салгаад УИХ-ын сонгуультай хамт явуулдаг болчихсон шүү дээ. Тэгэхээр сум, дүүргийн иргэдийн төлөөлөгчдийг сонгох сонгуульд хүмүүс тоож очихгүй байна. Ингэж Орон нутгийн сонгуулийн хамаг сүнс сүлдийг нь чухам яагаад салгаж аваад УИХ-ын сонгуультай хамт явуулах болсон бэ. УИХ-ын сонгуулийн үед аймаг, нийслэлд хэн дэвшиж байгааг ч анхаарах сөхөөгүй УИХ-д нэр дэвшигчид рүү бүгд хошуураад, өрсөлдөгч намуудыг анхаарцгаадаг. Тэр сиймхийгээр нь буцаад дарга болчих санаатай, аймаг нийслэлийн Засаг дарга болчих гэсэн харалган улстөрчдийн бодлогоос үүдэлтэй УИХ-ын сонгуультай, аймаг нийслэлийнхийг хамтатгах болсон. Уг нь Их хурлын сонгуультайгаа аймаг нийслэл, дүүрэг сумдынхаа сонгуулийг бүгдийг хамтатгаад явуулах нэг арга байна. Хэрэв тэр олон хүний учир начрыг олохгүй гээд байгаа бол буцаагаад сум дүүргийнхээ сонгуулийг аймаг, нийслэлтэйгээ хамтатгаж, УИХ-ын сонгуулиас салгаад явах хэрэгтэй. Бас иргэдийг Орон нутгийн сонгуульд оролцуулах нэг арга бол бүх шатны Засаг даргаа шууд сонгодог болох юм. Одоо бид Засаг даргыг шууд сонгодоггүй. Төлөөллийн байгууллагаар дамжуулж сонгодог. Сумын Засаг дарга аймгийн Засаг даргад өрсөлдөх хүмүүс нь дэвшээд бид шууд сонговол харин сонгуульдаа идэвхтэй оролцоно. Тэгэхгүй бол хороо, сумын төлөөлөгч сонгох сонгуульд гучин хувьтай оролцож, саналаа өгч байгаа нь их юм болоод байна. Энэ удаагийн Орон нутгийн сонгуульд түүний өмнөх сонгуулиудад ч иргэдийн оролцоо буурч энэ сонгуулийг тоох хүнгүй болох нь. Хуулиа дахин өөрчлөх зайлшгүй шаардлага байгаа нь тодорхой боллоо. Тэр ч бүү хэл сонгуульд идэвхтэй оролцуулах ямар нэг хөшүүрэг, зарим орны жишгээр хүндэтгэх шалтгаангүй бол торгууль ноогдуулах, төрд ажиллуулахаас татгалзсан ч яахав. Хэрэв дараагийн удаа орон нутгийн сонгууль энэ байдлаараа явж, иргэдийн оролцоо буурсаар байвал, хэдэн сонгуулийн дараа санал өгөх ч хүн олдохгүй. Унтарсаар унтарсаар уугих утаа ч үгүй Орон нутгийн нэртэй сонгууль болох нь.

Д.МӨНГӨНДАЛАЙ

Categories
мэдээ улс-төр

Төрийн албыг төгрөгөөр хэмжигсэд буюу үе дамжсан улстөрч, ураг саднууд

Монгол төрийн алба арилжаа наймаа шиг болж, сонгуулийн өмнө жаран тэрбумаар үнэлэгдчихсэн явж байсан. Яалт ч үгүй дуу хоолой, дүрс хөдөлгөөнтэй бичлэг нийтэд цацагдсан. Гол агуулга нь төрийн албыг яаж мөнгө болгох тухай. Гэтэл хуулийн байгууллагуудын дүгнэлт өөр өөр гарчихав. Одоо эвлүүлэг, эвлүүлэг бишийн тухай учир нь үл ойлгогдох марзан яриа болоод явж байна.

Ингэж байгаад буруутан нь өөр хүн болж, дүрс бичлэг, дуу хоолой нь эвлүүлсэн болж хувирч, аандаа мартагнуулах нь шиг байна. Учир нь тэд эрх барьж байгаа шүү дээ. Ганц үнэн бол тэр бичлэгийг гол дүр Ц.Сандуй үгүйсгээгүй төдийгүй “Хоёр жилийн өмнөх бичлэг” гээд хүлээн зөвшөөрчихсөн байдаг. Энэ бүхэн сонгуулийн өмнөхөн дэлгэгдэж нийгэм даяараа, тэр дундаа төрийн албан хаагчид ихэд дургүйцэв. Сонгуулийн дараа МАН хэт олонхийн суудал авчихлаа. Өнөөх жаран тэрбумын биелэл болох үе ирлээ. Мэдээж сайдын суудлын төлөөх алаан, дэд сайд, Төрийн нарийн бичгийн даргын өрсөлдөөнөөр үргэлжилж, эцэст нь газрын дарга төрийн албан хаагчийн төлөө тоолдог хэдээ сугавчлан гүйлдэх болов. Үүнд эхний ээлжинд төрөл садан, худ ураг, ах дүү, амраг нь эсвэл арвин их мөнгөтэй хүмүүс аятайхан бялуу хүртэж эхлэв.

Сонгуулийн маргаашаас л ажил алба горьдсон хүмүүс намын удирдлагуудын үүдэнд шавж, гар утсыг нь хангинуулж амраахаа байсан. МАН-ын удирдлага ялна гэж горьдож, ажил албан тушаал амлаж байсан ч ингэтлээ ялна гэж бас зүүдлээгүй л дээ. Ингээд сонгуулийн дүн ажил алба хуваарилах толгойны өвчин болж ирлээ. Мэдээж төрийн алба тоотой, сайд дарга нарын суудал ч тоо хэмжээтэй. Гэтэл амласан нь хэд билээ.

Дэд сайд хэрэггүй гэж цөөнх байхдаа зүтгэж байсан МАН-ынхан дэд сайдын орон тоог нэмлээ. Гээд үүдээр эргэлдэх хүмүүсийн тоо нь санаснаар цөөрсөнгүй. Бялуу хүртэхгүй хүмүүс цөөнгүй үлдэнэ. Тэд гомдоно. Одоо ч хуваарилалт дуусаагүй. Хүлээлт үргэлжилж байна.

Сонгуулийн өмнө УИХ-д нэр дэвшүүлэх гэж бас л цөөнгүй маргаан дагуулж, намын удирдлага өөрийн фракцын голдуу хүмүүсийг гаргаж ирлээ. Хамаатан садан, төрсөн эгч дүүс, бэлтэй айлын хүүхдүүд, хуучны хэдэн улстөрч л дэвшлээ. Мэдээж мөнгөтэй айлын үе дамжсан хунтайжууд “Эрдэнэт” үйлдвэрийн дарга асан Ганзоригийн хүү Тэмүүлэн, Отгонбилэг агсны хүү Содбилэг, Нямтайширын хүү Номтойбаяр гээд улс төрд хүч түрэн орж ирж, зарим нь хоёр гурван удаа сонгогдож, зарим сайд дарга хийлээ. Цаашлаад төрсөн эгч Б.Саранчимэгтэйгээ дүү Б.Наранхүү нь мөнгө цохин сонгуульд орж, УИХ-ын гишүүн болсон. АН, МАН хоёр намаас эгч дүү хоёр ингэж гишүүн болчихлоо. Анзаарвал Засгийн газрын бүрэлдэхүүн ч дан хамаатан садан, ашиг сонирхлын холбоо сүлбээтнүүд, мөнгө ихтэй хүмүүсээр дүүрэв. Эрүүл мэндийн сайд болохоор яригдаж байсан Ж.Цолмон хувийн жижиг эмнэлэгтэй бол өрсөлдөгч А.Цогцэцэг нь 15 давхар эмнэлэгтэй. Мэдээж арван таван давхар эмнэлэгтэй нь илүү их мөнгөтэй байдаг юм байгаа биз дээ. Ингээд л сайд болчихов. Бас нэг зүйл мартчихаж. Мэдээж тэр бас хэн нэгэн хамаатантай. Тэр нь МАН-ын нөлөө бүхий хүн байх ёстой шүү дээ. А.Цогцэцэг бол Н.Энхболдын худ. Намын даргын найз. Харин Ж.Цолмон нь С.Баярын фракцад багтдаг.

Нам нь ялж Засгийн газраа байгуулах болоход сүртэй зарласан. Даанч мэргэжлийн Засгийн газар гэж нэрлээд мөнгөний засаг болж хувирсан. Монголын төр бол харин худ ураг, ах дүү, амраг садан, аав ээж, хамаатан, найз нөхдийн мэдэлд байна. УИХ-д МАН-ын даргын хамтаан, найз нөхдөөр дүүрсэн. Чойжилсүрэн гишүүн хэдэн жил их хуралд суухдаа хэлгүй юм шиг дуугүй явснаа энэ засгийн эхэнд “Татвар нэмнэ” хэмээн муу амлаж хэлд орсон. Мэдээж тэр мөнгөтэй. Тиймдээ ч өөрөөсөө илүү хүмүүстэй өрсөлдөхгүйгээр Сангийн сайд болсон шүү дээ. Санаснаар болдог бол Сангийн сайд нь Ч.Хүрэлбаатар, Гадаад хэргийн сайд Сү.Батболд, эсвэл Д.Цогтбаатар, Хүнс, хөдөө аж ахуйн сайд нь Т.Гантулга, Батлан хамгаалахын сайд нь Ж.Энхбаяр, Боловсролын сайд нь Ё.Отгонбаяр гээд оносон томилгоо байсан бол засаг төрийн ажил арай өөрөөр эхлэх байсан биз. Даанч тэгдэггүй юм байна. Мэргэжлийн бус, мөнгөний Засгийн газрын бүрэлдэхүүнээ мөнгө төгрөгтэй, хамаатан садан, найз нөхдөөрөө дүүргээд одоо төрийн алба руу хошуурлаа. 20 мянган төрийн албан хаагчийг хална гэж Б.Чойжилсүрэн чуулганы хуралдааны үеэр хэлж байсан. Төсвөө хэмнэх санаатай юм байх. Үүний дараа бас л МАН-ын гарал угшилтай, хамаатан садан, ах дүүсээр нь дүүрнэ гэдэгт мөрийцөөд алдах нь юу л бол. Төрийн албаны шалгалт өгөөд АН-ын гаралтай хэнбугай ч дээгүүр оноо авч гарч ирэхгүй.

Одоо МАН-ын дарга ажил, албан тушаалын хуваарилалтыг МАН-ын Т.Бадамжунай, Ж.Мөнхбат нарт ерөнхийд нь шилжүүлж, өөрөө алсын удирдлагаар хангаж байгаа гэнэ. Мөнгө төгрөг цуглуулж, албан тушаалд очиж байгаа гэлцэх хүмүүс бишгүй л байх юм. Өгсөн мөнгий нь голоод ажилд авсангүй л гэх юм. Гэхдээ сонгуулийн үед шүдэнз зурж, МАН-ыг дэмжсэн жүжигчин Б.Амарсайханы эгч Б.Баярсайхан БСШУ-ны төрийн нарийнд яригдаж байгаа бол УИХ-ын гишүүн Ц.Цогзолмаагийн нөхөр Саранжав мөн л агентлагийн дарга, Төрийн нарийн бичгийн даргад нэр яригдаж байгаа.

Намын харьяаллаар төрийн албанд шууд нөлөөлж дөрөв, дөрвөн жилийн циклээр ээлж солигдсоор олон он улирчээ. Өнгөрсөн дөрвөн жил цөөнх болсон МАН-ынхан, тэдний ар гэрийнхэн бүгд ажил албан тушаалгүй байсан. Энэ удаа намын, фракцын удирдлагууд, ах дүү амраг садан, худ ургаа төрийн албанд, тэр тусмаа өндөр албан тушаалд аваачих болов. Монголбанкны бодлогын зөвлөлд байдаг арван дөрвөн гишүүний дөрөв нь хараат бус буюу эрдэмтэн, судлаач зэрэг хүмүүс байдаг. Тэгвэл хараат бус гишүүдийн нэгээр “Монголд та хэрэгтэй” төрийн бус байгууллагын тэргүүн Б.Баттүшиг сонгогджээ. Б.Баттүшиг Сү.Батболдын хүү. Саяхан шинээр нээгдсэн “Е март” сүлжээ их дэлгүүрийн эзэн. УИХ-ын даргын хүү Э.Анар Монголбанкны Төлбөр тооцоо, бүртгэлийн газрын дарга болж байгаа гэнэ. Харин УИХ-ын гишүүн Т.Очирхүүгийн хүү Эрдэмбилэг Монголбанкинд очиж.

Ерөнхий сайд асан П.Жасрайн зээ охин А.Ариунзаяа Үндэсний статистикийн хорооны дарга болов. Томилгоо үргэлжилсээр. Монголын төр, төрийн алба үе дамжсан улстөрч, хамаатан сайднаар өргөжсөөр л байна.

Д.Мөнгөндалай

Categories
мэдээ улс-төр

Ж.Эрдэнэбатын 90 хувийн коммунизм байгуулах мөрөөдөл бүтэхгүй

Эрх баригчид эдийн засгаа аврах гарц нь татвар нэмж, ард түмний нуруун дээр ачаа нэмснээр шийдэгдэх мэтээр ярьж, хэлэлцэж эхэлсэн. Машин, хадгаламжийн хүү, нийгмийн даатгал, 2,5 сая төгрөгөөс дээш цалинтай иргэд, том байртай хүмүүсээ дарамталж, найман төрлийн татвар нэмэхээр Засгийн газар санал оруулж ирэв. Эдийн засгаа аврах гарц нь ердөө л иргэдээ дарамталсан шийтгэлээр эхэллээ. Ингэж татвар нэмэх тухай хуралдахдаа Ерөнхий сайд Ж.Эрдэнэбат “150 квадрат метр талбайтай орон сууцтай иргэдээс татвар авна гэвэл нийт иргэдийн 90 хувьд нь таалагдана” гэхэд Л.Энх-Амгалан гишүүн “200 метр квадрат орон сууцтай гэж өөрчилж болохгүй юу” гэхэд “Манай байр гурван өрөө байсан. 150 метр квадрат хүрдэггүй юм. Таваас дээш өрөөтэй байж л метр квадрат нь 150 хүрдэг. 200 болговол татварт хамрагдах хүмүүс цөөдөх гээд байна. Ингэж татвар авна гэх юм бол олон нийтийн 90 хувьд нь таалагдана” гэж хэлж байна лээ. Дийлэнх нь баярлана, олонхид нь таалагдана гэхээрээ л коммунизм болдог. Үүнийг бид мэднэ. XX зууны эхээр коммунизм руу, нийгмийн ихэнхэд нь таалагдана гэж үзсэн. МАН коммунист угшилтай нам. Тэр нь хэвээр байгаад байна. Нийгмийн 90 хувийн дэмжлэгтэй үйл ажиллагаа явуулна гэж том эндүүрээд байна. Цагтаа Ленин, Сталин тавиас илүү хувийн дэмжлэгтэй нударганы газрыг булааж, хөрөнгийг хурааж байсан. Язгууртан, тайж, ноёдоо үгүй хийж, хэргэм зэрэг, эд хөрөнгийг нь булаасан энэ үйл явц манайд ч давтагдсан. Үе залгамжилсан хэргэм зэргийг нь үгүй хийж, бүгд ижил эрх тэгш байхыг сурталдаж, эд хөрөнгийг нь тоолж, хураасан. 1924 оны Үндсэн хуулиар улсынхаа нэрэнд “бүгд” гэдэг үгийг оруулж, бүгдээрээ тэгш байх ёстой хэмээн аль олигтой бүхнээ үгүй хийсэн.

Тэр үедээ 90 хувийн дэмжлэг хүрээгүй байхад өнөө цагт Ж.Эрдэнэбат ийм дэмжлэг авна гээд хээв нэг хэлж байна. Үнэн хэрэгтээ 150 метр квадратаас дээш талбайтай орон сууцтай иргэд ердөө 4300 л байдаг юм байна. Нийт орон сууц эзэмшигчдийн 2.6 хувь л болж байгаа юм. 200 метр квадрат талбайтай айлаас 50 метр квадратын татвар авахад жилд 450 мянган төгрөг болно гэж Сангийн сайд нь хэлнэ лээ. Тийм тооны хүнээс ийм хэмжээний татвар авлаа ч улсын төсөв бүрдэж, эдийн засгийн хямралаас гарчих уу. Том орон сууцтай болъё гэж мөрөөдөөд ч хэрэг алга.

Ленин Сталинаасаа ч том дэмжлэг авч хэлмэгдүүлнэ гэж санаж. Эрх баригчид нэг юмыг мэдэхгүй байна. Бид чинь XXI зуунд амьдарч байна. Хойно үлдсэн XX зууныг дахин бүү давт. Дэлхийд байхгүй болсон коммунизмаа сэргээх гэж бүү оролд. Өнөөдөр бүх юм өөр болсон. XX зууны эхэн үеийн сэтгэхүйгээс өнөөдөр амьдарч байгаа хүмүүсийн сэтгэхүй тэс өөр болсон. Хүмүүс ухаажсан, хэрсүүжсэн, дээр нь мэдээллийн эрин зуунд амьдарч байна. Арван хувийг нь нухчихын тулд 90 хувийн дэмжлэг авах тухай ордны өрөөндөө ярьж эхэлж байхад чинь л аль хэдийнэ энэ талаар хэлэлцэж, эргүү тэнэгээр нь дуудаад эхэлж байна. Тийм ч амар тархиа угаалгахааргүй болсон. Тиймээс таны татвар нэмэх саналыг 90 хувь нь эсэргүүцэж байна. Мэдээлэл ийм хурдтай түгж, хүмүүс эрүүл ухаанаар асуудалд ханддаг болсон. Дэмжлэг авна гээд байгаа 90 хувь чинь татвар авах гээд байгаа арван хувийг илүү олон болгохоор тэр хувьд багтах гэж зүтгэж байгаа нь олон. МАН сонгуульд орохдоо татварыг нэмэхгүй гэчихээд сонгогдсон хойноо үүнийхээ эсрэг үйлдэл хийгээд эхэллээ. Хүнийг том байранд амьдарлаа гэж татвар нэмж авч байгааг “Дэлхийд хаана ч байхгүй ийм юм байдаггүй. Орлого олох, мөнгө олох, бизнесээ идэвхжүүлж эдийн засгаа босгохоо бодохгүй, ард түмнээ татвараар дарамталж, эдийн засгаа босгодоггүй” гэж Сангийн сайд асан, шилдэг эдийн засагчдын нэг УИХ-ын гишүүн Ч.Хүрэлбаатар байн байн анхааруулж хэлээд л байна лээ. Зарим нэг тулхтай улстөрч Орон нутгийн сонгуулиар далаараа тавиулав гэж анхааруулаад ч Ж.Эрдэнэбат тэдний үгийг сонссонгүй, сонсохыг ч хүссэнгүй. “Цөөнх байхдаа ард түмэнд таалагдахын тулд юу ч хамаагүй ярьдаг байсан” гэж Ерөнхий сайд бүлгийн хурал дээрээ ярьсан байна лээ. Олонхи болохоороо ард түмнээрээ тоглож болно гэж ойлгосон бололтой. Олонхиороо түрээ бариад энэ асуудлыг хэлэлцэхийг дэмжчихлээ. Эрүүл саруулаар шүүмж хэлсэн гишүүдээ бүлгийн хурал дээрээ МАН-ынхан олонхиороо дарамталж, хэвлэл мэдээлэлд хамаагүй юм ярьж болохгүй гээд үүрэгдчихлээ. Коммунизм нэвт ханхлуулаад эхэллээ.

Хөрөнгө мөнгөтэй хүн болгон луйвар хийсэн байдаггүй. Хөлсөө илүү дуслуулж арай том машин унаж, арай том байранд амьдарснаараа Ж.Эрдэнэбатын Засгийн газарт ад шоо болох нь. 150 квадрат метрээс дээших орон сууцны татвар яваандаа 130, 120, 100, 90, 80 байр орон сууц болгоноос татвар авдаг болдгийг ард түмэн эрхбиш мэднэ. За яахав, Ерөнхий сайд Ж.Эрдэнэбатын хэлснээр Монголын мөнгөтэй хөрөнгөтэй, том байртай болгоноос татвар авч, нийт ард түмний 90 хувийн дэмжлэг авъя гэж бодъё. Тэгвэл иргэдийн 70 хувь нь цаашдаа өөсрдийнх нь унаж яваа ганц машинаас ч өндөр татвар нэхээд унахыг мэдэж байгаа. Тиймээс Ерөнхий сайдыг дэмжих ерэн хувьд багтахыг бас хүсэхгүй.

Энэ байдлаас нь харахад хамаг юмыг нийгэмчилж коммунизм байгуулах нь л дээ. Байгуулах гэлээ ч дэмжихгүй, байгуулчихсан байлаа ч дэмжихгүй. Ард түмнээрээ хэлэлцэж баталсан Ардчилсан хувьсгал гараад ганц хийсэн юм гэж ч ярьдаг шашин шүтлэг, хөрөнгө чинээгээр ялгаварлахгүй, гадуурхахгүй гэсэн Үндсэн хуулийн заалтыг Ж.Эрдэнэбат сайд та зөрчиж байна. Харин тантай хамт бид Үндсэн хуулиа зөрчихгүй. Таны санаа бүтэхгүй ээ. Хэн нэгнээс дэмжлэг хүсч байгаа бол дэмжигдэхгүй. Харин ирэх сонгуулиар 90 хувьтай таны, та нарын эсрэг санал өгч болж чадах байх шүү. Цөөнх болоод юу ч ярьсан бас итгэхээргүй болсон. Учир нь ард түмэнд таалагдах гэж л юу ч хамаагүй ярьдаг байсныг нь Ерөнхий сайдынх нь үгнээс бид мэдчихсэн шүү дээ.

Д.Мөнгөндалай

Categories
мэдээ улс-төр

Далай вангууд маань цөмөөрөө бичиг эрдэмд тааруухан

Хуучин хүрээнийхний нэг яриаг уншиж байсан санагдана. Богдын Засгийн газрыг шүүмжилсэн яриа л даа. Хүрээнийхэн “Далай ван Гомбосүрэн бичиг эрдэмд тааруухан. Гэхдээ Богдод их дотно. Богдын морийг уядаг” гэж шоолцгоодог байж. Яагаад ч юм, одоогийн энэ Засгийн газрыг харахаар өнөөх уншиж байсан хууч яриа өөрийн эрхгүй санаанд орж, инээмээр ч юм шиг, уурламаар ч юм шиг болох юм. Одоо цагийн Далай вангууд маань бичиг эрдэмд тааруухан байна уу, үгүй юу. Мэргэжлийн Засгийн газар хэмээн сүртэй гэгч нь зарлаж байснаа Морь уяачдын Засгийн газар боллоо гэж олон түмэн хэлэлцэх боллоо.

Манай уяачид төрийн бус байгууллагатай. Тэр нь зохион байгуулалтад орж ажилладаг байсан нь тэр чигтээ энэ Засгийн газарт яваад орсон бололтой харагдаад байх юм. Хийж байгаа ажлыг нь харахаар ингэж ч хориглоно, тэгж ч үнэ нэмнэ, татвар нэмнэ, тэгэж ч болохгүй, ингэж болохгүй байна гэж л ярьцгаасан улс. Сүүлдээ эцэг өвгөд, эмгэд хөгшдөөрөө тохуу хийж, доромжлоод ч байх шиг. Хамтын тэтгэврийн хуулийг байхгүй болгоно “Хоёр хөгшин бие биенээ хараад муухай юм бодоод сууна” гэж тайлбарласнаа “Насны хишиг” нэртэй болгож 70, 80, 90, зуун насаар нь ялгаж мөнгө олгоно гээд эхлэв. Нас, хүйсээр ялгаварлахгүй Үндсэн хуулийн заалт ч өнгөрлөө. Ер нь бол Ерөнхий сайд хоёр хөгшин тэтгэвэр авахын төлөө хоёр биенээ нухах юм боддог гээд хэлчихсэн л дээ. Ингэхийн сацуу хүүхдийн мөнгийг хасна болоод явчихлаа. Сүүлдээ бас л ялгаварлаж, баян ядуугаар нь ангилж өгөх юм болсон. Өмнөх эрх баригчдыг ингэж ялгах шийдвэр гаргах гэж байхад юу юу гэж шүүмжилж байлаа даа. АН-ынхан шүүмжлэлийг хүлээж авсан. Харин МАН-ынхан ярьж байснаасаа яг эсрэгээр шийдэлд хүрлээ. Сонгуулийн үеэр эрх барьж байсан намаа шүүмжилж, бүгдийг диваажинд амьдруулахын дайны амлалт өгсөн тэд үнэмлэхүй олонхи болж ялсныхаа маргаашнаас л “Үнэхээр хүнд хэцүү байсан юм байна. Эдийн засаг туйлдлаа, татвараа нэмье, төрийн албан хаагчдаа цөөлье, цалинг нь хасъя гэлцээд эхэлсэн. Эдийн засгийн хямралаас татвар нэмж, үнэ нэмж гардаггүй юм гэж олон түмэн шаагиад эхлэхээр дахиад ярьсан хэлснээсээ буцаад эхлэв. Үнэхээр л морь уях эрдэмтэй болохоос улс удирдах эрдэм тааруухан юм. АН-ыг эрх барьж байхад хийсэн аль гялайж гялтайх, иргэдэд хэрэгтэй байсан бүх шийдвэр, төсөл, хөтөлбөр, хуулиудыг үндсээр нь буруу болгож, өөрчилж, үгүйсгэж эхэллээ. Сайн малчин хөтөлбөрийг зогсоов. Ипотекийн зээлийг зогсоолоо гэснээ одоо үргэлжлүүлэхээр боллоо гэлээ. Орон нутагт зээлийн хүүг таван хувь байхыг хэвээр үлдээснээ нийслэлд хэдэн хувь байх нь тодорхойгүй л байна. Гэр хорооллын дахин төлөвлөлт ч олон иргэнийг орон байртай болгож, хотын утааг багасгахад хувь нэмрээ оруулж байв. Үүнийг үргэлжлэх боломжгүй гэснээ одоо болохоор судалж байна гэх юм. Харин утааг багасгахад юу ч зориулахгүй шинжтэй болоод явчихлаа. Ер нь тодорхой юм нэг ч алга. Бүгдийг болиулна гэснээ судалж байна л гэлцэх боллоо. Орон нутгийн сонгууль хүртэл судалгааны ажил нь үргэлжилж, сонгуулийн маргаашаас судалгааны дүн нь иргэдэд халтай гарах биз.

Төрийн албан хаагчдыг цөөлнө гэснээ ах дүү, хамаатан саднаараа дүүргэлээ. Төрийн албаны шалгалтыг МАН-ынх л биш бол ямар ч хүн сайн өгөөд ажилд очихгүй, шалгалтанд тэнцэхгүй. “Тийм хэлтсийн дарга, ийм газрын даргын албан тушаал байна. Тэдийг өгөөд энэ албанд очиж болно” гэлцдэг болсон гэнэ. Нөгөө 60 тэрбумаа л босгох нь тэр биз. Аз болж дэлхийн зах зээлд нүүрсний үнэ өслөө. Өслөө гээд ч эд олигтой юм хийхгүй нь. Төсөв мөнгөгүй гэчихээд нохойн сав бооход хэдэн тэрбумаар нь байлгаж болдог юм байна. Баар, рестораны хаах цаг хойшилсноор гэмт хэрэг харин ч буурсан үзүүлэлттэй байгааг цагдаагийнхан судалгааны үндсэн дээр хэлээд нэмэр болсонгүй. Иргэдийн саналаа хэлдэг 1111 дугаарыг ажиллуулахаа больж, энд тэнд ном хуруулж, шашин төрийг хослуулаад эхлэв.

Мэргэжлийн Засгийн газар гэж гарч ирээд сонирхогчдыг тэр дундаа уяач голдуу нөхдөөр танхимаа бүрдүүллээ. Улсынхаа сан хөмрөгийг телемеханикчаар бариулчихсан улс яаж ч өөдлөх билээ. Одоо гол хийж байгаа ажил нь АН-ын гэх угшилтай хүн бүрийг барьж, хорьж, шалгаж эхэлсэн явдал. Иймэрхүү л орж гарсан, больж сольсон байдалтай өдөр хоногийг өнгөрөөж байна. Засгийн газрын зуун хоног ч дөхөж байна. Бүхнийг нурааснаас өөр хийж гавьсан юм юу байгаасан билээ.

Харин Богдын морийг уядаг нь бол үнэн юм шиг байгаан, энэ улсууд. Уяач гэснээс наадмын тухай эргэн саная. Жинхэнэ наадам гоё болдог. Морь уралдах нь, бөх барилдах нь хүртэл суудлаас өндөлзүүлж, шаагиулдаг. Бүх юм гял цал, дуу хуур, наргиан хөгжөөн гэж жигтэйхэн. Сэтгэл догдлол тэнгэрт тулна. Хүсэн хүлээж, тэр жилийн түрүү бөх, түрүү морьдын тухай ярилцаж, уртын дуу тэнгэрт хадаж, аз жаргал бялхдаг. Маргааш нь уяачдын наадам гэж болдог. Жинхэнэ наадмын хаана нь ч хүрэхгүй хуурамч юм болно. Хэдэн уяачдыг баярлуулж байгаа л хэрэг юм уу даа. Бөх барилдлаа гэхэд цол нь буураад л. Шөвгийн дөрвөөс доогуурхан бөхчүүд болоод явчихна шүү дээ. Тэгээд ч улсын цол ч өгөхгүй. Морьд нь гэхэд жороо морьд уралдах дайны юм болно. Одоогийн энэ Засгийн газар уяачдын наадам шиг Засаг.

Гурван сар болоход хийсэн гэхээр юм алга. Үзээд өгье гэсэн ч гялайх гялтайх юмгүй. Өвөл хаяанд ирлээ. Барилдахаасаа таахалзах нь гэгчээр том том юм ярьсаар гурван сар бүтэлтэй юм нэг ч алга. Салбар хариуцсан сайд хэмээх хэдэн нөхөд юу ч хийгээгүй болохоор ярих ч юм байхгүй. Ярих гэхээр буруу зөрүү ярьчихна. Эцэстээ сэтгүүлчдээс зугтаж, загнадаг ч боллоо.

Байгуулагдсан цагаасаа өнөөдрийг хүртэл зүгээр л улс төр хийж, жүжиг тавьсаар өнөөдөр хүрлээ. Яг сонгууль болж байгаа мэт улстөржиж байна. Дараа жилийн наадам мөн ч хол байна даа гэдэг шиг Орон нутгийн сонгууль өнгөрөөд УИХ-ын сонгууль болоход мөн ч зай байна даа. Тэр хүртэл иргэд бид юу эсийг үзэж туулах бол. Юу эсийг сонсох бол. Уяачдаар удирдуулсан улс орон минь тэсдэг л байгаа. Далай вангуудаа бичиг эрдэмд суралцахыг хүлээвэл ирэх дөрвөн жилийг яажшуухан барна даа.

Categories
мэдээ цаг-үе

Г.Баатарнум: Иракаас нутаг буцаж явсан монгол цэргийн цуваа руу буудаж байсан

Монголын зохиолчдын эвлэлийн шагналт, Сэтгүүлчдийн нэгдсэн эвлэлийн шагналт, зохиолч сэтгүүлч, бэлтгэл дэд хурандаа Г.Баатарнумтай ярилцлаа. Тэрээр энхийг сахиулах ажиллагаанд оролцсон цөөхөн сэтгүүлчийн нэг юм.

-Уран бүтээл арвин уу?

-Цэргийн албанаасаа тэтгэвэрт гараад чөлөөт уран бүтээлч болсон. Одоо өөрийнхөө уран бүтээлээ хийгээд л явж байна. Гучаад жил дандаа сонины ажил хийж явлаа. Би сониныхоо ажилд хайртай. Зав чөлөөнд нь юм хийгээд л явна. Зэвсэгт хүчиндээ гуч орчим жил ажиллаад тэтгэвэрт гарлаа.

-Та анх яагаад цэргийн хүн болсон юм?

-Миний аав цэргийн хүн. Хилийн цэргээс төрсөн анхны хүндэт чекистийн нэг. Миний хувьд тухайн үеийн Цэргийн ерөнхий дээд сургууль буюу одоогийн Батлан хамгаалах их сургуулийг артилерийн зэвсэглэлийн ашиглалтын инженер мэргэжлээр төгссөн.

Манай сэтгүүлчдээс над шиг ийм мэргэжил эзэмшсэн хүн байхгүй л дээ. Тэгээд би Зүүнбаянд салааны захирагч, салбарын захирагчаар ажиллаж байсан. Уг нь Багшийн сургуульд монгол хэл, уран зохиолын ангид орж байсан хүн. Хувь заяа цэргийн сургуультай холбосон. Москвагийн хилийн цэргийн дунд сургуульд Багшийн дээдээс явуулах гэж байлаа. 1976 онд шүү дээ.

-Тэгвэл хэдийд нь сэтгүүлчээр суралцсан хэрэг вэ?

-Эхлээд цэргийн мэргэжлээрээ төгсөөд сэтгүүлчийн ажлыг бол өөрийнхөө сонирхлоор хориод жил хийсэн. Бүүр сүүлд 45 насандаа олон улсын сэтгүүлч мэргэжлээр Дашзэвэг багшийн удирдлаганд сурч мэргэжлээ эзэмшсэн хүн байхгүй юу. Сэтггүүл зүйн түүхэнд над шиг ингэж 40 гаруй насандаа мэргэжлээ эзэмшсэн хүн ховор болов уу гэж боддог юм.

-Аль нэг мэргэжлээ дагаж болоогүй юм уу. Яагаад сэтгүүлчийн мэргэжилд дурлачихав?

-Дуртай болоод л. Тэртэй тэргүй практикаар сурчихсан, өч төчнөөн алдартай сэтгүүлч зохиолчидтой ажиллаж, курс, семинарт сууж л байсан. Гэхдээ зах зээлийн үед хүмүүс янз бүрийн сургуульд сурах гэж мэрийж байлаа шүү дээ. Мэргэжлээ дээшлүүлэх, чадвараа сайжруулахаас эхлээд. Тэрний нэгэн адил нэгэнт энэ чиглэлээр ажиллаад олон жил болчихсон юм чинь сураад үзье гэж бодсон. Цэргийн ерөнхий дээд сургуулийг төгсөөд Зүүнбаянд зургаан жил ажиллаад хотод шилжиж ирээд Сонгинын 277 гээд Сонгинын их бууны танк эсэргүүцэх хороо гэж дивизоны тагнуулын дарга, сүүлд нь кадрын батальон захирагч хийж байтал 1987 оны хавар манай ангийн штабын дарга тухайн үедээ хошууч цолтой байсан одоо бэлтгэл хурандаа сайхан хүн байдаг юм. Тэр хүн намайг “Маргааш боловсон хүчний өрөөнд бэлэн бай гэдэг юм” би ч учрыг нь мэдэхгүй, айж эмээгээд Батлан хамгаалах яаман дээр очсон. Залуухан офицер би яам, тамгаар тэр бүр орох биш. Айж эмээгээд асууж сураад нөгөө өрөөгөөр нь шагайсан чинь баахан хурандаа, генералууд сууж байна. Миний таньдаг хоёр ч хүн байхаар нь жаахан тайвширлаа. Нэг нь намайг Цэргийн суруульд орж байхад манай ротын дарга байсан Г.Агваансувд гэж дэд хурандаа, нөгөө нь Зүүнбаянд байхад дивизийн их бууны командлагч байсан хурандаа Ж.Цанжид гэж уулын спортын мастер хүн. Тэр хоёрыг хараад сэтгэл жаахан уужирлаа. Тэгсэн чинь тэд намайг Улиастайн дивиз, одоогийн 016 дугаар ангид дайчилгааны офицероор томилох болсноо хэллээ. Үгүй гэх аргагүй. Цэргийн хүн чинь тушаалаар шүү дээ. Тэгээд Улиастайд очсон. Жагсаалын дайчилгааны офицер гэдэг чинь боловсон хүчний ажил. Одоогоор бол хүний нөөцийн ажил байхгүй юу даа. Тэнд очиход танай сонины Тамгын газрын дарга Т.Дашням тэнд МХЗЭ-ийн хороон дарга залуу байлаа шүү дээ.

-Та энхийг сахиулах ажиллагаанд явж байсан. Энхийг сахиулах ажиллагааны түүхэн үйл явцыг таныг бичиж байна гэж хардаг. Баримтат кино хийж, ном бичиж, дуу хүртэл зохиолоо.

-Сэтгүүлч хүний хувьд түүхэн баримтуудыг зохих хэмжээгээр нь үлдээчихье гэсэн бодолтой явдаг. Энхийг сахиулах үйл ажиллагаа ч мөн л түүхэн том үйл явдал.

-Та тийшээгээ сэтгүүлчийнхээ ажлаар явсан уу, эсвэл цэргийн хүний хувьд уу?

-Хэвлэлийн төлөөлөгч, сэтгүүлчээрээ явсан. Тэр үед би Зэвсэгт хүчний жанжин штабын хэвлэлийн төлөөлөгчөөр ажиллаж байсан. 2004 он шүү дээ. Надаас өмнө манайхаас хоёр ч сэтгүүлч явсан байсан. Анхных нь сэтгүүлч Ч.Төрмөнх. Дараа нь Зоригтбаатар гэж залуу явсан. Хоёулаа “Соёмбо” сонинд ажиллаж байсан. Гуравдугаар ээлжинд нь бас цэргийн хүн явуулна гэдэг шийдвэр гараад би 2004 оны долдугаар сард явж байлаа. Би нэг юмаар бахархдаг. Тийшээ явахад чинь нэлээд хугацаанд бэлтгэлд гарч байж явна шүү дээ. Би ямар ч бэлтгэл хийгээгүй явчихсан. Жанжин штабын хэвлэлийн төлөөлөгч, Читийн цэргийн тойрогт томилолтоор яваад бэлтгэл хийх хугацаагүй, тавхан хоног бэлтгэлд гараад л шууд явж байсан. Тэнд жараад градусын халуунд нэг ч удаа даралт өндөрслөө гэж хямарч үзээгүй. Үүгээрээ би бахархдаг. Тухайн үеийн цэргийн сургууль төгссөний ач гавьяа. Яагаад гэвэл тухайн үед асар их хэмжээнд бэлтгэж, хатуужуулж байсан. Тэнд ажиллаж байхдаа сэтгүүлч хүний хувьд түүхэн үйл явдлыг ямар нэгэн хэмжээгээр үлдээе гээд бодож жаахан онгирч, бас өөртөө итгээд найраглал бичиж үзлээ. Мэдээж үйл явдлын мэдээлэл, сурвалжлагыг тухай бүрт нь сэтгүүл зүйн бүхий л төрлөөр Монгол руу явуулж байсан болохоор уран бүтээлийн хэмжээнд энэ бүх үйл явдлыг үлдээе гэж бодоод “Иракт өнгөрүүлсэн 190 хоног” гэж баримтат найраглал бичсэн. Өөрийнхөө байх хугацааны долоон сарын үйл явдлыг ямар нэг байдлаар бүгдийг тусгасан. Найраглал бичиж ирээд Ардын уран зохиолч Ш.Сүрэнжав гуайд үзүүлсэн. Бас жаахан бэргэж айгаад үзүүлсэн хэрэг. Ш.Сүрэнжав гуай “Чи ёстой мундаг юм хийсэн байна. Хориод оны үед Агваанхайдав гэдэг хүн “Баруун Берлинд зорчсон тэмдэглэл” баримтат найраглал бичиж байсан. Найраглалын төрөл нэг үе тасарсан байсан. Зундуйн Дорж Афганистанд нэг очоод “Душманууд” гэж нэг шүлэг бичсэн. Энэ хоёр л байсан. Чи хориннэгдүгээр зуунд Иракийн халуун цэг дээрээс ийм сайхан найраглал бичээд ирнэ гэдэг маш сайн хэрэг. Одоохон ном болгож гарга. Би өмнөх үгийг нь бичиж өгье” гээд “Охинтой нь цуг мэндэлсэн найраглал” гээд маш гоё өмнөх үг бичиж өгөөд би урамшаад найраглалынхаа номыг гаргасан. Иракаас ирээд сарын дотор л номоо хэвлүүлчихсэн шүү дээ.

-Та найраглал бичиж, баримтат кино хийж, тэр дуугаа бас клипжүүлсэн байсан. Өөрөө яг тэнд байсан болохоор үнэхээр л бүгдийг тусгасан байна лээ.

-Тэр дуу бас түүхтэй дуу. 2003 онд Ирак руу нэгдүгээр ээлж явсан. Анх удаа дайны талбарт явж байгаа тэднийгээ хараад сэтгэл гэгэлзээд л цэргүүддээ зориулсан нэг сайхан дуу бичмээр санагдаад ерөөсөө болж өгдөггүй. Эхний мөр нь орж ирээд. Насанбуян гээд хөгжмийн зохиолчтой өмнө нь хэд хэдэн дуу хийж байсан. Насанбуян руу нэг удаа яваад очлоо. “Монгол цэргүүд анх удаа дайны талбар луу явах гэж байгаа юм. Хоёулаа дуу хийвэл яасан юм. Миний дууны шүлгийн мөрүүд орж ирээд байна” гэсэн Насанбуян цэргийн хүн биш болоод ч тэр үү, авч хэлэлцдэггүй. Тэгээд яахав, ганц шил юм уугаад хоёулаа жаахан онгироод, тэгж байтал нөгөөх маань шүлгээ гаргаад ирээч гэхээр нь нөгөө эхний мөрүүдээ сонсголоо. Эзэн Чингисийн хийморьтой

Эрэлхэг Монголын хөвгүүд

Элгэн халуун сэтгэлээр

Эх орноосоо мордлоо.

Миний Монголын цэргүүд

Морьтойгоо дэлхийг туулсан юм.

Миний Монголын цэргүүд

Энхийн үйлсийг зорьсон юм гээд өгсөн чинь “Энэ чинь харин ая ормоор шинжтэй мөр байна шүү” гээд төгөлдөр хуурынхаа өмнө суулаа. Анхны зураглал ингэж шөнө гарчихав. Маргааш өглөө нь манай цэргүүд Ирак руу нисэх гэж байгаа юм шүү дээ. Тэгээд бид хоёр шөнө нь дуугаа хийгээд өглөө нь нисэхийн автобусанд хоёр навсайсан юм суугаад л явлаа. Нисэх дээр яваад очтол цэргүүд, тэдний ар гэрийнхэн, хамаатан садан, зэвсэгт хүчнийхэн бүгд л байна. Манай Борбаатар генерал байж байна. Ингэж дуу хийчихлээ гээд генералд хэллээ. Бороо генерал цэргүүдэд хандаж “Миний хүүдүүд ээ, та нарыг эх орноосоо мордоогүй байхад анхны бүтээл төрчихсөн байна. Миний хүүхдүүд их аз хийморьтой явах нь” гээд маш гоё үг хэллээ. Тэгээд надаар шүлгийг нь уншуулаад л. Одоо энэ дуу маань энхийн сахиулагчийн сүлд дуу гээд нэрлэгдчихсэн. Чад, Ирак, Срелон, Афганистанд манай цэргүүд бүгд дуулна. Оройн тоондоо ч дуулна. Энэнээс хойш олон дуу зохиосон. Цэргийн дуунууд маань гуч орчим болсон. Мөн анхны найраглалаасаа урам авч олон найраглал бичиж. Эднийгээ эмхэтгэж, бас нутаг усныхаа тухай ном, сонин хэвлэлд өгсөн миний өөрийн ярилцлагуудаар бас нэг ном, хүүхдийн ном гээд гаргахаар бэлдэж байна даа.

-Таны найраглалыг уншихаар монгол цэргүүдээрээ бахархмаар болсон.

-Найраглал бичих гол үндсийг манай цэргүүд надад өгсөн. Манай монгол цэргүүд үнэхээр баатарлаг, хийморилиг. Монгол хүн болоод магтаад байгаа юм биш. Үнэхээр өөр байдаг юм.

-Юугаараа тийм онцгой, өөр гэж… Намайг сурвалжлагаар явж байхад Америкийн цэргийн дарга монгол цэргүүдийн тухай магтах үг нь багадаад байсан.

-Бусад орны мэргэн буудагч байлаа гэхэд тэрийгээ нэг номерт, өөр айхтар чадаад байх юм байхгүй. Зөвхөн тэрэндээ л эзэн болно. Монгол цэрэг мэргэн буудахаа чадна, бусдыг нь ч хийж чадна. Тэрүүгээрээ л гайхагддаг байхгүй юу.

-Монгол цэргүүд маань хамгаалалтын албыг хариуцдаг байсан санагдана. Ингэхэд та ер нь харуул хамгаалалтад гарч байв уу?

-Чарли баазын хамгаалалтыг манайхан хариуцна. Ар тал хангалтын том бааз. Хүнс, шатахуун, цэргийн буу зэвсэг, техник бүх л юм тэр том баазад л байна шүү дээ. Оройхон хэрд асар олон, нүсэр нүсэр цуваа орж ирээд хэдэн зуугаараа зогсчихно. Тэд монгол цэргүүд хамгаалж байгаа, айх аюулгүй амар тайван хононо гээд Чарли баазад хоноглоно. Бусад баазыг тоохгүй шүү дээ. Би хэдийгээр сэтгүүлч ч гэлээ яг л байлдааны үүргээ давхар гүйцэтгэнэ шүү дээ. Долоо хоногт гурваас дөрвөн удаа шалган нэвтрүүлэх байранд харуулд гарна. Тэнд найраглал юмаа бичих боломж ховор. Зөвхөн харуулд гарч байхдаа нэг гартаа буугаа бариад нөгөө гартаа үзгээ бариад л бичнэ.

-Цэргийн нууц ил гаргадаггүй гээд нууцлах юм билээ. Тэгэхээр нийтэд ил биш олон зүйл мэдэгдэхгүй өнгөрчихдөг байх гэж боддог юм. Биднийг Иракт очиход л хэдхэн минутын өмнө манайхны байгаа Эко бааз руу меномет харвасан байсан?

-Чарли бааз чинь дараа жил нь Эко бааз руугаа шилжсэн шүү дээ. Сүүлд Эко бааздаа байж байгаад л арван ээлж дуусгаад ирсэн. Менометийн дэлбэрэлт бол болно шүү дээ. Гэхдээ меномет, гар бөмбөг ихэнх нь гар хийцийнх байдаг. Иракийнхан өөрсдөө хийнэ.

-Мөн олон үндэстний хоолны газрын үүдэнд дэлбэрэлт болж, нэлээд хохирол учирсан гэдэг…

-Манайхны хоёрдугаар ээлж шүү дээ. Тэр ээлжийн дараа бид очсон. Би очоод хамгийн түрүүнд нөгөө дуулианы эзэн эрэлхэг залуу Аззаяаг олж уулзаж байсан. Саддамын армийн сургалтын төвийн байр гээд хоёр давхар цагаан байшин байсан даа. Та нар ч очиход байсан биз дээ. Намайг уулзахаар очиход тэр байшингийн дээр нөгөө Аззаяа маань том пулемётын ард мантайсан цагаан залуу сууж байлаа. Тэдний ээлжийнхэн явахаас өмнө манай ээлжийнхэн зөрж очиж байгаа хэрэг. Тэдний явахаас өмнө хэд хоног дадлагажиж, ээлж солигддог юм. Тэдний ээлжийнхэн нутаг руугаа буцахаар машины цуваа хөдлөхөд араас нь нутгийн нөгөө хүмүүс буудаж байсан шүү дээ. Азаар эрсдэл болоогүй. Ийм юм бол дайнтай газар тохиолдоно шүү дээ.

-Энэ талаар бол сонсоогүй юм байна шүү. Ингэхэд 50, 60 хэмийн халуунд арав гаруй килограмм хүнд хантааз, хамгаалалтын малгай зэргийг өмсөөд, дээр нь үүргэвч, буу сум агсаад явах ч бас айхтар юм билээ шүү…

-Ай мөн айхтар шүү дээ. Муусайн хэдэн цэрэг маань ачаатай тэмээ шиг л харагддаг байсан талаар би найраглалдаа бичсэн. Гэхдээ манай цэргүүд үнэхээр хийморилог. Цэргүүд маань тийм сайхан хийморилог болохоор чинь найраглал бичихэд онгод ордог байхгүй юу. Хэрвээ манай цэргүүд унжийсан дорой арчаагүй байх юм бол, надаас бас тийм омогшсон найраглал, уран бүтээл гарахгүй. Уран бүтээлч хүнийг тэр орчин нөхцөл их хөглөж өгдөг. Манай цэргүүдийг Суданд явж байхад нутгийн энгийн иргэд, хүүхэд хөгшидгүй “Good Mongol” (дуудлагаар нь) гээд эрх хуруугаа гозойлгон хашгирна. Бас нэг юм би ажигласан. Монгол хүн маш их өрөвч сэтгэлтэй юм байна. Өөр бусад орны цэрэгт тийм юм мэдэгдэхгүй. Монгол цэргүүд хоолоо идэж дуусаад гарахдаа ундаа, амттан шимттэнээс аль багтахаараа халаасандаа хийгээд гарна.

-Яаж байгаа нь тэр вэ?

-Яахав дээ. Нөгөө муу иракчуудад өгөх гээд. Тэнд чинь цэргийн баазад ойр тойронд ажил хийж байгаа энгийн ирак иргэд зөндөө. Манай монголчууд л тэдэнд ойр зуурхан идэх юм аваачиж өгнө шүү дээ. Юу идэж, уудаг юм байгаа юм. Ядарсан амьтад байдаг. Манай тэнд нэг усны тэрэгний жолооч ирак нөхөр байдаг байсан. Манай нутгийн Раднаабазар ахтай их адилхан харагдана. Тэр их сэтгэлд дотно санагдана. Тэгээд л тэр хүнд би голдуу юм өгнө. Ирэхэд нь хайрцаг дүүрэн ундаа сэмээрхэн өгнө. Намайг өдөр хоол идээд гарч ирэхэд машинаа цэвэрлэж байгаа аядаад горьдоод зогсч байна. Мэдэгдвэл сүйд болно шүү дээ. Нөгөө муудаа хайрцагтай юмаа өгнө. Хурдхан шиг аваачаад л машиныхаа ард тавьж байгаа харагддаг юм. Бодвол хүүхэд шуухад, эхнэртэй л байж таараа биз. Тэдэндээ өгөх гээд л авдаг байсан биз. Гэх жишээгээр л монгол цэргүүд их өрөвчхөн. Бүгдээрээ л ундаа ч болов авааччихсан өгч байгаа харагддаг юм. Суданд явахдаа би эндээс замын хүнстэй явсан юм. Суданы ядарсан хүмүүсийг харахаараа л өрөвдөнө. Дүрвэгсдийн хуаранд байгаа хүүхдүүд энэ тэр бол дэндүү өрөвдмөөр. Харахаар өрөвдөөд юм өгмөөр санагдана. Тэнд байгаа хүмүүс “Сүйд болно шүү. Шавчихна. Тэгээд хоорондоо бие биенийхээ амийг ч егүүтгэж мэднэ” гээд өгүүлэхгүй байсан. Тэнд бол хүний амь юу ч биш юм билээ. Аймаар. Малыг бол дээд зэргээр тэр дундаа үхрээ бол дээд зэргээр шүтнэ. Олон үхэртэй хүн л тэнд эхнэр авна. Үхэр байхгүй бол эхнэр авна гэж байхгүй.

-Суданд ер нь адал явдал их байв уу?

-Тэр хотын амьдрал, гудамжны хөдөлгөөн бол аймаар л даа. Манайхтай адил гэрлэн дохио энэ тэр байхгүй. Хаанаас л бол хаанаас дайраад ороод ирдэг. Их эмх цэгцгүй сонин газар. Дэргэд нь манай Улаанбаатар диваажин. Дайн дажинтай улсад яваад ирэхэд миний эх орон шиг сайхан нь алга. Хөгжилтэй сайхан орноор яваад үзэхээр ээ дээ, манайх ч мөн болоогүй байна даа гэж бодогддог шүү. Бид Иракаас буцаад Монголынхоо онгоцны буудалд буухад элгээрээ хэвтээд тэвэрмээр санагдаж байгаа юм чинь. Эх орноо санасны шинж. Гудамжинд явж байгаа хог үүрчихсэн бөөвийсөн хүнийг хараад барьж аваад үнсмээр санагдаж байгаа юм. Хайр хүрээд.

-Байлдаан, дайн гэдэг орчин үед ямар болсон юм бэ. Кинонд гардаг шиг хоёр талаас буу шийдэм болоод байлдаад байх нь ховор болсон шиг…

-Хуучинтай адил биш ээ. Наяад онд бид цэргийн бэлтгэл гэж айхтар юм хийдэг байлаа. Одоо бол мэдээллийн л дайн болж байна.

-Жишээ нь…

-Орчин үед чинь мэдээллийн хэрэгсэл айхтар хөгжчихсөн. Мэдээлэл авч, тэрний эсрэг үйл ажиллагаа явуулна. Тэднийх тийм тактиктай байна, тэгэх гэж байна гэдгийг мэдээд л эсрэг арга хэмжээ авна. Тэр байтугай сөрөг сурталчилгаа хийнэ. Орчин үеийн дайн бол мэдээлэл, сурталчилгаа асар их болсон. Тэр тактикийн эсрэг, тийм үйл ажиллагааны эсрэг ийм сурталчилгаа явуулна гэх мэт.

-Гэсэн атлаа байнга л дэлбэрэлтийн дуу сонсогдож, буун дуу гараад байх юм билээ. Тэр ямар учиртай юм?

-Ирак, Суданд бол байдаг л юм. Ялангуяа Өмнөд Суданд омог хоорондын дайн их. Хоёр омог газар нутаг, мал хунараасаа болоод л дайтна. Нэг улс үндэстэн хоорондоо байлдаж байна. Тэрийг чинь энхийг сахиулагчид, НҮБ-ын цэргүүд хамгаалж байна. Тэгэхгүй бол бие биенээ хядаад эхэлдэг. М.Батчулуун гээд хурандааг тэнд байх үед омог хоорондын айхтар тулаан болсон байгаа юм. Гадны бусад орны цэргүүд бас байна шүү дээ. Нөгөө цэргүүд чинь байлдаан болоод буудалцсан чинь юун хамгаалах манатай айгаад амбаарны доогуур ухаангүй шургаж орж байхад монгол цэргүүд яс хамгаалаад л зогсч байна.

-Тэр омог аймгийнхан хоорондоо яаж байлдах уу, буу зэвсэг тэдэнд байх уу?

-Буугаар л байлдана. Ямар нэг шугамаар олно. Өөрсдийнх нь зэвсэгт хүчнийхэн зарим газраа урвачихсан. Тэгээд тэр нөхөд зэвсэг энэ тэр өгдөг юм шиг байгаа юм. Оросын МИ-8 нисдэг тэргийг буудаад намганд унагааж байсан. Очиж авахад их хүндрэлтэй. Бусад орны цэргүүд очиж авч чадахгүй, манай цэргүүд очиж авсан байгаа юм. Нисгэгч нь бие нь тасарчихсан. Их эвгүй дүр зураг угтсан гэсэн. Тиймэрхүү зүйл бол дайнтай үед тохиолдоно.

-Манай эмч нар хүндхэн мэс засал хийж хүний амь авардаг гэж сонссон…

-Зөндөө зөндөө. Байлдааны талбарт, майханд л хагалгаа хийнэ. Хамт мэс засал хийсэн гадны эмч магтаад сүйд болно.

-Энхийг сахиулахаар явсан монгол цэрэг барьцаалагдаж байсан гэсэн үнэн үү? Энд тийм мэдээлэл ер сонсогдоогүй.

-Монголоос анхны энхийг сахиулагч Ч.Ерөөлцэнгэл, Т.Даваадорж гэж хоёр офицер 2002 онд Конго явж байсан. Би “Цэнхэр дуулгатны жимээр” гэж баримтат киног 2014 онд хийгээд одоо л тэр кино маань дэлгэцээр гарах гэж байна. Тэр кинонд Даваадорж маань ярьсан байдаг юм. Ерөөлцэнгэл маань барьцаалагдаж байсан талаар. Тухайн үедээ л наашаа мэдээлбэл дуулиан болно гээд мэдэгдээгүй юм шиг байгаа юм. Одоо бол олон жил болчихлоо. Тийм юм болж байсан гэсэн. Гэхдээ эсэн мэнд гарсан юм билээ. Бид ч бас Иракт байхад Польшийн цэргүүд барьцаалагдсан байна гээд нэг өдөр түгшүүр зарладаг юм байна. Очоод удаагүй байсан үе. Манай тасгийн дарга Гантулга гээд ахмад одоо хошууч цолтой хүн. Тэр хүний бүрэлдэхүүнд би байсан. Дээгүүр Америкийн цэргийн нөгөө айхтар онгоцууд нисээд л. Бидний хамгаалдаг газраас хоёр, гурван километрийн цаана буун дуун тачигнаад байдаг. Тэгсэн чинь л Польшийн цэргүүд отоонд орчихоод байсан хэрэг. Гэтэл Америкийн нөгөө айхтар онгоцууд чинь хэд хэдээрээ гарч ирээд л нижигнээд л явчихаж байгаа юм. Тэгээд л польш цэргүүдээ аварч байсан. Дараа нь эмнэлгийн онгоц ирээд л шархадсан улсаа авч яваад л байсан.

-Байнга дэлбэрэлт болоод байхаар айж эмээнэ биз дээ.

-Тийм чимээ бол тасрахгүй. Анх очиход айж эмээдэг л байсан. Энд хаалга хүчтэй дуугарахад дав дув хийгээд. Сүүлдээ сурчихдаг.

-Зэвсэг, техникийн хувьд ямар болсон бэ. Иракт тэр зэвсэг гэдэг чинь цоо шинээрээ, огт хэрэглэгдээгүй байж байдаг юм билээ…

-Манайхан болоод бусад орны цэргүүд байлдах гэж очоогүй. Энхийг сахиулж байгаа болохоор хамгаалах чиглэлээр очиж байгаа юм. Гэвч тэр техник хэрэгсэл бүгд л байна шүү дээ. Нөгөө талаас сэтгэл зүйд нөлөөлөх гэдэг юм уу, байсхийгээд меномет дэлбэлнэ, бас ганц нэг хүнийг цааш харуулах санаатай ч байдаг юм уу. Тийм юм бол болно.

Бид Иракт бүтэн найман цаг нисээд Америкийн дамжин өнгөрүүлэх баазад бууж байгаа юм. Онгоцноос буутал өөдөөс жаран градусын халуун пүн хийгээд явчихсан. Нүүрний арьс зумраад явчих шиг л санагдсан. Хаашаа л харна элсэн цөл. Таван зуун метр орчмын цаана том том ногоон асрууд харагдаж байна. Тэрүүхэн хооронд хамаг бие усан хулгана болоод л очсон. Дөнгөж анх онгоцноос буухад тийм байгаа юм чинь одоо яана даа л гэж бодож байлаа. Тэгээд л ороод очсон сэрүүцүүлэгч асаачихаж. Диваажин шиг л санагдаж байгаа юм чинь. Нөгөө монгол орны маань цаг агаар, байгаль, уул ус, салхи нүдэнд харагдаж, бодолд орж ирдэг юм билээ. Сая Хонгконгод Балдоржийн нэрэмжит сэтгүүл зүйн шагналтнууд явахад би бас яваад ирсэн. Дандаа л дайн дажинтай газар явж ирсэн хүн чинь үнэхээр сайхан амарлаа. Далимд хэлэхэд Балдорж гэж агуу хүнтэй нэг удаа гар барьж ч үзээгүй. Барааг нь харж байснаас цаашгүй. Энэ агуу хүний нэрэмжит сэтгүүл зүйн шагналыг үнэхээр ямар нэг маапаан орохгүй цэвэр шалгаруулдаг гэж бодсон. Яагаад гэхээр уралдаанд байр эзэлнэ гэж төсөөлөөгүй ч сэтгүүлч хүнийхээ хувьд хоёр материал явуулчихсан. Би тэр шагнал авдаг өдрөө урилга ирэхээр нь өдөр тутам өмсдөг хувцастайгаа, гоёж гоодож ч амжаагүй яваад очсон. Шагнал авна гэж мэдсэн бол ядаж цэргийн хувцастайгаа очих байлаа шүү дээ. Тэгсэн тэнд чинь Н.Багабанди, Ц.Элбэгдорж, П. Очирбат гээд үе үеийн Ерөнхийлөгч, УИХ-ын гишүүд оччихсон. Гэнэт л шагнагдах хүмүүсийн дунд миний нэрийг дуудтал бүр паанигт орчихсон. Энэ шагналыг нэр хүндтэй, булхай ордоггүй юм байна гэж бодсон шүү. Зохион байгуулсан улсуудад танай сониноор дамжуулж талархлаа илэрхийлье.

Categories
их-уншсан онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

МАН-ынхан төрийн албаа, АН-ынхан намын албаа булаацалдаж байна

М.Энхболд ба бусад

Хэт олонхи болж эрх барьсан МАН сонгуулийн өмнө ч дотоод зөрчилтэй байсан. Хэрүүл тэмцэл нь АН шиг ил цагаандаа гарч олон нийтэд хасах оноо авчраагүй болохоос дотоодын “зодоон” нь дэндүү их байлаа. М.Энхболд нөгөө намын даргатай адилхан өөрийн фракцыг илүүд үзэн нэр дэвшүүлж бусдыг шахсан. АН, МАН-ын дарга нартаа ад үзэгдсэн лидерүүд сонгуулийн үеэр хэрхэн шахагдсаныг Сүхбаатар дүүрэг бэлхнээ харуулна. Энэ тойрогт хоёр намын дарга хүнийрхэж хандсан хүмүүсээ илгээж, хэн нь ялахаа өөрсдөө мэд гээд хоёр намын хатуу учраануудыг зөнд нь орхисон. Үнэн хэрэгтээ сонгуулийн хууль өөрчилсөн нь МАН-д хэт олонхийн ялалт авчирсан болохоос намын сайндаа ч юм уу, намын даргын хүчирхэгт, эсвэл ард түмэн бүгдээрээ дэмжсэндээ биш юм. Энэ нь сонгуульд АН-д санал өгсөн сонгогчдын саналын хувийг харахад хангалттай. Сонгуулийн систем л мэдээж МАН-д ашигтай эргэсэн гол хүчин зүйл болов. Сонгуулийн өмнө М.Энхболд нэлээд алсын нүүдэл харан тоглосон. Гэхдээ АН-ыг л өрсөлдөгч гэж харан удирдлагуудтай нь тохироо хийгээд байсан болохоос өөрийн намын бусад фракцынхныг үл тоож, гомдоосон. Зарим хүлээн зөвшөөрөгдсөн лидер, фракцын удирдлагуудыг ч нэр дэвшүүлээгүй шахсан. Мэдээж ингэж адлан шахахдаа ялсан тохиолдолд албан тушаал өгөхөө амлаж. Сонгуулийн дараа нам нь М.Энхболдын төсөөлснөөс илүү суудал авчихсан. Ингэтлээ ялна гэж итгээгүй М.Энхболд баруун, солгойгүй амласны гор нь одоо л гарч байх шиг. Үүдээр нь дүүрэн амлалт нэхэгсэд, горьдогсод. Нэхэгсэд, горьдогсдын буруу ч гэж юу байхав. Гэвч бүгдэд амласнаа биелүүлэх хэцүү. УИХ-д нэрийг нь дэвшүүлэхгүй шахаж татуулж байсан хүмүүсийг хүртэл хээв нэг хоосон үлдээхдээ тулж байна. Тиймээс эрх мэдэл, хэт олонхи болсны аархал нь нам дотроосоо асуудал үүсч магадгүйг түүнд анхааруулж эхэллээ. Одоо албан тушаалын бялуу хуваарилалт бага үлдсэн. Төрийн нарийн бичгийн дарга, агентлаг газрын дарга дээр л МАН-ын нөгөө олон бэлтгэгдсэн боловсон хүчин гээч нь алаан болно. Мөн намын генсек, нарийн бичгийн дарга нар хэн байхав гэдэг ч нэг хэсэг “зодолдуулна”. Тэр хүртэл тэвчээд л, горьдоод л хараад сууна. Албан тушаалгүй үлдсэн хэсэг, шахуулж, дарамтлуулсан хүмүүс зүгээр суухгүй. Аль хэдийнэ хэсэг бүлгээрээ уулзалдан хударгагүй даргын үйлдлийг буруушааж эхэлсэн. Хэт олуулаа болсны горыг М.Энхболд албан тушаалын хуваарилалт дээрээс мэдэрч эхэлснээс гадна Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн үеэр бүр ч их мэдрэх болно. Яг үүнийг л гомдогсод хүлээж, анаж суугаа. Нэг үгээр хэлбэл, Засгийн газрыг огцруулах, Ерөнхийлөгчийн сонгуульд өрсөлдүүлэхгүй байх, өрсөлдсөн ч эсрэг ажиллах гээд түүнийг яаж л бол яаж шоглоод байж дөнгөнө.

Эрх мэдэл угаас хүнийг харалган болгож, тойрон хүрээлэгчдээсээ давж харахаа байчихдаг хойно. М.Энхболдыг ч энэ байдал тойрсонгүй. Үе үеийн эрх барьж байсан дарга нарт ийм зовлон ирж л байсан, цаашид ч ирнэ. Энэ хүндхэн байдлыг эв эвдрүүлэлгүй давахгүй бол Ерөнхийлөгчид нэр дэвших санааг нь гомдогсдын багаас бүрдсэн шинэ үеийн Элснийхэн үгүй хийж орхихыг хэн мэдлээ. Ийм явдал энэ намд олонтаа тохиож байсныг эрхбиш санаж буй биз ээ. С.Баяр, Сү.Батболд, У.Хүрэлсүхийн гээд фракцууд тийм ч амар дээрэлхүүлээд байхгүй л болов уу. Өнөөдрийн байдлаар МАН дотор М.Энхболд ба бусад фракцууд гэсэн нөхцөл байдал үүсчихээд байна.

МАН засаг авснаас хойш нэг сайхан мэдээ сонсоогүй л байна. Засгийн газар хувхай хоосон улс орон хүлээж авсан, эдийн засаг тартагтаа туллаа гэж зарлан, өөд уруугүй татвараар дарамталж эхлэх санал гаргачихлаа. Иргэдийн хувьд МАН-ын эхний алхмууд мэдээж таалагдахгүй байгаа. Мордохын хазгай гэгчээр болохгүй, бүтэхгүй ярьсаар эхэлж байгаа энэ засгийн амьдрах хугацааг аль хэдийнэ өөрийн намынхан нь тогтоочихсон ярьж эхэлсэн байна лээ.

АН-ын фракцуудын тохироог П.Цагаан өөрчлөв

Ялагдлын шокноосоо гарч амжаагүй байгаа АН-ын хувьд ҮЗХ-гоо хуралдуулах, тус хурлаар намын даргын үүрэг гүйцэтгэгчээ сонгоно. Яаран сонгохгүй бол эхний ээлжинд орон нутгийн сонгууль хаяанд тулчихаад байгаа. УИХ, аймаг, нийслэлийн сонгуульд ялагдсан ч сум, дүүргийн сонгуульд ялахын төлөө л явах хэрэгтэй. АН-ын дарга болгохын тулд үүрэг гүйцэтгэгч даргыг Намын их хурлаар өрсөлдүүлэхгүй байх санал нь заримынх нь дургүйцлийг хүргэж байгаа бол зарим нь дэмжээд сүйд. Ердөө л өөр өөрсдийн эрх ашигтай нь холбоотой л доо. Ойрд АН-ын фракцууд байсхийгээд л хуралдах болов. Нам шинэчлэхээр гарч ирсэн шинэ үеийн залуус ч бас байнга хуралдаж, ах нартаа зүйл заалт бүхий шаардлага хүргүүлсээр байна. Харин тэдгээр залуусыг харахад фракц болгоны төлөөлөл шиг харагдаж, хардагдаж эхэлсэн ч тэд өөрсдөө бол намын шинэчлэлийн төлөө ах нарын зааварчилгаагаар яваагүй гэдгээ илэрхийлж байгаа. Үнэн эсэхийг цаг хугацаа л харуулах биз.

Фракцгүй нам болно гэж сүр дуулиантай зарлаж байсан АН өнгөрсөн хугацаанд фракц хоорондын хэрүүл тэмцлээсээ болж уруудан доройтов. Одоо АН-ын хувьд МАН шиг төрийн өндөр албан тушаал булаацалдан зодоон хийх шаардлага байхгүй учраас намын удирдлагын төлөө л өрсөлдөөн өрнөж байна. Хамгийн түрүүнд намын дарга хэн болох вэ гэсэн марафон. Монголын ардчилсан нэгдэл буюу МоАН фракцын Г.Батхүү, мөн Лу.Болдын нэр намын даргад яригдаж байна. Хоорондоо тохирч аль нэгийгээ зүтгүүлэх нь тодорхой. Гэхдээ Г.Батхүү нь өрсөлдөх магадлал өндөр. МоАН шинээр байгуулагдсан төдийгүй тийм ч хүчтэй болж чадаагүй нь УИХ-ын сонгуулийн үеэр нэр дэвших эрхээ авах гэж дээрэлхүүлж байгаагаас нь л харагдаж байв. Г.Батхүүгийн хувьд намын дарга боллоо гэхэд тийм ч олон дайсангүй бодь хүн ч бусад фракцын дэмжлэг тааруу байгаа. Харин Нэг ардчиллынхан саяхан МоАН-тай уулзалт хийж цаашид нэгдэж ажиллах талаар ярилцсан байна лээ. Харин энэ үед Ерөнхийлөгчийн Тамгын газрын дарга п.Цагаан ажлаа хүлээлгэн өгч нам руугаа орж ирснээр төлөвлөж байсан бүх зүйл, фракцуудын тохироо ч өөрчлөгдөж, саяхан хуралдах байсан ҮЗХ ирэх сарын 16 хүртэл хойшиллоо. ҮЗХ-д хорь гаруй хүнтэй Нэг ардчиллынхан Ерөнхийлөгчийн хүмүүс гэгддэг байсан залуус. Тиймээс П.Цагаан орж ирж байгаа тохиолдолд тэдний эхний тохироо буюу МоАН-тай хийсэн яриа өөрчлөгдөж, П.Цагааныг дэмжих нь дамжиггүй.

МҮДН фракцаас УИХ-ын гишүүн Д.Эрдэнэбат намын даргад нэр дэвшиж байгаа. УИХ-д сонгогдож гарч ирж чадсан. Хувь хүнийхээ хувьд хүчтэй гэдгээ өнгөрсөн хугацаанд харуулчихсан. Хүндхэн үед намдаа нэг суудал аваад ирчихсэн. Нам удирдах туршлагатай гээд олон давуу талтай. Мөн П.Цагааныг орж ирэхээс өмнө ҮЗХ хуралдсан бол хамгийн магадлал өндөртэй, ногоон гэрлээр намын дарга болох нь тодорхой байв. Шонхор болон Алтан гадастай МҮДН тохироогоо хийж чадсан. Дэмжлэг авах боломжтой. Үүний хажуугаар АТГ МҮДН фракцынхнаас шалгаад эхэлсэн. Хөгжлийн банкны Мөнхбат, УИХ-ын гишүүн асан Гарамгайбаатарын хүүхдийг шалгаж эхэлсэн нь нэгийг сануулах аж. Алтан гадас МҮДН фракцтай тохирохдоо генсекийг өөрийн хүнээр тавих, Н.Алтанхуягийг Ерөнхийлөгчийн сонгуульд дэвшихэд дэмжих тохироотой. Харин Шонхор фракцаас С.Эрдэнэ, Ж.Батзандан нар намын дарга болох сонирхолтой байгаа. Гэвч нэгэнт фракцууд тохирч чадсан бол энэ хоёр намын даргын албанд санаатай байсан ч дэмжлэг авах магадлал тун бага. АН-ын ҮЗХ-ны хурлаар намын дарга, генсек тодрохоос гадна Ерөнхийлөгчийн сонгуульд хэн өрсөлдөх нь ч ханатай болчихно. Одоогоор Э.Бат-Үүл, П.Цагаан, Н.Алтанхуяг нарын нэр явж байна. Цаашлаад Г.Батхүүгийн нэр ч нэмэгдэж магад. П.Цагаан намын дарга биш байлаа гэхэд генсек болох санаатай. Намын ажилдаа орж аваад Ерөнхийлөгчид нэр дэвших болов уу гэсэн таамаг бий. Намын даргын төлөөх өрсөлдөөнд тодорхой хүмүүсийн нэр явж байгаа бол генсек хэн болохов гэдэг нарийн шийдэгдээгүй байна. Хэрэв Д.Эрдэнэбат намын дарга болбол тохирсон ёсоор “Алтан гадас”-аас генсек болох биз. Мөн бусад фракцууд ч бас өөрийн хүнээр генсек тавих сонирхол маш их байгаа. Одоогоор “Шонхор”-оос гэхэд л С.Одонтуяагийн нэр явж байна. Байж болох л хувилбар. Уг нь сонгуульд ялагдаагүй бол З.Энхболд Ерөнхийлөгчид өрсөлдөх санаатай байсан юм билээ. Тэр байтугай С.Баярцогт ч Ерөнхийлөгчид өрсөлдөх сонирхолтой байж. Түүнийг оффшор данстай хэмээн дээр доргүй, намын дарга нь хүртэл зарлаж, УИХ-д нэр дэвшүүлэхгүй гэж намын нөлөө бүхий хүмүүс зүтгээд байсан нь ердөө л үүнтэй холбоотой байж. Сүүлдээ Ерөнхийлөгчид нэр дэвшихгүй гэсэн ам өчгийг нь авч байж УИХ-д дэвшүүлэх эрхийг өгсөн байгаа юм.

Бусад намууд орон нутгийн сонгуулийн бэлтгэлээбазааж эхэлжээ

Өнгөрсөн сонгуулиар МАХН-аас О.Баасанхүү Эрдэнэтэд ялж гарч ирснийг эс тооцвол бусад жижиг намууд бүрэн ялагдал хүлээлээ. Уг нь сонгуулийн өмнө бүгд л хэд хэдэн суудалтай болно. Хоёр том намд ард түмэн итгэл алдарсан гэлцэж байлаа. Гэвч тэдний хэлсэн ярьсан талаар болов. Ийм олон нам хэрэггүй, гэдгийг тэр дундаа гуравдагч хүчин гэж гарч ирэхгүйг өмнөх бүх сонгуулийн дүнгүүдээс харж байна. Зарим нам нь сонгуулиар тойрогт нэр дэвшүүлж, өрсөлдөгчтэйгөө тохироо хийдэг бизнестэй болж, эсвэл намын дарга, олны танил ганц нэг хүнийг л улс төрд оршин тогтнуулах гишүүнчлэлтэй, гишүүд нь өөрсдөө ч тэр намдаа байдаг эсэхээ мэдэхгүй, сонгууль дөхөхөөр нэг хуралддаг байдалтай явсаар өдийг хүрэв.Тэгвэл орон нутгийн сонгуулиар ч өнөөх олон нам өрсөлдөхөөр зэхэж эхэлжээ. Гэхдээ зарим нам нь бүх тойрогт дэвшүүлэх хүн хүч, хөрөнгө мөнгөний бололцоо тааруу учраас боломжтой гэсэн сум дүүрэгтээ илүү анхаарал хандуулахаар ярилцаж байна. Бүгд найрамдах нам гэхэд л УИХ-ын сонгуульд суудал авах магадлалтай тойрогтоо илүү ач холбогдол өгөх гэнэ. Харин ИЗН намын удирдлага болон гишүүдийн дунд УИХ-ын сонгуулийн үеэр маргаан гарч, тэр даамжирч, АН-ыг дагасан намын дарга С.Оюунаас салах цаг болсон гэж гэж яриад эхэлж. МАХН харин ганц О.Баасанхүүгийн ачаар УИХ-д суудалтай нам болсон ч энэ удаа Н.Энхбаярын улстөрд оролцох нөлөө тэр хэмжээгээр багассан төдийгүй, албан тушаалд очих нь бүү хэл өөр хэцүү нэртэй газар луу ачигдах гээд хүндхэн байх шиг байна. Хэрэв асуудал хүндрэхгүй бол Ерөнхийлөгчийн сонгуульд жижиг намуудаас хүнээ өрсөлдүүлэх ганц боломжтой нь МАХН. Хамгийн их горьдлоготой байсан нь Н.Энхбаяр. Гэхдээ энэ нь тийм ч амар бүтэхгүй гэдэг нь АТГ түүнийг хонон өнжин сахиж, шалгаад байгаа нь нэг юм хэлээд байна.

Categories
их-уншсан онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Нартай наадмын бараан сүүдэр

Наадам сайхан боллоо. Нээлтээсээ эхлээд л цаг агаар хүртэл дэндүү сайхан. Хүмүүс баяр жаргалтай, гоё ганган. Тэнгэр хангай монгол наадмыг ивээж байх шиг тогтуун, айхтар халуунгүй, бас хүйтэнгүй. Үндэсний их баяр наадам нартай хуртай, найрагтай, айрагтай, дуутай хууртай. Жил жилийн наадам өөрийн гэсэн өнгө төрх, сэтгэлд мартагдахгүй дурсамжаа үлдээдэг нь жам юм. Монгол хүн дурсамж ярихаа хүрэхээр тэр жилийн наадмаар гэж ярих нь их. Бас тэр бөх түрүүлдэг жил гэлцдэг. Энэ жилийн наадмыг Санжаадамба түрүүлдэг жил гээд л ярих биз.

Энэ жил Тулгар төрийн 2225, Их Монгол Улс байгуулагдсаны 810, Ардын хувьсгалын 95 жилийн ой тохиож төв цэнгэлдэхэд 1024 бөх барилдав. Эрийн гурван наадмын хамгийн олон үзэгчтэй, хамгийн ярих юм ихтэй бөхийн барилдааны тухай энд өгүүлье. Бөх сонирхогчид наадмын талбайд зайгүй сууж дэмжиж явдаг бөхөө уухайлан дэмжих аж. Монгол наадам сайхан. Яагаад ч юм өдөр тоолон хүлээдэг, Монголыг монголоор нь харуулдаг, монгол хүн гэдгээ бас илүү их мэдэрдэг баяр. Бүгд л үндэсний дээл хувцсаараа гоёж, хэдэн сар хоногоор бэлддэг, хүлээдэг. Энэ жилийн наадам сайхан болсон. Олон жил үзэгч түмэн наадмын түрүү аваасай гэж хүсч хүлээж байсан Ч.Санжаадамба түрүүлэв. Үнэн хүчээрээ цолонд хүрч олныг баясгасан бөхчүүд цөөнгүй байлаа.

Наадмын сайхныг хэвлэлийнхэн та бүхэнд хангалттай дуулгаж, бас түмэн олон өөрсдөө оролцон, үзэх нь үзэж, дуулах нь дуулчихсан. Тиймээс сайн сайхныг нь дахин дахин давтан өгүүлэхээ түр азная. Сайны хажуугаар саар гэгчээр нартай хуртай сайхан наадмын бараан сүүдэртэй тал бас байна. Жилээс жилд энэ сүүдэр нэмэгдэх нь. Учир нь монгол бөхийн найраа гэдэг юм бүүр ил цагаандаа гарч, газар авчээ.

Наадмын талбайд барилдаж байгаа бөхөд утсан дээр бичсэн юм харуулаад засуул нь зогсч байх жишээтэй. Сонсох нь ээ, нөгөө найрааны нэг хэсэг бололтой. Бөхчүүд нутаг нутгаараа, гал галаараа талцаад хэдэн талд суучих юм. Тэнд нь нэг толгойлогч байх юм. Тэр толгойлогч нь одоо барилдахаа больсон нэг аварга байх жишээтэй. Өнөөх хөгшин аварга маань хэн унах, хэн давах, хэнийг давуулах, хэнийг амлаж авахыг ярьж тохироод сууж байх юм. Бөх сүрхий мэддэггүй хүн ч ойлгохоор юм. Наадмын талбайгаар цүнхтэй мөнгө барьсан нөхөд ам аваад унаж өгөх хүнд харагдахаар эргэлддэг л гэлцэх. Нөгөө хийморь лундаа, хүч бяр, уран мэх энэ тэр нь хэрэг байдаг ч юм уу гэж бодогдохоор. Өндөр цолтой бөхчүүд нь тавын даваанд нэг бөх амлаад авах юм. Тэр том цолтой бөх нь яавч өвдөг шороодохооргүй залууд юу юугүй өнхрөөд унах юм. Худлаа барилдсаныг нь хэнбугай ч мэдэхээр. Цолны ханш гэж айхтар юм байдаг бололтой. Начин цол 150 саяас 300 сая хүрсэн гэв үү. Ямар их мөнгө, яасан үнэтэй цол вэ. Өөрийн нутгийн бөхийг амлаж аваад унаад өгөхийг нь харах хичнээн муухай. Энэ бүх хор найруулгад нутгийн зөвлөл, нөлөө бүхий мөнгөтэй улстөрч, бизнесийнхэн, бөхийн галын ахлагч, том цолтой бөхчүүд л оролцдог юм байна. Тэрийг тийм цолонд хүргэх гэж тэр аймгийнхан тэгсэн гэнэ гэсэн яриа аль эртнээс сонсоод эхэлсэн. Яг л ёсоор болоод нөгөө айхтар аварга арслангууд нь ам авсан бөхдөө тахимаа өгчихнө. Яасан муухай юм. Миний мэдэхээр аль багад л энэ тухай яриа чих дэлсдэг байсан санагдана. Эргэн тойронд минь бөхийн хорхойтон ховор л доо. Тэгсэн атлаа л бөхөд найраа гэдэг юм ил цагаандаа гарсныг би сонсдог байснаа одоо өөрөө шууд мэддэг болчихсон байна шүү дээ. Нэг ёсондоо зодог шуудагтай хоёр хүн золгож, арай том цолтой нь унаж өгдөг жүжгийг бөх барилдана гэж хэлдэг болсон юм уу гэлтэй. Нэг, хоёрын зэрэг бол анзаарахгүй байх биз. Бүр олноороо найрааны начингууд төрлөө. Догдлон үзэж байсан хүмүүс тэсгэл алдан энэ тухай яриад эхэлсэн. Бөх мэддэг, байнга үздэг нь байтугай мэддэггүй хүн ч ойлгохоор байгаа юм чинь.

Манай аймгаас тэдэн начин тэдэн харцага, заан төрнө, энэ жилийн түрүүг манай нутгийн тэр авна гээд бүгдийг маш нарийн тооцож зохион байгуулдаг болж. Хор найруулга, мөнгө сайтай нь тэр жилийн наадмаар олон цолтон түрүүлж түрүү үзүүр, шөвөгт өөрийн нутгийнхнаа үлдээснээр ялагч болдог юм уу даа. Тэгээд л бөх нь түрүүлсэн аймгийнхан “Энэ жилийн наадам манайх боллоо” гэлцэн баахан найр хурим болцгоодог болж. Сар жилээр л ууж иддэг юм байх.

Өрсөлдөөнгүй, худалдаа наймаагаар шийддэг ийм спорт энэ дэлхий дээр Монголд л байдаг байх. Бусад улс оронд спортыг бизнес болгохдоо өөр байдаг. Манайд ялагдвал төдийг өгье гэдэг бол бусад улсад манайх ялах учраас тэдээр бооцоо тавья гэдэг.

Сүүлийн хоёр жил энэ олон жилийн жалгын талцал ил цагаандаа гарч наадмын талбайд увс болон бусад гэх нь холгүй юм боллоо. Увс хүн монгол хүн биш юм уу. Бусад нь бүгд чичилж, Увсын бөх л биш бол хэнийх ч яахав гэх хүн олон болж. Энэ Увс нутгийнхныг ад үзэх үзэгдэл юунаас эхтэйв гэхээр бас эдэнд өөрсдөд нь учир байна. Наадмын талбайд баяр тэмдэглэж, дуу дуулахаараа Увс нуураа дуулцгааж жалгын үзэл гаргах юм. Ингэхээр нь бусад аймгийнхан ундууцаж дараа жил “Халуун элгэн нутаг”-аа дуулцгаадаг. Увсынхан үнэхээр хүчит бөх олонтой, тиймээс хор найруулга нь төдий чинээ их байдаг биз. Үүнд нь бусад аймгийнхан дургүйцдэг. Ингээд л талцдаг.

Увс улс, Архангай улс, Сэлэнгэ улс, Дорнод улс гэж энэ дэлхийн бөмбөрцөг дээр байхгүй. Монгол Улс гэж байдаг юм. Түүн шиг Архангайн бөх, Увсын бөх гэж байхгүй, Монгол Улсын бөх л гэж бий. Аймгаар нь хамаатуулан цоллож дууддагаа өөрчлөх хэрэгтэй. Ингэж бөх үзэж байгаа нэртэй жил бүр хэдэн хор найруулагчийн тавьсан жүжгийг үзэж, талцаж хэрэлдэхээ байцгаая. Яс юман дээрээ энэ найрааны ач тус нь улстөрч, унаж унагаж байгаа хэдэн бөхөд л байдаг биз. Худлаа барилдсаныг нь мэдэж байгаа ч нутгийнхан нь хөөрцөглөж сэтгэлээ хуурдаг биз. Энэ олон аймаг сумдаа больё. Халх дөрвөд гэлцэн, монгол наадмын дэвжээг талцлын талбар болголоо. Үзэгчид нь хүртэл нутаг хошуугаараа хуваагдаад суучих юм. Хуучин шигээ Түшээт хан, Цэцэн хан, Засагт хан, Сайн ноён хан аймаг гээд хэдхэн аймагтай болъё. Тэр олон сумдаа ч байя. Наадмын байдлыг харвал маргаж байгаа хоёр тал сүүлдээ үзэгчтэй нийлж байлдах нь байна гэж айж суулаа. Энэ талцлын ашиг нь цөөн хүнд, харин хал нь олон жирийн иргэнд тусна. Энэ байдлаараа бөх гэлтгүй энгийн ажил амьдрал дээр ч гаарч мэдэх нь. Монгол бөхийн жудаг энээ тэрээ гэхээр одоо инээд хүрдэг боллоо. Тэдэнд ямар юмны жудаг байхав. Малгай бүсээ дээш нь залж, эмэгтэй хүнийг хийморь лундаа муутгана гэж хачин ёс ярихыг эс тооцвол хамгийн жудаггүй улс бөхчүүд болж. Тийм л жудагтай юм бол үнэнээрээ барилдахгүй яасан юм. Жудагтай юм бол үнэнээр барилдаж байж цолонд хүрнэ хэмээн хичээж өдийг хүрсэн Мөнгөнбаатарыг тавын даваанд амлаж аваад тахимаа өгчихгүй яасан юм. Мөнгө өгөөгүй, өөрийнх нь нутгийнх биш болохоор л хэн ч тоогоогүй. Үзэгч түмэн түүнийг уухайлан дэмжиж байсан ч унасан. Яагаад түүнийг дэмжсэн гэвэл найраа хийгээгүй болохоор л тэгж их хайрлаж, дэмжсэн юм. Одоо яая гэхэв. Түүнийг давсан Анар ч үнэнээр барилдаж цолонд хүрсэн цөөхөн бөхийн нэг учраас дуугүй л баяр хүргэе. Учир нь энэ хоёр бөх тавын даваанд тунаж үлдсэн бөгөөд хэн хэн нь амлаж аваад унаж өгөх нутгийн ахгүй учраас л тэр. Гэхдээ найрааны цол авчихаад найрлаж сууснаас үнэнээр яваад ард олондоо хайрлагдах нь илүү сайхан.

Монгол наадмын дэвжээн дээр аль хүчтэй, уран мэхтэй, хурдтай нь давж, цолонд хүрч, түрүү магнай болж баймаар. Даанч тийм биш юм. Бөхийн хөлийн цэц гэж том дээлтэй хэдэн хүн байдаг юм билээ. Хэрэлдэж зодолдож байхад нь юу ч хэлэхгүй, зөвхөн нутгийн бөхөө л дэмжиж суудаг болов уу. Уг нь тэд чинь бөхийн шүүгчид биз дээ. Шүүж чаддаггүй шүүгчид нь ажлаа хийхгүй болохоор хотын дарга наадмын комисст багтдагийн эрхэнд элдэв талцаан, үймээнээс сэргийлж тэсгэл алдан очиж зохицуулж байгаа харагдана лээ. Юу ч гэхэв. Очихгүй ч байхын аргагүй байсан биз. Тэгж байж л дахин барилдахгүй маргаад байсан, хэн нь унасан, давсныг шийдэж чадахгүй байсныг нэгмөр болгоно билээ.

Тиймээс бөхийн холбоо дүрмээ өөрчилж, Баяр наадмын тухай хуульд ч тодорхой заалтууд нэмж оруулмаар санагдсан. Бөхийн цолыг аймаг, сумаар нь дуудахаа болье. Харьяа байгууллага, компаниар нь дуудаж байя. Эсвэл эцэг, эхийнх нь нэрээр дуудахад л болоо шүү дээ. Овог нэрээрээ дуудуулахаас л ичдэггүй юм бол үүнд дургүйцэх юу байх билээ.

Мөн бөхийн дүрэмдээ амаар барилдахыг хоримоор юм. Амаараа барилдаж хэрүүл хийгээд нүд ам руу нь гар хуруугаараа чичээд элдвээр доромжлоод байгаа бололтой харагдах юм. Спорт гэдэг чинь ярьдаг юм биш. Биеийн хүч чадал, авхаалж самбаа, хурд хүчээрээ өрсөлддөг. Гэтэл байнга нэг юм үглээд доромжлоод байгаа юм уу, тохироод байгаа юм уу ам хуурайгүй чалчих юм. Нартай сайхан наадамд бараан сүүдэр бас байсан шүү. Энэ бүхнийг дурдахын ялдамд үнэн хүчээр уран сайхан барилдсан бөхчүүдээр баярлаж бахдаж суулаа. Дараа жилийн наадмаар найгаа алдсан найраа гэдгийг халчихсан байвал мөн ч сайхан аа.