УИХ–ын Өргөдлийн байнгын хорооны дарга О.Баасанхүүтэй ярилцлаа.
–Өргөдлийн байнгын хороо 100-аас дээш өргөдлийг онцгой анхаарна гэсэн. Яг яаж ажиллах юм бол?
-УИХ-ын Өргөдлийн байнгын хороонд нэг сонгуулийн тойргийн иргэдээс нэг сарын хугацаанд 100-аас дээш өргөдөл ирүүлсэн тохиолдолд тухайн тойргоос УИХ-д сонгогдсон гишүүдэд иргэдийн саналыг танилцуулан тухайн асуудалд дүн шинжилгээ хийн саналыг авч ажиллахаар боллоо. Харин нэг аймаг, дүүргээс 500-аас дээш өргөдөл ирүүлсэн тохиолдолд Байнгын хорооны гишүүд газар дээр нь очиж танилцах, 900-аас дээш иргэний гарын үсэг цуглуулсан өргөдөл ирүүлсэн тохиолдолд Байнгын хорооны хуралдаанаар шуудавч хэлэлцэх болно. Гэхдээ энэ нь Байнгын хороогоор асуудал хэлэлцэхэд хэдэн иргэний санал ирсэн байх гэсэн тоон шаардлага тавихгүй бөгөөд чухал асуудал байвал нэг хүний өргөдлөөр ч Байнгын хороо хуралдана. 2015 оны нэгдүгээр сард Архангай, Баянхонгор аймгийн иргэдээс 100 давсан тооны өргөдөл ирүүлснийг УИХ-ын гишүүн Н.Батбаяр, Б.Болор, Х.Баттулга, Д.Ганбат нарт мэдээлэл болгох үүднээс тоймлон хүргүүллээ. Тойргоос сонгогдсон гишүүн нь Өргөдлийн байнгын хороонд иргэдийнхээ ирүүлсэн санал хүсэлтийн талаар мэдэж байх нь зүйтэй бөгөөд шийдвэрлэхэд саналаа өгөх, хамтран ажиллах боломжийг нь хангаж өгч байгаа юм.
–Иргэдийн өргөдлийг саналын хайрцгаар авна гэж байна. Өөр ямар сувгаар иргэд санал хүсэлтээ гаргаж болох вэ?
-Өргөдлийн байнгын хорооны саналын хайрцгийг 21 аймаг, нийслэлийн дүүргүүд дэх иргэний танхимуудад байршуулж байна. Өргөдлөө бичээд шууд саналын хайрцагт хийснээр 14 хоног тутамд хариуцсан ажилтан манай байнгын хороонд нууцлалыг хангаж, тогтмол хүргүүлж байхаар журамлагдсан. Мөн он гарсаар манай байнгын хороо www.urgudul.mn цахим хуудсыг ажиллуулж эхлээд байна. Энэ цахим хуудсанд бүртгүүлснээр өргөдлөө ирүүлж болно. Хариуг цахимаар болон цаасан хэлбэрээр шуудангаар буцаан хүлээж авна. УИХ-ын бусад гишүүд, Байнгын хороод манай Байнгын хороо руу шилжүүлэн шийдвэрлүүлэхээр өөрт хаяглагдсан өргөдлөө шилжүүлж болдог. Энэ утгаараа тэдгээрт хэрхэн шийдвэрлэсэн талаар мэдээлэл өгч, саналыг тусгаж ажилладаг. УИХ-д суудалтай намын бүлгүүд, бие даан нэр дэвшиж сонгогдсон гишүүдийн зөвлөлд Өргөдлийн байнгын хороотой төлөөлөн харилцах нэг гишүүнийг томилуулан хамтран ажиллаж эхэллээ. Энэ хүрээнд иргэдээс ирүүлж буй өргөдлийг тоймлон долоо хоног тутам мэдээлэл өгч, Байнгын хороогоор хэлэлцэх асуудалтай холбогдуулан саналыг нь авч байхаар боллоо. Ийнхүү намын бүлэг, зөвлөлүүдтэй мэдээлэл солилцон хамтран ажилласнаар ард иргэдийн маань санал намын бүлэг, зөвлөлийн хуралд хүрэх боломжтой болсон.
–Өргөдлийн байнгын хороо ард иргэдийн ямар санал хүсэлтүүд дээр ажиллаж байна вэ?
-УИХ-д 2015 оны нэгдүгээр сард440 өргөдөл ирүүлсэн байна. Үүнээс 109 буюу 24 хувь нь иргэдийн санал, долоо буюу нэг хувь нь гомдол, 324 буюу 73 хувь нь ахуйн шинжтэй хувийн асуудлаар хандсан байна. Нийтийн эрх ашгийг хөндсөн асуудлуудыг судалж, лавлагаа мэдээлэл авах, хэлэлцүүлэгт бэлтгэх, шаардлагатай зарим газарт хяналт шалгалт хийлгэх асуудлаар судлан ажиллаж байна. Дийлэнх өргөдлийг гол, мөрний урсац бүрэлдэх эх, усны сан бүхий газрын хамгаалалтын бүс, ойн сан бүхий газарт ашигт малтмал хайх, ашиглахыг хориглох тухай хуулийг өөрчлөхгүй байх, ашигт малтмалын хайгуул, ашиглалтын тусгай зөвшөөрөл олгоход нутгийн малчид, багийн нийтийн хурлын саналыг авдаг зохицуулалт бий болгох, газар, орон нутгаа унаган төрхөөр нь үлдээх, хариуцлагагүй уул уурхайг хязгаарлах, байгаль орчныг хамгаалах, нөхөн сэргээх, шалгалт хийлгэх асуудлаар хандсан байна. Тухайлбал, Архангай аймгийн Өндөр-Улаан сумын Азарга багийн Шаргачины голын ай сав газарт явуулж буй ураны хайгуул, Их тамир сумын Мөнгөт, Баянхонгор аймгийн Баянлиг сумын нутагт Таван-Уулд явуулж буй ашигт малтмалын хайгуулын үйл ажиллагааг зогсоох, зөвшөөрлийг цуцлах, тусгай хамгаалалтад авах тухай асуудлуудыг тавьсан байна. Нэр бүхий 21 иргэн бэлчээр доройтож байгааг анхаарах, бэлчээрийн менежментийг сайжруулах, бэлчээрийг ихээр сүйтгэж буй үлийн цагаан оготныг устгах ажлыг зохион байгуулах, мөн орон нутагт ус, худаг гаргах асуудлыг давхар шийдвэрлэх, бэлчээрийг хувьчлахгүй байх, бэлчээрийн тухай хуулийн төслийг санаачлах асуудлаар хандсан бол нэр бүхий найман иргэн малын хөлийн татварыг авсан тохиолдолд уг татварыг орон нутагт нь захиран зарцуулах зохицуулалт бий болгож, бэлчээрийн даацыг нэмэгдүүлэх, үлийн цагаан оготнотой тэмцэх, малыг эрүүл мэнд, үржил шимийг сайжруулах зэрэгт зарцуулах, нэр бүхий таван иргэн малчдын өндөр насны тэтгэвэр тогтоолгох насыг урагшлуулж, эмэгтэй 50, эрэгтэй 55 нас болгож өөрчлөх, залуу малчдыг дэмжих бодлогыг төрөөс явуулах, цалин, тэтгэврийг нэмэгдүүлэх, малчдын зургаан настай хүүхдийн хичээлийн хуваарийг өөрчлөх, алдарт эхийн одонгийн мөнгөн тусламж, хүүхдэд олгодог мөнгөн тусламжийг хэвээр үлдээх, хариуцлага алдсан, хуралдаа суудаггүй УИХ-ын гишүүнийг эргүүлэн татдаг байх зэрэг асуудлаар хандаад байна. Байнгын хороо энэ бүхнийг судалж шийдвэрлүүлэхээр ажиллаж байна. Үлийн цагаан оготнын асуудлаар судлаач эрдэмтэд, мэргэжилтнүүдийг оролцуулан хэлэлцүүлэг хийж, ХХААЯ, Ногоон алт төсөлтэй хамтран аргачлал, төлөвлөгөө боловсруулж хүргүүллээ.
Л.МӨНХ
Алтай Таван богдод эх орны баруун хил дагуу явахад нүд баясам, айдас төрүүлэм, сэтгэл татам олон сайхантай таарах ажээ. Өвөл зунгүй урсдаг 30 гаруй гол, ёроол нь нэвт харагдах 20 гаруй нууртай бөгөөд битүү хад асга эсвэл ой хөвчөөр бүрхэгдсэн мөнх цаст сарьдгийн тоог гаргах аргагүй шахам. Байгалийн энэхүү нэн сайханд харуулын цувааг тэргүүлэн яваа Я.Гансүх нь Ховд аймгийн гарвалтай бөгөөд 2012 онд хугацаат цэргийн албанд татагдан ирээд улмаар гэрээт цэргээр үлдэж гэрээт түрүүч, харуулын дарга болон дэвшсэн тухайгаа хамт гурван цаг гаруй явсны эцэст ярилаа. Нэгэнт л тангараг өргөсөн хүн, эх орныхоо дархан хилд амь биеэ зориулахаар шийдсэнээ ч өгүүлэв. Харин өнгөрсөн зун харьж ирэхэд эхнэр нь оройтож, хүүхэд хэнзэдлээ гэцгээсэн тухай дурсаад сэмхэн шүүрс алдав. Харамсалтай нь гэрээт хилчин эхнэртэй байж болохгүй. Энэ дүрмээр Я.Гансүх эхнэрийн асуудлыг хойш тавьж яг гурван жилийн турш манаанд зогсчээ. Ар гэрийн амьдралаас ярианы сэдэв хальж хилчдийн хөгтэй явдал руу хөтлөв. Хэдхэн жилийн өмнө адууны ширээр хийсэн цанатай цэргүүд манаа хийж явтал 20 орчим метрийн эгц уруу буух шаардлага тулгарч. Эхнээсээ буусаар хамгийн сүүлд Цээеэ гэх цэрэг үлдсэн байна. Доор буусан нөхөд нь ч түүнийг буух үед “Таягаа хавчуулаарай” хэмээн хашгирахад мөнөөх эр хоёр таягаа суганыхаа завсар хавчуулж орхиж гэнэ. Уг нь хөлийнхөө завсарт хавчуулж хурдаа саах ёстой. Ингэж 20 метрийн эгц уруу хурд мэдэн буусан цэрэг эр цасны гүнд бараг гурван метр шигдсэн нь онигоо болж цэргүүдийн дунд одоо ч яригдсаар. Бас цасны мотоцикльтой хоёр цэрэг манаанд явж байтал урдах газар нь гэнэт алга болчихож. Арай гэж мотоциклио зогсоон буутал айлын зуслангийн байшингийн дээвэр дээр гарчихсан мотоцикль нь дэнжигнэж байжээ. Энэ мэтээр баруун хилийн цэрэг эрсийн онигоо дандаа байгалийн шалгуурын өмнө барьц алдсантай холбоотой байдаг аж.
Хилийн морьд хэдий туршлагатай ч хэнхдэгнээс дээгүүр татсан цасанд оруутаа хөдөлж ч чадахаа болих юм. Хамар нь сарталзан хөдөлж чадахгүй, хий л бүлтэгнэнэ. Цэргүүд буулаа ч яг л морьтойгоо ижил бэлхүүсээ хүртэл шигдэж гараа сарвалзуулан инээлдэхээс илүүг хийж чадахгүй. Элдвээр оролдож мориныхоо цулбуурыг авч ойролцоох мод руу цалам хаяж үзлээ. Цас самардан ганц хоёр метр газар зүтгэх ч хоногтоо гарамгүй. Эцэстээ цалмаа нэгэн рүүгээ шидэж нэг дороо бөөгнөрсний хүчээр тэр их хунгар цаснаас гарч байх жишээтэй. Энэ үед Ямаат голын баруун уулын энгэрээр 20 гаруй марал буга урагшилж үзэгдэв. Харуулын дарга ч “Тор таслаад урагшаа гарчих вий” хэмээгээд хэдэнтээ хүүглэхэд мөнөөх амьтад хэсэг зогссоноо алгуурхан эргэж Ямаат голын эх рүү цувж одлоо. Хилчид эх нутгийн хилийн цаад руу буга гөрөөс бүү хэл хэнд ч үл захирагдах махчин араатанг хүртэл оруулахыг цээрлэн, харамлана. Харагдаж л байвал аль болох нутгийн зүг эргүүлэх цаад санааг агуулж явдаг ажээ. Хилийн торны завсар олон ч амьтан орж үхсэн байхтай таардаг байна. Шуургатай өдөр бүр ч урт зайд эргүүл хийж айл хотлын адуу малыг хариулж, манаж эздэд нь эргүүлэн өгөх нь тэдний үүрэг. Өнгөрсөн өвөл болсон шуурганаар аймгийн хэмжээнд бараг 700 орчим адууг хилээр давахын өмнө буцаан татсан бөгөөд энэ нь нэг ч адуу Шинжааны тал руу алдаагүй гавьяа болсон. 
Даянгийн заставын хувьд 2014 онд хилийн нэг, хил орчмын дэглэмийн гурван зөрчлийг илрүүлсэн бол нийт анги бүрэлдэхүүн Хятадын иргэн хил зөрчсөн таван тохиолдлыг илрүүлжээ. Хил зөрчигчдийг барьж саатуулаад хуулийн дагуу мэдүүлэг авна. Нутагтаа байж суух газаргүй болж дүрвэн орж ирсэн тохиолдол ч байдаг аж. Тэр нутгийн мөнгө хүүлэгчид “Чи мөнгө зээлж болно. Хүүгүй шахам” гэж өгчихөөд хэсэг хугацааны дараа их хэмжээний хүү нэмж, мөнгөө нэхдэг. Түүнийг нь төлж чадахгүй бол хүүхдийг нь хүчээр эмнэлэгт үзүүлээд “Тэр эрхтэн нь эрүүл байна дараагийн удаа мөнгөө төлөлгүй зугтвал уу… гэж занаж, сүрдүүлснээс зугтаж хил давлаа” гэж мэдүүлэх хүн ч гардаг ажээ. Зарим нь “Өвгөний чинь хоёр хонь хилийн цаана гарчихаад авахгүй бол хэдэн төгрөг нь хайран санагдаад” гэх жишээний юм ярин маасайж зогсдог аж. Эзнийг нь барьсны ард хоёр хонийг нь илрүүлж, барих гэж хилчид тэр их хад асга, битүү ойгоор өвч бүрхэгдсэн ян сарьдаг ууланд ёстой л ухаанаа зарсан явдал болжээ. Өмнө нь хоёр талаас хил зөрчилт их байдаг байсан бол өнөө цагт манайхаас Хятад руу зөвшөөрөлгүй хил давах тохиолдол нэг ч гарахаа больсон байна. Харин олзны хойноос хөөцөлдсөн хятадууд байгалийн баялаг, бугын эвэр, эмийн ургамал, мансууруулах өвс хүртэл хайж бэдчин хил зөрчих явдал байсаар байгаа бололтой. Тэр дундаа “Алтайн хүн орхоодой” хэмээх монголчууд үзэж ашиглах нь бүү хэл нэрийг нь ч ховор сонссон ургамал олз хайгчдын анхаарлын төвд байдаг бололтой.
Хилийн 17 дугаар тэмдэгт багана хүрэхийн наахна, Даянгийн боомтын харалдаа түр саатан ажиглалт хийлээ. Тор тасарчээ. Хилийн зөрчил мөнөөсөө мөн. Гэхдээ хэн таслав. Хятадын талын тор учраас очиж учрыг мэдэх боломжгүй. Яах вэ гэлцэн дахин дахин нүдээ арчин дурандсаар. Харуулын дарга гурван жил манаанд зогссоны зангараг заан “Бугын мөр байна. Ийм нарийхан байдаг юм. Морьтой хүнийх андашгүй чигээрээ явсан байдаг. Сул адуу байсан бол идээшилж тэр хавьдаа удаан эргэцэж тойрсон байх учиртай. Хүн бол тэр гэхийн тэмдэггүй мурийж сарийсан өргөн мөр үлдээнэ. Явган хүн ийм зузаан цастай хэсгээр явж ч чадахгүй” гэлээ. Бүр цаанаасаа нааш орж ирсэн байна гэдгийг ч олж тогтоолоо. Буга, баавгай зэрэг бие товир амьтад нэг зүтгээд л торны төмөр утсыг тас татан хилийн наана, цаана дуртай үедээ гарчихдаг байна. Ийнхүү амьтны хилийн зөрчил илрүүлж хэдэн буга нутаг өөдөө эргүүлж цаашилсаар хилийн 17 дугаар тэмдэгт, сүлдэт багана хүрч хүндэтгэл үзүүлсэн явдал Даянгийн застав, Бүргэдийн харуулын цэргүүдийн баярын өдрийн гол зорилго. Ухаандаа хилчид цэргийн баяраар сүлдэт баганад хүндэтгэл үзүүлэхийг “баярын нэмэгдэл бууз, хуушуураа” идэхээс ч эн тэргүүнд тавьж энэ чиглэлийн манааны бүрэлдэхүүнд багтахыг эрмэлздэг ажээ. Хилийн тэмдэгт бүх багана дээр төрийн сүлд байдаггүй бөгөөд 17 дугаар тэмдэгт багана сүлдтэй. Чингэсийн хэмээх төв талбайгаас төрийн сүлдэт энэ багана хүртэл хоёр мянган километр хол. Монгол Алтайн нуруу, Алтай Таван богдын энэ бүс нь алсын ажиглалт муутай, ой, бартаа саад, цас их манаа гүйцэтгэхэд хилчдийн шөрмөсийг шалгах газар мөн ч нөгөө талаас хэн хүссэн нь халдан түрэмгийлээд байх газар биш бололтой. Байгалийн энэхүү өвөрмөц тогтоц нь өөрөө өөрийгөө хамгаалдгаараа давуу талтай мэт. Тэр дундаа нутаг орныг төдийлэн мэдэхгүй, ой тайга, эгц цавчим гуу, ян сарьдагт явж сураагүй нөхөд орсон даруйдаа л баримжаагаа алддаг ажээ. Түүхэнд тагнуул хийхээр ирээд төөрч будлихдаа баригдаж, олзлогдохоосоо ч айлгүйгээр Монгол цэргүүд дээр тусламж эрэн ирж байсан тохиолдол ч тэмдэглэгдсэн байдаг аж. Түүхийн хуудас сөхвөл хилийн энэ хэсгээр 1900 оны эхээр Цагаантны дээрэмчид нэвтэрч явсаар Толбо нуурын тулгаралтыг бий болгож байж. Бас 1800 оны дунд үеэс казах иргэдийн Монгол руу хийсэн нүүдлийн цуваа мөн л үүгээр өнгөрч Монгол Алтайн зүүн бэлд суурьшсан. Харин 1700 оны дундуур Цэрэн тайж хар Хятадын цэрэгтэй Алтай таван богдын уг бартаанд түшиглэн дайтаж ялжээ. Ялагдал хүлээсэн цэргүүд Монгол Улсын гүн рүү зугтсан бөгөөд Хархорин ортол үлдэн хөөж хиар цохисон удаатай гэнэ. Ийм л түүхтэй газар, 1933 онд Даянгийн болон хилийн бусад заставуудыг байгуулж байжээ. 
Хилийн манаанд гарч сүлдэт баганад хүндэтгэл үзүүлэхийн тулд цаснаа явагчаар нийт 50-иад, мориор хориод километр зам туулан өдрийн хугасыг үджээ. Даянгийн заставт эргэж ирэхэд цэргийн үдийн хоол болж таарлаа. Хуваарьт ёсоор хөц будааны шөл, талх, цай, гуляш өгөх байсан ч баярын нэмэгдэлтэй. Тогооч Б.Отгонцэцэг, Ш.Тумархан нар 140 километрээс нааш нэг ч дэлгүүр байхгүй гэхэд тун ч тансаг ширээ засчээ. Ээлжийн манаанд явсан, ирэх байсан ч ирж амжаагүй цэргүүдээ хасаад заставт буй хоёр салаа цэрэгт зориулан чацарганын ундаа найруулан, өөрсдөө үзэмтэй кекс хийж, талх, нарийн боов, орос чихрээр чимэглэн бэлтгэсэн байв. Үүний зэрэгцээ таваг дүүрэн өөх мах нь алагласан гоймонтой шөл, бас дүүргэж овоолсон төмсний хучмал. Нэмэгдлээ идэж баярлах гэсэн цэргүүд цуваагаар орж ирчихээд дуу ч гаргахгүй комманд өгөхийг хүлээсээр. “Малгайгаа аваад, чөлөөтэй байцгаа” гэсэн ч “Суу. Хоолондоо” комманд сонсдтол илүү хөдөлгөөн үл хийнэ. Чөлөөтэй байлгахыг оролдож удаж ядсаны эцэст энгийн үе шигээр командалж баярын ширээний ард суулган халбага, сэрээг нь бариуллаа. Үүнээс цааш тушаал үгүй учир баярын нэмэгдэл, тансаг ширээн дээрх амттан бүхэн цэргүүдийн мэдэлд. Шөлтэй хоолны амт ч хүмүүсийн хэлдгээр “ванлий”. Удтал богшоож буцалган өтгөрүүлсэн шөлөнд тарган мах хөшиглөн гоймон хийжээ. Төмсний хучмалын жигнэлт нь бага зэрэг ихэдсэнийх үү жаахан аргуу болсон байв. Ахмад Б.Бямбадорж, хошууч Х.Ержет, ахлах дэслэгч А.Ахтанбек нартай цэргийн хангалтын талаар хөөрөлдөхөд “Хоол ямар байна, гоё их. Талх ямар байна, гоё том гэсэн яриа цэргийн хүрээнд нийцэхээ болиод удаж байна. Хангалт сайн болсон. Цэргийн хүнсэнд цувдай ч байхаа больсон” гэдгийг өгүүлж байлаа. Цэргүүд хооллохдоо цагтай уралддаг учир баярын ширээ ч 15 орчим минутын дараа нэлээд нимгэрнэ билээ. Хилийн тоот цэгт явж манаа хийхийг цэргүүд илүүд үздэг гэнэ. Яагаад гэвэл тэнд нормын хүнсээрээ өөрсдөө хүссэн хоолоо хийж иддэг, застав нэгдэл, цэргийн сургуулилт байдаггүй. Бас хил зөрчилт илрүүлж, хариад ярих баатарлаг адал явдалтай тулгарахыг цэргүүд нууцхан мөрөөддөг учир хилийн манаанд байнга явахыг хүсдэг ажээ.
Чөлөөт цаг гэхээс нааш цэрэг бүр даалгавар биелүүлж явдаг. Ахуйн цэвэрлэгээнээс эхлээд бие бялдрын дасгал сургуулилт хийгдэнэ. Тархиа цэнэглэж, хэвлэл уншин мэдээлэл авах нь хүртэл тэдний биелүүлэх ёстой даалгавар. “Өдрийн сонин” тэргүүтэй төвийн хэвлэл “DDSH” үзэж мэдээлэл авна. Цэргийн баярын өдөр учраас эдгээр ажлыг эртхэн амжуулаад уралдаант тэмцээнээ хийлээ. Буу угсрах тэмцээнд байлдагч Ховд аймгийн харьяат Б.Магсаржав 20 секундэд гүйцэтгэсэн бол сонс эргэлтээр Увс аймгийн харьяат А.Ганбат тэргүүллээ. Урлагийн авьяасаараа байлдагч Х.Батбаяр, Содномцэрэн, О.Серикбол нар шалгарав. Урлагийн танхимдаа 1980-1990 оны шилдэг эстрадын түүвэртэй бөгөөд “Абба” хамтлагийн аяыг тавьж байгаад, тогооч, угаагч гурван бүсгүйгээ дундаа хийж аваад ёстой л шавиагаа ханатал чөлөөт бүжиг бүжицгээв. Тэд цэрэгт татагдахаасаа өмнө сум, аймгийнхаа шаггүй бүжигчид байсан бололтой. Таазны эргэлт, гарын хөдөлгөөн, нэгнээ халз бүжигт дуудах зэрэг нь мэргэжлийн хэмжээнд яригдахуйц. Гэхдээ энэ бүхэн цаг минуттай, дээрээс тогтоосон хугацаатай учраас урлагийн өрөөний багахан талбайд хөлсөө бурзайтал бүжиглэсэн цэргүүд бэлэн байдлын комманд сонсуутаа л хувцсаа цэгцэлж биеэ зэхэн дараагийн тушаал хүлээнэ. 
Өлгий аймгийн морины уралдаан олон түмний мэддэгчлэн төв нутгийнхаас арай өөр. Тэд морьдынхоо дэлийг сумалж засна гэсэн ойлголт үгүй. Азарга, гүү, морьдыг хараад ялгаж танихын аргагүй бүгд л хур дэлээ сагсалзуулан байна. Хурдан морьдынхоо сүүлийг 18-тай охид бүсгүйчүүд лугаа хоёр салаа болгож сүлжин шар шувууны өд уяж бэхлэх юм. Хоёр салаа сүлжих ёс нь эрт дээрээс уламжлагдан ирсэн бөгөөд энэ цагт морины давхил дунд хойд хөлийг нь ороож хурдлахад нь тээр болдог учраас уг ёсыг одоо бараг халжээ. Ихэнх нь энгийн сүүлний боолтоор шууж боох бол уралдаж буй морьдын дунд уламжлалт аргаар сүлжсэн цөөн хэдхэн морь явна. Шар шувууны өд сүүлэнд нь бөхлөх тухайд гэвэл коран судрын бичиг өдний хээ хоёр ижил учраас дээдлэн шүтдэг ажээ. Ийм өнгө төрхийн дор хурдан морьдын уралдаан боллоо. Өнгөрсөн бямба гаригт азарга, их нас, соёолон морьдын уралдаан болсон. Нутгийн иргэд өвлийн уралдаан гэж үзээд азарга, соёолонг 14 километр, их насыг 16 километрээс гаргаж байна. Гэхдээ барианаас гараа руу тууж буцаан уралдуулахгүй. Гарааны зурхай дээр бүртгэж шүдлээд шууд бариа руу хөдөлгөчихнө. Ингээд барианд хүрэхэд уралдааны зул дөнгөж задарч таарах нь ч байна. Увс, Ховд, Завхан аймгаас ч уяачид ирж уралдсан бөгөөд азарганы түрүүг Увс аймгийн Ховд сумын харьяат, аймгийн алдарт уяач Ц.Алтай, их насны түрүүг Завхан аймгийн уяач Бямбажав, соёолонгийн түрүүг Баян-Өлгий аймгийн уяач Т.Батсүх нарын морьд авлаа. Хаврын уралдаан учраас нэг насанд 30-50 орчим хурдан хүлэг уралдаж байна. Ер нь энэ нутаг, Монгол орны баруун бүс рүү Сүхбаатар, Дорнод буюу зүүн чигийн хурд зарагдаж цус сэлбэлт эхэлжээ. Хурдалсан морьдын ихэнх нь зүүн бүсийн угшилтай бөгөөд гурван насны түрүү морьд бүгд Сүхбаатар аймгаас зарагдсан унага аж.
Ийнхүү морьдоо уралдуулсан зон үндэсний тэмцээнээ үргэлжлүүлэн хийв. Кыз хуар, тенге илу, кекпар гэсэн гурван төрлийн тэмцээн явуулж байна. Кыз хуар гэдэг тоглоомын хэлбэр нь өөр болохоос төв нутгийн цүү хаяхтай утга нэг. Эрэгтэй эмэгтэй нийлсэн олон залуус оролцох бөгөөд тэнд хайр сэтгэлийн асуудал хөндөгдөнө гэсэн үг. Эрэгтэй нь эмэгтэйгээ өдөж, хоргоосны эцэст морьтой зугтана. Тэгэхэд эмэгтэй нь гүйцэж малиа буюу ташуураар хэдэнтээ гөвшиж орхино. Ингэж л нэг дор цугларсан залуус танилцдаг байжээ. Ер нь жаахан хатуу тоглоом юм. Хөмсгөө яз цохиулах, нүдээ таглуулах тохиолдол өчнөөн гардаг тухай ахмадууд ярилцаж байв. Гэхдээ энэ удаа үзүүлэх тоглолт хийсэн учраас нэгнээ арай зөөлөн цохино билээ. Харин тенге илу гэдэг морины хурдаар явуут дунд зоосон мөнгө шүүрэх учиртай. Дээхнэ үед тэмцээнийг зохион явуулагч зоосон мөнгө шидэж оролцогчид унасан газраас нь шүүрдэг байсан бол дүрэм нь өдгөө мөн л бага зэрэг өөрчлөгджээ. Мөнгөний оронд тод өнгийн даавуу зангидаад шидэж байна. Тэгээд тэмцээний аваргыг шалгаруулахын тулд цаг харах болж. Хамгийн бага хугацаанд шүүрсэн хүн нь хамгийн их хурдтай давхиж шүүрсэн гэсэн үг тул тэр нь ялагч. Энэ үеэр цөөнгүй жуулчид ч тэнд явж таарсан бөгөөд тоглоомын даалгаврыг биелүүлсэн гэхээсээ илүүтэй морьтойгоо давхар унасан оролцогчдыг ихээр сонирхож байлаа. 
Тэгвэл тулам булаалдахыг кекпар гэнэ. Энэ тоглоомын дүрэм ч нэлээд өөрчлөгдсөн гэнэ. Хамгийн эхлээд ямааны толгойг тасдах хэрэгтэй. Тэр нь дотроо, яс махтайгаа байх шаардлагатай аж. Тэгээд хэсэг залуус хоёр баг болж хуваагддаг байжээ. Тоглоомын талбайн хоёр захад тус бүр нэг айл байх ёстой бөгөөд тэр гэрийн дээр тулмыг шидсэн тал нь ялагч. Гэр дээр нь тулам ойчсон айл бүтэн хоног найр хийж, хүн ардыг дайлах ёстой. Хар ухаанаар ойлговол сагсан бөмбөгийн тоглолт гэсэн үг. Харин оролцогчдоо харгалзан дүрмийг өөрчилж хоёр морьтой хүний хооронд тулмыг хаяж булаацалдуулж байна, өнөөдөр. Гэхдээ хол шидсэн тулам руу оролцогчид ухасхийн эхэлж хүрсэн нь өөрийн гарын зөв талаар тулмыг барих эрхийг авна. Ингээд л морьтой хоёр тийш нь татсаар алдалгүй авч үлдсэн нь дараагийн шатанд ахина. Тулмаасаа тавиагүй ч мориноосоо унасан бол бас л ялагдал хүлээнэ. Тулам булаалдах уг тэмцээнд нэг булхайтай нөхөр орох аваас тэр хавиар нэг хэрүүл тарих юм. Үндэсний бөхийн барьц сонгоод барьцаа аваагүй байхад нь хаяж баахан хэрэлддэг шиг нөгөө оролцогч нь тулмын шийр хэсгээс мөчигхөн атгах төдийд ухасхийн авч зугтсан тохиолдол хэд хэд гарлаа. Үзэгчид ч дүрмээ мэддэггүй новш гээд л тэмцээний талбар руу бүгд дайран орно. Булхайцсан этгээдээс тулмыг булааж, морьтой нь татаж унагаад шударга ёсыг сахиулах, тэмцээний дүрмийг заах ажлыг хүн бүр хийж хоолой мэдэн сургана. Оролцогч ч шаралхана гэж жигтэйхэн. Дээрээс нь булхайцсан нөхрийн сумынхан нийлээд хоёр тал болж эцэс төгсгөлгүй маргаан болж хувирах юм. 
Улсын нийслэл Улаанбаатар хотод Монгол цэргийн бахархлын өдөр эхэлж Чингэсийн талбай цэргийн сүр хүчээр бялхаж байхад эх орны баруун хилд халдсан дайсангүй амар тайван байлаа. Баян-Өлгий аймаг дахь хилийн цэргийн 0165 дугаар ангийн харьяа Сагсай сумын Ямаат багт байрлах Д.Намнан баатрын нэрэмжит Даян нуурын заставт үүрийн гэгээ задрахтай зэрэгцээд урт өдрийн ажил эхэлнэ. Энэ өдөр гуравдугаар сарын 18, баярын өдөр ч гэлээ хил, хүн ард, Монгол Улсыг хамгаалах тангараг өргөсөн хэдэн бор цэрэг зөвхөн үүргээ л гүйцэтгэх учиртай. 
Цасны мотоциклиор хилийн дагуу 30 орчим километр замыг туулахад казах айлын монгол банхар дайрч нэлээд тэвдүүлсэн, бас нэг айлын гурван тэмээ биднээс үргэж хулжиж одсоныг эс тооцвол гойд зүйлгүй. Ер нь малчид бэлчээрээ дагаж Таван богдын тусгай хамгаалалттай газар руу өвөлжөөлөх болсон нь байгаль талаасаа баахан сөрөг үр дагавартай байгаа бололтой. Тэнд буга, баавгай, чоно, нохой зээх, ирвэс гээд олон төрлийн амьтан байдаг бөгөөд хүмүүсээс дайжин хил давах болжээ. Хил давсан амьтад харийн нутгийн гүн рүү явчихвал эргэж ирнэ гэдэг найдлага тун бага. Шинжаан Уйгарын өөртөө засах орны амьдрал ээдрээтэй учир хил давж, нутгийн гүн рүү орсон бүхнийг “унагах” анчдын отоо бишгүй байдаг тухай яриа байдаг аж. Бас эмийн ховор ургамал энд ёоз ёозоороо ургадаг гэнэ лээ. Харамсалтай нь малын хөл, хүний нөлөөллөөр энэ бүхний амьдрах орон зай улам л хумигдсаар байгаа бололтой. Ер нь л дэлхийд ховордсон онгон дагшин байгаль, зэрлэг ан амьтад энд байна. Ховор шавьжнаас эхлээд дэлхийд өөр хаана ч байдаггүй улаан загас Ямаатын голд бий. Энэ загасыг дэгээдэн гаргаж ирэхэд барилгын салбарт хэрэглэдэг улаан оохроор будсан юм шиг харагддаг байна. Хуучин цагт ЗХУ-ын томоохон албаны дарга нар уг загасны онцгой амтыг таашаан тусгайлан захиалж авдаг байсан ажээ. ЗХУ-ын дээд албаныхан Монгол Улсын Ямаатын голын эл загасаар гадаад дотоодын томоохон төлөөлөгчид, айлчид гийчдийг дайлдаг байсан тухай түүхээс харж болно. Малчдын хил рүү түрж нутаглах болсны нөгөө нэг сөрөг үр дагавар нь хил зөрчигчдийн мөр малын хөлөөр балрах хандлага ажиглагдах болжээ. Дээхнэ үед усны урсгалаар адууны шинэхэн хомоол урсан орж ирэхэд хил зөрчигчид, дээрэмчид нэвтэрснийг мэдэж байлдааны бэлэн байдалд шилжин олон ч дээрэмчдийг буцаан тонилгож байсан түүхтэй. Харин өнөөдөр ардуудын адуу олон болсон учраас хил зөрчигчийнх үү, ардын адууны хомоол усанд хөвж явна уу гэдгийг ялгаж танихын аргагүй болсон байна. Уг нь Хил хамгаалахынхан мэдэлтэйхэн бол Таван богдын тусгай хамгаалалттай эл газрыг Дархан цаазат болговол ирээдүйд учирч болох аюулыг таслан зогсоох боломжтой тухай ч яригдаж байв. 
Энэ тэрийг хүүрнэн цас манарган давхисаар нэг л мэдэхэд Бүргэдтэй уулын ам, Бүргэдийн харуулын цэгт ойртож иржээ. Цасанд боогдсон өндөр давааг цасны мотоцикль ч туулж давахгүй тохиолдол олон. Хоёр ч том давааны өөд Оросын “Бурен” цасны мотоцикль бахардаж түрэх газар нь түрж мацсаар давлаа. Арай гэж нэг даваан дээр гарахад цаана нь өндрөөс хоёр уул завсраар нь бүр ч өндөр сарьдаг нүдний өмнө тулна. Битүү ян сарьдаг, ой тайгатай учир алсын ажиглалт хийнэ гэсэн асуудал үгүй ажээ. Далайн түвшнээс дээш дөрвөн мянга хүртэл өргөгдсөн өндөрлөг энэ газрыг хамгаалж, хил зөрчигчдийг илрүүлэн аюулаас сэрэмжлэхийн тулд өдөр шөнөгүй явж булан тохой бүрийг нь нэгжих шаардлагатай байна. Бүргэдийн харуулын цэгт хүрэхэд цаснаа явагч цааш ахих аргагүй боллоо. Энэ хэсэгт 50 см-ээс дээш цасан хунгартай учир шигдэж ороод явган явснаас ч тээртэй. Цасны нүүдэл эхэлчихэж. Өвөлжин орж зузаарсан цас хаврын энэ цагт мөнхийн хөдөлгөөнд ордог байна. Ямар ч салхигүй байсан ч байнгын явган шуурга шуурч нэг цагийн дотор гэхэд л явсан мөр мэдэгдэхээ болино. Ингэж уулын ирмэг хошуугаар цас зузаарсаар дөрөвдүгээр сарын дундуур цасны нуранги үүсдэг ажээ. Чангахан хашгирах, сарлагийн хойноос шидсэн дүүгүүрийн чулууны исгэрэлтээр л цасан нуранги эхэлнэ. Энэ нь хилчид төдийгүй малчид, мал сүрэг, зэрлэг ан амьтдад ихээхэн халгаатай. 
Дөрөө дарсан цастай газарт морин эргүүл хийнэ гэдэг тийм ч амар ажил биш бололтой. Хориодхон километр газрыг бараг таван цагт туулж байна. Битүү ой, эгц цавчим гуу жалга, гол нууртай газрын унаган адуу цаанаа л сурамгай юм. Харуулын ахлагч Я.Гансүхийн унаж явсан улаан хээр морь цэлийсэн их цасан дундуур зугуухан урагшилж байгаад гэнэт зогтуслаа. Бүр залаагүй байхад эргэж уулын эгц уруу яваад дахин эргэж өгссөн нь хөлгүй цасан хунгарыг тойрсных ажээ. Морьд мөсөн дээр гарахдаа арав, хорин метрийн цаанаас дөрвөн мөчөө чангалан бүжиглэх гэж байгаа балетчин шиг туурайныхаа үзүүрээр зөөлхөн зөөлхөн гишгэн цомцгононо. Цөмрөх дөхсөн, харзалсан ч дээгүүр нь мөстөж цасаар хучигдсан газрыг ч төвөггүй таньж мөн л жолоо залаагүй байхад тойрч гарах жишээтэй. Я.Гансүх ахлагч ч “Хилийн цэргийн морьд маань шинэковуудаас хавьгүй илүү” хэмээн магтана. Өндөр уулын хяраар морьтой шогшиж байгаад гүн ангал руу харж огтхон ч болохгүй гэдгийг захиж сургасаар. Хэрэв хэдэн зуугаас мянган метрийн тэр гүн рүү харвал толгой эргэж унах тохиолдол гардаг учраас ийн сэрэмжлүүлжээ. Ийм бартаат газраар хэсэг туучаад Ямаат голын бэлчир рүү буулаа. Голын ихэнх хэсэг хөлдсөн ч мөнхийн харз голын эхээс адаг хүртэл урсдаг ажээ. Я.Гансүх ахлагч ч мориноосоо буун эрэгт хүрч элгээрээ тэгнэн хэвтээд голын уснаас баахан залгиллаа. Түүний ганзаганд түрүүнээс хойш түнтэгнэсэн богцтой зүйл бол баярын нэмэгдэл хээрийн хоол байжээ. “Хэдүүлээ баяраа тэмдэглэж нэмэгдлээ хүртье” хэмээн инээмсэглэж богцоо уудалж бог малын мах, жигнэсэн гурил зэргийг гаргаж морьтнуудыг бууж суухыг урилаа.
АН-ын гишүүд дэмжигчдийн холбооны тэргүүн Т.Хасбаатартай ярилцлаа.
УИХ-ын дарга З.Энхболдтой өнгөрсөн намрын чуулганы үр дүн, эдийн засгийг сэргээх бодлого шийдвэрийн талаар ярилцлаа.
УИХ-ын гишүүн Н.Номтойбаяртай ярилцлаа.
Боловсрол, соёл, шинжлэх ухааны сайд Л.Гантөмөртэй ярилцлаа.
УИХ-ын гишүүн С.Дэмбэрэлтэй ярилцлаа. 
ШУА-ийн Олон улсын харилцааны хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээний ажилтан, доктор Б.Сэржавтай ярилцлаа. 