Author: Лхагвасүрэнгийн Мөнхтөр

Ч.Баярсайханы 8*8 харьцаатай хоёр давхар байшингийн суурь л үлджээ

Эрдэмтдийн томъёолдгоор орон нутгийн шинжтэй хар салхи буюу Хашаат сумын Номгон багийн нутагт болсон байгалийн онц аюултай, гамшигт үзэгдэл 17 км үргэлжилж замдаа таарсан бүхнийг эвдэн сүйтгэжээ. Хоёр талаасаа уулсаар хашигдсан энэ хөндийд юу болсон нь бэлхнээ харагдана. Хөөврийн араас Бага Номгон уулын өвөр бараг Элсэн тасархай хүртэл байгалийн гамшигт үзэгдлийн мөр үлджээ. Эл мөр ихэнхдээ 200 орчим зарим хэсэгтээ 10 метр хүртэл нарийсч газрын хөрсийг эргүүлж ундуй, сундуй болгож орхисон байна. Хэдэн ч буурь харлан харагдах нь Номгон багийн малчин Ч.Баярсайхан, Доржсүрэн, Гэрлээгийнхэн хол саахалтын зайд зусч байсных. Онгойн харлах бууринаас харалдаа хэд хэдэн хот айл харагдах агаад зарим нь шинэ гэр дөнгөж босгоод буй бололтой. Алсаас харахад олон хүн бужигнаж гамшигт нэрвэгдсэн нэгэндээ нутгийн олон дэм болохоор цугласан байв. 

Гамшигт хамгийн ихээр өртсөн нь Ч.Баярсайханых бөгөөд хар салхины цөм буюу төвийн хуйлраа энэ хот айлыг дайрч өнгөрсөн байгаа юм. Эднийх 8х8 хэмжээтэй хоёр давхар дүнзэн байшинтай байснаас цементэн суурь л үлджээ. Тэрчлэн энэ айлд амарч явсан нэг хүний амь эрсдэж, гурван ч машиныг дахин ашиглах боломжгүй болсон нь Ч.Баярсайханы гаднаас 300, 500 метрийн зайд шидэгдсэн тэр хэвээрээ. Өнгөрсөн долоо хоногийн мягмар гаригт айл, саахалтын Ч.Наранбат, Н.Дашзэвэг, н.Жанлав, Д.Даваалхагва, Төгсжаргал тэргүүтэй хүмүүс ирж гэрийг нь барьж өглөө. Булган аймгийн Рашаант сумаас ч хамаатан садангийнх нь хүмүүс ирж байгалийн гамшгийн үеэр тарж бий болсон хогийг хамж устгахыг нь устгаж дахин хэрэглэх боломжтойг нь ялган авч байсан.    

Энд цугласан олон болсон үйл явдлыг саахалтын зайнаас харж байжээ. Хар салхи босохоос өмнөхөн том ширхэгтэй мөндөр хоромхон зуурт хаялж байснаа Ч.Баярсайханы гэрийн чанх баруун зүгт хоёр км зайд том хуйлраа үүсч тэнгэр баганадсан гэнэ. Харин Ч.Баярсайханыд Булган аймгийн Рашаант сумаас 17 цагийн орчимд н.Авирмэндийн гэр бүлийнхэн амрахаар ирж идээ будаа, цай цүй болон дөнгөж хонь хагалаад үймцгээж байж. Тэгтэл гэнэт байшингийнх нь дээр, тэнгэрт ч юм шиг үхэр мөөрөлдөөд явчихаж. Гадуур байсан хүмүүс “шороон шуурга” гэсээр гүйн орж ирцгээжээ. Тэнгэрт үхэр мөөрөлдөх чимээ сонсогдсон нь тухайн хот айлаас баруун зүгт нэг км орчим зайд идээшиж байсан үхэр сүрэг нэрвэгдэн хийсч ирснийх байсныг хүмүүс гамшиг өнгөрсний дараа ойлгоцгоосон гэж байлаа.

“Шороон шуурга” эхэлж байгааг мэдсэн гэрийн эзэн хоёр давхартаа гарч цонхоо хаагаад буцаж гүйсэн байна. Тэгээд хэсэг хугацааны дараа мориныхоо уяаны хажууд ухаан оржээ. Хоёр давхар байшинд нийт 10 орчим хүн байсан бөгөөд тэдний дунд найман настай хүүгээс 93 настай буурал байж. Зочилж ирээд байсан Авирмэнд ч байшингийн нэг давхарт байсан хэрнээ мөн л 10 орчим метр хол шидэгдсэн байдалтайгаар сэрсэн гэнэ. 

Нутгийн олон гамшгийн дараа 

Хөвсгөл аймагт амраад буцаж явсан гэр бүлийн хоёр салхи босохын өмнөхөн худаг дээр адуу усалж, ус аваад гэр рүү хөдөлсөн байгаа юм. Худаг дээрээс дөнгөж хөдлөхтэй зэрэгцэн хоёр км-ийн цаана салхи босохыг хараад “Маяти” машины хурдаар гэрийн зүг тэмүүлсэн аж. Хэдийгээр худгаас гэр хүртэл 300 хүрэхгүй шахам метрийн зайтай байсан ч тэд хоёр км-ийн цаана үүссэн салхинаас түрүүлж хүрч чадсангүй. Гэрийн гадаа давхин ирэхэд хүчтэй салхи, шороон шуурга нөмрөн авчээ. Жолоочийн хажууд сууж явсан эмэгтэй буюу эхнэр нь бууж, байшинд гүйн орж амжсан ч нөхөр Ц нь машинаасаа ч бууж амжилгүй хийсэн оджээ. Нөхрөө машинтай хийссэнийг эхнэр нь тэр үед мэдээгүй бөгөөд хаалга онгойход арав орчим насны хүү хальт харсан бололтой юм. Энэ үед салхины хүч бага зэрэг зөөлөрчээ. Салхины хүч хэдхэн секунд намдсан бөгөөд хажуу талын амбаар аль хэдийнэ хийсэн алга болж дотор нь мах өлгөж байсан Рашаант сумын иргэн Авирмэндийн эхнэр тэр агшинд дүнзэн байшинд орж амжсан байна. Байшинд орохоор тэмүүлж байхдаа салхинд хийсч явсан чулуунд хөл нь цохигдож шагайгаараа эргэсэн байсныг хэзээ хойно мэдсэн гэнэ. 

Салхины хүч дахин ихсэхэд байшингийн дээвэр хууларч байгаа чимээ гараад араас нь байшингийн туурганд өрөгдсөн дүнз моднууд нурж, хоёр давхрын хэсэг цөмрөн унаж, цонхны шил шажигнан бутарч шуурганаас тусгаарлах зүйл үгүй болжээ. Тэрхэн мөчид нүдээ нээх нь бүү хэл амьсгаа ч авч чадахгүй байсан байна. Ийм байдалтайгаар бараг 20 минут тэмцэцгээжээ. Урт урт дүнзнүүд тэгнэлдэн унасан нь дотор байсан хүмүүс амьд үлдэх нөхцөл болсон байх гэлцэнэ. Ямартай ч дээрээс нуран унах дүнз, дээврийн хэсэгт цохиулалгүй завсар зайд нь хүмүүс эсэн мэнд үлдэцгээжээ. Байшинд байсан хүмүүсээс Ч.Баярсайхан, Авирмэнд нар л гадагш шидэгдэж бусад нь үлдсэн байна. Харин доторх эд хогшлоос юу ч үлдээгүй бөгөөд хоосон хоёр авдар л байрандаа байж. Тэр бүү хэл ханан пийшин нурж, дүүрэн устай ган савыг хүртэл гишгэсэн лааз шиг болгожээ. Байшингийн хананд өрөгдсөн дүнзний 10 гаруй нь үлдэж бусад нь хийсэн алга болсон байв. 

Хачирхалтай нь гэрийн гадуур байдаг өнчин хоёр хурга зүв зүгээр майлаад зогсч байсан бол хашаатай тугалны хоёр нь, гэрийн гадаа байсан гурван нохой мөн л таван км-ийн зайд шидэгдэн үхсэн байсан аж. Ингээд аюул өнгөрөхөд гэрийн эзэн Ч.Баярсайхан, Авирмэнд нар дүнзэнд дарагдсан хүмүүсийг татаж гаргасан бөгөөд ихэнх нь хөнгөн бэртэл авчээ. Энэ үед хол ойроос хүмүүс туслахаар ирсэн байна. Гэрийн эзний ээж 93 настай Жуугаа юу болсныг ч ухаарч төвдөлгүй уймран байсан бол “Маяти” машинаас бууж амжилгүй хийссэн Ц-г ололгүй хэсэг хугацаа өнгөрсөн аж. Эхнэр нь, туслахаар ирсэн иргэд, аюулд нэрвэгдсэн хүмүүсийн зарим нь гээд олон хүмүүс хайсны эцэст гэрээс 200 гаруй метрийн цаана амь эрсэдсэн байхыг нь олжээ. Талийгаачийн бүх хувцас нь урагдаж, тайлагдсан байсан бөгөөд биед нь ч тэр гэхийн тэмдэггүй олон бэртэл учирсан байж. Шороонд дарагдсан байсан тул онож очихгүй бол олоход тун бэрх байсан гэж хүмүүс ярьж байлаа.   

Ийнхүү нэг хэсэг нь дуудлага өгснөөр Булган аймгийн Рашаант сумын хүн эмнэлгийнхэн хамгийн түрүүнд ирж тусламж үзүүлсэн байна. Тэд өөрийн харьяалал бүхий хүмүүсийг авч явсан бол Хашаат сум руу 93 настай Жуугаа хүргэгдсэн гэнэ. Сумын Засаг дарга Б.Гэрэлт-Одоор ахлуулсан ажлын хэсэг тухайн айлын орчимд ажиллахад “Маяти” машинаас рам төмөр, тэвш, бүхээгний багахан хэсэг, “Прадо” машинаас дөрвөн дугуй, мотор, кроп нь л үлдсэн байж. Харин талийгаачийн унаж ирсэн “Сивик” маркийн машин дээр гуалингууд дарж унасан учраас байрнаасаа хөдлөөгүй байсан байна. Хүмүүсийн ярьж байгаагаар “Прадо” машины нэг дугуй салхины эсрэг зүгт км гаруй хол шидэгдсэн байжээ. Шуурганд анх өртсөн үхэр сүрэг байсан газраасаа мөн л км шахам газарт буюу Ч.Баярсайханы гэрийн харалдаа байхыг нь үзэхэд толгойгүй, тал арьс нь хууларч унжсан, хутгаар сийчсэн мэт зүсэгдсэн гээд нүд хальтрам дүр төрхтэй байсныг өгүүлэх хүн олон байв. “Бүх үхрийн бие дэх яс нь бүгдээрээ хугарч үйрсэн бололтой дээр нь дараад үзэхэд туламлаж өвчсөн юм шиг байсан” гэдгийг тус багийн байгаль орчны байцаагч Төгсжаргал хүүрнэж байсан. Тэрээр “хоёр давхар байшингийн дүнзийг бүгдийг нь жиргэчихсэн юм шиг болгосон байна билээ. Салхины мөрөөр явбал баахан модыг газарт гүн гэгч нь шаагаад орхичихсон байхтай таарна. Айхтар хүчтэй байж” гэдгийг ч өгүүлж байсан.  

Михайл буюу Дашзэвэгийн өгүүлснээр хар салхины төвийн хуйлраа задгай газарт гарангуутаа эрчлэн улам хурдалж байсан бол айл хийгээд мал дээр очсон даруйдаа тэр хавьдаа хургаж хэсэг тогтож байжээ. Тэгээд тухайн объект буюу байшин, мал сүрэг юу ч үгүй болтол салхинд хийсч дуусангуут дахин хүчээ авч байсан гэнэ.

Ч.Баярсайханы хот айлыг түйвээсэн хар салхи “заан” Гантөмөр, Д.Доржсүрэн, Гэрлээ, Чадраабалын гэрийг нурааж, Б.Батжаргалын 100 гаруй бог, өөр хоёр ч айлын 60 гаруй адууг авч оджээ.

Ч.Баярсайханы хот айлыг ийн хар салхинд өртөж байхыг “заан” Гантөмөр хараад гэр бүлийнхнээ авч явахаар зэхэж эхэлсэн аж. Тэднийг гэрийнхээ гаднаас хөдөлж амжаагүй шахам байхад зуны байшин нь бараг арваад метрт хөөрч байснаа бутран унажээ. Үүнээс өмнөхөн харахад шуурганы төвөөс том эд зүйлс хүчтэй шидэгдэн гарч байсан аж.  Тиймээс гэрийн эзэд салхинаас зугтан хэсэг давхиж байгаад эргэн харахад мөн л гэр нь ор мөргүй алга болсон байжээ. 

Үргэлжлэл бий. 

Л.МӨНХТӨР   

УИХ-ын гишүүн, МҮХАҮТ-ын дарга С.Дэмбэрэлтэй ярилцлаа.

-МҮХАҮТ-аас
ам.дол­ларын ханшийн хөөрөгд­лийг зогсоох тухай гэсэн гарчигтай мэдэгдэл гарга­лаа.
Монгол банкны зүгээс  импортлогчдоос бусдад
нь буюу олонхид валютын ханш сөргөөр нөлөөлсөн юм алга гэж байгаа шүү дээ?

-Валютын ханшийг хөөрөг­дөх үйл явцыг зогсоох талаар мэдэгдэл гаргасан.
Гаргахаас өөр аргагүй байна л даа. Хүнсний болон хүнсний бус барааны үнэ сүүлийн
хэдэн сарын турш валютын ханшийн нөлөөгөөр яаж өссөнийг хүн бүр мэдэж, мэдэрч байгаа.
Зарим хариуцлагатай томоохон албан тушаалтан хэлсэн байна лээ. Хөдөөнийхөнд, үйлдвэрлэгчдэд
мэдрэгдэхгүй байгаа гэж. Үүн шиг худлаа үг байхгүй. Хөдөөнийхөнд валютын ханш шууд
нөлөөл­дөггүй юм гэхэд орон нутагт очиж байгаа бараа үйлчилгээний үнэ ямар байгаа
билээ. Өмнө нь өчнөөн хямд авдаг байсан бүтээгдэхүүнээ өнөөдөр асар үнэтэй авч байгаа.
Энэ бол валютын ханшийн хөөрөгдлийн нөлөө­лөл. Экспортлогчдод нөлөөлөхгүй байж болно
л доо. Гэхдээ энэ бол цөөнхийн асуудал. Монгол Улсын томоо­хон экспортлогчдод нөлөө­лөөд
эхэлчихсэн. Яг үнэнийг хэлэхэд банкуудад л эерэг нөлөө үзүүлж байгаа. Үүнийг үгүйсгэх
аргагүй. Дахин хэлэхэд Монголын ард түмэнд, бизнес эрхлэгчдэд сөргөөр нөлөөлж байна.
Ийм эгзэгтэй үед эс үйлдэл хийгээд байна. Манай мэдэгдэлд байгаа. Зах зээлийнхээ
зарчмаар уян хатан байна, өөрийн тохи­руулга хийгдэж байна гэдэг бол сурах бичигт
байдаг зүйл. Ийм юм дэлхий даяар дүүрэн бий.

Гэхдээ бодит амьдрал дээр өөр хэрэг шүү дээ. Эдийн засгийн бодит
амьдрал дээр хүмүүсийн худалдан авах чадвар эрс муудаж байна.

-Валютын
ханш өсөлтийн графиктай яваад нэлээд хугацаа өнгөрлөө. Өнгөрсөн хугацаанд болоод
л байсан, одоо жаахан тэвччихэд л болно гэх хүн ч байна?

-Нэг хэсэг инерциэрээ явсан юм. Явсаар байгаад инерци нь шавхагдаж
байна. Ийм тохиолдолд бид найр наадам гэж амраад, ганц Монгол банкны амыг хараад
сууж таарахгүй. Уг нь Санхүүгийн тогтвортой байдлын зөвлөл гэж байдаг юм. Монголын
санхүүгийн секторын тогтвортой байдлыг хангах үүрэгтэй зөвлөл. Валютын зохицуулалтын
тухай хуульд валютын ханш монгол төгрөгийн худалдан авах чадварыг бууруулж,  эдийн засгийн тэнцвэртэй байдлыг алдагдуулж болохгүй
гэсэн чиг үүрэг бий. Импорт сайндаа биш, орлуулснаараа биш, импорт хийх  асар үнэтэй болсон. Дээр нь банкны зээлийн орчин
муу байгаа. Ийм үед  импорт хийх утгагүй болж
таарна. Тэгэхээр юмны үнэ өсөх нь тодорхой. Энэ нь макро түвшинд тусахдаа урсгал
дансны хасах зөрүүнийх нь хэмжээ  хумигдаад
ирж байгаа юм. Үүнийг өөрийн тохируулгаа хийж байна гэж тайлбарлаад эхэллээ л дээ.
Ийм сурах бичгийн, вакум ертөнцийн, симуляцийн ертөнцийн юм яриад байж таарахгүй.
Бодит амьдрал руу  нүдээ нээж харах цаг болсон.

-Санхүүгийн
тогтвортой байдлын зөвлөлийг цаг алдалгүй хуралдуулах ёстой гэсэн үг үү?

-Яг тийм. Энэ хуралд УИХ-ын гишүүд, бизнес эрх­лэгч­­дийг оролцуулах
хэрэг­тэй. Валютын ханшийн  хөөрөгд­лийг яаж
зогсоох вэ гэдэг талаар ярилцах шаард­лага тулгараад байна.  Ханшийн зөрүүгээр ашиг олох сэдэл санаа, авир
төрх банкуудад үүсээд байна. Ченжүүдэд ч ялгаагүй. Цөөхөн хэдэн хүнд ашигтай, олонхид
нь хортой тусдаг эдийн засгийн  бодлого явагдаж
таарахгүй. Үүнийг эс үйлдэл гэж хэлээд байгаа юм. Эс үйлдэл гэдэг нь үйлдэл хийхээсээ
ч илүү хортой. Өөрөөр хэлбэл ард түмний худалдан авах чадвар улайм цайм муудаж,
хувийн хэвшил улам бүр доройтож, өрсөлдөх чадвар, бизнес хийх боломж нь өдөр ирэх
бүр  хумигдаад байхад ийм юм ярьж болохгүй.
Санхүүгийн тогтвортой байдлын зөвлө­лийн хуралдаанаар валютын ханшид нөлөөлж байгаа
бүх хүчин зүйлийг ярьцгаая. Одоо бол чөлөөтэй хөрвүүлээд байна. Долоо хоногт нэг
удаа интервенц гэж хийж байгаа. Тэгж худалдсан долларыг нь хэдэн банк  авдаг. Нөгөөдүүл нь интервенцээр авсан дол­ла­рынхаа
нэг хэсгийг  харил­цагчдад өөрсдөдөө ашиг­тайгаар
өгчихөж  байна. Үлд­сэн хэсэг нь хуримтлалд
нь ороод жилийн эцэст валютын ханшийн зөрүүгээс 
үндсэн бус үйл ажиллагааны зөрүү гээд их хэмжээний ашиг олж байна. Үүнийг
зүгээр хараад сууж болохгүй.

-Таны
яриаг сонсоод бай­хад эдийн засаг “амар­сан” энэ үед ам.доллар   1860 гараад явчихсны цаана ашиг хайгчдын хөөрөгдөл
нууг­даж байна гэсэн ойлголт төрлөө?

-Дамын хүчин зүйл их тодорхой байна. Та бод л доо. Долоо хоногт нэг
интервенц хийж байна. Доллар авч байгаа нь арилжааны дөрөв, тавхан  банк. 2013 оных нь балансуудыг хараарай. Бүгд
нэмэх тэмдэгтэй. Нэг ч хасах тэмдэг байхгүй. Дамын ашиг хонжоо олох авир төрх арилжааны
банкуудад үүсчихсэн байна гэсэн үг. Арилжааны банкуудын болон төрийн өмчит үйлдвэрийн
газруудын валютын хан­шийн зөрөөгөөр олсон ашгийг өөрсдийнх нь хүчин чармайлтаар
олсон ашиг биш гэж үзээд татварын хэлбэрээр төсөвт авч,  тогтворжилтын сан байгуулж  хуримтлуулах ёстой. 

-Олон
улсын байгуул­лагууд валютын ханшийн өсөлт дээр ямар зөвлөгөө өгч байна?

-Нарийн нюанс, хувийн хэвшлийн бодит байдлыг харгалзахгүй дүгнэлт
хэлж байна.  “Танайх өндөр өсөлт­тэй байсан,
тийм учраас бүтээн бай­гуулалт их явагдсан, бүтээн байгуулалт нь  импорт шаардсан, шаардсан импорт балансыг сөрөг
болгосон, сөрөг болгосон учраас валютын нөөцөөсөө зарж байна.

Ийм сүлжээ яваад байна. Тийм учраас мөнгөө багасга, мөнгөнийхөө бод­логыг
хатууруул” гэсэн онош тавьж эм бичиж өгөөд байна л даа. Үүнд нь манай хүмүүс үнэмшээд
байх юм. Ингэвэл хувийн хэвшлийг улам бүр сөхрүүлнэ. Хувийн хэвшил сөхөрвөл үйлдвэрлэл
үйлчилгээ улам муудна. Тэгвэл хомсдол үүснэ. Өөрөөр хэлбэл үнэтэй бараа зах зээл
рүү гарч эхэлнэ. Инфляцийг өсгөнө гэсэн үг. Энэ тохиолдолд валютын ханш валютын
нөөцийг гөвөх эрсдэлтэй.

-Валютын
ханшийн хөө­рөгд­лийг зогсоохын тулд яг ямар арга хэмжээ авах ёстой гэж танхимаас
үзэж байна вэ, сая та банкуудын валютын зөрүүнээс олсон ашгийг төсөвт авах хэрэгтэй
гэж ярилаа. Үүнийгээ тод­руулаач?

-Стандарт бус арга хэмжээ авах хэрэгтэй. Зургаан сараас нэг жилийн
дотор валютын дотогшлох урсгал нэмэгдэх бодлогын арга хэрэгсэл өөрөө ажиллаж эхлэх
хүртэл түр зуурын хугацаанд валютын ханшийн тусгай дэглэм тогтооё. Доллар тэдээс
илүү байж болохгүй гэж уяхгүй. Тодорхой коридор байж болно. Эсвэл валютын зээлийг
хумиж болно. Валютын зээл, төгрөгийн зээл хоёрын тухайд Төв банкны зүгээс арга хэрэгслээ
ашиглаж банкуудыг төгрөгт ашигтай байхаар үйлдэл хийлгэх бодлогын алхам байж болно.
Санхүүгийн тогтвортой байдлын зөвлөлд багтдаг Сангийн яам, Эдийн засгийн хөгжлийн
яамны субьектууд нийлээд төсвийн урсгал дансыг хумих талаас ажиллах арга байна.  Хөрөнгө оруулалтын хувьд үр ашиг муутайг нь гацаах,
зогсоох арга хэмжээ авах гарц бий. Хамгийн гол нь хувийн хэвшил рүүгээ илүү мөнгө
өгөх хэрэгтэй.  Жижиг дунд үйлдвэрлэгчдийн
зээлийн хүүг бууруулах зэргээр бизнесийн орчныг бүрдүүлэх ажлууд байж болно. Дээр
нь таны сая тодруулахыг хүссэн банкуудын үндсэн бус үйл ажиллагаанаас олсон, валютын
ханшийн зөрүүгээс олж байгаа нэмэх тэмдэгтэй ашгуудыг төсөвт татварын журмаар авах
асуудал байна. Татвар гэж авсан валютыг тогтворжуулалтын санд хийх боломжтой. Тогтвор­жуулалтын
санд хийсэн мөн­гөөрөө шаардлагатай үед нь валютын ханшийн зах зээлийг тогтворжуулах
алхмууд хийж болно. Зүгээр л олон улсын байгууллагуудын зөвлөгөөг дагаж, сурах бичгийн
хүрээнд сэтгэхгүйгээр хийх ажлууд энэ мэт өчнөөн бий.  Эдийн засгийнхаа судасны лугшилтыг сайн мэдэр.
Амьсгалыг нь чагна. Бид ийм утгатай мэдэгдэл л гаргасан. УИХ ээлжит бус чуулганыг
наймдугаар сарын хорьдоор хийх байх. Энэ үеэр валютын ханшийг ярих хэрэгтэй.

-Эдийн
засгийн эрчим­жүүлэх зуун хоногт валютын ханшийн талаар ийм тийм юм хийнэ гэж ороогүй
санагдах юм?

-Ерөнхий л юм оруулсан. Тухайн үед би хэвлэл мэдээл­лээр тодорхой
саналууд  хэлж байсан. Тусгаагүй. Үр дүнд
нь өнөөдөр валютын ханшийг тогтоон барьж чадахгүй байна.

-Зуун
хоногоор валютын ханшин дээр ямар ч арга хэмжээ авсангүй өсгөчихлөө гэсэн үг үү,
тодорхой арга хэмжээ аваад хүчрэхгүй байгаа юм биш үү?

– Энэ тогтоолын төслийг анх санаачлагч нь би. Анхны нэр нь эдийн
засгийг идэвхжүүлэх, сан­хүү­гийн тогтвортой байдлыг хангах талаар УИХ-аас авах
арга хэмжээ гэж байсан. Дараа нь Засгийн газар оруулахаар болж эдийн засгийг эрчимжүүлэх
болж хувирсан. Сүүлдээ бүр 100 хоног гэсэн тоо гараад ирсэн. Харин бидний санаа
бол оны эцэс хүртэл, он өнгөрөөд эхний гурван сар болтол эдийн засгийг валютын ханш,
инфляциас эхлээд төрөл бүрийн арга хэмжээгээр идэвхжүүлэх байсан. Эдийн засаг идэвхжинэ
гэдэг нь хувийн хэвшил идэвхжинэ гэсэн үг. Хувийн хэвшил идэвх­жих нь нэг тал. Нөгөө
талд хэрэглэгчдээ идэвх­жүүлэх учиртай. Үүн рүү чиглэсэн арга хэмжээнүүдийг онцолсон.
Зуу хоногийн арга хэмжээ эдийн засгийг эрчимжүүлэх гэсэн утга руу орчихоор эдийн
засгийн өндөр өсөлтийг алдахгүй юмсан, тогтоогоод барихсан гэсэн чиг рүү хандсан
заалтууд багтсан л даа. Ингээд эдийн засаг идэвхжихгүй. Инфляци гэхэд оны эцэст
зоолттой хоёр оронтой тоонд байна. Тэгэхээр хүмүүс эдийн засаг сэргэнэ гэж нэг их
хүлээх хэрэггүй. Н.Алтанхуягийн буруу ч биш. Засгийн газрын алдаа ч биш. Үнэнийг
хэлэхэд УИХ-ын буруу. УИХ сайн чиглэл өгч чадаагүй. Засгийн газарт тодорхой удирдамж
өгөөгүй. Валютын ханшин дээр ямар ч тодорхой юм байхгүй. Инфляцийг хүчин зүйлүүдээр
нь задлан шинжлээд энэ чиглэлээр ийм арга хэмжээ ав гэсэн юм байхгүй. Үнэ тогтворжуулах
хөтөлбөрийнхөө хүрээг өргөтгөөд механизмаа өөрчил гээгүй. 

-Валютын
ханшийг зах зээлийн бус арга хэрэглэн барьж болохгүй, ингээд сүйрсэн улс олон бий
гэсэн тайлбар байна. Энэ дээр таны байр суурийг сонсмоор байна?

-Хаана сүйрсэн улс байна, тийм жишээ би мэдэхгүй. Мөнгөний бодлого,
валютын ханшийн бодлого, төсвийн бодлого гурвыг маш сайн хослуулж хийж болно. Гэхдээ
нэг зүйлийг хэлэх хэрэгтэй. Монголд валютын ханш барих нь зөвхөн Төв банкны асуудал
биш. Валютын ханшийн бодлого, мөнгөний бодлого хоёр бол хос морь. Гэтэл Төв банк
үнэ тогтворжуулах хөтөлбөр гээд инфляцид нөлөөлөх хэдэн  бүтээгдэхүүн дээр баахан мөнгө зарцуулаад зохицуулах
гэж оролдлоо. Урт, богино хугацаанд явуургүй арга. Нийт бизнесийн орчин, бизнес
эрхлэх санхүүгийн орчныг сайжруулах хэрэгтэй. Тийм учраас зээлийн хүүг бууруулах
асуудлыг яамдын хооронд биш УИХ дээр ярих ёстой. Энэ мэтээр макро талаас нь харах
цаг ирсэн. Хийсвэр утгаар нь, онолын үүднээс авч үзээд, тэрийгээ эдийн засгийн өсөлттэй
холбоод байх шаардлагагүй.

Олон улсын валютын сан их зөв юм хэлдэг. Монголын эдийн засгийн хүндрэлтэй
байдлыг тэд эдийн засгийн хэт тэлэлттэй холбосон. Үнэн. Эдийн засгийн тэлэлтийн
бодлого үр ашиггүй төсөл хөтөлбөрүүдийг санхүү­жүүлэхэд чиглэвэл  буруу тэлэлт болно.  Тийм учраас мөнгөний бодлого аядуу байдлаар явж
байг. Төсвийн бодлого дээр илүү анхаарах хэрэгтэй. Валютын ханшийнхаа бодлого дээр
саяын хэлсэн стандарт бус арга хэмжээг зургаан сараас нэг жилийн хугацаатай авах
ёстой. Ингэж хослуулбал үр дүн гарна.

-Төв
банкнаас “Импор­тоор бараа оруулж ирж зар­даг хэдэн нөхөд л асуу­далд орж байгаа,
тэд бараагаа оруулж ирэхээ байвал үндэсний үйлдвэр хөгжинө, гаднаас авдаг бүтээг­дэхүүнийг
эндээ үйлдвэрлэдэг болно” гэсэн утгатай  тайлбарыг
удаа дараа өгч байгаа.  Энэ хэр бодитой тайлбар
вэ?

-Зарим хүмүүс худалдааны биз­нес мөхнө биз гэсэн утгатай юм ярьсан
байна лээ. Үйлдвэрлэгчдэд ямар ч эрсдэл байх­гүй гэдэг бол худал зүйл. Мөхөхөө хүрвэл
бүгд мөхнө. Эдийн засаг чинь хоорондоо холбоотой, уялдаатай бай­даг эд. Худалдаа
наймаа, үйлчилгээний сектор хүнд байна. Уул уурхайн бус экспортоо дэмжих санхүүгийн
хөшүүрэг нь хаана байна. Энэ чиглэлээр төр, төв банк, арилжааны банк нь юу хийж
байна. Маш тодорхой ийм асуудлуудыг гаргаж тавьж, яг энэ чигээр Монгол банк, Засгийн
газар хамтарч ажиллах хэрэгтэй. Би яг одоо Төв банкны тухай хууль, Валютын зохицуулалтын
тухай хуулийг уншаад сууж байна. Банкны тухай хуулийг харж байна. Засч сайжруулах
зүйл зөндөө харагдаж байна. Санхүүгийн тогтвортой байд­лын зөвлөл хуралддаг л гэсэн.
УИХ-тай яаж холбогддог нь тодор­­хойгүй. Ямар үр дүнтэй арга хэмжээ авсан нь ойлгомжгүй.
УИХ яагаад оролцдоггүй юм бол гэсэн асуулт байна.

-Инфляци
хоёр оронтой тоо руу орохгүй гээд байгаа шүү дээ?

-Монгол банк валютын ханшийг ганцаараа шийдэж амжихгүй. Инфляцийг
тогт­вортой байлгаж чадахгүй. Монгол банкны мөнгөний бодлогын үйл ажиллагаанаас
болоод инфляци нэг оронтой тоонд орох онолын ч үндэслэл байхгүй. Практик үндэслэл
бүр ч байхгүй.

-Эдийн
засгийг эрчим­жүүлэх арга хэмжээний хүрээнд тодруулж асуух нэг асуулт байна. Эдийн
засгийг идэвхжүүлэхийн тулд хамгийн түрүүнд хийх ёстой алхам гэвэл та юуг онцлох
вэ?

-Валютын ханш гэдэг зүй­лийг л хамгийн түрүүнд онцгой дэглэмд оруулах
хэрэгтэй байна. Инфляцийг удирдаж чадахгүй байх түвшин рүү оруулчих гээд байна.
Морины явдлаар бол инфляци эхлээд шогшиж байсан. Сүүлдээ цогиж эхэлсэн. Одоо давхиж
байна. Эцэстээ жолоогоо алдах эрсдэл рүү орох гээд байна. Тэр нь гурван орон тоо.
Хоёр оронтой тоо руу ороод 12 биш бүр 32 хувь болчихвол яах вэ. Ноднингоос хойш
тавь, жаран хувь өсчи­хөөд байна. Гэтэл цалин хөдлөхгүй байгаа. Эхлээд Засгийн газ­­рын
зардлыг багасгах хэрэг­­тэй. Сүүлийн үед дэн­­дүү их данхайчихлаа. 1996 оноос хэрэгжүүлэгч,
тохируулагч агентлаг гэсэн Шинэ Зеландийн моделийг туршсан. Одоо тохируулагч, хэрэгжүүлэгч
агентлагаа боливол яасан юм. Төрийн өмчит үйлдвэрийн газрыг УИХ-д мэдээлэлгүйгээр
шууд байгуулах хуулийн орчин бай­на. Үүнийг болимоор байна. Иймэрхүү байдлаар урсгал
дансан дээр эрс шийдэмгий өөрчлөлт хийчих ёстой. Ингэж байж л төрийн албан хаагчдын
цалин, тэтгэвэр тэтгэмжийг нэмэх асуудлыг ярих хэрэгтэй.

Л.МӨНХТӨР

Ерөнхийлөгчийн Аюулгүй байдал, гадаад бодлогын зөвлөх Л.Пүрэвсүрэнтэй ярилцлаа.

-Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж өнөөдрөөс эхлэн Япон Улсад ажлын айлчлал хийж байна. Тус айлчлалын зорилго, ач холбогдлын талаар тайлбарлахгүй юу?

-Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж 2010 онд Японд төрийн айлчлал хийсэн. 2013 онд Японы Ерөнхий сайд Шинзо Абэ Монгол Улсад, мөн Ерөнхий сайд Н.Алтанхуяг  Японд айлчилсан. Мөн Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж Японы Ерөнхий сай Ш.Абэтай 2012 оноос хойш хэд хэдэн удаа уулзаж, харилцаа, хамтын ажиллагааны асуудлаар ярилцсан. Хамгийн сүүлд энэ оны дөрөвдүгээр сард  Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж Япон Улсад эмчлүүлэхдээ ч Шинзо Абэтэй уулзсан. Энэ мэтээр хоёр орны удирдлагуудын хооронд ажил хэргийн ойр дотно харилцаа тогтмолжсон гэж хэлж болно.  

Өнгөрсөн жил Ерөнхий сайд Ш.Абэ Монгол Улсад айлчлахдаа  Монгол, Японы харилцааг идэвхжүүлэх “Эрч” санаачилгыг Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржийн хамт дэвшүүлэн зарласан. Энэ санаачилгын дагуу өнгөрсөн нэг жилийн хугацаанд олон ажил хийгдсэн. Ер нь манай улсын эдийн засаг сайнгүй байна. Дэлхий дээр санхүүгийн боломжтой цөөн орны нэг нь Япон улс. Ялангуяа Ерөнхий сайд Ш.Абэгийн явуулж буй Авонимэкс гэж нэрлээд буй эдийн засгийн бодлогын гол утга санаа нь эдийн засгаа гадагш нь тэлэх бодлого юм. Манай талаас Японы хөрөнгө оруулалтыг Монгол руу татах сонирхол японы эдийн засгаа гадагш тэлэх бодлоготой ийнхүү зохицон нийлж байгаа юм. Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржийн энэ удаагийн айлчлал товч ажлын айлчлал байна.  Гол нь Монгол-Японы эдийн засгийн харилцааг идэвхжүүлэх зорилт тавьсан.  Ерөнхийлөгчийг дагалдан манай 120 гаруй компанийнхан явж байгаа. Засгийн газраас  Ч.Сайханбилэг сайд ахалсан ажлын хэсэг гарч, айлчлалын бэлтгэлийг базаасан. Ажил олгогч эздийн холбоо, Банкны холбоо, Худалдаа аж үйлдвэрийн танхим болоод бизнесийн бусад холбоодоос зохион байгуулан манай компаниуд Японоос яг юуг сонирхож байгаа вэ гэдгийг Японы талд урьдчилан мэдээлсэн. Японы талаас “Кeidanren”, “Jetro” гэдэг Японы томоохон бизнес байгууллага хариуцан бизнесийн уулзалтыг зохион байгуулж байна.  

-Эдийн засгийн хувьд яг ямар асуудлуудыг шийдэхээр айлчилж байгаа гэсэн үг вэ?

– “Кeidanren” байгууллагын гишүүн 200 гаруй томоохон компанийн төлөөлөл оролцсон арга хэмжээ маргааш буюу долдугаар сарын 22-ны үдээс өмнө эхэлнэ. Тус арга хэмжээг Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж нээж үг хэлэх юм. Мөн Засгийн газрын хэрэг эрхлэх газрын дарга Ч.Сайханбилэг, Монголбанкны ерөнхийлөгч Х.Золжаргал Монгол Улсын Засгийн газраас хөрөнгө оруулалтын орчин, эдийн засгийн чиглэлээр авч хэрэгжүүлж буй арга хэмжээнүүдийн талаар танилцуулж, Засгийн газар, хувийн хэвшлийн шугамаар хэрэгжүүлэх томоохон төслүүдийн танилцуулга хийнэ.   Хэд хэдэн яамдын дэд сайд, төрийн нарийн бичгийн дарга нар оролцсон нэлээд өргөн бүрэлдэхүүн явж байгаа.  Тухайн өдрийнхөө үдээс хойш японы гадаад худалдааны чиглэлийн “Jetro” байгууллагын гишүүн 300 гаруй жижиг, дунд хэмжээний компанийнхан манайхаас очсон 120 аж ахуйн нэгжийн төлөөлөлтэй хамтын ажиллагааны холбоо хэлхээ тогтоох уулзалт болно. 

-Хувийн хэвшил хоорондын хамтын ажиллагааг тогтоох нь. Тэгвэл хоёр орны төрийн хэмжээнд ямар асуудал яригдах бол? 

-Японы Засгийн газраас өнөөдрийг хүртэл манай улсад хөнгөлөлттэй зээл, тусламж үзүүлж байсан. Харин одоо Японы талаас олгодог арилжааны томоохон зээл, бондын хөтөлбөрт хамрагдах, худалдаа, хөрөнгө оруулалтын зээл, баталгааны нөхцөлийг сайжруулах шаардлага гарч байгаа. Төрийн шугамаар явагдах ярианы гол агуулга энэ байх болно. Энд шүүмжлэлтэй хандах нэг зүйл байдаг нь хоёр жилийн өмнө Японы Засгийн газар манай Засгийн газарт найман тэрбум иен буюу 100 сая ам.долларын арилжааны зээлийг олгохоор болж, холбогдох хэлэлцээрт гарын үсэг зурсан. Гэтэл үүнийг манай тал одоо хүртэл ашиглаж эхлээгүй байна. Яагаад гэвэл манай дотоод процедур өнөөдрийг хүртэл дуусаагүй юм. Сангийн яам, Эдийн засгийн яам, УИХ-аар яригдсаар хоёр жилийг үдсэн. Манай компаниуд Японоос тоног төхөөрөмжөө авъя гээд тохирчихсон байхад Монголын төрийн зүгээс боломжийг хангаж өгөөгүй байна. Төр ингэж л удаан ажиллаж байна. Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржийн дэвшүүлээд байгаа ухаалаг төрийн нэг зорилт төрийн энэ хүнд суртал, удаан ажиллагааг өөрчлөх явдал шүү дээ. Засгийн газраас энэ асуудлыг яаралтай шийднэ хэмээн хувийн хэвшлийнхэн хүлээж байгаа нь тодорхой.  

Монгол Улс анх удаа чөлөөт худалдааны хэлэлцээр буюу Эдийн засгийн түншлэлийн хэлэлцээрийг Япон улстай байгуулж байгаа. Энэ талаарх хэлэлцээг Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржийн 2010 онд хийсэн айлчлалын дараа эхлүүлсэн. Хэлэлцээ сүүлийн шатандаа яваа. Ерөнхийлөгчийн энэ удаагийн ажлын айлчлалын хэлэлцээг амжилттай дуусгахад нэмэр хандив болно гэж бодож байна. Тэгвэл манай улс анх удаа чөлөөт худалдааны хэлэлцээр байгуулна гэсэн үг. Товчхондоо дүгнэхэд Ерөнхийлөгчийн энэ ажлын айлчлал Монгол-Японы эдийн засгийн харилцааг эрчимжүүлэхэд чухал ач холбогдолтой болно. 

-Хоёр хөршийн төрийн тэргүүний айлчлал яригдаж байгаа. Энэ айлчлал хэдийгээр товлогдож байгаа вэ?

-Гадаад харилцааны хувьд ихээхэн ач, холбогдолтой бас ачаалалтай зун болох нь. Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж өнгөрсөн тавдугаар сард Шанхай хотноо болсон Азийн аюулгүй байдал хамтын ажиллагааны дээд хэмжээний уулзалт дээр хоёр хөршийнхөө төрийн тэргүүнтэй уулзаж ярилцсан. Хоёуланг нь Монголд урьж, Улаанбаатар хотноо Монгол-Орос-Хятадын гурван талт уулзалт хийх санал дэвшүүлсэн. ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В.Путиний хувьд наймдугаар сарын сүүлч, есдүгээр сарын эхээр тэмдэглэх Халх голын дайны ялалтын баярт оролцохоор болж, бидний урилгыг талархан хүлээж авсан. БНХАУ-ын дарга Си Жиньпиний айлчлалд бэлтгэж байгаа. Мөн л наймдугаар сарын хоёрдугаар хагаст айлчлалыг хэрэгжүүлэх асуудал яригдаж байна. Энэ айлчлалууд бол мэдээж улс төр, эдийн засгийн талаасаа ихээхэн ач холбогдолтой. Энэ утгаараа төрийн байгууллагууд амралтгүй ажиллаж айлчлалд бэлтгэж байна. 

-Хэд хоногийн хугацаанд ямар хэмжээний айлчлалыг өрнүүлэх юм бол?

-ОХУ-ын Ерөнхийлөгч В.Путин мэдээж Халх голын ялалтын баярын үйл ажиллагаанд оролцоно. Ер нь бүрэн хэмжээний төрийн айлчлал байх болов уу гэж харж байгаа. Транзит тээврийн асуудлаас эхлээд иргэд харилцан зорчих нөхцөлийг хөнгөвчлөх зэрэг  чухал асуудлууд айлчлалын үеэр яригдах болно. ОХУ-тай тогтоосон стратегийн хамтын ажиллагааг хөгжүүлэх дунд хугацааны хөтөлбөрийг байгуулах шаардлага ч байгаа. Энэ мэтээр олон асуудлыг шийдэх болно. 

БНХАУ-тай стратегийн хамтын ажиллагааг хөгжүүлэх дунд хугацааны хөтөлбөрийг байгуулан хэрэгжүүлж байгаа. Түүнийгээ шинэ шатанд гаргах тухай асуудал ярих болно.  

-Оросоос Хятад руу тавигдах хийн хоолойн асуудал гэх мэтээр анхаарлын төвд байгаа олон зүйл айлчлалын үеэр шийдэгдэх байх?

-Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж Монгол, ОХУ, БНХАУ гэсэн гурван талт уулзалтыг хийе, энэ үеэр дамжин өнгөрөх төмөр замын асуудал зэрэг гурван талд хамаатай асуудлуудыг ярилцан шийдье гэсэн санаачлагыг гаргасан. Энэ дагуу хоёр хөршийн тэргүүн Улаанбаатарт зэрэг айлчлах асуудал яригдаж байсан юм. Гэхдээ энэ удаа цаг хугацааны хувьд боломжгүй болж байх шиг байна. Монгол Улс хоёр хөрштэйгөө улс төрийн хийгээд эдийн засгийн аливаа зөрчилдөөнгүйг хүн бүр мэднэ. Мөн ОХУ болон БНХАУ-ын эдийн засгийн харилцаа нь сүүлийн үед ихээхэн эрчимжиж байна. В.Путины Хятадад хийсэн айлчлалаар 400 тэрбум ам.долларын буюу өмнө нь дэлхийд байгаагүй томоохон арилжаа наймааны тухай яригдлаа. Тэгэхээр Оросоос Хятад руу явж байгаа тэр их бүтээгдэхүүн, нефть, газыг дамжуулах боломжтой хамгийн дөт замын нэг нь Монгол Улс. Юуны өмнө Монголоор дайрдаг төмөр замын шугам бий. Гэхдээ энэ төмөр замын дамжуулах хүчин чадал хязгаарлагдмал.  Одоо байгаа нэг замыг хос төмөр замтай болгож, цахилгаанжуулах замаар дамжин өнгөрөх хүчин чадлыг нэмэгдүүлэх асуудлыг хоёр хөрштэйгөө ярьж байж шийдэх учиртай. Мөн хоёр хөршийн нутгаар дамжин далайн боомтод Монголын бүтээгдэхүүнийг гаргах, Монгол руу ирэх импортын урсгалыг нэмэгдүүлэх асуудлыг хоёр хөрштэйгөө ярилцан шийдэх учиртай.  Тиймээс Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж гурван талт уулзалтыг санаачилсан. Энэ мэтээр эдгээр айлчлалын үеэр эдийн засгийн асуудал, сэдвүүд давамгайлна. ОХУ-тай хамтарсан үйлдвэрүүдийн үр ашгийг нэмэгдүүлэх, ОХУ руу гаргах экспортлохыг нэмэгдүүлэх гээд оросын талтай ярих тодорхой сэдвүүд байна.   ОХУ-ын зүгээс ч гэсэн хайгуул хийх, уул уурхайн төсөлд хамтарч оролцох хүсэлтүүдийг ирүүлсэн байдаг. Харин эдийн засгийн хөгжлийн хувьд дэлхийд тэргүүлж байгаа БНХАУ-тай харилцан ашигтай наймаа хийх шаардлага тавигдаж байна. Нүүрсээ л гэхэд түүхийгээр нь гаргаад байх бус боловсруулж, нэмүү өртөг шингэсэн бүтээгдэхүүн болгоё. Боловсруулахдаа байгаль орчинд халгүй технологийг нэвтрүүлэх гээд ярилцах өргөн сэдвүүд байна, байх. Гэхдээ эдийн засгийн аюулгүй байдлын асуудлыг бид байнга анхаарч байх ёстой.  Нэг зах зээлээс хараат болох бодит аюул бий. Тиймээс ОХУ, БНХАУ-ын нутаг дэвсгэрээр дайрч гуравдагч зах зээлд гарах гарцыг хайх ёстой. Энэ асуудлын хүрээнд транзит тээврийн яриа хэлэлцээ явагдаж байгаа. Айлчлалын хүрээнд энэ асуудлуудаар тодорхой шийдвэрийг гаргах байх. 

-Талын зам төсөл хэрэгжих, манай нутгийг дайрах нь тодорхой болсон уу?

-Зарим хүмүүс мөрөөдлөө болсон зүйл мэтээр ярьж байгаа нь арай эртэдсэн хэрэг болж байна. ОХУ, Хятадын талтай ярьж байгаа асуудал бий юу гэвэл бий. Орос хийн хоолойгоо хаагуур тавих вэ гэсэн бодлогоо боловсруулсан байдаг. Европ руу их хэмжээгээр бүтээгдэхүүнээ гаргаж байсан. Украйны асуудлаас үүдээд Европын зах зээл хязгаарлагдмал байдалд орохоор Азийн зах зээлээ анхаарах нь ойлгомжтой.  Гэхдээ Ази руу байгалийн хий, нефть нийлүүлэх асуудлаа олон жилийн өмнөөс сайн төлөвлөсөн байгаа. Хятад улс Оросын нефть, байгалийн хийн хамгийн том худалдан авагч байх нь мэдээж.  Гэхдээ оросууд асуудалд ухаалгаар хандаж олон жилийн өмнөөс төлөвлөн Номхон далайн боомт руу чиглэсэн хийн хойлойг тавьж эхэлсэн шүү дээ. Ингэснээр нэг зах зээлээс хараат  бус байх давуу талтай болж байна гэсэн үг.  Орос-Хятадын энэ хаврын байгалийн хийн том наймааны агуулга нь Владивосток руу татаж буй гол хоолойноос нэг хоолойг салаалуулж Хятад руу татна гэсэн үг. Ямар ч орон эдийн засгийн аюулгүй байдал, нэг зах зээлээс хараат бус байхыг тэргүүн эгнээнд шийдэж ажиллаж байгаагийн жишээ энэ байна. Мөн Байгаль нуурын баруун талд буй байгалийн хийн томоохон орд байгаа. Эндээс Хятад руу бүтээгдэхүүн нийлүүлэхээр яригдаж байна.  Аюулгүй байдлаа тооцож үзээд гурав дахь улсаар дайруулахгүй байхаар нэлээд эртнээс ярилцсан байдаг. Тиймээс Алтайн нурууг давуулж Монгол Улс,  Казахстаны дундуур “Алтай” гэсэн хийн хоолойг барьж, байгуулах тухай ярьдаг.

Түүнийг барихад өндөр уул нуруу, байгаль орчны асуудлаас эхлээд олон бэрхшээл тулгарч байгаагаас эцэслэн шийдвэрлээгүй. Магадгүй түүгээр тавьж болохгүй бол Монголын Улсын нутгаар дайруулж болох хувилбар яригдаж магад.  Тэгэхээр өнөөдөр Орос, Хятадын талын байр сууриа илэрхийлээгүй, техникийн үнэлгээ гараагүй байхад ямар нэгэн зүйлийг хэлэхэд эртэднэ. Мэдээж Монголоор энэ хоолой дайрахаар бол нөхцөлийн талаар ярилцахад бэлэн гэдгээ бид эртнээс хэлсээр ирсэн. Тэгэхээр үйлдвэрлэгч хийгээд эцсийн хэрэглэгч үгээ хэлнэ гэсэн үг.  Украйнаар дайрч байсан хийн хоолой дээр аюулгүй байдал талаасаа олон асуудал гарч байсан. Аюулгүй байдал, үнэ тариф гээд. Саяхан Киргизийн Ерөнхий сайд манайд айлчилсан. Киргиз Улс Туркменээс Хятад руу чигэлсэн хийн хоолойг өөрийнхөө нутаг дэвсгэрээр дамжуулах асуудлыг шийдсэн тухай ярьж байна. Энэ нь цэвэр транзит шугам байхаар тохирсон байгаа юм. Үүнийг хэрэглэсэн тохиолдолд дундаас нь саасан, саагаагүй, их хэмжээгээр авсан, аваагүй гэдэг асуудал үүсдэг. Дээрээс нь бид өөрсдөө хүрэн нүүрсээ шингэрүүлээд хятадын талд хий нийлүүлэх асуудлыг ярьж байгаа. Хүрэн нүүрснээс хий гаргасан тохиолдолд бүтээгдэхүүнээ хэрхэн нийлүүлэх юм. Бүх эдийн засгаа, бүх төхөөрөмжөө газан технологиор оруулах уу гэх мэт асуудал бий. Байгалийн хий  хэрэгтэй байгаа нь үнэн. Улаанбаатарыг утаанаас салгахад хамгийн их дөхөм болох зүйл чинь хий юм. Монгол оронд хүрэн нүүрс хамгийн их бий. Тэгэхээр өөрийн нутгаар дайрах хоолойноос хийгээ аваад бас л хараат болоод суух уу. Өөрсдийнхөө нөөц бололцоонд тулгуурлаад үнэтэй ч гэсэн үйлдвэрлэгч болох уу гэсэн сонголт бий. Энэ бол удаан хугацаанд бодож хэлэлцээд гаргах төрийн бодлого юм. 

-Бид гадаад айлчлал бүрийн араас хөрөнгө оруулалт, зээл, тусламж хардаг. Харин дотоод орчны зээл авах боломж бололцоо тун тааруу байна?

-Мэдээж төрийн шугамаар гадаадаас  авдаг хөнгөлөлттэй зээлийн хэмжээ багасаж буй.Арилжааны зээл рүү орлоо гэсэн үг.  Зээлээс гадна Японы талтай тохиролцоод Самурай бондыг ашиглаж эхэлсэн. Энэ нь шинэ тутам ажил. Үүний ард өрийн босго ДНБ-ий 40 хувиас илүүгүй байна гэсэн хуультай. Энэ босгыг нэмж, хасах шаардлага байгаа. Миний хувьд эдийн засагч, банкир биш ч ажиглахад олон улсын тавцан дээр өрийн босго өндөр байх тохиолдол байдаг. Америк л гэхэд өрийн хэмжээгээ ДНБ-ий 250 хувьд хүргэсэн байдаг бол Герман 70-80 хувьтай байна. Ер нь манай улсад өнөөдөр хөрөнгө оруулалт шаардлагатай байна. Аж үйлдвэрийн эрчимтэй хөгжлийн шатанд гарсан. Хувийн хэвшлийн ч тэр төрийн хэмжээнд ч төр хөрөнгө оруулалт шаардлагатай байгаа нөхцөлд өрийн босгоор боомилох нь хэр оновчтой вэ гэдгийг дахин дахин харж улс төрийн намууд үндэсний хэмжээнд шийдвэр гаргах хэрэгтэй байх. 

-Манай улс ШХАБ-ын ажиглагч орноос гишүүн орон болж магадгүй гээд байгаа. Мэдээлэл үнэн үү. Гишүүн орон болсноор ямар дэвшилд хүрэх юм?

-Газрын зургийг харахад ч ШХАБ ОХУ, Хятад болоод Төв Азийг хамарсан байдгаас ороогүй ганц цэг нь манайх. ШХАБ-ын ажиглагчаар элсээд 10 жил болж байна.  Яагаад гишүүн орноор ороогүй вэ гэдэг асуудал гарч байна. ШХАБ-ын байгууллагын үйл ажиллагааг жигдрэхийг бид анхааралтай харж байна. Одоогоор эдийн засгийн талаа барих юм уу. цэрэг, улс төрийн холбоо чиглэл рүүгээ илүү ажиллах юм уу гэдэг нь тодроогүй. ШХАБ-ын хүрээнд банк байгуулна гэж яригддаг. Яг гарт баригдахуйц хийж хэрэгжүүлсэн томоохон төсөл юу байна вэ, мэдээж дэд бүтцийн, бүс нутгийн холбогдолтой ажил байвал бид хоцрох ёсгүй. Ер нь бол энэ байгууллагад элсье гэж өргөдөл өгсөн олон орон байгаа. Тэр орнуудын өргөдлийг хэрхэн шийдэх юм гэх мэтээр ажиглах зүйл олон байна.

-Эцэст нь асуухад Ерөнхийлөгчийн дэвшүүлсэн “Зүүн хойд Азийн асуудлаарх Улаанбаатарын яриа хэлэлцээ” гэсэн санаачлага хэр хэрэгжиж байна вэ. Та саяхан хойд Солонгост ажиллаад ирсэн гэл үү?

-Зүүн хойд Азийн бүс нутаг гэдэг бол хамгийн эмзэг цэгүүдийн нэг болчихоод байна. Солонгосын, цөмийн зэвсгийн асуудал гээд. Энэ бүсийн бүх оронтой манай улс сайн харилцаатай байдаг. Өнгөрсөн жил Зүүн хойд Азийн асуудлаарх Улаанбаатарын яриа хэлэлцээ санаачилгыг зарласнаас хойш хэд хэдэн уулзалт хэлэлцээ Улаанбаатарт амжилттай явагдсан. Үүнийг хоёрдугаар шугам гэж нэрлэдэг. Албан ёсны хэлэлцээр нь мухардмал байдалд орчихоод байгаа шүү дээ. Америкийн болоод бусад талууд нь хойд Солонгостой зөвхөн цөмийн асуудлыг ярьж болно. Цөмийн асуудлыг ярихгүй бол ширээний ард суухгүй гээд гацчихсан. Гэтэл цөмийн асуудлаас гадна улс орнуудын хооронд ярилцах зүйл олон байдаг. Байгаль орчин, дэд бүтэц, эдийн засгийн асуудлаар санал солилцох шаардлага байна. Тиймээс үүнийг албан бус шугамаар ч болов явуулж байх шаардлагатай. Энэ хүрээнд Хойд Солонгос-Японы уулзалтыг Ерөнхийлөгчийн ивээл дор Улаанбаатар хотноо амжилттай явуулсан. Мөн хойд Солонгос, Америкийн эрдэмтдийн уулзалтыг өн­гөрсөн зургаадугаар сард хийсэн. Бас бүсийн бүх орныг оролцуулж, Европ, Америкийн эрдэмтдийн уулзалт Улаанбаатар хотод амжилттай зохион байгуулагдсан. Ирэх наймдугаар сард л гэхэд Зүүн хойд Азийн том хотуудын дарга нарын уул­залтыг бас Улаанбаатар хотод хийнэ. Хойд Солонгосын дотоодод ч гэсэн том өөрчлөлтүүд гарч байна. Саяхан Гадаад харилцааны шинэ сайдтай болсон гэх мэтээр. Тиймээс Ерөнхийлөгчийн тусгай элчийн хамт би хойд Солонгост ажиллаад ирлээ. Тодорхой хэмжээнд яриа хэлэлцээр явагдаж байгаа. 

Л.МӨНХТӨР

Төмөр замын инженерүүдийн холбооны ерөнхийлөгч Ч.Сүрэнхорлоотой ярилцлаа. 

-Төмөр замын асуудлаар олон бодлого, олон байр суурь гарах юм. Мэргэжлийн хүний хувьд бодит мэдээллийг өгөхгүй юу. Өчигдөр л гэхэд төрөөс төмөр замын тээврийн талаар баримтлах бодлогын хэрэгжилтийг хангах зарим арга хэмжээний тухай тогтоолын төслийг хэлэлцэхийг хойшлууллаа? 

-Төмөр замын салбарт 35 жил ажилласны хувьд нэг зүйлийг онцлон хэлмээр сангддаг юм. Шууд хэлбэл төр засгийн хэмжээнд ийм олон үзэл бодол, өөр өөр бодлого гараад байгаа юм бол нэгдэж нийлээд тэндээсээ нэгдсэн шийдвэрийг гаргаж болдоггүй юм байх даа гэж. Талцалгүйгээр мэргэжлийн үүднээсээ, эдийн засгийн талаас нь, аюулгүй байдлыг нь оруулаад бодлогоо гаргачихвал хэцүү зүйл огт байхгүй. 2010 онд зөв бодлого гарсан. Харин ажил хийх сэтгэл байсан уу гэвэл үгүй. 

Тэр үед найман гарц, хилийн боомт, нүүрсний нөөцийг тодорхойлж далайд хүргээд бусад орон руу тээвэрлэнэ гээд бүгдийг нь ярьчихсан. Хамгийн гол нь хугацаа өнгөрөөд байгаа юм. Бодлого гарснаас хойш дөрвөн жил, төлөвлөж эхэлснээс хойш зургаан жил нийт 10 оныг үджээ. Бараг эхний галт тэрэг тээврээ хийх хугацааг алдсан гэж бодно.  

-Төмөр зам тавихад хөрөнгө шаардагдана. Мөнгө босгоно гэх мэтээр олон асуудал байдаг байх?

-Огт мөнгөгүй гэдэг худлаа. Өнөөдрийг хүртэл бараг хагас их наяд төгрөгийн зардал гаргачихаж. Гадны компаниудад сар бүр 150 мянган ам.доллар өгч байна. Энэ нь мөнгөтэй байгаагийн нотолгоо. Гэхдээ үүний үр дүн гэж алга. 

Хуулийн, санхүүгийн гээд байж болох бүхнийг нууцалчихсан. Төмөр замаа бас нууцын зэрэглэлтэй барихгүй л байлгүй дээ. Эцэстээ мэргэжлийн хүмүүсийг хүртэл талцуулаад эхэлсэн. Үнэн хэрэгтээ нэг л шинжлэх ухаан юм. Биднийг ингэж хэрэлдээд сууж байхад тээвэрлэх гээд байгаа бүх түүхий эд чинь үнс болох нь. Далайд хүрнэ, олон үйлдвэр барина гэдэг ч худлаа болоод байна. Гэтэл баахан мөнгө зарчихаад байдаг. Мэргэжлийн хүний үүднээс хэлэхэд өнгөрсөн хугацаанд зарсан мөнгөөр нь төмөр замын дээд цогц бариад ашиглалтад оруулчих хугацаа болсон. Ийм байхад баруун, солгойгүй баахан шороо овоолоод л байх юм.  

-Засгийн газраас царигийн асуудлыг шийдэж, тээвэрлэлтийн бодлогыг тодорхойлохоор тогтоолын төсөл өргөн мэдүүлсэн. Үүнийг хэр судлав?

-Засгийн газраас оруулж ирсэн бичиг баримт гэвэл 2010 онд батлагдсан бодлогод тусгагдсан зүйл байна билээ. Нарийн эсвэл бүдүүн царигийн төмөр зам тавихаар болбол Засгийн газар нь асуудлыг УИХ-д оруулж хэлэлцүүлнэ гэсэн заалтын дагуу. Гэтэл ийм нарийн асуудлыг салбарын сайд нь өргөн барьсангүй.

Ард түмэнд юу хийх гээд байгаа. Ямар замаар юуг тээвэрлэж, хэдий хэрийн ашиг олох гээд байгаагаа ил тод тайлбарлаж ойлгуулах хэрэг­тэй. Засгийн газар ийм бодлогын ажлаа хийхгүй­гээр нууцын зэрэгтэй байгуул­сан гэрээгээ нэгэндээ харуу­лах­гүйг хичээгээд л сууцгаах юм. Ийм утгагүй байж болох­гүй. А.Гансүх “төмөр замын царигийн асуудлыг ард түм­нээр хэлэлцүүлсэн ч яахав” гэж хэлж байна билээ. Гэтэл төр засгийн яриад байгааг ард түмэн битгий хэл мэргэжлийн бид ойлгохгүй байна. Тэгээд ямар ч мэдээлэлгүй хүмүүс тэр нь зүйтэй гэж аль нэгийг нь дэмжих юм гэнэ. Ард түм­ний амьдрал эмзэг байхад эх оронч үзлээр нь тоглож өргөн царигаар Орос, нарийн царигаар Хятад цэргийн бааз орж ирнэ гэж даапаалах хэрэггүй.

-Төмөр замаар гадны цэргүүд орж ирнэ гэж зарим хүмүүс хэлээд байгаа? 

-Сайншандаас Замын-Үүд хүртэл нарийн царигийн төмөр замыг зэрэгцүүлж тавина гээд байх юм. Тэнд төмөр зам байхад дахиад хажуугаар нь нэгийг барих нь хэн гээч ухаантны бодлого вэ. Хайран мөнгө биз дээ. Гашуунсухайт, Шивээхүрэн, Бичигтээр нарийн царигийн төмөр зам тавьчихвал хангалттай баймаар. Асуудал нь өөрөө утгагүй. Энэ бүхнээс харахад төмөр зам барих сонирхолтой хүн байхгүй байна. Зөвхөн мөнгө угаах ажил хийж байх шиг. Төмөр замын салбарыг мэргэжлийн бус хүмүүс удирдаж байгаа нь араасаа сөрөг асуудал дагуулаад байгаа нь үнэн. 

-Цэрэг дайны зориулал­таар ашиглана гэдэгт?

-Цэрэг дайны зориулал­таар ашиглана гэж юу байх вэ дээ. Үнэхээр танк, цэргийн хүчийг нууцаар хурдан хуга­цаанд оруулъя гэвэл хэдэн арваар нь агаараар оруулж ирэх боломж байна шүү дээ. Пуужин харвахад л хэдхэн секундын дотор заасан газарт хүрдэг болчихоод байгаа биз дээ. Нарийн цариг яривал Хятадын, өргөн цариг яривал Оросын эрлийз болгодог болчихож. Нарийн царигаар Хятадын хэдэн сая цэрэг орж ирнэ гээд байгаа бол аль хэдийнэ Монгол Улс эзлэгдчих байсан. Замын-Үүдэд нарийн царигийн төмөр зам 40 гаруй км газарт тавигдаад олон жил болж байна. Тэнд монгол хүмүүс ажиллаж байна. Хятад цэргүүд буугаа үүрээд орж ирж байгаа зүйл алга. Хойноос ч адил. Тэгээд бид баруунтай төмөр замаар холбогдож чаддаггүй бас нэг дутагдал бий. Латви, Литва, Белорусь, Украйн, Чех гээд Оросоос цаашаа нэвтрэх гэхээр өргөн, нарийн цариг тулаад зогсчихдог юм ш дээ. Тэнд цөөн тооны мах ачсан, цөөн тооны хүн тээсэн вагон нэвтэрдэг учраас дугуй солих ажил нэг их удаан үргэлжилдэггүй учраас асуудал яригддаггүй юм. Харин хэдэн зуун сая тонн ачаа тээвэрлэнэ гэвэл зүүдэнд оромгүй олон саад тулгарна даа.  

-Дэлхийн стандарт гэж байдаг. Өргөн, нарийн царигийн алийг нь дэлхий нийт түлхүү ашигладаг юм бол?

-Олон улсын стандарт цариг буюу 1435 мм-ийн өргөнтэй царигийг бид нарийн гэж хэлээд байгаа. Дэлхийн тээврийн 80 хувь нь бидний нэрлээд буй нарийн царигаар явагддаг. Америк, Канад, Австрали, Хятад гээд олон орон хэрэглэдэг. Өргөн цариг гэж хэлэгдээд байгаа нь зөвхөн Оросын хэрэглээ юм. Өөрөөр хэлбэл өргөн царигийн төмөр зам манай улсад мянган км тавигдсан. Дээр үед цэрэг, дайны зориулалтаар ашиглаж байсан. Энэ нь глобалчлагдаж байгаа эрин үед асар их ажиллагаа, хөлс, хүч, цаг хугацааг шаарддаг. Ямар ч тэнэг бизнесмэн ийм газраар бараагаа тээвэрлэхгүй. Хамаг цагаа алдаад илүү мөнгө төлнө гэж байхгүй ш дээ. Хятад улс дэлхийн 80 гаруй оронтой чөлөөт худалдааны гэрээ байгуулж тив, далай алгасч наймаа хийгээд хэдэн зуун мянган тонн нүүрс, бүтээгдэхүүн тээж авчирч л байна ш дээ. Гэтэл манайх хаяа дэрлэж оршдог байж уул уурхайн түүхий эдээ гаргаж чадахгүй, хоорондоо хэрэлдээд байна гэдэг бодлогод алдаа байгаагийнх. Бас нэг зүйл байгаа нь бид Оросын нутгаар далайд хүрнэ гэвэл бараг 5-6 мянган км явж хүрнэ. Харин урагшаа хөдөлбөл мянга хоёр зуун км зам туулна. Тэрнээс гадна биднийг унтаад сэрэх хооронд хятадууд Үрүмчээр нарийн зам тавьж Европ руу гарчихаад байна. Ирэх жил нээлт нь болох гээд байна. Энэ мэтийг бид ашиглах л ёстой.

-Бас аль царигийн зам нь илүү ихийг тээвэрлэх вэ гэдэг асуулт гарна?

-Өргөн царигийн хөдлөх бүрэлдэхүүний нэг гол дээр дарах даралтын дээд хэмжээ нь 23 тонн. Шууд хэлбэл зэрэгцээ хоёр дугуйг холбосон гол дээр гэсэн үг. Тэгвэл нарийн царигийн хөдлөх бүрэлдэхүүний гол дээр дарах даралт 32 тонн хүрдэг. Бас нэг зүйлийг тодотгоход манай вагоны нэг тэвшинд 50-60 тонн ачаа ордог юм. Гэтэл авто машин илүү хурдан бага зардлаар 100 тонныг чирээд явчихаж байгаа биз. Ингэж хоцрогдчихоод байхад үүнийгээ ярихгүй юм. 

-Нарийн царигийн төмөр зам тавибал оросууд уурлана гэж эмээдэг нь нууц биш? 

-Оросын инженерүүд дотооддоо нарийн царигтай болох тухай ярьж эхлээд удаж байна. Олон Улсын эдийн засгийн форумд энэ хавар оролцож үзлээ. Тэгж явахад оросууд тийм зүйл огт ярихгүй байна. “Танайх луувангаа иднэ үү, лаагаа иднэ үү хэнд хамаатай юм. Цаашаа ямар царигаар тээвэр хийх нь маньд ямар хамаа байна” гээд л ярьж байна ш дээ. Бүх зүйл ийм байхад манайхан дотооддоо юу болоод байгаа юм бэ. Энэ хоёр орны дундаас нүүгээд алга болохгүйгээс хойш тээврийн бүх асуудлаа шийдэх ёстой. Гарц байхгүй бол тээвэр байхгүй. Тээвэрлэлт хийгдэхгүй бол Монгол Улсын хөгжлийн коридор хэзээ ч нээгдэхгүй. 

-Улаанбаатар төмөр замын үйл ажиллагаа, техник технологи нь ямар байгаа бол. Баахан төмөр зам барьчихдаг, хүчин чадал нь хүрэхгүй бол дахиад л вагон, зүтгүүрүүд авах шаардлага тулгарах уу?

-Энэ байгууллага юу ч хийсэнгүй. Тэр бүү хэл Улаанбаатараас Замын-Үүд хүртэл авто зам тавья гэхэд “сөрөг тээвэр” гэдэг нэр томъёо гаргаж ирчихээд огт хийлгэдэггүй байсан. Ухаандаа төмөр замын тээврийг машинтай иргэд булааж аваад Улаанбаатар төмөр замын удирдлагууд нь орлогогүй болох юм уу даа. 20 гаруй жилийн дараа зам тавигдтал төмөр замын тээвэр ховх сорогдсон гээд хэлчихэж болно. Яагаад гэвэл Замын-Үүдээс ачсан ачааг авто тээврээр гэрийнх нь үүдэнд авчирч өгч байна гэнэ. Үүргийн наймаачид “Төмөр замаар тээвэр хийх гэж үйл тамаа эдэлж хахуульд хамаг мөнгөө өгдөг байсан” гээд баярлаж байна ш дээ. Энэ чинь л тээвэр байхгүй юу. Өрсөлдөх чадвараа нэмэхийн оронд эсрэг зүйл ярьсаар олон оныг үдсэн дээ. Тэгээд нэг мянгахан км замаар тээврийн үйлчилгээ хийхийн тулд 15 мянган хүн ажиллуулж байна. Энэ байгууллага хувийн эзэмшлийнх байсан бол бараг таван мянган хүнээр хамгийн өндөр үйлчилгээг үзүүлж чадна шүү. Дараа нь 15 мянган ажилтны 15 мянган эхнэр бий. Мөн тооны хүүхэд нийт 100 гаруй мянган хүний эрх ашиг гэж хашхирдгаа болих хэрэгтэй. Ядаж л олсон мөнгөөрөө ажилчдынхаа цалинг тавьж, шатахуунаа хангах хэрэгтэй. Гэтэл өнөөдөр бүх санхүүгээ татвар төлөгчдийн мөнгөөр, зээлээр хийдэг. Дээрээс нь улсад татвар төлдөггүй гэж байгаа. Төр хамгийн муу менежер байдгийн жишээ энэ. 

-Нарийнаас өргөн цариг руу шууд шилждэг технологи гарлаа гэж байсан. Үүнийг судлав уу?

-Энэ технологи их хэмжээний хөрөнгө шаардах учраас бүтэхгүй гэж хэлж болно. 1960 оны сүүлээр намайг сурч байхад яригдаж, судлагдсан зүйл. Өргөн царигийн хөдлөх бүрэлдэхүүн явуут дундаа нарийн цариг руу шилждэг технологи юм. Бид түүнийг чинь зураад, бичиж судлаад хөндсөн асуудал. Тэгэхэд “үүнийгээ нууцалчих, стратегийн зориулалттай” гэж хэлж байсан. Хүүхдийн тэрэг эвхэгддэг шиг нарийн цариг руу орохоор замын дэл нь дугуйгаа шахаад эвхэгдээд явчихдаг юм. Тээврийн нэг вагонд 300 гаруй хос дугуй байдаг. Ийм байдлаар буюу 3-10 км цагийн хурдтайгаар шилжинэ гэдэг томоохон асуудал болно. Дээрээс нь түгжээ гэх мэт олон асуудал байдаг учраас цаашаа явсан ч хурд багатай байна. Шууд тодорхойлбол бүрэн боловсрогдоогүй технологи.  

-Удахгүй хоёр хөршийн төрийн тэргүүн айлчилна. Энэ үеэр асуудал шийдэгдэх болов уу?

-Ингэж уулзах цаг хэдэн жилийн өмнө өнгөрсөн. Бид дээгүүр нь алхаж Америк, Канад гэж явахын оронд хоёр хөрш орныхоо гарыг бариулаад гурвуулаа асуудлаа ярих хэрэгтэй байсан. Айл саахалт улстайгаа аятайхан бай гэдэг дээ. Эндээс их асуудал шийдэгдэх байх. Олон зүйл дээр тохироо хийгдэнэ. Ядаж л эхлэл нь тавигдана. Царигийн асуудал шийдэгдэж, хөршүүдийн нэг нь төмөр зам тавиад өгөх тухай ч яригдаж магадгүй.   

Л.МӨНХТӨР