Author: Лхагвасүрэнгийн Мөнхтөр

Хүн амын хөгжил, нийгмийн хамгааллын сайд С.Эрдэнэтэй ярилцлаа.

–Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн Сэргээн заслын төвийн нээлт болсон. Энэ төв нээгдсэнээр хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийг бүх шатанд эмчилнэ гэсэн үг үү?

-Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдэд зориулсан хөгжлийн төв байх эсэх, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн төвийн үүрэг, чиглэл тодорхойгүй явж ирсэн. Манай яам байгуулагдсанаар бодлогынхоо хүрээнд хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн асуудлыг тусгайлан авч үзсэн. Хөгжлийн бэрхшээлтэй 120 орчим мянган хүнийг хүн амын нэг бүлэг болгон үзэж өнгөрсөн жилийн төсөвт 5.6 тэрбум төгрөг суулгасан байдаг. Энэ мөнгөөр хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн Сэргээн заслын төвийг байгуулах, тоног төхөөрөмжийг нийлүүлэх шийдвэрийг гаргасан юм. Өнгөрсөн баасан гаригт тус төвийн үйл ажиллагааг нээлээ. Орчин үеийн шаардлага, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдэд үйлчлэх боломжид нийцсэн тоног төхөөрөмжийг суурилуулсан нь том дэвшил болж байна.

–Хүчин чадал нь ямар вэ. Улаанбаатарын хэмжээнд үйл ажиллагаа явуулах юм уу аль эсвэл улсын чанартай харьяалал харгалзахгүй үйлчилнэ гэсэн үг үү?

-Нэг ээлжиндээ 45 хүнийг хэвтэн эмчлүүлэх боломжтой юм. Өдөрт 200 хүн шинжилгээ, сэргээн заслын үйлчилгээ үзүүлэх хүчин чадалтай төв. Мөн харьяалал харгалзахгүй үйлчлэх учиртай. Улсын хэмжээнд нэг төв байгаа учраас. Мөн Хятадын Засгийн газрын буцалтгүй тусламж 54 тэрбум төгрөгийн хөрөнгөөр Баянгол дүүргийн 20 дугаар хорооны нутаг дэвсгэрт гурван га газарт Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд, хүүхэд зориулсан хөгжлийн төвийг байгуулах ажил эхэлсэн. Энэ төв ашиглалтад орсноор өдөрт 150-180 хүн хэвтэн эмчлүүлэх бол өдөртөө 700-800 хүнд нөхөн сэргээх эмчилгээ, үзлэг оношилгоо хийх хүчин чадалтай байх юм.

–Бас Засгийн газрын бүрэлдэхүүнд өөрчлөлт оруулах асуудал олны анхаарлын төвд байна. Бүрэлдэхүүн яаж өөрчлөгдөх юм бэ?

-Хэвлэл мэдээллийн түвшинд л мэдээлэлтэй байгаа. Засгийн газар, намын бүлгийн түвшинд тодорхой яригдаагүй байна. Даваа гаригийн (өнөөдөр) бүлгийн хуралдаанаар асуудлыг нарийвчлан хэлэлцэнэ. Харин фракцийн түвшинд асуудлыг нэлээд ярьж байгаа юм билээ. Фракц гэдэг хэсэг бүлгээрээ хамтарч нэг шийдвэр гаргаад түүнийгээ батлуулахыг зорьдог хүмүүсийн нэгдэл шүү дээ. Тэр хэмжээнд л яригдаж байгаа байх.

–Нэгдэж нийлсэн яамдын сайдыг гаднаас томилох ёстой гэдэгт танай фракц ямар байр суурьтай байгаа юм?

-Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайдтай уулзаж тохиролцсон гэдэг зүйлийг сонссон. Энэ асуудлыг бүлэг дээрээ ярилцаж байж л шийдэх байх.

–Х.Баттулга гишүүн Дэд бүтцийн сайд, О.Чулуунбат Сангийн сайд болно гэдэг мэдээлэл хэр бодитой юм бол?

-Бүлгийн хэмжээнд албан, албан бусаар ч тийм зүйл яригдаагүй. Ордонд бусдын тааж ярьдаг л хэлбэр төдий зүйл биз дээ. Даваа гаригт бүх зүйл тодорхой болно.

–Бас Н.Энхбаяр дарга яг энэ үед ирсэн нь Тэргүүн шадар сайд болох эрмэлзэлтэйнх гэгдэж байгаа?

-Эмчлүүлж байгаа. Монголд дахиад эмчлүүлэх шаардлагатай учраас ирсэн гэж ойлгож байна. Онгоцноос буугаад л ордонд орж сайд хийгээд явчихна гэж бодохгүй байна. Хоёрдугаарт аливаад дэг жаяг гэж нэг зүйл бий дээ. Ирснээсээ хойш тодорхой хугацаанд ажилдаа орж, асуудлыг мэдэж, мэдэрч байж улс төрд орох байх гэж бодож байна. Гэхдээ иргэнийхээ эрх үүргээ эдлэх гэж ирсэн бол ойлгоно.

–Засгийн газарт бүтцийн өөрчлөлт хийх бус “бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ огцор” гэж МАН-ын Шинэчлэлийн хороо шаардаж байна. МАН-ын бүлгийн гишүүд ч тийм санаа бодолтой байгаа бололтой?

-Өнөөдөр Монголд дараагийн Засгийн газар гарч ирээд үйл ажиллагаа нь сайжирдаг практик байдгийг мэдэхгүй юм. Тэгээд ч одоо байгааг нь унагачихвал дараагийн Засгийн газар сайн ажиллана гэдэг баталгаа нь хаана байгаа юм. Би тийм баталгаа байгааг одоогоор олж харахгүй байна. Аливаа зүйл тарж бутарахад улам л зөрчилддөг, үйл ажиллагаа нь бүр сааралттдаг биз дээ. Нэмэгдэхүүний байрыг солиод нийлбэр өөрчлөгддөггүй гэдэг шиг Засгийн газрыг солиход засгийн ажил сайжирчихдаг бол би ч гэсэн кноп дарж болох байна.

–МАН-ынхны шаард­лагын хувьд?

-Мөнхийн сэдэв юм. Цалин авсан хэдэн хүн гэр бариад сууж байдаг тийм л зүйл ажиглагдаж байна. Тэнд нь тэмцэхээр очиж байгаа хүн ч алга. Ийм байдлаар хол явахгүй. Ийм улс төрөөс иргэд залхчихсан байна ш дээ. Гэрээ хулдаасаар бүрсэн хэдэн хүн захиалгат улс төр хийхээ болих хэрэгтэй. Сүүлийн үед хөгжим найр болоод байдаг болчихож. Хоёрдугаарт би МАН-ынхныг сөрөг хүчнийхээ үүргийг биелүүлж чадахгүй байна уу даа гэж харж байна. Улс төрийн сөрөг хүчин гэдэг бүх зүйлийг харлуулах бус зөвийг нь дэмжиж, бурууг нь шүүмжлээд л ажиллах үүрэгтэй. Ард түмэн ядарч байна уу, туйлдаж байна уу хамаагүй тухайн үеийнхээ өөрсдийн эрх ашгийн тө­лөө л дуугарч байгаа нь харам­салтай. Манай С.Зоригийн хэлсэн үг байдаг даа. Нэгдү­гээрт улс эх орны эрх ашгийг, хоёрдугаарт нам хүчнийхээ, гуравдугаарт фракц бүлэг­лэл, дөрөвдүгээрт хувь хүнийхээ эрх ашгийг тавь гэж. Одоо улс төрийн эрх ашгийн эрэмбэ дараалал зөрчигдөөд байгаа юм. Нэгдүгээрт нам, хоёрдугаарт хувь гээд. Шууд хэлбэл эрх баригчдын үйл ажиллагаа доголдож, Засгийн газрын үйл ажиллагаа сааралтаж байвал бидэнд сайн гэсэн логикоор ажиллахаар улс орны хөгжлийн бодлого хаана нь хоцрох нь ойлгомжтой.

–Эдийн засгийн уналт, “ЭЗЭН 100″ хөтөлбөрийн хэрэгжилт, ирэх жилийн төсөв гээд олон зүйл шүүмжлэлийн бай болоод байна л даа?

-Аль ч Засгийн газар шүүмж­лэлийн бай болдог. Гэхдээ хэдий чинээ их ажил хийнэ төдий чинээ шүүмжлэл нь их байдаг. Түрүүнд хэлсэнчлэн бүх зүйлийг харлуулж харах бус сайн сайхныг нь бас ярих хэрэгтэй. Бид хийснээ ярьдаггүй дутагдалтай байсан байж магадгүй. Сүүлийн хоёр жилд энэ улсад ямар бүтээн байгуулалтууд хийгдсэнийг, Улаанбаатар яаж өнгө зассаныг хүн бүр л харж байгаа байх. Ямартай ч бид ажил хийж болдгийг харууллаа. Бүх аймгийг нийслэлтэй хатуу хучилттай замаар холбож, дулаан цахилгаан станц барьж болж байна. Огт ажил хийгээгүй юм биш олон ажил хийсэн. Бидний хийснээс давж Засгийн газар, энэ төрийг харлуулах ажил хүчтэй хийгдэж байна. Бондын хөрөнгийг босгоогүй бол өнөөдөр эдийн засаг хэдэн хувь доогуур байж болох байсан. Ажил хийсэн учраас эдийн засаг эргэж сэргэх төлөвтэй болж байна. Хоёрдугаарт шинэчлэлийн Засгийн газар ямар хөрсөн дээр бий болсон бэ. Ямар өв хөрөнгө хүлээж авсан бэ гээд ярих юм бол олон асуудал байна. Энэ Засгийн газар юу ч хүлээж авч чадаагүй. Баахан өр, авлага, бэлэн мөнгөний амлалтыг хэрэгжүүлэх шаардлагатай байсан. Нэг жишээ нь намайг Хүн амын хөгжил, нийгмийн хамгааллын яамыг хүлээж авахад ахмад настан бүрт өгөх 300 гаруй мянга, иргэн бүрт 21 мянган төгрөг олгох, хүүхдийн мөнгө гээд өчнөөн тэрбум төгрөг босгох ажил над дээр бууж ирсэн. Түрүүчийн Засгийн газрын өрийг цайруулах ажилд эхний зургаан сарыг зарцуулсан байдаг юм шүү.

–Өнгөрсөн Засгийн үед бус өнөөдөр эдийн засаг хүндэрч элдэв асуудал үүсээд байгаа?

-Чалкогоос, Эрдэнэтээс, Монголбанкнаас гээд хэдэн зуун сая төгрөг аваад идчихсэн байсан. Гэтэл өмнөх Засгийн газарт ажиллаж байсан бүх хүн бидний өөдөөс харж суучихаад инээгээд, доромжлоод, шоолоод сууж байна ш дээ. Ерөнхий сайд нь Сү.Батболд, Сангийн сайд нь Ч.Хүрэлбаатар, Д.Хаянхярваа, Боловсролын сайд нь Ё.Отгонбаяр байсан. Бүгдээрээ энхийн цагаан тагтаа шиг юм яриад л. Улс орныг дампууруулж, өрийн намагт живүүлж хаячихаад явсан нөхдүүд шүү дээ, тэд. Тэд хариуцлагаа хүлээсэн нь хаана байгаа юм. Ашигт малтмалын үнэ тэнгэрт хадаж байхад орж ирсэн хэдэн их наяд төгрөг хаачсан бэ гээд яривал ярих зүйл их. Тэдэнд сөрж хэлэх үг байхгүй. Гэхдээ бид тэдний хийж бүтээснийг харлуулж, хөөдөлгүй, зөвийг нь дэмждэг байсан. Оюу толгойн гэх томоохон луйврын гэрээг байгуулж л байсан. Оюу толгойд ямар луйвар явсныг бид илрүүлсэн. Үндсэн гэрээний дэргэд хувь нийлүүлэгчдийн гэрээ гэж нууцын зэрэглэлтэй байгуулаад 80 хувь нь давуу эрхийн, 20 хувь нь энгийн хувьцаа байна гэж заасан байдаг. Тэгээд 20 хувь буюу энгийн хувьцааны 34 хувийг Монголын тал эзэмшинэ гээд заачихсан. Энэ нь нийт хувьцааны зургаан хувь болж таарч байсныг илрүүлж засч, сайжруулсан байдаг. Ийм гэрээгээр Оюу толгойг ашиглаад ч яадаг юм биз дээ. Хоёрхон жилийн өмнө энэ бүхэн болсон. Харин өнөөдөр энхийн цагаан тагтаа шиг бидний бүтээн босгосныг харлуулах эрх тэдэнд байхгүй. Түүхээ цаг ямагт эргэж харж явах ёстой.

Л.МӨНХТӨР

Сангийн сайд Ч.Улаантай ярилцлаа.

-Төсвийг өргөн барилаа. Өнөө жилийн төсвийн онцлог нь юу вэ?

-Төсөв гэдэг улс төр, эдийн засгийн бодлогын төвлөрсөн тоон илэрхийлэл юм. Тэр тусмаа хязгаарлагдмал хөрөнгө санхүүгийн боломжийн хүрээнд амьдралыг залгуулах, хөгжил жолоодох бодлогыг тодорхойлсон баримт бичиг. Тиймээс төсвийг нухацтай анхаарч, ойлгох учиртай. Төсвийг бодлогыг нь уншаад, тоог нь бодоод, хооронд нь нэгтгэж дүгнэсний эцэст хүн ойлгоно. Ингэхгүйгээр захаас нь ишилж яриад хэн ч ойлгохгүй. Тэгэхээр төсөв гэдэг бодлого юм чинь өөрийн гэсэн философи, зарчим, шалгуур үзүүлэлт, хэрэгжих механизм, хариуцлагын шинжийг агуулсан цогц бодлого гэсэн үг л дээ. Энэ бүгдийг харж чадвал төсвийг ойлгодог.

-Тэгвэл ямар филосо­фитой төсөв өргөн барив?

-Энд гурван зүйлийг хэлэх хэрэгтэй. Нэгдүгээрт санхүүгийн эрхийг анхан шатны нэгж рүү шилжүүлж байгаа философитой төсөв. Цаашилбал төсвийн төвлөрлийг сааруулж байгаа хэрэг. Ямар нэгэн шинэ технологийг ашиглахын тулд туршилт, тохируулга хийдэг дээ. Төсвийн хүрээнд эрх шилжүүлэх шинэ технологийг 2013 оноос туршиж, тохируулга хийсэн. Харин одоо зүгшрүүлж, бүрэн хүчин чадлаар нь ажиллуулна. Энэ нь орон нутгийн Хөгжлийн санд төвлөрүүлэх мөнгө хэд дахин нэмэгдсэнээр илэрч байгаа. Мөн орон нутгийн төсвийн орлогыг нэмэгдүүлэх бололцоог ихээхэн нээж өглөө. Орон нутаг өөрөө хариуцах боломжтой зарлагыг мөн хариуцууллаа. Тиймдээ ч орон нутагт олгох төсвийн хэмжээ өмнөх оныхоос 2.5 дахин нэмэгдэнэ. Дов довон дээрээ эзэн гэдэг шиг тухайн нутагтаа орлогоо ч бүрдүүлдэг, бүрдүүлснээ ч өөрөө зарцуулдаг тэгээд хариуцлагаа хүлээдэг эрхийг нь шилжүүлж байгаа ийм л төсөв. Энэ хүрээндээ барьж байгаа нэг зарчим нь гэвэл хэн хүчин чармайлт гаргана түүнийг нь улс дэмжинэ. Орон нутаг нэг төгрөг олчихвол улсаас 1.5 төгрөг нэмж өгнө. Тэгэхээр орон нутгийн олж байгаа орлогоос зарцуулах эрх нь 2.5 дахин нэмэгдэж байгаа биз.

Хоёрдугаар философи нь ард иргэдийн амьжиргааг түлхүү анхаарах. Өнгөрсөн онд цалин, тэтгэвэр, тэтгэмжийг инфляфийн түвшинтэй уялдуулж нэмсэн. Ингэхдээ бодитой нэмэлт болгохын тулд олон түмэнд зарлалгүй, үе шаттайгаар хэрэгжүүлсэн юм. Энэ нь үр дүнгээ өгсөн учраас үргэлжлүүлээд цалин тэтгэврийн хэмжээг мөн л 2.5 дахин нэмж байгаа. Инфляцийн өсөлттэй уялдуулаад өгч байгаа мөнгөө 2.5 дахин өсгөлөө. Энэ нь инфляцийн өсөлтийг хаана. Тэгээд цаана нь бага хэмжээний нэмэгдэл болно гэсэн үг. Нийт цалин, тэтгэвэр, тэтгэмжийг нэмэхэд 500 тэрбум төгрөг төсөвлөгдсөн гэсэн үг.

Харин энэ төсвийн гурав дахь философи нэг төсөвтэй болох. Ингэснээр дотоод, гадаадад төсвийн талаар нэгдсэн ойлголт, шалгууртай болно гэсэн үг. Бодлого зөв байна, эрсдэл хяналтад орлоо, нэг хэлээр ярьж байна, нэг үзүүлэлтээр дүгнэж байна гэсэн үг. Ийм зорилтыг шийдэхэд зориулж боловсруулагдсан төсөв. Ингээд бид бүх түвшиндээ хэвшсэн ойлголт, арга барил, үйл ажиллагаагаа өөрчлөх шаардлагатай болж байгаа юм.

-Яаж?

-УИХ-аас, хэлэлцэж баталдаг процессоосоо эхлээд өөрчлөгдөх шаардлагатай гэж үзэж байгаа. Ингэхдээ Их хурлын дэгийн тухай хуульд өөрчлөлт оруулах саналыг төсөвтэй хамт өргөн барьсан. Тэр нь УИХ дээр төсвийг дөрвөн үе шаттайгаар хэлэлцэж баталдаг даа. Эхлээд бодлогыг нь сонсоод хүлээж авдаг. Тэгэхээр одоо энэ хэлэлцүүлгийг явуулаад төсвийн орлого, нийт зарлага, тэнцэл, хөрөнгө оруулалтыг зөвшөөрч баталдаг болъё гэж байгаа. Энэ хүрээнд төсвөө хэлэлцэж сайжруулдаг байхаар болж байна гэсэн үг. Эс тэгвээс зарлагаа нэмээд, орлогоо хийсвэрээр нэмдэг. Эсвэл төсвийн алдагдлаа нэмдэг хуучин практикаасаа салах хэрэгтэй байгаа. Гол нь төсвийн үр ашгаа нэмэгдүүлэх өөрчлөлт юм л даа. Энэ бол хүн бүрийн ярьдаг АНУ-ыг төсвөө баталдаг зарим.

-Гишүүдийн мөнгө гэж байхгүй болохын зэрэгцээ тойргийнхоо бүтээн байгуулалтад хөрөнгө төсөвлүүлэх эрхгүй болно гэсэн үг үү?

-Саяын ярьсны цаана УИХ-ын гишүүд бид өөрсдөө өөрчлөгдөх шаардлагатай байгаа юм. Объект нэг бүрийг задалж баталдаг. Ингэхээр сумын соёлын төвийн хөгжмийг хүртэл УИХ дээр батлах шаардлага гардаг. Одоо болиод бөөн дүнгээр нь орон нутагт өгөх гээд байна. Үүнтэй холбоотойгоор УИХ-ын гишүүдийн бүрэн эрхэд халдлаа гэх мэтээр асуудал цухалзана байх. Гэхдээ тойрог руугаа мөнгө татах амбицийг нь дарах санаа юм. Ер нь УИХ-ын гишүүн ард түмний элч болохоос биш аймгийн Засаг дарга биш. Аймгийнхаа төсвийг барьчихаад яаж ахиухан мөнгө хуваарилуулах вэ, хэрхэн хэдэн төгрөг суулгах вэ гэж л хөөцөлддөг нь үнэн. Тэгээд эцэст нь би ийм ч хөрөнгийг татаж, тэр ч объектыг барьж өгсөн гэж сонгуулийн сурталчилгаагаа хийдэг. Гишүүний мөнгө гэдэг гажуудсан буруу арга энэ бүхнээс л үүдэлтэй. Тэгэхээр гишүүд өнөөдрөөс цааш орон нутагт хэдий хэр хөрөнгө очив, үнэхээр ард иргэдийн хүсэн хүлээсэн зүйлд зарцуулж чадсан байна уу гэдэгт л хяналт тавих, үр дүнг нь сайжруулах үүрэгтэй болж хувирч байгаа.

-Тэгвэл ирэх оны төсвийн орлого нь ямар хэмжээнд байх юм. Өнөө жилийн орлого тасалдлаа гээд л шуугицгааж байна?

-Ирэх жилийн орлогыг төлөвлөхдөө бид таван зарчим барьсан. Нэгдүгээрт нэгдсэн төсвийн орлогыг тэнцвэржүүлсэн журмаар тооцсон. Тэнцвэржүүлсэн журам гэдгийг жишээлбэл стратегийн ач холбогдолтой бүтээгдэхүүн манай улсад зэс, нүүрс л байгаа. Зэс, нүүрсний дэлхийн өнөөдрийн үнээс ихээхэн доогуур буюу өмнөх гурав, ирэх гурван жилийн прогнозыг харгалзан үзэж жигнэсэн дундаж үнээр тооцож байгаа. Зэс, нүүрсний үнийг яг хэдээр авснаа санахгүй байна. Гэхдээ дэлхийд зэс, нүүрсний үнэ жигнэсэн дундаж үнэ хүртэл буухад төсөв савлахгүй гэсэн үг. Өмнө нь ингэж авалгүйгээр өнөөдрийнхөө үнээр тооцоход сарын дараа ханш буурч төсөв савалдаг. Хоёрдугаарт төсвийн орлогыг бүрэн дайчлахыг хичээлээ. Урд онуудад төсвийн орлого төлөвлөгөөгөөр их өндөр тавьж, тодотголоор жаахан бууруулж жинхэнэ гүйцэтгэлийг харахаар түүнээсээ хамаагүй доогуур байдаг. Ийн нэлээд ул суурьтай тооцоод өмнөх жилээс 900 гаруй тэрбум төгрөгөөр илүү орлого төвлөрүүлэхээр тооцож байна. Ингэснээр нийт төсөв долоон их наяд болно. Гуравдугаарт татварын тогтвортой орчинг хадгална гэж үзэж байгаа. Улсын төсөв дээр бид нэг ч татвар нэмэхгүй. Харин орон нутагт эрх шилжүүлсэнтэй холбоотойгоор татварын уян хатан нөхцөлтэй байх эрхийг нь засаглалд нь өгнө. Жишээлбэл хүн амын орлогын албан татвар интервальтай. Бид хамгийн доод интервалиар нь бодож орлогыг нь өгчихнө. Тэгээд та бүхэн ард иргэдтэйгээ зөвлөж, хэрэгцээ шаардлагадаа уялдуулаад үүнийгээ өсгөе гэвэл болно гэж байгаа. Нийслэлд ч тэр татварын эрхийг нь өгч байгаа. Мөн томоохон төсөл, арга хэмжээнд татварын хөнгөлөлт үзүүлэх бодлогыг үргэлжлүүлнэ. Жижиг, дунд үйлдвэрлэлийн хүрээнд технологи оруулж ирвэл татвараас чөлөөлнө. Томоохон улсын чанартай төсөл хэрэгжүүлбэл хөрөнгө оруулалт хийх үед нь буюу хоёр хүртэл жилээр татварыг нь хойшлуулна. Дөрөвдүгээрт өмч хувьчлалын орлогыг нэмэгдүүлнэ гэж үзэж байгаа. Төрийн өмчийг эзэнтэй болгох санаа. Улсын төсвөөс хөрөнгө оруулчихаад дуусгаж чадаагүй төсөл байна. Өнөөдөр 800 гаруй тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалт асуудалтай байна. Үүнийг худалдъя, хувьчилъя гэж байгаа. Тавдугаарт уламжилж авсан ачаагаа оновчтой хэлбэрээр хөнгөвчлөх. Жишээ нь Оюу толгой, Таван толгой. Урьдчилгаа төлбөрийг нь өгвөл 900 тэрбум төгрөг төлөх шаардлагатай болно. Тэгэхээр 900 тэрбум төгрөгийг гаргаж төлөх боломжгүй учраас бид төлөх татвараас нь суутгах гэх мэтээр ярилцаж тохирохоор болж байх жишээтэй.

-Харин зарлагаа яаж тооцож байгаа юм бол?

-Бид төсвийн хэмнэлтийн горимд шилжсэн. Хэмнэлтийн горимын үед зарлагыг огт нэмэгдүүлэхгүй байх таван зарчмыг баримтална гэж бай­гаа. Энэ нь төрийн албан хаагчдын орон тоо, төсвийн байгууллагыг ши­нээр нэмэгдүүлэхгүй байх, захиргааны болон удирд^­лагын урсгал зардлыг нэмэгдүүлэхгүй байх, гэнэтийн халагдлын тэтгэмжийг нэмэхгүй байх, салбаруудын бэлэн мөнгөний амлалт нэмэгдүүлэхгүй байх. Бас бууруулах таван зорилт байна. Энд гадаад дотоод томилолт, бараа ажил үйлчилгээ худалдан авах зардал, шатахуун тээвэр, гэрээт албан хаагчдын тоог, татаас алдагдал нөхөх, ажил үүрэг бүтцийн давхардлыг багасгана. Дараа нь тэвчих таван зорилт бас байна. Юуг тэвчих вэ гэвэл ирэх онд эд хогшил худалдан авах, авто машин, албан контор, үр дүн муутай төсвийн зардал буюу ивээн тэтгэлт, ой тэмдэглэхийг тэвчинэ.

Бас байнга хасч танаад байхгүй нэмэгдүүлэх таван зарчим байна. Үүнд цалин тэтгэврийг, хөрөнгө оруулалтын үр дүнг дагаж бий болж байгаа зардал үйлчилгээ, төрийн үйлчилгээг ард иргэдэд ойртуулж буй үйлчилгээ, орон нутгийн хөгжилд зориулсан хөрөнгө оруулалтыг, цэцэрлэг, сургууль, эмийн зардлыг нэмэгдүүлнэ. Амьдралд буюу ард түмэн рүү шууд хүрэх зардлыг нэмж төр, захиргааны аппарат, дарга нарт үйлчилсэн зардлыг хасна гэж байгаа нь энэ. Ингээд дүнг тоогоор нь авч үзэхэд өмнөх жилээс нэг их наяд төгрөгөөр зардал нэмэгдэнэ. Шууд хэлбэл 2015 оны төсөвт 900 гаруй тэрбум төгрөгөөр орлого нэмж нэг их наяд төгрөгөөр зарлагаа нэмж долоон их наядад орлого, зарлагын тэнцэл ойртож ирсэн.

-Төсвийн алдагдал ДНБ-ий хэдэн хувьтай байх бол. Хоёр хувиас өндөр байвал Засгийн газрыг огцруулах хэмжээнд асуудал яригддаг байх аа?

-Төсвийн гол шалгуур бол төсвийн алдагдал юм. Энэ удаа төсвийн бүтцэд их том өөрчлөлт орсон. Ингээд төсвийн алдагдал долоон хувьтай орж ирнэ. Төсвийн гадна байсныг чөлөөлж уламжлалт бүтцээрээ авч үзвэл хоёр хувьдаа барина. Бодлогын өөрчлөлтөөр ингэж өндөр тоо гарч байгаа юм. Цаашид тогтвортой бууруулах замаар хоёр хувьд хүргэхийн тулд гурваас дөрвөн жил шаардлагатай гэж үзэж байгаа. Яагаад төсвийн гадна баахан мөнгө гарсныг хүмүүс гадарлаж байгаа. Төсвийн орлого нь хүрэхгүй, хөгжилд мөнгө хэрэгтэй учраас Хөгжлийн банк байгуулаад мөнгө олж ирээд зарцуулаад байсан. Гэтэл Хөгжлийн банкны мөнгө төсөвт ороогүй хэрнээ дотоодын төсвөөс ч их хэмжээгээр эргэлдээд байдаг.

-Хуулийн заалтыг нь хэрхэх юм бэ?

-Хоёр хувиас доош байна гэсэн хуулийн заалттай. Тийм заалттай учраас тодорхой хугацаанд өөр дэг мөрдөхөөр хуулийн өөрчлөлт оруулж байгаа.

-Тэгвэл энэ онд хэдэн төгрөгийн өр, зээлийн хүү төлөх юм бэ?

-Ирэх оны хувьд зээлийн төлбөр үйлчилгээ ямар нэгэн хэлбэрээр төсөвт дарамт болохгүй. Нийт дүнгээрээ 500-гаад тэрбум төгрөгийн төлбөр хийнэ. Долоон их наяд төгрөг дотор энэ нь нэг их дарамт биш гэсэн үг. Харин ачаалал хэзээ үүсэх вэ гэвэл 2018 онд бий болно. Үүнд хэрхэн бэлдэх вэ гэдэг л байгаа юм.

-Өрийн босго хуулиараа 40 хувь байх ёстой. Гэтэл Хөгжлийн банкны төсвөөс гадуурх өр төсөвт орохоор бас л хуулийн заалтыг зөрчих нь ээ?

-Мэдээж өрийн босгыг давж байгаа. Тиймээс Өрийн удирдлагын хуулийг өргөн барьсан. ДНБ-ий 70 хувь болгоё гэсэн санаа байгаа даа. Төсвийг ингэж үзэхэд тогтвортой байдлын шалгуур үзүүлэлтүүдээ хангасан, хоорондоо уялдаж балансжсан ийм л байгаа. Мэдээж хязгааргүй хүсэл мөрөөдлийг гүйцэлдүүлэх боломж байхгүй. Жаахан бүсээ чангалж явна.

-Бүтээн байгуулалт, хөрөнгө оруулалтын асуудал ч төсвийн хүрээнд яригддаг. Ирэх онд энэ хүрээнд асуудлыг яаж ярих бол?

-Төсвийн гадуур байсан эх үүсвэрүүдийг төсөвт оруулснаар хөрөнгө оруулалтын хэмжээ нэмэгдэж байгаа. Тэгэхээр хөрөнгө оруулалтыг хуучин зөвхөн төсвөөс хуваарилснаар дүгнэдэг байсан бол бол “Чингэс” бонд, Хөгжлийн банк, улсын төсөв, орон нутаг гээд бүгд хөрөнгө оруулалтад тооцогдох болж байна. Ингээд дүгнэхэд өмнөх дөрвөн жилээс гурав дахин нэмэгдсэн гэж хэлж болно. Бүтээн байгуулалт ирэх жил нэлээд эрчимжинэ.

-Ам.доллараа хэдээр бодож авч байна вэ. Өнгөрсөн жилийн төсвийн гол маргаан ам.долларын ханштай холбогдож байсан?

-Төсвийн тооцоонд оруулахдаа Эдийн засгийн хөгжлийн яамтай ярилцаад энэ оны дундаж ханшаар тооцон авч байгаа. Оны эцэст 1750 орчим төгрөгт очих байх.

-Эцэст нь асуухад Эдийн засгийн хөгжлийн яамыг Сангийн яамтай нэгтгэнэ гэж байгаа. Таны байр суурь ямар байна вэ?

-Ерөнхий сайдын бүрэн эрхийн асуудал л даа. Ерөнхий сайд танхимтайгаа зөвлөж байгаад саналаа оруулсан. Энэ саналаар Эдийн засгийн хөгжлийн яам Сангийн яамыг нэгтгэж байгаа юм биш. Сангийн яаманд Эдийн засгийн хөгжлийн яамны тодорхой чиг үүрэг шилжиж ирж байгаа. Эрчим хүч, Уул уурхай, Зам тээвэр, Барилга, хот байууглалтын яамд бол нэгдэж байгаа. Ийм зааг бий.

-Тэгэхээр та яамаа тэр­гүүлж үлдэнэ гэсэн санааг хэлээд байна уу?

-Ерөнхий сайд л мэднэ дээ.

Л.МӨНХТӨР

Саяхан Тажикистаны нийслэл Душанбед Монгол, Орос, Хятадын Ерөнхийлөгч
уулзсан нь түүхэнд анх удаа гэж тэмдэглэгдэж буй. Энд ШХАБ-ын орнуудын төрийн тэргүүний
14 дэх удаагийн уулзалт мөн болсон. Тиймд Монгол Улстай холбоотой түүхийн гэрч болохын
зэрэгцээ ШХАБ-ын онцолж очсон Тажикистан улс, Душанбе хотыг энэ удаа танилцуулъя. 

Тус орны тухай товч өгүүлэхэд одоогоос 23 жилийн тэртээ ЗХУ задрахад
Бүгд Найрамдах Тажикистан улс болон тусгаар тогтносон. МЭӨ онуудад Согд, 1000-аад
онд Саман гээд перс хэлтнүүд дундад Азийн энэ бүсэд оршин тогтносоор иржээ. Киргиз,
Узбек, Афган, Хятад улсаар хүрээлүүлэн буй тажикууд бараг найман саяулаа. Ерөнхийдөө
өндөр уулын орон гээд хэлчихэд хол зөрөхгүй. Нийт нутгийн 90 хувь нь уул, нуруудаас
тогтсон байх агаад бараг тэн хагас нь далайн түвшнээс дээш 3000 метр өндөрт өргөгдсөн
байдаг ажээ. Монголчуудын хувьд тажикууд нь Чантуу угсаатан бөгөөд Тэнгэр уулын
муж, Памирын нуруу эх захгүй үргэлжилж Амударья гол ч харьяалагдана. Энд Түргийн
хэлхээ холбоотнууд буюу Монгол цусны Узбек үндэстэн ч тодорхой тоогоор аж төрдөг
ажээ.

Улсын 60-аас илүү хувь нь ядуугаас доогуур орлоготой гэсэн мэдээлэл
дэлхийд цацагдсан байдаг. Гэтэл мал аж ахуй, жимс, жимсгэнийн тариалалт өндөр хөгжиж
ан амьтан, ой мод, зарим эрдэс баялгийн нөөц ихтэй. Ялангуяа үнэт чулуу, ашигт малтмал,
эрдсийн олон том ордтойн дээр дэлхийд үнэлэгдсэн олон арван очир алмааз энэ л бүсээс
олдож байсан удаатай аж. Тийм атал хөгжлөөрөө Монголоос даруй 15-20 жилийн ард явна
уу гэлтэй. Гадаад өрийн бодлого алдагдсанаас нутаг орныхоо 45 хувийг Хятадад өгөх
шийдвэрийг Душанбе хот тун саяхан гаргаж байсан нь одоо ч дэлхий нийтийн анхаарлын
төвд орж ядуу, арчаагүйгээрээ дуудуулж эхэлсэн. Горно Бадахшаны өөртөө засах бүс
буюу Иран зүгийн тажикууд оршин суудаг 1500 гаруй км газар нутгийг Хятадын талд
шилжүүлэх шийдвэр гаргасан нь гадаад өрөө тэглэх бас хилээ хянах чадвараа алдсантай
холбоотой гэж үздэг ажээ. Угийн энэ нутгийн оршин суугчид салан тусгаарлахаар цаг
ямагт санагалзаж байнга цуст мөргөлдөөн эхлүүлдэг ажээ.

 

ИХЭНХ ОРНЫ ИРГЭД ХЯТАДУУДАД
ТААТАЙ ХАНДДАГГҮЙ БОЛ ТАЖИКУУД ХАМГИЙН ИХЭЭР ХҮНДЭЛДЭГ

Нэн ядуу, хөгжил буурай гэж тодотгогдоод буй Тажикистан Улсын нийслэл
Душанбе хотод хоёр долоо хоногийн өмнө температурын заалт 25 хэмийг заах ч бүгчим
халуун ноёлж Монголын долдугаар сарыг санагдуулам байлаа. Хотын захын хэсэг эл хуль,
шороо хөдөлгөх нохой ч үгүй байхад төвийн гудамж дүүрэн хүн хөлхөнө. Ялангуяа зээл,
худалдааны гудамжинд тэргэнцэр дүүрэн жимс ёстой л ёоз ёозоороо өрөгдсөн харагдах.
Худалдаачид нь урдуураа өнгөрөх хүн бүрийг царайчлангуй харж, шавдуулан гуйх ч авах
хүн тун ховор. Нэг ам.доллар таван сомони (улсын мөнгөн тэмдэгт)-тэй дүйж, нэг килограмм
мах таван ам.долларын ханштай бол нэг хүнд ногдох ДНБ мянга гаруйхан ам.доллартай
тэнцдэг гэж байгаа. Тарьж ургуулсан банана, усан үзэм, хулуу, тарвас гээд бүхнийг
бараг л худалдан авагчийн хүссэн үнэд өгнө. Хүссэн үнээ­рээ авч буй иргэн ч нэг,
хоёр ширхэгээс илүүг жинлүүлэхгүй. Энэ мэтээр тажикууд бор хоногоо тэвдүүхэн өнгөрүүлж
буй нь илт.

Хар захад иран зүгийн хивс, нэхмэл эдлэл худалдаалдаг Армен гэх залуу
ихээхэн сонин зүйлийг хуучиллаа. Тэрээр Монголд 1981 оны орчимд ирж байсан бөгөөд
хамгийн сайхан орон гэнэ. Тэрээр туршлага судлах шугамаар ирж байснаа өгүүлээд ард
түмний аж амьдрал тогтвортой, өлсч цангаж гачигдах зүйлгүй аж төрдгийг шагшиж байлаа.
Өөрийнхөө улсын тухай ярихдаа бидний адилаар төрийн бодлого муугийнх, улстөрчид
авлигад идэгдсэнийх хэмээнэ. Өөрийн орны иргэд нь толгойгоо даахаа больтлоо өлсгөлөнд
нэрвэгдэж турж эцсэн зүйлгүй ч энэ байдлаараа удвал жимс ургуулах бутгүй, тариа
тарих газаргүй болох вий гэж байв. Тэрчлэн “Манай ард түмэн хэдэн зууны өмнөх шигээ
байгаа. Душанбе хотод л Оросын эрлийз, юм үзсэн хүмүүс байгаа тулдаа ийм өнгөтэй,
өөдтэй байна. Харин хөдөө тосгон руу зүглэбэл хэдэн ямаа, жимсний бут, тариан талбайгаас
өөрийг харахгүй. Тэнд барааг бараагаар сольж хэрэгцээгээ хангадаг байдал байж л
байна” хэмээн манай орны нэг зууны өмнө халсан нийгэм байгааг өгүүлж байсан.  Харин шилэн дэлгүүр, супер маркетуудыг нь ихэвчлэн
оросууд эзэлсэн бөгөөд тэдний худалдаалж буй бараа хэдэн зуу, хэдэн мянган ам.долларын
ханштай. Энэтхэг торго, дубайн алчуур, орос чихрийг бараг үндэсний мөнгөн тэмдэгтээр
бус ам.доллараар дээд зэрэглэлийн дэлгүүрээс авна.

Иргэн Армены өнгөтэй өөдтэй хэмээн тодотгоод буй Душанбе хотын хөгжлийн
тухайд арваас дээш давхартай барилга бараг үгүй юм. Хар зах нь Нарантуултай, Хотын
төв нь Бага тойрогтой нэлээд төстэй. МУИС, Урлан бүтээх төв шиг ёотон цагаан барилгууд
эгнэж замын хажуугаар хэдэн улиас гацуур, хар мод сэрийжээ. Авахаас зам нь тав,
арван эгнээ, энхэл донхол гэж үгүй. Зам дээгүүр нь ихэвчлэн волга, УАЗ 24 гэх мэтчилэн Улаанбаатарыг нэгэн
цагт бүрхээд одоо бараа сураггүй болсон машинууд хөлхөнө. 90 кузовтой марк II, соната
I, II гээд мөн л арав гаруй жилийн өмнө манай оронд өнгө нэмсэн авто машинууд өнөөдөр
тус орон руу нийлүүлэгдээд эхэлж. Үүний зэрэгцээ спорт болгож дэглэсэн lexus
570, гялгар бүрээсийг нь хуулаагүй шахам ланд 200 тансаг зэрэглэлийн машинуудыг
бага балчир хөвгүүд унан хотын гудмаар тэнхээ мэдэн давхина. Бас хотын төв талбай
цэцэрлэгт хүрээлэнд хөшөө дурсгалын зүйл, хэн нэгнийг хүндэтгэн босгосон цамхаг
бараг үгүй.    

Тажикистаныг зорьж очих жуулчдын урсгал тун цөөн гэнэ. Энэ нь хар
тамхи, мансууруулах өвс, нутгийн ардын амьдрал байдлаас улбаатай гэсэн сураг чих
дэлсэж байв. Нутгийн олон ч жуулчдад таатай ханддаггүй бололтой. Хил, гаалиар нэвтрэхэд
дээрэмчид, хулгайчдаас сэрэмжтэй байхыг сайтар сануулна. Гэхдээ Ази царайтай хүнийг
харуутаа бүгд “Ни хао” хэмээн бөхөлзөн өөдөөс гар барихаар тэмүүлнэ. Бодвол хятад
хүн гэж санан баярлаж, талархаж явдгаа илэрхийлэхээр тэмүүлж буй нь энэ бололтой.
Тэд үнэхээр “Би та нарт, Хятад оронд хайртай. Гүнээ талархаж явдаг шүү. Ахан дүүс
минь” хэмээн Орос хэлээр дуржигнуулах нь гайхаш төрүүлэх. “Та нар Хятадын юунд нь
хайртай гэж” хэмээн асуухад “Та нар бидний хувьд эрхэм” гэхээс өөрийг өгүүлэхгүй.
Ийн үнэхээр хүндлээд байгаа юм уу эсвэл тал засч цаасан малгай өмсгөж байгаагийн
алин болох нь үл мэдэгдэнэ.

ШХАБ-ын орнуудын өнөө жил онцолсон Тажикистан улсад нэг өдөр саатахад
ийм яриа өрнөж, дүр зураг харагдаж байлаа.   

Л.МӨНХТӨР

Гадаад хэргийн сайд асан Ц.Гомбосүрэнтэй ярилцлаа.

–Хоёр хөршийн тэргүүн айлчилсан. Айлчлалуудыг, Монгол улсын гадаад бодлогыг дүгнэж эхэллээ. Таны бодлоор энэ бүхэнд ямар дүгнэлт хийж байгаа вэ?

-Монгол Улсын хувьд олон тулгуурт гадаад бодлоготойг бүгд мэднэ. Хуучин ганц тулгууртай байсан гэж үзээд арай олон байх ёстой гэдэг утгаар тэгж нэрлэсэн юм. Үүний үндсэн дээр тав, зургаан орныг тоолдог. Мэдээж гол тулгуур нь хоёр хөршийн бодлого, дараачийн гол тулгуур гуравдагч хөршийн бодлого тэгээд Азийн бодлого, НҮБ, олон улсын бодлого байна. Ингээд хөгжиж буй орны хувьд бүгд ач холбогдолтой гэж үзнэ. Гэхдээ тэргүүлэх ач холбогдолтой гэж хоёр хөршөө авч үзэх учиртай. Харилцааны амин чухал асуудлууд энд л байгаа. Ингэж бодоход хоёр хөршийн төрийн тэргүүний айлчлал нэг дор гэж болохоор ойрхон тохиолоо. Өмнө нь хоёр хөршийн дарга нар ирж л байсан, манайхан очиж л байсан. Саяын айлчлалууд, баримт бичиг байгуулсныг нь харахад хоёр хөрштэйгээ тус бүрт нь харилцааны идэвхжил, шинэ эрч хүч орлоо гэж дүгнэцгээж байна. Би ч санал нэг байгаа.

–В.Путины айлчлалын хувьд ямар ач холбогдолтой болов?

-Орос-Монголын хооронд олон асуудал бөглөрч, урагшилж өгөхгүй байсан. Цаг хугацаа өнгөрөөд байдаг манайд чухал ач холбогдолтой асуудлууд байрандаа байсаар байлаа. Саяын айлчлалын үр дүнд харилцааны тэр бөглөөг аваад хаячихлаа гэж болно. Улс төрийн хувьд чухал ач холбогдолтой гэж ярьдаг. Тэр үнэн. Амьд өнцгөөс нь авч үзвэл “Халх голын ялалтын 75 жилийн ойд оролцож сайхан найрлая” гэлгүйгээр ажил хэргийн том зорилтыг шингээсэн байлаа.

–Олон асуудлын талаар ярилцсан. Алийг нь онцолж, тодотгохоор байна?

-Хоёр орны харилцааг хөгжүүлэх талаар байгуулсан баримт бичгийг нь үзсэнгүй. Гарчиглаад яривал төмөр зам гэх мэтээр байнга яригддаг байсан асуудлууд хөдлөхөөр болж байх шиг байна. Хоёр орны худалдааны тэнцвэрийг арилгах, ойртуулах арга зам хайя гэж хоёр Ерөнхийлөгч ярилцжээ. Гол зүйл нь манай улсаас гаргадаг бүтээгдэхүүнийг нэмэгдүүлэх. Өнгөрсөн 20 гаруй жилийн хугацаанд үүний гол саад нь Оросын талын гаалийн хяналт, татвар байсан. Манай талаас үүнийг чухалчилж үзээд их том санал тавьсан байна билээ. “Ирэх 20 жилийн хугацаанд манай хөдөө аж ахуйн бүтээгдэхүүнд танайх элдэв татвар битгий тавиач ээ” гэсэн нь өөрийнхөө эрх ашгийг бодсоных.

нөгөөтэйгүүр манай гаргах гээд байгаа хөдөө аж ахуйн тэр дотроо мал аж ахуйн гаралтай бүтээгдэхүүн өнөөдрийн орост бас л хэрэгтэй. Ерөнхийлөгч в.Путины хэвлэлийн бага хурал дээр хэлсэн үгийг сонслоо. тэрээр “Монгол нөхдийн тавьж буй саналыг нааштайгаар хүлээн авч бүрэн шийднэ” гэжээ. тэр нь юу гэсэн үг вэ гэвэл бидний хүсч байгаа шиг татварыг тэглэж өгөх нь юу юм гэхэд эрс бууруулаад өгвөл худалдааны харилцаанд их таатай нөхцөл бий болно. Мэддэг хүний ярьж байгааг сонсоход “Манай улс 500 сая ам.долларын мах нийлүүлэх бүрэн боломжтой. арьс шир, ноос, ноолуур, энэ чиглэлийн бүтээгдэхүүнийг махнаас ч илүүтэйгээр нийлүүлэх боломжтой” гэж байсан. эндээс дүгнэхэд тэрбум гаруй ам.долларын худалдаалалт хэрэгжих боломжийг нээлээ гэж би хувьдаа дүгнэж байна. Бүтээгдэхүүнээ зарна гэдэг аж ахуйн нэгжүүдийн ашиг орлого нэмэгдэж, ажил үйлсээ өргөжүүлэх гэх мэтээр цааш цаашаа нөлөөлөөд явдаг учраас том завшаан.

–Орос, Монгол, Хятад гурван улсын ярилцдаг мөнхийн сэдэв нь төмөр зам. Хойд хөрштэйгөө энэ тухай ямар тохиролцоонд хүрсэн бол?

-төмөр замын тухайд том тохиролцоо хийгдсэн гэж болно. олон жилийн өмнөөс ярьсаар ирсэн. Хос шугамтай болгоё, цахилгаанжуулъя гэж. асуудал дээр 2020 он гэсэн тоо хэлэх шиг боллоо. Өнөөдрөөс харахад хол мэт санагдах ч жижиг горхин дээр банзан гүүр барих ажил биш шүү дээ. Ингэж том үйлсийг хийе гээд тохиролцлоо. Манай өөрийн бүтээгдэхүүний экспорт тэгтэл нэмэгдэхгүй юм аа гэхэд дамжих буюу транзит тээврээс ашиг харж болно. Оросоос урагшаа хэмжээ хязгааргүй бараа ачигдах нь юу юм. гэхдээ урд хөршөөс орос руу, оросоос цаашаа дамжих ачаа бараа бишгүй байх үндэстэй. Ямартай ч зөөдөг бараа нь байхад бид зөөх чадвартай байх ёстой. тэр зөөх чадвар маань эрс нэмэгдэх нь. энэ мэтээр тодорхой хэрэгжүүлээд эхэлбэл бүгд ач холбогдолтой баримт бичгүүд батлагдах шиг болно билээ. визний асуудал ч шийдэгдсэн. Ингэснээр амьд харилцаа буюу хувь хүн хоорондын албаны харилцаа идэвхжихэд чухал. Бодитоор бол үнэхээр сайхан уур амьсгалыг бүрдүүлж өгч байна.

–Царигийн асуудал яаж шийдэгдэв?

-оросууд бидэнд хандаж “танайх урдаа нарийн цариг тавьж болохгүй” гэж хэлэхгүй. орос дэлхийн хамгийн урт төмөр замтай орон гэж яригддаг юм. нарийн яривал манай орон ч төмөр замын бодлогынх нь хүрээнд байгаа. оросын зарим салбарын техник технологиуд дэлхийд гүйцэгдэхээ больсон. гэхдээ төмөр зам нь манлай технологи биш. Бид ч тийм түвшинд яваа гэсэн үг. Хоёрдугаарт бид ч өөрсдийгөө зовоогоод байх шаардлагагүй. Бид Хятад руу, тэдний төмөр замыг ашиглаад дараагийн оронд бараагаа гаргах гэж байгаа бол ижил төмөр замтай л байх ёстой биз дээ. Манайхан л болсон хойно гурав дөрөв давуулж бодоод нэг ухаан сийлж “Түүнийг дагаж юу орж ирэх вэ” гээд бид л ухаантай болох гэж байгаа юм шиг зүйл яриад байдаг. Харилцаанд асуудал байвал сайжруулж, сайн зүйл байвал бататгаж шийдэж байх ёстой. Царигийн асуудлаа хятадуудтай тохирох шиг болно билээ. Ялангуяа мухар төмөр замын тухайд. Ах нар юу ярьж болох вэ гэвэл хувь нийлүүлсэн улаанбаатар төмөр замын эрх ашгийг хөндсөн асуудал байвал ярилцаж болно. улмаар хоёр, гурван замтай болох, түүнээсээ салаалсан төмөр зам тавихаар болбол оросууд хамтарч ажиллах, хөрөнгө оруулалтаа хийж болно шүү дээ. энэ бол эс ойлголцоод байх зүйл биш. ойлголцдоггүй асуудал нь хэмжээ дамжаатай холбоотой, 1949 оны гэрээг шинэчлэх гээд чаддаггүй тал бий. Манайхан мөнөөх л хувь яриад байдаг байхгүй юу.

–Айлчлал бүрийн араас бодит хөрөнгө оруулалтыг сонирхдог. Оросууд Монголд ямар хөрөнгө оруулалт хийв. Ер нь Орос 1990 оноос хойш бидэнд юу өгсөн бэ?

-Оростой барим тавим тоо яригдаагүй. Шуурхай айлчлал болсон шүү дээ. Харин ч овоо хэдэн баримт бичигт гарын үсэг зурчихлаа. зарим нь ч санамж бичиг юм билээ. санамж бичиг гэдэг худалч хүнд мартахгүй гэж бичиж байгаа тийм зүйл л дээ. Шууд хэлбэл заавал гэдэг механизмгүй. тэгээд цаашид хэрэгжих зарчмын тохиролцоонуудыг хийсэн. Жишээ нь саяын худалдааг тойруулаад ярихад мөнгөн дүн, тоо ярьсантай утга нэг. Баян-Өлгийн асгатын мөнгөний ордыг байнга ярьдаг даа. тэрийг амжсангүй. нэг зүйл дээр санал зөрж байгаа ажиглагддаг юм. Манай улс гадагшаа харьцах гэхээрээ “Манайх 51 хувь” гээд байдаг. Харин оросууд 50:50 байя гэдэг. энэ асуудал дээрээ ойлголцсон бололтой юм билээ. Хувь ярьж хэрэлдэлгүйгээр эдийн засгийн өгөөжийг нь бодоод явчих хэрэгтэй. Хэрэлдээд байвал шүүх гэж байна. Харин хэл амаа ололцох нь хорвоогийн ёс шүү дээ. сүүлийн жилүүдэд хоёр орны хамтарч босгосон обьект юу байна гэхээр тоймтой зүйл байдаггүй. Биднийг аргаа барж байхад харж үзээгүй гэж болно.

–Хойшоо хийх худалдааг тэнцүүлнэ, ойртуулна гээд байгаа. Манайх мах, арьс, ноосноос өөр юу гаргах вэ. Нүүрс хийгээд уул уурхайн бүтээгдэхүүний хувьд бараг тоохгүй биз дээ?

-нүүрс, уул уурхайн бүтээгдэхүүний хувьд өрсөлдөгч шүү дээ. Яахав ховор элемент, уран, вольфром зэргийг солилцох боломжтой ч хоёр орны худалдааг овойж товойтол дүүргэх нь юу л бол. тэгэхээр мал аж ахуйн гаралтай түүхий эд нийлүүлэх л үлдэж байгаа юм. Лаазалсан бүтээгдэхүүнийг тэд авахгүй учраас махыг махаар нь гаргах тухай яригдана. в.Путин зориуд цохож байна билээ. “Манай эрүүл ахуйн стандартын шаардлагыг хангадаг байх ёстой” гэж. Манай махыг шалгадаг оросын алба манайд байгуулагдах юм байна гэж ойлгосон. социализмын үед 25 сая малтай байхад 100 мянга гаруй тонн мах гаргадаг байлаа. одоо 50 сая малтай болсон учраас тухайн цагт гаргаж байсныг төвөггүйхэн хил давуулж болно байх. Европын холбоо бидэнд олон хөнгөлөлт, боломж олгосон. гэхдээ тэр бүр манайд байхгүй зүйл ч юм уу эсвэл Монголын бүтээгдэхүүнийг хэрэглэж сураагүй байдаг. Харин ах нарыг нэхий дээл, савхин дээлээр дарчихад л аваад байх жишээтэй. гэхдээ бид нэхий дээл, савхиа туркээс дутуугүй боловсруулдаг болох хэрэгтэй л дээ.

–Харин Оросоос авах тухайд шатахуунаас өөр юу байх бол?

-нефтийн бүтээгдэхүүний крантыг хаана гэдэгтээ хүрвэл их эвгүй асуудал. тиймээс бидний хараат бус болно гэж яриад байдаг нь зөв. Өөр өөр газраас багаханыг авч, өөрсдөө ч нефтиэ ухаад байгаа учраас нэлээд засарч шийдэгдэх байх. гэхдээ шатахууныг оросоос огт авахгүй болно гэсэн үг бас биш. Бас цахилгаан станц, үйлдвэрийн газрууд нь байна. Цахилгаан хийгээд үйлдвэрийг дагасан сэлбэг хэрэгсэл авдаг байх. Хүнсний бүтээгдэхүүн багахан хэмжээгээр авдаг. Миний мэдэхээр өнөөдрийн хараат байгаа зүйл бол цэрэг, техникийн хамтын ажиллагаа. танк, онгоц, буу гээд бүгд л оросынх. Үүнийг өөрчлөх ёсгүй гэж үздэг юм, би.

–Монгол–Оросын харилцаанд олон жил “бөглөө” байсан гэж та хэллээ. Сая тохиролцсон зүйлүүд ч дарагдалгүй хэрэгжинэ гэх баталгаагүй. Хэрэгжих найдвар хэр байна?

-Баримт бичиг байгуулсныхаа дараа хоёулаа өөр өөрийнхөөрөө тайлбарлаад байдаг талтай. Миний харж байгаагаар Ерөнхийлөгчийн засаглалтай орост Ерөнхийлөгчийнх нь нэр хүнд өндөр байгаагийн зэрэгцээ дахиад арван жил төрийн эрхэнд байх магадлалтай. тийм учраас в.Путиныг тойрсон, энэ хүний айлчлалын хүрээнд хөндөгдсөн асуудал хэрэгжих нь баталгаатай гэж үзэж байгаа. Хэрэгжихгүй бол матах газар нь в.Путин болж таарч байна. Харилцан ойлголцол гэж нэг зүйл бий. амаараа ярихаар ойлголцоод байгаа юм шиг. Ажил хийх гэхээр элдэв саад давамгайлаад байдаг. Үүний цаана үнэхээр улс төрийн хүсэл, зориг дутагдаад байдаг гэж хэлж болно. Өмнө нь татварын асуудлыг л гэхэд хөндөхөд “гаалийн хамтын ажиллагааны байгууллага гэж бий, тийшээ ор” гэдэг байсан. тэрэнд нь Казах, Белорусь, Орос, Киргиз зэрэг хэдэн орон байдаг. энэ мэтээр манай улсыг хэрэг дээрээ явцуу, хаалттай бүлэглэл рүү татаж оруулчих гээд байдаг. Миний бодлоор манай орон хамгийн хүнд үеэ туулчихсан. Харин өнөөдөр том зорилгын хүрээнд худалдааны тэнцлийг жаахан дээшлүүлээд байнгын үйл ажиллагаатай болчихвол хөрш орон учраас замын зардал гэж байхгүйтэй адил шүү дээ. Хаа холын америкт ноолуур аваарай гэж хашхирч явсны оронд хөршүүддээ “ноолууран цамц аваарай” гэж хэлэхэд амар. улмаар тэд худалдаж аваад дасчихвал байнгын зах зээл болно гэсэн үг. энэ үүднээсээ чухал байхгүй юу. түүнээс биш царай алдаж явахаа бид больчихсон юм.

–Си Жиньпин даргын айлчлалын тухайд?

-Хятадуудын хувьд бөглөрч тагларсан зүйл байсангүй. Харилцаа ихээхэн идэвхтэй өргөн цар хүрээг хамардаг болчихсон юм. урд хөрштэй харилцах харилцаа өөрийгөө хөтлөөд явчих бяр тэнхээтэй болчихож. түүнийг нь бид зохицуулж байх ёстой. Мэдээж хэрэг хөрш орон учраас ярилцаж, шийдэж байх олон асуудал байна. эдгээр харилцаанаас дамжих тээвэр хамгийн хэрэгтэй гэж манайхан байнга ярьсан. Хятадтай гэрээ хүртэл байгуулсан. энэ нь манай орны далайд гарах гарцыг илүү баталгаажуулж байгаа хэрэг л дээ. Үүний зэрэгцээ зээл, тусламжийн асуудал ч хөндөгдөж харилцаа улам идэвхжих хандлага илэрлээ. энэ идэвхжил нийгэм, эдийн засгийн харилцаанд улам тодорлоо. Биднийг байнга тусгаар тогтнол гэж ярьдаг учраас си Жиньпин дарга “Монгол улс тусгаар тогтносон гүрэн” гэж тодоос тод хэлсэн. удаа дараа ингэж ярьсан, түүнийгээ ч нотолсон л зүйл. стратегийн иж бүрэн түншлэлийн гэрээнд хоёр орны төрийн тэргүүн гарын үсэг зурсан. Үүнд “Хүчээр түрий барихгүй” гэх мэтээр чангалж тодруулсан үг, үсэг оруулсан. Өмнө нь урд хөрш юанийн зээл олгодог байсан. тэгээд тэр мөнгөөрөө өөрийнх нь технологийг л авах боломж олддог. Харин одоо ам.долларын зээл олгоё гэж байна. тэр нь “Дуртай газраасаа технологио аваад дуртай төслөө санхүүжүүл” гэсэн утгатай. Үнэхээр бидэнд боломж өгч байгаа асуудал.

–Монгол орон хоёр хөрштэйгөө хамтын ажиллагаагаа шинэ шатанд гаргаж идэвхижүүллээ. Гэтэл гуравдагч хөршийн бодлого бага зэрэг сааралтаад байх шиг?

-Хоёр хөрш маань тэврээд авлаа, бусад нь хэрэггүй гэж хандаж болохгүй. тэгэхээр манайх гуравдагч хөршийн бодлогоо дахин сайн тайлбарласан байх хэрэгтэй. Манай улсын Япон, Америктай харилцах харьцаа ЕаБХаБ-т элссэн зэрэг нь оросын хийгээд Хятадын эсрэг чиглэж байгаа үйл хөдлөл, утга агуулга огт биш. нэг үгээр хэлбэл хожмын өдөр америк хүрч ирээд цэргийн баазаа байгуулаад байрлана гэж ойлгож болохгүй. Бид хоёр хөрштэйгөө төдийгүй дэлхийн өндөр хөгжилтэй орнуудтай харилцан ашигтай хамтын ажиллагаагаа хөгжүүлэх ийм л байр суурьтай. түүний цаана юу байдаг вэ гэвэл гуравдагч хөршүүд маань 1990-ээд оны хүнд үед дэмжиж тусалж, зовлонг минь хуваалцаж өдий зэрэгт хүргэж өгсөн. тиймээс энэ харилцаагаа улам өргөжүүлэх, хөгжүүлэх, бэхжүүлэх тухай ярьж байгаа. түүнээс биш хоёр хөршдөө муу юм хийх гээгүй. Бас нэг зүйл нь хоёр хөрш маань ШХаБ-т ор гэж шахдаг юм. Өнөөдөр бид ажиглагч гэсэн байр суурьтай байгаа. Бидэнд тэр байгууллагын юу хийх гээд байгаа нь ойлгомжгүй байдаг. орлоо гэхэд тэндээс юу олж авах нь тодорхойгүй. Цаана нь бас “БрИКс”-ийн орнууд гээд л гараад ирсэн. энэ нь ямар санаа вэ гэвэл дэлхийн орнуудыг бүлэг бүлэгт хуваах гэж байгаа юм шиг философийн дор яваад байгаа юм. түүний цаана нь цэрэг улс төрийн эвсэл гэсэн ойлголт дагадаг.

Хал балгүй байгууллагууд бий л дээ. Жишээ нь аПЕК байна. одоо томчууд ном хаялцаад буцдаг газар шиг болчихоод байгаа юм. Дэлхийн орнууд ямар хандлагатай байгааг нь мэдэхийн тулд Монгол тэнд оролцож байх учиртай.

–Хоёр хөршид маань дургүй орнууд олон. Тэдэнд юу гэж ойлгуулах вэ?

-ойлгуулахад нэг их төвөгтэй биш. гуравдагч хөршүүд “Хоёр хөрштэйгөө аятайхан байгаарай” гэдэг. америк л гэхэд эртнээс “Бид танайхыг хоёр хөршөөс чинь салгах гээгүй. танай хамаг юм чинь хоёр хөрштэйгөө шүү” гэдэг. гэхдээ шүүмжлэлтэй хандах зүйл гэвэл бүх хөршүүдийнхээ хөрөнгө оруулалтыг олигтой дэмжиж өгөхгүй байгаа юм. тэгэхээр гуравдагч хөршийн бодлогоо дахин тайлбарласан байх шаардлагатай гэж үзэж байгаа. “Манай энэ бодлого та нарын эсрэг чиглээгүй” гэж байнга ярьж байх ёстой.

Л.МӨНХТӨР

Өнгөрсөн долдугаар сарын 26-ны оройн 18 цагийн үед Архангай аймгийн Хашаат сумын Номгон багийн нутаг дэвсгэрт байгалийн онц аюултай үзэгдэл болсон. Энэ үзэгдлийг эрдэмтэд шинжлэх ухааны хэлээр тайлбарлахдаа орон нутгийн чанартай хар салхи хэмээн томъёолдог ажээ. Харин монголчууд эртнээс “Луу унжих” гэж нэрлэсээр ирсэн байна. Гэхдээ энэ цагийн Монгол орны хувьд хар салхи гэсэн ойлголтоор бус байгалийн онц аюултай үзэгдэл, гамшиг гэж томъёолдог. Тухайн үед салхины хүч, хор хөнөөл ямар байсан, нутаг орны иргэдийн аж байдал ямар байгааг онц, аюулт үзэгдэл болсноос хоёр хоногийн дараа буюу долдугаар сарын 28-нд очиж сурвалжилснаа хүргье.

Тэрхүү байгалийн гамшигт үзэгдэл хэдийгээр Хашаат сумын төвөөс зүүн урагш 30 орчим км буюу бидний сайн мэдэхээр Элсэн тасархайгаас баруун зүгт 40 км зайд их, бага Номгон уулын өвөрт болж таван айл өртөөд байгаа ч нутаг орны нийт иргэд ихээхэн цочирджээ. Хашаат суурингийн иргэд үйл явдлыг нүдээрээ үзээгүй ч аанай л амнаас ам дамжин нэмж хачирлан ярисаар байв. Хархорин, Хотонт, Хужирт сумаас хүмүүс сонирхон ирж байсан бол “Улаанбаатар, Дархан-Уул, Эрдэнэт болоод холын аймгуудаас байнга утас цохин юу болсныг сонирхож байна” гэдгийг уулзсан хүн бүр өгүүлнэ. Сумын төв дээр Засаг дарга, ИТХ-ын дарга хийгээд байгаль орчны байцаагч, хүн эмнэлэг, цаг уурын мэргэжилтнүүд гээд цөөн хэдэн хүн бодит байдлыг газар дээр нь очиж үзсэн байв. Гэлээ ч Хашаат суурингийн иргэд бүгд л өөр өөрийнхөөрөө асуудалд хандаж, тайлбарлан ярьж байлаа.

Ихэвчлэн мухар сүсгээр буюу “Лус савдаг хилэгнүүлсэнтэй холбоотой. Уул овоо тахихдаа ч юм уу газар усанд хүндэтгэлгүй хандсанаас ийм зүйл тохиолоо” гэлцэнэ. Хашаат сумын иргэдийн өгүүлэхийг сонсвол эртний үлгэр тууль эсвэл зөгнөлт кинонд гардаг шиг зүйлийг сүр бадраан ярина. Ж.Чимэд, Г.Насанбат нарын өгүүлснээр бага үд хэвийх үеэс эхлэн тэнгэр хүнгэнэн дуугарч эхэлжээ. Сонсоход олон онгоц нисэн өнгөрч байгаа мэт эсвэл томоос том эвэр бүрээ үлээж байгаа юм шиг сонстож байж. Өдрийн 16 цагийн орчимд сэмжин үүлний үзүүр ч харагдахгүй байсан бол төд удалгүй баруун хойноос хурын хар үүл хуралдаж эхэлсэн гэнэ. Гэнэт гарч ирсэн хар үүлний түрүүч Номгон уулын өвөр Бор хоолойн урд дэнж, Хөөврийн толгойн дээхнэ ирсэн даруйдаа хоёр хэсэгт хуйлран эргэлдэж эхэлжээ. Ийм үзэгдэл 30 орчим минут үргэлжлээд оройн 18 цагийн үед хоёр үүлэн хуйлраа нэгдэж нэгэн цул болоход газрын гадарга дээр их тоос босчээ. Нүд ирмэхийн зуурт газарт хөдөлсөн тоос тэнгэр өөд цойлон үүлэн хуйлраатай нэгдсэн нь байгалийн гамшгийн эхлэл болж. Тэнгэр баганадсан хуй салхи эрчилж эхлэхэд түрүүнүүс хойш гараад байсан дуу татарч хүчтэй шуурганы исгэрэн улих чимээгээр солигджээ. Гамшигт үзэгдлийн үргэлжлэх хэмжээ маш богино байж. Бараг 20 хүрэхгүй минут үргэлжлээд тэр их тоос шороо, тэнгэр баганадсан хуй алга болоход газрын хөрсийг анжсаар сэндийчсэн мэт болгожээ. Хашаат сумын төвд оршин суух дээрх хоёр иргэнийг энэ тухай ярьж байхад тойрон цугласан олон “Тэнгэр баганадсан тэр хуйг яг өмнөөс нь харахад оройн хэсэгт нь улаан гал авалцаж байсан гэнэ лээ” гэж үг нэмнэ. Номгон уулын өвөрт ийн байгалийн онц аюултай үзэгдэл үүсч иргэн Ч.Баярсайхан, Б.Батжаргал, С.Гантөмөр, Чадраабал, Доржсүрэн, Гэрлээгийн хот айлд хохирол учруулахад эргэн тойрон 30 орчим км радиуст ширүүн  бороо,  мөндөр холилдон орсон байна. Мөндрийн хэмжээ ойролцоогоор 8-12 см радиустай буюу томхон мандарины дайтай байсан бөгөөд хайлуулахад 300-500 грамм ус гарч байсан гэдгийг ч цугласан олон хэлэхээ мартсангүй. “Мөндрийн ус тунгалаг, уусан ч асуудалгүй байдаг бол энэ удаагийнх нэг тийм цийлгэр өнгөтэй байсан. Лавтай лус хилэгнүүлснээс боллоо” хэмээн сүсэлцгээнэ. Зарим нь ийн сүслэнгүй өгүүлж байхад нөгөө хэсэг нь нэгнээ явуулж байхтай ч таарлаа. “Яагаав. Нөгөө Батаа чинь тэр их салхи шуурга, мөндөр нүдэж байхад дэлгэцтэй ааруулаа оруулах гэж гараад шалдан орж ирсэн гэсэн” хэмээн хөхрөлдөнө. Сумын төвийн дэлгүүрийн үүдэнд цугалсан олны яриа нэг ийм байв. 

Энэ үед Өвөрхангай аймгийн Бат-Өлзий суманд байсан Ж.Наран гэх залуу “Биднийг Бат-Өлзий сумын ойн баярыг сонирхож явахад үдээс хойхно 15 цагийн үед цаг уурын байдал ихээхэн тааламжгүй болсон юм. Өглөөнөөс хойш дулаан, ямар ч үүлгүй байсан бол 15 цагийн үед яах ийхийн зуургүй, арваадхан минутын дотор битүү хар үүл тэнгэрийг бүрхсэн. Тэгээд салхи хөдөлж наадамчин олон үймж байх зуурт буюу хагас цаг ч болоогүй байхад тэнгэрийг битүү нөмөрсөн бараан үүл хаашаа ч юм алга болж дахиад нар ээсэн. Тэндээс эхэлсэн цаг уурын үзэгдэл, бороо, салхи явсаар Номгон уулын урд ирээд хүч нь ихэсч байгаль дэлхий хамаг араншингаа гаргаж л дээ” гэж байсан юм.  

Хашаат сум

Харин сумын Засаг дарга Б.Гэрэлт-Од  “Нар баруунаа гудайх үед манай энд тэнгэр эвгүйрхсэн. Өглөөнөөс хойш нуугисан халуун үргэлжилсээр оройн сэрүү орох үед үүл гарч бороо орж эхэлсэн. Залгаад мөндөр хаялсан нь Номгон багийн нутагт гол хүч нь байсан юм билээ. Мөндрийн хэмжээ том байснаас олон айлын нарны толь, машины цонх хагарч сүйдсэн гэсэн урьдчилсан мэдээ ирээд байна. Гамшигт үзэгдлийн голомт буюу хар салхины замд таван айл өртөж гурван байшин, гурван гэр юу ч үгүй болсон. Голомтод 20 орчим хүн байснаас нэг нь нас барж, Civic, Маяти, Прадо маркийн машин өртөж дахин ашиглах боломжгүй болоод байна. Урьдчилсан байдлаар 451 сая төгрөгийн хохирол учирсан бол 20 үхэр, 63 адуу, 100 гаруй бог хорогдоод байна. Одоогийн байдлаар салхины хүчийг 34 км цаг буюу түүнээс дээш гэж дүгнээд байгаа. Салхийг чухам ямар хурд хүчтэй байсныг хэмжих боломжгүй учраас хохирлын хэмжээгээр нь барагцаалж гаргадаг юм билээ. Ер нь нутаг орны овоо бүрийг бөө, удган гэх хүмүүс өмчлөөд авчихдаг болж. Нутгийн удирдлагуудад ч хэлэлгүй тайлж тахиж байна. Нутгийн хүмүүс үүнтэй холбоотой байх. Овоо тахилга, бөөгийн дом зэргийг дэг жаягийнх нь дагуу явуулж бай гэж шаардах боллоо” хэмээн өгүүлж сууна.

Нутгийн зарим иргэдийн хувьд ийнхүү сүсэг бишрэлийн үүднээс уул овоо буруу тахисан, лус савдаг хилэгнүүлснээс үүдэн “тэнгэрт орших луу хэмээх амьтан сүүлээрээ шарвалаа” гэж үзэж байхад шинжлэх ухаан байгалийн энэхүү үзэгдлийг 200 орчим жилийн тэртээ тайлжээ. Шинжлэх ухааны үүднээс эрдэмтдийн тайлбарласнаас үзвэл “Агаар нь тогтмол хөдөлгөөнд оршиж, агаарын хэм болон даралтын хэлбэлзлээс шалтгаалан өөчлөгдөж байдаг. Нэг хэсэг газар нь ойролцоох өөр нэг хэсэг газраас илүү ихээр халахад тэдний даралтын өөрчлөлт нь салхийг үүсгэдэг юм. Салхи гэдэг нь халуун хүйтэн агаарын урсгалын эргэлдсэн мөчлөг. Агаарын хэм нэмэгдэхэд салхи дээшээ чиглэлтэй болдог. Үүнийг дээшлэх урсгал гэнэ. Дээшээ чиглэсэн агаарын хоосон орон зайг хүйтэн сэрүүн агаар дүүргэдэг юм. Харин дараа нь хүйтэн агаар халж бас л дээшээ чиглэдэг. Дээр байгаа агаар сэрүүсэвч доороос ирж буй дулаан агаарын улмаас буцаж доошлох боломжгүй болно. Гэхдээ буцаж доошоо урсан хажуугийн салхи болон бууж, дахиад л сэрүүн салхи үүсдэг. Салхины хүч нь мөргөлдөж байгаа агаарын хоёр урсгалын хэмийн зөрүү хол байх тусам нэмэгддэг. Жишээлбэл газрын гадарга дээр 50 хэмийн халуун, агаарт мөн хэмжээний хүйтэн буюу тухайн хэсэгт устай үүл хуралдсан байвал гамшиг тарихуйц салхи үүсгэж замдаа таарсан бүхнийг хамна. Салхи үүссэн бүсийн төвд тэнгэр баганадан хуйларч байвал дээшлэх салхи их хэмжээгээр үүссэнийг илтгэж байгаа юм. Хажуугийн салхи ч дээшлэх салхинаас дутахааргүй хүчтэй, их хэмжээний хор хөнөөл учруулдгаас шинжлэх ухаан энэ үзэгдлийг хар салхи гэж нэрлэжээ. Салхи босохоос өмнө сонсогдсон дүнгэнэсэн дууны хувьд агаар хэт халахаар үүсдэг ажээ. Дээшлэх салхи буюу тэнгэр баганадсан хуйлрааны дээр улаан гал авалцан байсан гэдэг нь соронзон орон, үрэлтийн хүч, цахилгаан орны нөлөөллөөс үүсдэг байна. 

Шинжлэх ухаанд итгэж “орон нутгийн шинжтэй хар салхи харин ч бага хохирол учруулжээ” хэмээн дүгнэх нэгэн байхад үүнд үл итгэх нэгэн ойролцоох лам, хувраг руу хадаг барин гүйх нь ч байгааг нутгийн иргэд ярьж байна. Хашаат сумын төвийнхөн ийм байр байдалтай байх агаад зүүн урагш Номгон уулыг чиглэн хөдөлж 30 орчим км давхихад байгалийн онц аюултай, гамшигт үзэгдэл болсон Хөөвөр, Бор хоолойд хүрнэ. Гамшигт үзэгдэл болсон газрыг таньж төвдөх зүйлгүй. Бор хоолойн урд дэнжээс эхлэн бага Номгон уулын тэртээд ямар ч өвсгүй улаан халзан газар дурайна. Ийм зүйл болсныг үзээгүй нэгэн айл зусаад саяхан нүүсэн газар гэж андуурмаар.

Эрдэмтдийн томъёолдгоор орон нутгийн шинжтэй хар салхи буюу Хашаат сумын Номгон багийн нутагт болсон байгалийн онц аюултай, гамшигт үзэгдэл 17 км үргэлжилж замдаа таарсан бүхнийг эвдэн сүйтгэжээ. Хоёр талаасаа уулсаар хашигдсан энэ хөндийд юу болсон нь бэлхнээ харагдана. Хөөврийн араас Бага Номгон уулын өвөр бараг Элсэн тасархай хүртэл байгалийн гамшигт үзэгдлийн мөр үлджээ. Эл мөр ихэнхдээ 200 орчим зарим хэсэгтээ 10 метр хүртэл нарийсч газрын хөрсийг эргүүлж ундуй, сундуй болгож орхисон байна. Хэдэн ч буурь харлан харагдах нь Номгон багийн малчин Ч.Баярсайхан, Доржсүрэн, Гэрлээгийнхэн хол саахалтын зайд зусч байсных. Онгойн харлах бууринаас харалдаа хэд хэдэн хот айл харагдах агаад зарим нь шинэ гэр дөнгөж босгоод буй бололтой. Алсаас харахад олон хүн бужигнаж гамшигт нэрвэгдсэн нэгэндээ нутгийн олон дэм болохоор цугласан байв. 

Гамшигт хамгийн ихээр өртсөн нь Ч.Баярсайханых бөгөөд хар салхины цөм буюу төвийн хуйлраа энэ хот айлыг дайрч өнгөрсөн байгаа юм. Эднийх 8х8 хэмжээтэй хоёр давхар дүнзэн байшинтай байснаас цементэн суурь л үлджээ. Тэрчлэн энэ айлд амарч явсан нэг хүний амь эрсдэж, гурван ч машиныг дахин ашиглах боломжгүй болсон нь Ч.Баярсайханы гаднаас 300, 500 метрийн зайд шидэгдсэн тэр хэвээрээ. Өнгөрсөн долоо хоногийн мягмар гаригт айл, саахалтын Ч.Наранбат, Н.Дашзэвэг, н.Жанлав, Д.Даваалхагва, Төгсжаргал тэргүүтэй хүмүүс ирж гэрийг нь барьж өглөө. Булган аймгийн Рашаант сумаас ч хамаатан садангийнх нь хүмүүс ирж байгалийн гамшгийн үеэр тарж бий болсон хогийг хамж устгахыг нь устгаж дахин хэрэглэх боломжтойг нь ялган авч байсан.    

Энд цугласан олон болсон үйл явдлыг саахалтын зайнаас харж байжээ. Хар салхи босохоос өмнөхөн том ширхэгтэй мөндөр хоромхон зуурт хаялж байснаа Ч.Баярсайханы гэрийн чанх баруун зүгт хоёр км зайд том хуйлраа үүсч тэнгэр баганадсан гэнэ. Харин Ч.Баярсайханыд Булган аймгийн Рашаант сумаас 17 цагийн орчимд н.Авирмэндийн гэр бүлийнхэн амрахаар ирж идээ будаа, цай цүй болон дөнгөж хонь хагалаад үймцгээж байж. Тэгтэл гэнэт байшингийнх нь дээр, тэнгэрт ч юм шиг үхэр мөөрөлдөөд явчихаж. Гадуур байсан хүмүүс “шороон шуурга” гэсээр гүйн орж ирцгээжээ. Тэнгэрт үхэр мөөрөлдөх чимээ сонсогдсон нь тухайн хот айлаас баруун зүгт нэг км орчим зайд идээшиж байсан үхэр сүрэг нэрвэгдэн хийсч ирснийх байсныг хүмүүс гамшиг өнгөрсний дараа ойлгоцгоосон гэж байлаа.

“Шороон шуурга” эхэлж байгааг мэдсэн гэрийн эзэн хоёр давхартаа гарч цонхоо хаагаад буцаж гүйсэн байна. Тэгээд хэсэг хугацааны дараа мориныхоо уяаны хажууд ухаан оржээ. Хоёр давхар байшинд нийт 10 орчим хүн байсан бөгөөд тэдний дунд найман настай хүүгээс 93 настай буурал байж. Зочилж ирээд байсан Авирмэнд ч байшингийн нэг давхарт байсан хэрнээ мөн л 10 орчим метр хол шидэгдсэн байдалтайгаар сэрсэн гэнэ.

Хөвсгөл аймагт амраад буцаж явсан гэр бүлийн хоёр салхи босохын өмнөхөн худаг дээр адуу усалж, ус аваад гэр рүү хөдөлсөн байгаа юм. Худаг дээрээс дөнгөж хөдлөхтэй зэрэгцэн хоёр км-ийн цаана салхи босохыг хараад “Маяти” машины хурдаар гэрийн зүг тэмүүлсэн аж. Хэдийгээр худгаас гэр хүртэл 300 хүрэхгүй шахам метрийн зайтай байсан ч тэд хоёр км-ийн цаана үүссэн салхинаас түрүүлж хүрч чадсангүй. Гэрийн гадаа давхин ирэхэд хүчтэй салхи, шороон шуурга нөмрөн авчээ. Жолоочийн хажууд сууж явсан эмэгтэй буюу эхнэр нь бууж, байшинд гүйн орж амжсан ч нөхөр Ц нь машинаасаа ч бууж амжилгүй хийсэн оджээ. Нөхрөө машинтай хийссэнийг эхнэр нь тэр үед мэдээгүй бөгөөд хаалга онгойход арав орчим насны хүү хальт харсан бололтой юм. Энэ үед салхины хүч бага зэрэг зөөлөрчээ. Салхины хүч хэдхэн секунд намдсан бөгөөд хажуу талын амбаар аль хэдийнэ хийсэн алга болж дотор нь мах өлгөж байсан Рашаант сумын иргэн Авирмэндийн эхнэр тэр агшинд дүнзэн байшинд орж амжсан байна. Байшинд орохоор тэмүүлж байхдаа салхинд хийсч явсан чулуунд хөл нь цохигдож шагайгаараа эргэсэн байсныг хэзээ хойно мэдсэн гэнэ. 

Салхины хүч дахин ихсэхэд байшингийн дээвэр хууларч байгаа чимээ гараад араас нь байшингийн туурганд өрөгдсөн дүнз моднууд нурж, хоёр давхрын хэсэг цөмрөн унаж, цонхны шил шажигнан бутарч шуурганаас тусгаарлах зүйл үгүй болжээ. Тэрхэн мөчид нүдээ нээх нь бүү хэл амьсгаа ч авч чадахгүй байсан байна. Ийм байдалтайгаар бараг 20 минут тэмцэцгээжээ. Урт урт дүнзнүүд тэгнэлдэн унасан нь дотор байсан хүмүүс амьд үлдэх нөхцөл болсон байх гэлцэнэ. Ямартай ч дээрээс нуран унах дүнз, дээврийн хэсэгт цохиулалгүй завсар зайд нь хүмүүс эсэн мэнд үлдэцгээжээ. Байшинд байсан хүмүүсээс Ч.Баярсайхан, Авирмэнд нар л гадагш шидэгдэж бусад нь үлдсэн байна. Харин доторх эд хогшлоос юу ч үлдээгүй бөгөөд хоосон хоёр авдар л байрандаа байж. Тэр бүү хэл ханан пийшин нурж, дүүрэн устай ган савыг хүртэл гишгэсэн лааз шиг болгожээ. Байшингийн хананд өрөгдсөн дүнзний 10 гаруй нь үлдэж бусад нь хийсэн алга болсон байв. 

Хачирхалтай нь гэрийн гадуур байдаг өнчин хоёр хурга зүв зүгээр майлаад зогсч байсан бол хашаатай тугалны хоёр нь, гэрийн гадаа байсан гурван нохой мөн л таван км-ийн зайд шидэгдэн үхсэн байсан аж. Ингээд аюул өнгөрөхөд гэрийн эзэн Ч.Баярсайхан, Авирмэнд нар дүнзэнд дарагдсан хүмүүсийг татаж гаргасан бөгөөд ихэнх нь хөнгөн бэртэл авчээ. Энэ үед хол ойроос хүмүүс туслахаар ирсэн байна. Гэрийн эзний ээж 93 настай Жуугаа юу болсныг ч ухаарч төвдөлгүй уймран байсан бол “Маяти” машинаас бууж амжилгүй хийссэн Ц-г ололгүй хэсэг хугацаа өнгөрсөн аж. Эхнэр нь, туслахаар ирсэн иргэд, аюулд нэрвэгдсэн хүмүүсийн зарим нь гээд олон хүмүүс хайсны эцэст гэрээс 200 гаруй метрийн цаана амь эрсэдсэн байхыг нь олжээ. Талийгаачийн бүх хувцас нь урагдаж, тайлагдсан байсан бөгөөд биед нь ч тэр гэхийн тэмдэггүй олон бэртэл учирсан байж. Шороонд дарагдсан байсан тул онож очихгүй бол олоход тун бэрх байсан гэж хүмүүс ярьж байлаа.   

Ийнхүү нэг хэсэг нь дуудлага өгснөөр Булган аймгийн Рашаант сумын хүн эмнэлгийнхэн хамгийн түрүүнд ирж тусламж үзүүлсэн байна. Тэд өөрийн харьяалал бүхий хүмүүсийг авч явсан бол Хашаат сум руу 93 настай Жуугаа хүргэгдсэн гэнэ. Сумын Засаг дарга Б.Гэрэлт-Одоор ахлуулсан ажлын хэсэг тухайн айлын орчимд ажиллахад “Маяти” машинаас рам төмөр, тэвш, бүхээгний багахан хэсэг, “Прадо” машинаас дөрвөн дугуй, мотор, кроп нь л үлдсэн байж. Харин талийгаачийн унаж ирсэн “Сивик” маркийн машин дээр гуалингууд дарж унасан учраас байрнаасаа хөдлөөгүй байсан байна. Хүмүүсийн ярьж байгаагаар “Прадо” машины нэг дугуй салхины эсрэг зүгт км гаруй хол шидэгдсэн байжээ. Шуурганд анх өртсөн үхэр сүрэг байсан газраасаа мөн л км шахам газарт буюу Ч.Баярсайханы гэрийн харалдаа байхыг нь үзэхэд толгойгүй, тал арьс нь хууларч унжсан, хутгаар сийчсэн мэт зүсэгдсэн гээд нүд хальтрам дүр төрхтэй байсныг өгүүлэх хүн олон байв. “Бүх үхрийн бие дэх яс нь бүгдээрээ хугарч үйрсэн бололтой дээр нь дараад үзэхэд туламлаж өвчсөн юм шиг байсан” гэдгийг тус багийн байгаль орчны байцаагч Төгсжаргал хүүрнэж байсан. Тэрээр “хоёр давхар байшингийн дүнзийг бүгдийг нь жиргэчихсэн юм шиг болгосон байна билээ. Салхины мөрөөр явбал баахан модыг газарт гүн гэгч нь шаагаад орхичихсон байхтай таарна. Айхтар хүчтэй байж” гэдгийг ч өгүүлж байсан.  

Михайл буюу Дашзэвэгийн өгүүлснээр хар салхины төвийн хуйлраа задгай газарт гарангуутаа эрчлэн улам хурдалж байсан бол айл хийгээд мал дээр очсон даруйдаа тэр хавьдаа хургаж хэсэг тогтож байжээ. Тэгээд тухайн объект буюу байшин, мал сүрэг юу ч үгүй болтол салхинд хийсч дуусангуут дахин хүчээ авч байсан гэнэ.

Ч.Баярсайханы хот айлыг түйвээсэн хар салхи “заан” Гантөмөр, Д.Доржсүрэн, Гэрлээ, Чадраабалын гэрийг нурааж, Б.Батжаргалын 100 гаруй бог, өөр хоёр ч айлын 60 гаруй адууг авч оджээ.

Ч.Баярсайханы хот айлыг ийн хар салхинд өртөж байхыг “заан” Гантөмөр хараад гэр бүлийнхнээ авч явахаар зэхэж эхэлсэн аж. Тэднийг гэрийнхээ гаднаас хөдөлж амжаагүй шахам байхад зуны байшин нь бараг арваад метрт хөөрч байснаа бутран унажээ. Үүнээс өмнөхөн харахад шуурганы төвөөс том эд зүйлс хүчтэй шидэгдэн гарч байсан аж.  Тиймээс гэрийн эзэд салхинаас зугтан хэсэг давхиж байгаад эргэн харахад мөн л гэр нь ор мөргүй алга болсон байжээ.

“Заан” Гантөмөр гэр орноо, зуслангийн байшингаа гамшигт нэрвэгдэхийг харсан бөгөөд “портер” машинтайгаа чанх хойшоо хэсэг давхихад зам нь ч харагдахаа больсон учраас зогсчээ. Тэдний зогс­сон газарт гэрийн тоононы хэсэг, хугархай унь, эсгий туурга хийсэн ирж байсан гэнэ. Тэднийхээс зүүн тийш буюу хар салхины замд өндөр настай ээж нь мөн отроор ирээд байжээ. Ээждээ, ах дүү нартаа санаа зовж байсан ч давхин хүрч туслах, сэрэмжлүүлэх боломж олгоогүй байна. Хар салхи анх үүссэнээсээ хойш хагас цагийн хугацаанд таван хот айлыг түйвээж арав гаруй км үргэлжлэн шуурахдаа хүч их, дагаж боссон шороо тоос бүүр ч их байснаас хурдан хөлтэй адгуус хүртэл амиа тээн зуг­тан гарч чадаагүй байгаа юм. Мал хорогдох шалтгаан нь олон жилийн цасан болон, шороон шуурганд орж байсан сү­рэг шуурганы уруу хошуурч зогсдогоос болсон хэмээн нут­гийнхан тайлбарлаж байна. 

Азаар “заан” Гантөмөрийн ээжийнх буюу нутгийнхны нэрлэдгээр Сүжиг эмээгийнд салхи хүрч аюул тарьсангүй. Бүр байгалийн гамшигт үзэгдэл болсон талаар мэдээ ч үгүй байжээ. “Хүчтэй хуй дайраад өнгөрөх шиг боллоо” хэмээн хуучлаад сууж байж. Шуурганаас зугтсан хэд ч бууриа нэг эргээд айл саахалтынхандаа туслахаар очицгоосон аж.   

 Ийн хоёр ч хот айлыг хаман авсан хар салхи цааш эрчилсээр малчин Б.Батжаргалынх руу дөхөж иржээ. Энэ үед хонин сүрэг нь гэрийнхээ баруун талд идээшиж байсан байна. Хуйларсан салхийг зайнаас ажихад хониных нь хойд захаар ороон нэг хэсгийг нь тасдан авчээ. Төд удалгүй төв хуйлраанаас нь хонь, ямаа шидэгдэн гарч “малаар бороо орж” байгаа мэт харагдаж байсан гэх. Б.Батжаргалын гэр ч салхины хүчинд цохигдон дэрвэж байсан агаад хар салхины цөм гэрийг нь чиглэн эрчилсэн байна. 

Тэнд байсан хүмүүс ч зугтах нь зугтаж, ойролцоо бүгэх нь бүгж амиа хоохойлохоор тэмүүлж байхад мориных нь уяа модонд бараг тулж ирээд байж. Ингээд аюулд нэрвэгдлээ гэж байтал салхины чиглэл өөрчлөгдөн цаашаа хуйларч эхэлсэн байна. Уяаны хоёр шонг бараг 70-80 см ухаж түгжсэн байсан бөгөөд нэгийг нь салхи дайрч суга татан авсан бол нөгөө нь зүв зүгээр хоцорсон аж. 

Гамшигт нэрвэгдсэн дараагийн айл нь малчин Доржсүрэн, Гэрлээгийн хот. Энэ хоёр айлын гэр мөн л эвдэрч сүйдсэн. Салхины исгэрэх чимээнээр бүгд л гэр гэртээ орж чагтагнаасаа зууралдацгаасан байна. Эртнээс хүчтэй хуй, шороон шуурга болоход тоононыхоо чагтаганаас хүнд зүйл дүүжилдгийн адилаар арга хэмжээ авах гэсэн ч дөчийн бедонтой ус дүүжлэх завдал өгөлгүй гэрийг нь балбаж эхэлжээ. Тооноор нь, хатавч, хаяагаар нь шороо пургиж гэр доторхийг ч харах боломжгүй болж. Аажмаар өрх нь гэрийн дээрээс нүдэхээ больсон нь хийсэн алга болсных байжээ. Улмаар гэр нь бүхэлдээ шидэгдэж гэрт байсан хүмүүс халхлах зүйлгүй хоцорсон байна. Шуурганы хүчинд сэмэрсэн дээвэр, туурга газар алгадан хийсч, унь, хананы шажигнан хугарах чимээнээс өөрийг сонсолгүй хэсэг хором өнгөрсөн аж. Малчин Доржсүрэн гэрээ нурахад ухаан алдсан байжээ. Ухаан ортол салхины хүч ч бага зэрэг саарч ойр тойрны зүйл харагдахуйц болсон байж. Гэхдээ л нүүр нүдгүй шороо балбан хүүхэд нь газраас хөөрч, бууж байсан  байна. Ухасхийн хүүгээ барьж аван дээрээс нь нөмөрлөн хэвтжээ. Ийн хэсэг хугацаанд гэрийнхнээсээ зөвхөн хүүгээ тэвэрч байснаа мэдэж байсан бөгөөд бусад хүмүүс хаагуур байгааг ч мэдэх сөхөөгүй байж. Ийм гамшигт нэрвэгдэхээр хүн чанга хашхирах ч тэнхэлгүй болж, хоолой сөөнгөтөн, дуугарсан ч амнаас гарсан үг бүхэн салхинд замхран алга болдог юм байна гэлцэнэ. Гэрлээгийнхэн ч ийм байдлаар гэр орноо алдаж орох оронгүй болжээ. “Гэрлээгийн хувьд гэр нь хийсэхээс өмнөхөн хүүхэд нь жингүйдэж байсан гэнэ билээ” хэмээн нутгийн олон хуучилж байлаа.  

Аюул ард гарсны дараа түрүүлж өндийсэн нь гэрийнхнээ дуудан хашхирч эхэлжээ. Ямартай ч хүнд бэртэл аваагүйгээр барахгүй зарим нь шалбархайгүй босч ирсэн байна. Шуурга өнгөрсний дараа үс, хувцсанд нь битүү шороо шигж, уруул нь омголтон, нүүр нь тоосонд битүү дарагдан хүн цочмоор царайтай байснаа санаж байсан гэнэ. Юу болоод өнгөрснийг ухаарах ч тэнхэлгүй тэд хэсэг уймарсны дараа гэрийнхээ буйрыг тэмтэрч үзэн үл итгэсээр байсан аж. 

Доржсүрэнгийн гэрийн буйран дээр шалны хоёр хэсэг л үлдсэн байсан бөгөөд бусад хогшлыг нь талын энгээр нэг тараасан байжээ. Гэрийн унь хамгийн багадаа гурав хуваагдаж төмөр цагаан орноос л гэхэд никель толгой нь үлдсэн байж. Гэрийн брезент хэдэн хэсэг хуваагдаж хаалга нь углуурга бүрээрээ салж бутарсан байж. Тооно ч ялгаагүй цамхаг, даага нь заадал заадлаараа салсныг олж авчирчээ. Авдранд байсан хатуу эдлэлийнхээ ихэнхийг олоогүй бөгөөд уяа модныхоо ойролцоогоос эмээлний мөнгөн даруулга нэгийг олж авсан байна. Энэ айлаас хийссэн зүйлсийн ихэнх нь ойр хавьд байгаагүй бөгөөд олдоогүй зүйл олон байгаа гэсэн. Бүр гурван км-ийн цаана байх гүний худгийн усны сангийн зузаан төмрийн тасархай ч гэрийнх нь гадаа ирсэн байсан ажээ. Барагцаагаар таван см-ийн зузаантай төмрөөр хийсэн ус агуулах савыг моторт худгийн блокон амбаар дотор цементээр цутган бэхэлж суулгасан байж. Гэтэл салхины хүчинд төмөр урагдан тасарч хийсч ирсэн нь энэ гэнэ.  

Гэрийн эд хогшлыг хайхад хэдхэн алхмын цаанаас эхлээд тав, зургаан км хол шидэгдсэн нь ч байж. Үнэтэй алт, мөнгөн эдлэл бүү хэл төмөр орны пүрж ч ор сураггүй алга болжээ. Шуурганд өртсөн таван айлын эд хогшил багцаагаар арван км-т тарж таньж мэдэхийн аргагүй холилдсон байсан тул эцэст нь бөөгнүүлж шатаасан байна. Дахин хэрэглэж болох зүйл гэвэл гэрийн эсгий туурга, дээвэр л байсан аж. Гар аргаар хийсэн эсгий бат бөх, хийссэн ч урагдалгүй бүтнээрээ үлддэг юм байна хэмээн шагшицгаана.  

Ийн Номгон уулын урд бэлээр арваад км цацагдсан эд хогшил бүгд хог болон хэд хэдэн “Портер” машинаар татаж устгажээ. Харин аюулд хамгийн их өртсөн Ч.Баярсайханы байшингийн найман метрийн урттай дүнзийг цуглуулахад гурван машин болжээ. Дүнз модыг тоолж үзэхэд байшинд орсон нийт модны 20 хүрэхгүй хувь нь үлдсэн байж. Үйрч бяцран бутарсныг түлээнд хэрэглэхээс өөр аргагүй гэж үзээд сүүлд хамахаар орхисон байлаа.

Гамшигт өртсөн өрхүүд амьд мэнд гарсандаа баярлаж байгаа ч цаашид хэрхэх вэ гэдэг асуудал бий. Уулзсан хүн бүрийн ярихыг сонсвол “Өмссөн хувцаснаас өөр зүйлгүй хоцорлоо. Аймгийн удирдлагууд гамшигт нэрвэгдсэн өрхүүдэд нэг, нэг гэр хандивласанд нь талархаж байна. Хоромхон зуурт юу ч үгүй болж хоцорсондоо хоёр хоног өнгөрчихөөд байхад итгэж өгөхгүй юм. Ийм зүйлийг кинон дээрээс харж, өөр тивд болсон талаар сонч байснаас сонирхож хүчтэй салхины үед авах арга хэмжээний талаар мэдлэгтэй болох тухай боддог ч үгүй байж. Өөрийн бие дээр буусны дараа л толгой руу орох юм. Уг нь салхины замаас хөндлөн зугтаж гарах ёстой юм байна. Үүнийг сая л мэдлээ. Дэлхийн дулаарал гэдэг зүйл Монгол орныг дайрч цаг уурын тааламжгүй нөхцөл байдал үүсэх болжээ. Тиймээс энэ мэт зүйлээс сэрэмжтэй байж, үүссэн нөхцөл байдалд амьд мэнд гарах тухай ойлголтыг авч баймаар юм байна” хэмээн өгүүлцгээнэ.

Нутгийн иргэдийн хувьд тухайн өдрийн цаг агаарыг бараг хараагүй байсан юм байна. Хоёр өдрийн өмнө, долоо хоног, сарын өмнө цаг агаар харсан нь ч байх. “Ямар ч гэсэн хүмүүсээс асуухад хоёр хоног бороо орж магадгүй гэж ярьцгааж байсан. Харин гамшиг болсны дараа Өмнөговь аймгийн Цаг агаарын хэлтэс манай аймаг руу ярьсан байсан. Танай аймагт гамшиг болж магадгүй байна. Танай аймагт агаарын хэмийн хэт халалт үүссэний зэрэгцээ Алтайн уулсыг давж орж ирсэн сэрүүн, тунадаст хуйлраа өнөөдөр Архангай аймгийг дайрч магадгүй байна, сэрэмжтэй байгаарай гэснийг аймгаас ирсэн албаныхан өгүүлж байсан” гэж байв.

Шуурга явсан хэсэг ямар ч ургамалгүй болжээ

Монгол орны цаг агаарын утга 1996-1997 оны зуд тохиосноос хойш алдагджээ. Хүлэмжийн хий, орчин цагийн хог хаягдал, байгаль экологийн тэнцвэр алдагдсанаас үүдэн дэлхийн дулаарал явагдаж буй. Энэ нь Монгол оронд ч сөргөөр нөлөөлж Монголын цаг агаар шинэ схемд шилжсэн байна. Шууд хэлбэл төв Азийн цаг агаар 1997 оноос өмнө нэгэн цикльтэй байсан бол дараагийн цикль нь эхлээд бараг 20 жил болж байгаа аж. Ингэснээр зундаа халуун орны цаг уурын үзэгдэл зонхилж өвөлдөө сэрүүн бүсийн (тундрийн) нөхцөл байдал хүчтэй идэвхжиж байгаа юм байна. Тиймээс Монголын зун халуун орны шинжтэй болж хар салхи бусад байгалийн гамшигт үзэгдлийн давтамж нэмэгдэх хандлага илэрчээ.

Одоогоор Хашаатад боссон хар салхийг ямар нөхцөл, шалтгаантай байв гэдгийг судлах мэргэжилтэн, байгууллага Монголд алга. Бусад орнуудын шинжилснээс харахад хар салхи үүсэхэд хоёр хүчин зүйл шууд нөлөөлдөг гэнэ. Үүний нэг нь машины утаа. Автомашины мотороос ялгарсан хөө тортог бөөгнөрч агаар дахь чийгийг өөртөө шингээснээр мөндөрийн үүл үүсэхэд хүргэдэг ажээ. 

Ийм шалтгаанаар үүссэн хэт сэрүүн агаарын масс нь дулаан масстай мөргөлдсөнөөр хар салхи босдог байна. Гэхдээ хор хөнөөл дундаас бага, 15 минутаас илүүгүй хугацаанд үргэлжилдэг аж. Харин 15 минутаас удаан үргэлжилдэг хар салхинд цэвэр байгалийн үзэгдлүүд нөлөөлснөөр үүсч хор хохирол ихээр учруулдаг юм байна. Дэлхий нийт аж үйлдвэржсэнээс хойш тохиож буй хар салхи мэтийн урьдчилан таахын аргагүй, хүчтэй үзэгдлүүд нь хүний үйл ажиллагаанаас үүдэлтэй үүсдэг болсныг олон орны эрдэмтэд тогтоогоод байгаа юм байна. 

Монгол орны хувьд сүүлийн 40 жилд байгалийн энэ үзэгдэл хоёр дахиа тохиож байгаа нь энэ. Ер нь төв Азид эртнээс хар салхи босдог байсныг монголчуудын “луу унжих” гэж нэрлэдгээс нь мэдэж болох. Гэхдээ тун ховор байсныг хүн бүр хэлүүлэлтгүй мэдэх биз. Харин бусад оронд тэр дундаа хойд Америкт жилд мянга гаруй хар салхи босдгийг эрдэмтэд тогтоожээ. Хар салхинд ихээр өртдөг орны иргэд ч гамшгаас өөрдсийгөө хамгаалах дээд зэргийн мэдлэг, мэдээлэлтэй болсон байна. Тэгвэл монголчууд гамшгийн үед авах арга хэмжээний талаар ямар ч мэдлэг, мэдээлэлгүй байдгийг сая Хашаатад боссон хар салхи харууллаа. Гамшигт нэрвэгдэх үед гэр орон, эд хогшлоо орхин салхины төвөөс хоёр тийш зугтан гарах ёстой байдаг бол Номгон уулын бэлээр зусч байсан малчид бүгд л гэр гэр рүүгээ тэмүүлсэн байгаа юм. Гамшгийн үед амиа алдсан Ц л гэхэд худгаас ус авчихаад гэр рүү давхихын оронд салхины төвөөс 300 орчим метр зайлаад гарчихсан бол эмгэнэлт явдал болохгүй байж. 

Тэр бүү хэл хар салхи босохыг харсан иргэд тав, 10 км-ийн цаана айлд, мал хариулж явсан ч бүгд л гэр рүүгээ хятад мотоциклийн тэнхээ мэдэн давхилдсан гэж байгаа. Тэдний нэг нь Н.Чимэд. Тэрээр гэрээсээ арваад км-ийн цаана Эвтэй дөрвөн амьтны хөшөөн дээр Талын лам буюу Хар хорины хөл нүцгэн Ганбаад тусалж байжээ. Эвтэй дөрвөн амьтны хөшөөг тохижуулах ажлыг Ганбаа лам хийж байгаа бөгөөд Н.Чимэд бүтэн өдрийн турш тэнд байсан гэж байгаа. Ингээд оройн 18 цаг дөхүүлээд харихаар зэхэж байтал үүл бүрхэн мөндөр хаялж гэрийнх нь ойролцоо их тоос босон тэнгэрт хаджээ. Байдал эвгүйтсэнийг мэдээд хужаа мотоциклио асаан гэрийн зүг харвасан байна. Хурдны хэмжүүр 80-100 км цагийг зааж байсан ч амжиж очиж чадсангүй. Салхи хэдийнэ болж өнгөрөөд замдаа өртсөн бүхнийг сүйтгэсэн байлаа. Хар салхи 17 километр яваад замхарсан. Чимэд мотоциклиороо 80-аас дээш км цагийн хурдтайгаар арав орчим км замыг туулахад хоцорсон нь гамшигт үзэгдлийн хурд хүч ямар байсныг тогтоож болохоор. Азаар Чимэдийн гэр орныг нь салхи дайраагүй бөгөөд их, бага Номгон уулын урд хөндийн зарим хэсгийг атаршуулсан мэт болгож өртсөн айлуудын эд хогшил хог болон бүрхсэн байжээ. Алсаас харахад аймгийн төвийн хогийн цэг мэт болсныг хараад Ч.Баярсайхан нарын таван айлаас мэнд мултарсан нь үгүй байх гэж эмээж байсан байна.

Ингээд Н.Чимэдээс болсон явдлын талаар зарим зүйлийг тодрууллаа.

-Та хар салхи босохыг хараад гэр рүүгээ ирсэн юм байна. Болсон үзэгдлийг бүтнээр нь харав уу?

-Миний байсан газар тэрүүхэндээ хотгор юм. Номгон уулын тэртээд буюу манай гэрийн тийш тэнгэр нижигнэж, үүл хуралдаад эхлэхээр нь хартал их тоос цойлж тэнгэрт хүрсэн байсан. Дөнгөж эхэлж байхад нь л би мэдсэн. Тэгээд мотоциклио асаан халхлаад байсан довцог дээгүүр гарч ирэхэд Ч.Баярсайханы зусч байсан довцгийн ар дээгүүр хуйлран орж байсан. Өөрийнхөө гэрийн зүгт харцаа шилжүүлээд л буцаахад тэр салхи тэдний хотыг нөмрөн авсан байна билээ. Үнэхээр хүчтэй, хурдтай явж байсан болохоор хүн бүр сүрдэж юу хийхээ мэдэхгүй сандчиж байсан юм билээ. Би ч дэмий л мотоциклио хаазлахаас өөрөөр яаж ч чадаагүй. 

-Тэгээд юу болсон бэ?

-Таарсан бүхнээ идэж байгаа аварга том амьтан шиг л байсан. Тэр том хуйлраа Ч.Баярсайханы гэрийн дээр хэсэг хургаж хуйларч байснаа цааш эрчилэхэд тэдний байсан газар тэгширч үлдсэн. Замд нь таарсан бүхнийг хаман авснаа буцаан гаргаж цацаад үнэхээр аймшигтай юм. Ядаж хажуугаар нь том том мөндөр бууж ирээд явахад бэрхтэй байсан ч би хамаг хурдаараа гэр рүүгээ давхисан. Ингэж явахад мөндрийн нэг ширхэг нь мотоциклийн их гэрэл дээр буусан нь төмрийг нь шамбийлгаж, шилийг нь хагалсан байгаа юм. Монголчууд 24 км цагаас илүү хүчтэй салхийг хэмжиж чаддаггүй юм байна ш дээ. Манай энд ирсэн мэргэжилтнүүд нэг тийм үг хэлчих шиг боллоо. Ер нь байгалийн тийм хүчний өмнө хэн ч сөхөрмөөр юм билээ. Дэлхийн сүйрэл, үхэл, хагацал муу юм бүхэн хамгийн түрүүнд бодогдож байсан. Цаашаа явсаар дөрвөн ч хот айлыг дайраад өнгөрөхөд онгойсон хар буурь л үлдэж байх жишээтэй. Байгальтай хамгийн ойр, бүх зүйлийг нь мэдэрч байдаг адгуус мал хүртэл дайжин гарч чадаагүй гээд бодохоор үнэхээр гэнэтийн, хурд хүч нь хэмжээлшгүй байсныг нотолно. Юу харснаа ярихаар зарим хүмүүс “битгий даваадуулаад бай” гэж байгаа юм даа. 

-Та бүхэн бүхэн өөрсдөө хар салхины талаар хэр мэдээлэлтэй байв?

-Ганц хоёр кинон дээрээс харсан төдийхөн. Огт үзээгүй зүйлтэйгээ нүүр тулахаар балмагдахын зэрэгцээ амиа аврах мэдлэггүй байдаг нь ямар ч боломжийг олгодоггүй бололтой. Гамшгийн үед нас барсан хүн л гэхэд амьд үлдэх өчнөөн боломжтой байсан юм билээ. Мэдлэг, мэдээлэл дутмагаас л ийм зүйл болчихлоо. Өнгөрсөн хойно нь сум, аймгаас хүмүүс ирж туслахын хувьд болж байна. Харин Н.Алтанхуягийн Засгийн газар хуй салхи дайраад өнгөрсөн юм шигээр асуудалд хандаж байгаа нь эмгэнэлтэй байна. Ер нь төр засаг энэ талаар анхаарч байгаа шинж огт алга. Ийм зүйлийг судалж, шинжилж, ард иргэддээ сэрэмжлүүлээд, аюулаас амьд мултрах аргыг нь зааж өгмөөр юм шиг байна.

-Танай нутгийнхан ч асуудлыг мухар сүсэгтэй холбож ойлгоод байх шиг байна даа?

-Шинжлэх ухааны үүднээс тайлбарласан л байдаг байх. Шинжлэх ухаанд нэр нь орсон зүйлс нэг дор бөөгнөрөөд л ийм гамшиг болсон байлгүй. Монголчууд мэдээж газар усаа хилэгнүүлснээс боллоо гэнэ шүү дээ. Би ч тийм л бодолтой явдаг хүн. Нас барсан эрэгтэй Хөвсгөл аймгийн гарвалтай, тэндээ амарч байгаад ирсэн юм билээ. Ирэхдээ нуурынхаа уснаас, загас жараахайнаас нь баахныг авчирсан байсан гэсэн. Тэгээд л ийм зүйл болж өөрөө амь эрсдээд, бусад хүмүүс нь хомрогонд нь өртлөө гэж нутгийн олон ярьж байна. Бодохоор тийм ч юм шиг. Шинжлэх ухааны үүднээс тайлбарлачихсан бол ийм дэмий яриа гарахгүй шүү дээ. Асуудал хариуцсан сайд дарга нь анхаараад, ард түмэндээ хандаж бодит байдлыг мэдээлэх л хэрэгтэй байх. Малчин бид чинь төр засаг руу байнга чих тавьж байдаг хүмүүс шүү дээ. Тэгээд гэнэтийн ийм үзэгдэлд өртсөн айлуудад тусламж огт олгодоггүй юм шиг байна. Аймгийн удирдлагууд нэг гэр өгөөд болоо. Үгүй дээ л сэтгэл санааны туслалцаа хэрэгтэй л байдаг бололтой. 

Л.МӨНХТӨР

 “Заан” Гантөмөр гэр орноо, зуслангийн байшингаа гамшигт нэрвэгдэхийг харсан бөгөөд “портер” машинтайгаа чанх хойшоо хэсэг давхихад зам нь ч харагдахаа больсон учраас зогсчээ. Тэдний зогс­сон газарт гэрийн тоононы хэсэг, хугархай унь, эсгий туурга хийсэн ирж байсан гэнэ. Тэднийхээс зүүн тийш буюу хар салхины замд өндөр настай ээж нь мөн отроор ирээд байжээ. Ээждээ, ах дүү нартаа санаа зовж байсан ч давхин хүрч туслах, сэрэмжлүүлэх боломж олгоогүй байна. Хар салхи анх үүссэнээсээ хойш хагас цагийн хугацаанд таван хот айлыг түйвээж арав гаруй км үргэлжлэн шуурахдаа хүч их, дагаж боссон шороо тоос бүүр ч их байснаас хурдан хөлтэй адгуус хүртэл амиа тээн зуг­тан гарч чадаагүй байгаа юм. Мал хорогдох шалтгаан нь олон жилийн цасан болон, шороон шуурганд орж байсан сү­рэг шуурганы уруу хошуурч зогсдогоос болсон хэмээн нут­гийнхан тайлбарлаж байна. 

Азаар “заан” Гантөмөрийн ээжийнх буюу нутгийнхны нэрлэдгээр Сүжиг эмээгийнд салхи хүрч аюул тарьсангүй. Бүр байгалийн гамшигт үзэгдэл болсон талаар мэдээ ч үгүй байжээ. “Хүчтэй хуй дайраад өнгөрөх шиг боллоо” хэмээн хуучлаад сууж байж. Шуурганаас зугтсан хэд ч бууриа нэг эргээд айл саахалтынхандаа туслахаар очицгоосон аж.   

 Ийн хоёр ч хот айлыг хаман авсан хар салхи цааш эрчилсээр малчин Б.Батжаргалынх руу дөхөж иржээ. Энэ үед хонин сүрэг нь гэрийнхээ баруун талд идээшиж байсан байна. Хуйларсан салхийг зайнаас ажихад хониных нь хойд захаар ороон нэг хэсгийг нь тасдан авчээ. Төд удалгүй төв хуйлраанаас нь хонь, ямаа шидэгдэн гарч “малаар бороо орж” байгаа мэт харагдаж байсан гэх. Б.Батжаргалын гэр ч салхины хүчинд цохигдон дэрвэж байсан агаад хар салхины цөм гэрийг нь чиглэн эрчилсэн байна. 

Тэнд байсан хүмүүс ч зугтах нь зугтаж, ойролцоо бүгэх нь бүгж амиа хоохойлохоор тэмүүлж байхад мориных нь уяа модонд бараг тулж ирээд байж. Ингээд аюулд нэрвэгдлээ гэж байтал салхины чиглэл өөрчлөгдөн цаашаа хуйларч эхэлсэн байна. Уяаны хоёр шонг бараг 70-80 см ухаж түгжсэн байсан бөгөөд нэгийг нь салхи дайрч суга татан авсан бол нөгөө нь зүв зүгээр хоцорсон аж. 

Гамшигт нэрвэгдсэн дараагийн айл нь малчин Доржсүрэн, Гэрлээгийн хот. Энэ хоёр айлын гэр мөн л эвдэрч сүйдсэн. Салхины исгэрэх чимээнээр бүгд л гэр гэртээ орж чагтагнаасаа зууралдацгаасан байна. Эртнээс хүчтэй хуй, шороон шуурга болоход тоононыхоо чагтаганаас хүнд зүйл дүүжилдгийн адилаар арга хэмжээ авах гэсэн ч дөчийн бедонтой ус дүүжлэх завдал өгөлгүй гэрийг нь балбаж эхэлжээ. Тооноор нь, хатавч, хаяагаар нь шороо пургиж гэр доторхийг ч харах боломжгүй болж. Аажмаар өрх нь гэрийн дээрээс нүдэхээ больсон нь хийсэн алга болсных байжээ. Улмаар гэр нь бүхэлдээ шидэгдэж гэрт байсан хүмүүс халхлах зүйлгүй хоцорсон байна. Шуурганы хүчинд сэмэрсэн дээвэр, туурга газар алгадан хийсч, унь, хананы шажигнан хугарах чимээнээс өөрийг сонсолгүй хэсэг хором өнгөрсөн аж. Малчин Доржсүрэн гэрээ нурахад ухаан алдсан байжээ. Ухаан ортол салхины хүч ч бага зэрэг саарч ойр тойрны зүйл харагдахуйц болсон байж. Гэхдээ л нүүр нүдгүй шороо балбан хүүхэд нь газраас хөөрч, бууж байсан  байна. Ухасхийн хүүгээ барьж аван дээрээс нь нөмөрлөн хэвтжээ. Ийн хэсэг хугацаанд гэрийнхнээсээ зөвхөн хүүгээ тэвэрч байснаа мэдэж байсан бөгөөд бусад хүмүүс хаагуур байгааг ч мэдэх сөхөөгүй байж. Ийм гамшигт нэрвэгдэхээр хүн чанга хашхирах ч тэнхэлгүй болж, хоолой сөөнгөтөн, дуугарсан ч амнаас гарсан үг бүхэн салхинд замхран алга болдог юм байна гэлцэнэ. Гэрлээгийнхэн ч ийм байдлаар гэр орноо алдаж орох оронгүй болжээ. “Гэрлээгийн хувьд гэр нь хийсэхээс өмнөхөн хүүхэд нь жингүйдэж байсан гэнэ билээ” хэмээн нутгийн олон хуучилж байлаа.  

Аюул ард гарсны дараа түрүүлж өндийсэн нь гэрийнхнээ дуудан хашхирч эхэлжээ. Ямартай ч хүнд бэртэл аваагүйгээр барахгүй зарим нь шалбархайгүй босч ирсэн байна. Шуурга өнгөрсний дараа үс, хувцсанд нь битүү шороо шигж, уруул нь омголтон, нүүр нь тоосонд битүү дарагдан хүн цочмоор царайтай байснаа санаж байсан гэнэ. Юу болоод өнгөрснийг ухаарах ч тэнхэлгүй тэд хэсэг уймарсны дараа гэрийнхээ буйрыг тэмтэрч үзэн үл итгэсээр байсан аж. 

Доржсүрэнгийн гэрийн буйран дээр шалны хоёр хэсэг л үлдсэн байсан бөгөөд бусад хогшлыг нь талын энгээр нэг тараасан байжээ. Гэрийн унь хамгийн багадаа гурав хуваагдаж төмөр цагаан орноос л гэхэд никель толгой нь үлдсэн байж. Гэрийн брезент хэдэн хэсэг хуваагдаж хаалга нь углуурга бүрээрээ салж бутарсан байж. Тооно ч ялгаагүй цамхаг, даага нь заадал заадлаараа салсныг олж авчирчээ. Авдранд байсан хатуу эдлэлийнхээ ихэнхийг олоогүй бөгөөд уяа модныхоо ойролцоогоос эмээлний мөнгөн даруулга нэгийг олж авсан байна. Энэ айлаас хийссэн зүйлсийн ихэнх нь ойр хавьд байгаагүй бөгөөд олдоогүй зүйл олон байгаа гэсэн. Бүр гурван км-ийн цаана байх гүний худгийн усны сангийн зузаан төмрийн тасархай ч гэрийнх нь гадаа ирсэн байсан ажээ. Барагцаагаар таван см-ийн зузаантай төмрөөр хийсэн ус агуулах савыг моторт худгийн блокон амбаар дотор цементээр цутган бэхэлж суулгасан байж. Гэтэл салхины хүчинд төмөр урагдан тасарч хийсч ирсэн нь энэ гэнэ.  

Гэрийн эд хогшлыг хайхад хэдхэн алхмын цаанаас эхлээд тав, зургаан км хол шидэгдсэн нь ч байж. Үнэтэй алт, мөнгөн эдлэл бүү хэл төмөр орны пүрж ч ор сураггүй алга болжээ. Шуурганд өртсөн таван айлын эд хогшил багцаагаар арван км-т тарж таньж мэдэхийн аргагүй холилдсон байсан тул эцэст нь бөөгнүүлж шатаасан байна. Дахин хэрэглэж болох зүйл гэвэл гэрийн эсгий туурга, дээвэр л байсан аж. Гар аргаар хийсэн эсгий бат бөх, хийссэн ч урагдалгүй бүтнээрээ үлддэг юм байна хэмээн шагшицгаана.  

Ийн Номгон уулын урд бэлээр арваад км цацагдсан эд хогшил бүгд хог болон хэд хэдэн “Портер” машинаар татаж устгажээ. Харин аюулд хамгийн их өртсөн Ч.Баярсайханы байшингийн найман метрийн урттай дүнзийг цуглуулахад гурван машин болжээ. Дүнз модыг тоолж үзэхэд байшинд орсон нийт модны 20 хүрэхгүй хувь нь үлдсэн байж. Үйрч бяцран бутарсныг түлээнд хэрэглэхээс өөр аргагүй гэж үзээд сүүлд хамахаар орхисон байлаа.

Гамшигт өртсөн өрхүүд амьд мэнд гарсандаа баярлаж байгаа ч цаашид хэрхэх вэ гэдэг асуудал бий. Уулзсан хүн бүрийн ярихыг сонсвол “Өмссөн хувцаснаас өөр зүйлгүй хоцорлоо. Аймгийн удирдлагууд гамшигт нэрвэгдсэн өрхүүдэд нэг, нэг гэр хандивласанд нь талархаж байна. Хоромхон зуурт юу ч үгүй болж хоцорсондоо хоёр хоног өнгөрчихөөд байхад итгэж өгөхгүй юм. Ийм зүйлийг кинон дээрээс харж, өөр тивд болсон талаар сонч байснаас сонирхож хүчтэй салхины үед авах арга хэмжээний талаар мэдлэгтэй болох тухай боддог ч үгүй байж. Өөрийн бие дээр буусны дараа л толгой руу орох юм. Уг нь салхины замаас хөндлөн зугтаж гарах ёстой юм байна. Үүнийг сая л мэдлээ. Дэлхийн дулаарал гэдэг зүйл Монгол орныг дайрч цаг уурын тааламжгүй нөхцөл байдал үүсэх болжээ. Тиймээс энэ мэт зүйлээс сэрэмжтэй байж, үүссэн нөхцөл байдалд амьд мэнд гарах тухай ойлголтыг авч баймаар юм байна” хэмээн өгүүлцгээнэ. 

Нутгийн иргэдийн хувьд тухайн өдрийн цаг агаарыг бараг хараагүй байсан юм байна. Хоёр өдрийн өмнө, долоо хоног, сарын өмнө цаг агаар харсан нь ч байх. “Ямар ч гэсэн хүмүүсээс асуухад хоёр хоног бороо орж магадгүй гэж ярьцгааж байсан. Харин гамшиг болсны дараа Өмнөговь аймгийн Цаг агаарын хэлтэс манай аймаг руу ярьсан байсан. Танай аймагт гамшиг болж магадгүй байна. Танай аймагт агаарын хэмийн хэт халалт үүссэний зэрэгцээ Алтайн уулсыг давж орж ирсэн сэрүүн, тунадаст хуйлраа өнөөдөр Архангай аймгийг дайрч магадгүй байна, сэрэмжтэй байгаарай гэснийг аймгаас ирсэн албаныхан өгүүлж байсан” гэж байв. 

Л.МӨНХТӨР