Author: ЛХАГВАСҮРЭНГИЙН МИНЖМАА

Элсэлтийн шалгалт маргааш эхлэхтэй холбогдуулан Боловсролын үнэлгээний төв (БҮТ)-ийн Элсэлтийн шалгалт хариуцсан ахлах мэргэжилтэн Д.Энхжаргалаас тодрууллаа.

---

-Элсэлтийн шалгалт маргааш эхлэх гэж байна. Энэ жил хэчнээн сурагч шалгалтад оролцохоор бүртгүүлсэн бэ?

-Энэ жилийн элсэлтийн шалгалт долдугаар сарын 4-7-ны хооронд болно. Улсын хэмжээнд нийт 46 шалгалтын байранд 2500 гаруй зохион байгуулагч комиссын гишүүд зохион байгуулахаар бэлтгэл ажлаа хангаад байна. Нийтдээ 36 мянган шалгуулагч шалгалт өгөхөөр бүртгүүлсэн байна. Өмнөх оны төгсөгч зургаа мянга орчим шалгуулагч бий.

Сэдэв даалгавар зохиож буй хүмүүс маань вакумжсан, утасны сүлжээ, интернэтгүй орчинд цагдаагийн болон тагнуулын ерөнхий газрын хамгаалалтад нэг сарын хугацаанд ажилласан. Шалгалтын байр бэлэн. Шалгалтын бэлтгэл ажил 100 хувь хангагдсан байна.

Долдугаар сарын 4-ний өдөр Улаанбаатарын цагаар 10:00 цагт Монголын түүхийн хичээлээр шалгалт эхэлнэ.

-Өнгөрсөн жилүүдэд шалгалтад оролцогчид ямар алдаа гаргаж байсан бол. Энэ жил юун дээр илүү анхаарах ёстой вэ?

-Алдаа дутагдал гэхээсээ илүү бичиг баримтын бүрдэл дутуу авчрах, цагаасаа хоцрох, цагаа хэт тулгаж ирэх тохиолдлууд байдаг. Шалгалт өгч буй хүүхдүүддээ хэлэхэд, шалгалт өгөх байрны гадаа 30 минутын өмнө ирэх, шалгалт өгөх анги танхимдаа 10 минутын өмнө орж суудлаа эзэлсэн байх ёстой.

Бүрдүүлэх бичиг баримт нь иргэний үнэмлэх, Бүрэн дунд боловсролын гэрчилгээ, суудлын хуваарь, бүртгэлийн хуудас юм. Энэ дөрвөн бичиг баримтыг авчирч байж шалгалтад орох эрхтэй болно. Магадгүй иргэний үнэмлэхээ гээгдүүлсэн тохиолдолд “E-Mongolia”-гийн лавлагаа, гадаад паспорт, жолооны үнэмлэхээ үзүүлж шалгалтад орох боломжтой. Бүрэн дунд боловсролын гэрчилгээ нь байхгүй шалгуулагч “E-Mongolia”-гийн лавлагааг мөн авчирч орж болно.

-Тухайн шалгуулагч танхимд орохдоо юу, юу авч орох ёсгүй вэ?

-Танхимд орохдоо дээр дурдсан дөрвөн бичиг баримтыг шалгуулж орно. Өөр ямар нэгэн үзэг, харандаа, томьёоны хураангуй, гар утас, сурах бичиг, ноорог цаас гэх зүйлүүдийг авч орохгүй. Үүнийг шалгалтын журмаар хориглосон байдаг.

Үнэлгээний төвөөс балын харандаа, баллуур, харандаа үзүүрлэгч өгдөг. Шалгалтын дэвтрийнхээ ар, өвөр дээр нь ноороглох боломжтой.

-Хүүхдүүд шалгалт өгөхөөр ямар хичээлийг түлхүү баталгаажуулсан байгаа вэ?

-10 хичээлээс сонгож хүүхдүүд шалгалтаа өгдөг. Жил бүр хамгийн өндөр тоогоор сонгодог хичээл бол математик, нийгэм судлал, англи хэлний хичээлүүд юм. Математикийн хичээл дээр гэхэд 26 мянга гаруй хүүхэд бүртгүүлсэн байна. Дунджаар нэг хүүхэд 4-5 хичээл сонгосон байдаг.

-Элсэлтийн шалгалтын дүнгээ хэзээ сонсох боломжтой вэ?

-Шалгуулагч шалгалтаа өгсний дараа шууд засалтын анги танхимд орж, 100 онооноос хэдэн оноо авсан бол гэх анхны оноогоо мэдээд гарах боломжтой. Өмнө нь 14 хоногийн дараа шалгалтын оноогоо мэддэг байсан бол шууд засалтын шилэн технологийг нэвтрүүлснээр хүүхдүүд шалгалтаа өгсөн даруйдаа өөрийнхөө гүйцэтгэлийн оноог мэдэх боломжтой болсон. Улсын хэмжээнд 24 цагийн дотор 800-гаас хэдэн оноо авсан гэдгийг хэмжээсжүүлээд элсэлтийн шалгалтын сайтдаа байршуулна.

Алдаатай будсан тохиолдолд дахин шалгалтын хуудас авах боломжтой юу?

-Магадгүй санаатай, санаандгүй байдлаар хариултын хуудсаа урах, хэтэрхий их баллуурдаж байгаад цоолох, нэг хариултан дээр хоёр хариулт дугуйлах зэрэг тохиолдолд нөөцийн хариултын хуудаснаас нэг хүүхдэд нэг удаа боломж олгож өгдөг. Дахин шалгалтын хуудсыг бөглөж амжих хугацаа бий юу гэдгийг харгалзан үзнэ.

Батламжаа долдугаар сарын 9-нөөс элсэлтийн шалгалтын цахим хуудсанд өөрийн бүртгэлийн дугаар, нууц үгээрээ нэвтэрч, хэвлэж авах боломжтой.

-Монгол хэл, бичгийн шалгалтдаа хангалтгүй дүн авсан ч элсэлтийн шалгалтдаа орох эрхтэй гэж сонссон?

Монгол хэл, бичгийн эрхийн шалгалтыг Засгийн газрын 37 дугаар тогтоолын дагуу авдаг болсон. Энэ шалгалт нь босго оноотой. Босго онооны болзол хангасан хүүхдүүд Их, дээд сургуульд орох эрхтэй. Босго онооны болзол хангаагүй таван мянга гаруй хүүхэд бий. Дахин боломж олгох үүднээс наймдугаар сарын 17-нд дахин шалгалтыг зарласан байгаа. Энэ хүүхдүүд маань босго онооны болзол хангаагүй ч элсэлтийн шалгалт өгөх боломжтой. Элсэлтийн шалгалтдаа өндөр оноо аваад дахин шалгалтдаа босго оноогоо давчихвал наймдугаар сарын сүүлээр Их, дээд сургуулиудын нэмэлт элсэлтэд хамрагдах боломжтой

 

Экологийн цагдаагийн албаны Урьдчилан сэргийлэх, хамтын ажиллагааны хэлтсийн дарга, цагдаагийн дэд хурандаа Б.Өсөхбаяртай ярилцлаа.

---

-Экологийн цагдаагийн алба ямар чиг үүрэгтэй байгууллага вэ?

-Улсын хэмжээнд хүрээлэн байгаа орчны гэмт хэрэг, зөрчилтэй тэмцэх, нэгдсэн нэг бодлогыг барьж ажиллах, урьдчилан сэргийлэх, таслан зогсоох гэсэн чиг үүрэгтэйгээр ЦЕГ-ын бүтцэд Экологийн цагдаагийн алба 2020 онд байгуулагдсан. Нийслэл хотод долоон хэлтэстэй, 21 аймаг, 64 суманд экологийн асуудал хариуцсан ахлах мөрдөгч, байцаагчийн орон тоотойгоор энэ жил долоо дахь жилдээ үйл ажиллагаагаа явуулж байна.

Хууль бусаар ан агнах, ашигт малтмал олборлох, мод хулгайлах гэсэн гурван төрөл нь нийт үйлдэгдэж байгаа гэмт хэргийн 90 орчим хувийг эзэлдэг. Энэ оны эхний таван сард 203 гэмт хэрэг бүртгэгдсэн. Илрүүлэлтийн хувьд 55.1 хувьтай. Өмнөх оны мөн үеийнхээс гэмт хэргийн тоо гурван хувиар, илрүүлэлт 15 хувиар өссөн нь илрүүлэлт өндөр байгаатай холбоотой.

-Гэмт хэргийг ихэвчлэн ямар шалтгаанаар үйлдсэн байдаг вэ?

-Ажилгүйдэл, байгаль орчны үйл хэрэгжилтийн уялдаа холбоо сул, иргэдийн эрх зүйн мэдлэг дутмаг, амьжиргааны эх үүсвэр болох шалтгаануудын улмаас дээрх гэмт хэргүүд үйлдэгддэг.

Хууль бусаар ашигт малтмал олборлогчид түргэн хугацаанд мөнгө олох зорилготой байдаг. Ан агнах гэмт хэргийн хувьд зугаагаа гаргах, уламжлалт заншил буюу мухар сүсгээр хандаж, хуучны ташаа мэдээллээс болоод эд эрхтэн нь хүний биед сайн гэх ойлголттой агнадаг. Урд, хойд хөрш рүү ан амьтдын эд эрхтнийг худалдах буюу шунахайн сэдэлтэйгээр ч үйлддэг.

-Экологийн гэмт хэрэгтэй тэмцэх чиглэлээр ямар, ямар ажлуудыг хийж хэрэгжүүлж байна вэ?

-Хууль бусаар ашигт малтмал хайх, олборлох чиглэлээр 2022 оны ЦЕГ-ын даргын А/92 дугаар тушаалаар гэмт хэрэг ихээр гардаг газруудад буюу 16 байршилд түр ажиллагаатай хяналтын постуудыг байгуулснаар тодорхой хэмжээнд гэмт хэргийн тоо буурч байгаа.

Сэлэнгэ аймгийн Ерөө, Завхан аймгийн Тосонцэнгэл, Хөвсгөл аймгийн Жаргалант сумын нутаг дэвсгэрт хууль бусаар мод бэлтгэхтэй тэмцэх зорилгоор нийт дөрвөн удаагийн хяналт, шалгалт явуулсан.

Аж ахуйн нэгжүүд тодорхой заасан цэг байршилд хэр хэмжээгээр мод бэлтгэх, зах зээлд борлуулах зэрэг зөвшөөрлийг БОАЖЯ-наас авдаг. Энэ ажиллагааны явцад заасан газрын хэмжээг хэтрүүлэх, өөр байршлаас мод бэлтгэх зэрэг зөрчилтэй 18 аж ахуйн нэгжийн “Зил-130” маркийн 52 авто машин, 450 куб метр модыг эд мөрийн баримтаар хураан авч, мөрдөн шалгах ажиллагааг явуулж байна.

Мөн хууль бусаар ашигт малтмал олборлохтой тэмцэх чиглэлээр Булган, Говь-Алтай, Дорноговь, Дорнод, Сэлэнгэ аймгийн нутаг дэвсгэрт зургаан удаа хяналт шалгалт зохион байгуулсан. Энэхүү хяналт шалгалтаар 10 байршилд 85 бүлэг этгээд хууль бусаар ашигт малтмал олборлож байсан үйлдлийг илрүүлсэн. Хууль бус үйл ажиллагаандаа ашигласан алт угаах төхөөрөмж дөрөв, Зил-130 маркийн автомашин зэрэг 35 техник хэрэгслийг эд мөрийн баримтаар хурааж авсан. Ууланд жалга, суваг ухаад трактор нуусан зэрэг үйлдлүүдийг таслан зогсоосон.

-Хууль бус ан агнуурын зөрчлийн дийлэнхийг тарвага эзлэх үү?

-Хууль бусаар ан агнах гэмт хэрэгтэй тэмцэх чиглэлээр Монгол оронд төдийгүй дэлхийн хэмжээнд нэн ховорт тооцогддог, Улаан номонд ордог, цоохор ирвэс агнасан гурван хэргийг илрүүлсэн. Халиун буга агнасан нэг, хүрэн баавгай агнасан гурав, тул загас барьсан найм, хотон шувуу агнасан дөрөв, улсын тусгай хамгаалалттай газар зэрлэг гахай агнасан дөрвөн хэрэг илэрсэн. Улаанбаатар хотыг тойрсон хяналт шалгалтын цэгүүдэд 839 зөрчил илрүүлснээс хамгийн ихээр хууль бусаар агнагдаж ирж буй нь тарвага байна. Энэ оны эхний таван сарын байдлаар 329 тарвагыг Улаанбаатар хот руу тээвэрлэж байсан зөрчлийг илрүүлж, холбогдох мэргэжлийн байгууллагуудад шилжүүлэн ажиллалаа.

Гурван жилийн хугацаанд тарвагыг үйлдвэрлэлийн болон хувийн зорилгоор агнахыг хориглосон байдаг. Нийслэлийн иргэдийн аюулгүй байдал, тархац нутгийн үржил, тарваганы тоо толгойг тогтоох зорилгоор хийгдэж буй ажил юм. Ан агнах зөвшөөрлийг БОАЖЯ-наас өгдөг. Тодорхой аймаг, сумын байгаль орчны байцаагч, мэргэжилтнүүдэд тарвага ч юм уу амьтдын агнах тоо толгойг тогтоож өгдөг гэсэн үг. Иргэд орон нутгаасаа зөвшөөрлөө авахдаа тодорхой хэмжээний хураамж төлнө. Нарийвчлан зохицуулсан хэм хэмжээний акт гэж ойлгож болно.

-Дээхнэ үед хууль бусаар нинжа нар буюу гар аргаар алт олборлодог байсан бол сүүлийн үед техник ашиглан ашигт малтмал олборлох нь ихэсчээ?

-Өмнө нь урин дулааны үе буюу дөрөвдүгээр сараас эхлэн хууль бусаар ашигт малтмал олборлох хэрэг, зөрчлүүд их гардаг байсан. Сүүлийн жилүүдэд технологийн дэвшилттэй холбоотойгоор техник, технологийг ашиглах, хөлдүү газрыг гэсгээх зорилготойгоор ойр хавийн ой модыг сүйтгэн гал түлж, байгаль орчиндоо илүү их хохирол учруулж, гэмт хэргээ үйлдэх болсон. Зуны цагт ашигт малтмал олборлодог процесс өвлийн хоёрдугаар сард хийгдэж байхыг хяналт, шалгалтаар илрүүлсэн. Улирлын чанартай ажлыг улирал харгалзахгүйгээр хууль бусаар хийж буй нь байгаль экологид ихээхэн хор хохиролтой байгаа юм.

-Гэмт хэргийг илрүүлэхэд та бүхэн ямар технологийн дэвшлийг ашиглаж байна вэ?

-Нисгэгчгүй төхөөрөмж буюу дрон ашиглаж байгаа. 20 км хүртэлх зайнд нислэгийг үйлдэж, удирдах боломжтой. Олон уул дамнасан, хүн техник очиход бартаа саад ихтэй газруудад цаг хугацааг хэмнэсэн, хөдөлгөөн мэдрэгчтэй, дулаан илрүүлдэг. Зөрчлийн байршил, координатыг тогтоох давуу талтай. Мөн интернэтгүй орчинд ашиглах боломжтой. Түүнчлэн хууль бусаар мод тээвэрлэж яваа машины ачааг буулгахгүйгээр эзлэхүүнийг нь хэмждэг багажтай болсон.

-Дээрх хэргүүдэд хуулийн ямар зүйл заалтаар хариуцлага хүлээлгэдэг вэ?

-Эрүүгийн хуулийн 24 дүгээр бүлгийн хоёрдугаар зүйлд зааснаар тусгай зөвшөөрөлгүйгээр ашигт малтмалын эрэл хайгуул, олборлолт, боловсруулалт, ашиглалт явуулсан, эсхүл ашигт малтмал олборлохоос өөр зариулалтаар хууль бусаар газрын хэвлийд халдсан бол 5.4-7.0 сая хүртэл төгрөгөөр торгох, эсхүл 1-5 жил хүртэлх хугацаатайгаар хорих ял шийтгэнэ гэж заасан байдаг.

Мөн зөвшөөрөлгүйгээр ой мод бэлтгэсэн, гарал үүслийн гэрчилгээгүйгээр мод, модон материалыг бэлтгэсэн, тээвэрлэсэн, худалдсан, худалдан авсан бол 450.0-5.4 сая төгрөгөөр торгох, 240-720 цаг хүртэлх хугацаатайгар нийтэд тустай ажил хийлгэх, нэг сараас нэг жил хүртэлх хугацаагаар зорчих эрхийг хязгаарлах юм. Түүнчлэн дээрх гэмт хэргийг байнга тогтвортой бүлэглэж, улсын тусгай хамгаалалттай газар нутгийн ойд, төрийн албан хаагч үйлдсэн бол 1-5 жил хүртэлх хугацаагаар зорчих эрхийг хязгаарлах, эсхүл уг хугацаатай дүйцэх хорих ял шийтгэнэ. Энэ гэмт хэргийг хуулийн этгээдийн нэрийн өмнөөс, тэдний ашиг сонирхлын төлөө үйлдсэн бол хуулийн этгээдийг тодорхой төрлийн үйл ажиллагаа явуулах эрхийг нь хасаж 20-120 сая төгрөгөөр торгох ял шийтгэл оногдуулдаг.

-Аялал зугаалгын цаг эхэлсэн энэ үед иргэдэд юу гэж зөвлөх вэ?

-Хүрээлэн байгаа орчны гэмт хэрэг нь тухайн үед ашиг орлого өгч байгаа боловч экологийн тэнцвэрт байдал алдагдах сөрөг нөлөөтэй тул энэ төрлийн гэмт хэргээс аль болох татгалзаасай гэж хүсч байна. Экологийн цагдаагийн албаны 70191070, цагдаагийн байгууллагын 102 дугаарт хүрээлэн байгаа орчны хэрэг, зөрчлийг мэдээлэх боломжтой.

Аялал жуулчлалын улирал ирсэнтэй холбоотойгоор байгаль орчинд сөргөөр нөлөөлж болзошгүй олон зүйлүүд байна. Нэгдүгээрт хог хаягдлын асуудал. Улаанбаатар хотын ногоон бүсэд хууль бусаар газар эзэмших гэсэн үйлдлүүд, зөвшөөрөлгүй хашаа хороо татдаг, зуслангийн бүсүүдийн хог хаягдал, нүхэн жорлонгийн асуудлууд байна. Нийслэлийн удирдах шатны байгууллагуудын хамтарсан ажлын хэсгийн хүрээнд төдийгүй хөдөө орон нутагт ч өнгөрсөн зургадугаар сарын 10-наас эхлэн хоёр сарын хугацаатай хяналт, шалгалтын ажлыг эхлүүлж, хог хаягдлыг ачих, тээвэрлэх, устгах ажлыг зохион байгуулж байна. Мөн тодорхой цэгүүдийн нүхэн жорлонг устгаж, оронд нь эко нойл барих ажил хийгдэнэ. Аж ахуйн нэгжүүд болох шатахуун түгээх газар, зам зуурын хоолны газруудын нүхэн жорлонг буулгах тал дээр түлхүү анхаарах юм.

-Хөдөө орон нутгийн зам дагуу голын хажууханд эко нойл шинээр барьсан харагдсан. Гол үерлэснээс тухайн нойл усанд автсан байдалтай байна лээ.

-Улаанбаатар хотоос хөдөө орон нутагт зорчиж байгаа тохиолдолд 100 км-т юм уу олон улсын стандартаар амрах цэгүүдийг байгуулж байгаа. Голын ай сав хэсэгт хамаарах эсэхийг хэмжилтээр тогтоох боломжтой. Энэ тухайд байршил цэгийг нь бидэнд өгснөөр, тодорхой хариуцсан газарт нь мэдэгдэл шаардлага хүргүүлж, шаардлагатай гэж үзвэл тус нойлыг замын эсрэг тал руу нь нүүлгэн шилжүүлэх боломжтой.

Л.МИНЖМАА

 

Монгол Улсын зөвлөх инженер, Аж үйлдвэрийн гавьяат ажилтан, Монгол Улсын шилдэг зохион бүтээгч, “Ганхийц” ХХК-ийн захирал М.Даваасүрэнтэй ярилцлаа.

---

-Монгол Улсын хөгжилд юу саад болж байна вэ. Тулгамдсан асуудлыг дурдвал?

-“Өдрийн сонин”-ыг уншиж буй нийт уншигчдадаа энэ өдрийн мэнд хүргэе. Монгол Улсын хөгжилд юу саад болж байна вэ гэдгийг бүгд л дор бүрнээ бодох ёстой. Монголын оюунлаг, шинийг бүтээн байгуулсан хүмүүсийг урамшуулах Монгол ардын сайд нарын зөвлөлийн 1944 оны тавдугаар сарын 19-ний өдрийн 63 дугаар тогтоол гарч байв. Энэ тогтоол гарснаас хойш эдүгээ 80 жил болж байна. Социализмын үед салбар салбарууддаа эрдэм шинжилгээ, туршилтын төвтэй гээд бүх юм бидэнд байсан. Сүүлийн 30 жилд оюунлаг санаа гаргасан, шинэлэг бүтээл хийсэн, инженер бүх хүмүүсээ Монголын төр орхисон юм. Тухайн үед Шинжлэх ухааны академид ажиллаж байсан эрдэмтдэдээ ажлаа хийх боломж олголгүй орхисон учраас тэд гадаад руу гарсан байдаг. Гадаад руу гарч амьдарч буй эрдэмтэд тухайн улсынхаа шинжлэх ухааныг нь хөгжүүлээд, шинэ бүтээл гаргаад, инноваци хийгээд явж байна.

Өнөөдөр барилгын салбарын хөгжлийг харахад газар хөдлөлтөд хэзээ нурчих бол гэсэн айдастай байна. Зоосны нүхээр харж, мөнгөтэй л байвал бүх зүйлийг хийж болно гэж бодсон чадах, чадахгүй нь хамаагүй, мэргэжлийн бус хүмүүс бүтээн байгуулалтын ажлыг хийж явахаар алдаа гараад байна. Үүний нэг жишээ нь Улаабаатар хотын шинэ Яармагийн гүүр. Шинжлэх ухааны талаас бодлогын түвшинд ажиллаагүй, Монголын төрд улс төр хөөж, төрийн дунд шатанд орсон хүмүүсийн ажлаа мэдэхгүй байгаатай холбоотой асуудал.

-Монгол Улсын хөгжил удаашралтай байгаа нь юутай холбоотой вэ?

-Монголын төр 20/50 гээд шинэчлэлийн бодлогын хөтөлбөрийг баталсан байдаг. Энэ хөтөлбөрийг өнөөдөр сонгуульд оролцож буй нэг ч нам ярихгүй байгаа. Нам бүр өөр, өөр шинэ төлөвлөгөө ярьж яваа нь Монголын хөгжлийг дахиад 30 жил хойш нь татахаар байна.

Төр нь тогтворгүй хүмүүс нь солигдох тусам Монголын эдийн засаг унаж, хөгжлийн бодлого удааширч байна. Төрийн үйл ажиллагааны дунд шатны хүмүүсийн буруугаас бүх юм болдог. Эрдэмтдээ төр нь дэмжихгүй байгаагаас бид хөгжихгүй байна. Инженер, техникчдийн ухаанаар бус улстөрчдийн ухаанаар явахаар Монгол Улсын хөгжил 30 жилээр хоцорч байна.

-монгол улсыг инженер техникчид бус энэ талын мэдлэггүй улс удирдаж ирснээр энэ их хөгжлийн хоцрогдолд орсон гэсэн үг үү?

-Монгол Улсын ирээдүйг бодвол инженер, техникийн оюунлаг улсуудаа дэмжмээр байна. Яам бүр иннавацийн төвтэй, эрдэмтэн, профессоруудаа суулган тэдний гаргасан дүгнэлтээр улс орны хөгжлийг тодорхойлж, хотоо төлөвлөж, замаа тавьж, олон улсын стандартаар зураг төслөө гаргадаг болмоор байна. Улаанбаатар төдийгүй Монголоо хөгжүүлэхэд инженерийн толгойгоор бүгдийг шийдэх хэрэгтэй. Монгол Улсыг хөгжүүлье гэвэл шинжлэх ухаандаа түшиглэх нь зүй юм. Төрийн дунд шатныхандаа чадварлаг, оюунлаг хүмүүсээ төвлөрүүлээд газар доорх баялгаа зөв ашиглан, үйлдвэрүүддээ гадаадын шинэ технологийг нэвтрүүлж, бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх үйлдвэрүүдээ дэмжихэд л Монгол Улс 20-хон жилийн дотор хөгжчихнө.

Бид хөгжилтэй, ардчилсан нийгэм байгуулъя гэж бодож байвал хуулиа дээдлэх ёстой. Хуулиа дээдэлдэггүй оронд ардчилсан нийгэм бий болно гэж хэзээ ч байхгүй. Хөгжилтэй оронд бол хууль дээдэлдэг, хуулиас гадуур явбал хариуцлага хүлээдэг. Манайхан хариуцлага хүлээх гэх ойлголтгүй байгаад байна.

-Сүүлийн 30 жилд монгол улсаа хөгжүүлэх боломжоо алдсан нь үйлдвэрүүдээ хаасны хор уршиг уу?

-Хятад, Орос гэсэн том улсууд руу эцсийн бүтээгдэхүүнээ гаргаад явсан бол монголчууд 20-хон жилийн дотор Азийн бар болчих боломж нь байлаа. Сүүлийн 30 жил алдсан. Хийсэн болгоноо устгаад, дээд зэрэглэлийн гутал, ноосон хөнжилөө бид өөрсдөө хийдэг байлаа. Бүх үйлдвэрүүдээ устгаад гадаадаас хог зөөдөг болгосон. Гадаад орнуудаас монголчуудыг унагах арга нь үйлдвэрлэгч биш, гадаадаас юм худалдаж авч хэрэглэдэг орон болгох зорилго байв. Монголчуудыг ухаантай байлгаж болохгүй. Тэнэг байлга. Ухаантай хүмүүсийг нь гадаад руу явуулж, тэнэгүүд нь эх орондоо газар нутгаа худалдаад, газрын баялгаа үнэгүй зарна гэж тооцож байсан юм шиг байгаа юм.

-Үргэлжилсэн хур бороо ихтэй гэдгийг мэдсээр байж, усанд автуулахгүйгээр шинэ гүүрийн ажлыг явуулах боломж байсан болов уу?

-Усанд автуулахгүйгээр гүүр барихыг л тооцоо хийж төлөвлөх ёстой юм. Түүнийг төлөвлөөгүй л байна гэсэн үг. Төрийн албан хаагч, хотын захиргаа үүнийг шийддэггүй. Тухайн орон нутагт хэдий хугацаанд ашиглах уу, нэгдүгээрт ерөнхий төлөвлөгөөтэй байх ёстой. Ерөнхий төлөвлөгөөнийхөө дагуу газрын байршлыг нь тогтоож, үер болоход ямар нөхцөлөөр хамгаалалт хийх вэ гэсэн зураг төслийг хийсэн байх юм. Ерөнхий төлөвлөгөөндөө маш нарийн тусгаж өгөөд, инженер техникийн ажилтан бүх зүйлийг тооцож өгсөн байх ёстой. Гэтэл нарийн тооцсон уу, төсөв норм нь бүрэн батлагдсан уу гэдэг эргэлзээтэй. Мөнгө баталж болно, зураг төслийн ерөнхий төлөвлөгөөгөөр гүүр, замын байгууламжийн өртөг нь тэд байх юм гэдгийг тодорхой батлаад өгвөл ус зайлуулах үерийн далан, их хэмжээний үер орж ирвэл яаж задлах вэ гэдгийг тооцоход хялбар байдаг. Одоогоос арван жилийн дараа Туул гол үерлэвэл яах вэ, 1966 оны үер шиг Энхтайвны гүүрний доогуур гүйгээд ороод ирвэл Төмөр зам битүү усанд автсантай адил зүйл болоход энэ гүүрний шийдэл зөв эсэхийг шинжлэх ухааны үүднээс тооцох ёстой.

Ерөнхий төлөвлөгөөгөө баталж хийдэггүй, инженер хүний толгойг ашиглахгүйгээр улстөрчид ийм юм хийж буй юм. Энэ барилгыг улсын комисс хүлээж авахдаа яг мэргэжлийн хүмүүсээр хүлээлгэж авах шаардлагатай. Зураг төсөлдөө тааруулж зөв төсөвлөсөн эсэхийг хянах нь зүй юм. Мөнгөнд нь тааруулаад хулхи юм хийдэг. Үүнээс болж алдаа гарч байна.

Ашиглалтад ороогүй гүүрийн хувьд зарга үүсгэх боломжгүй. Улсын комисс хүлээж авсны дараа асуудал үүсвэл хариуцлагын асуудал яригдана.

-Үе, үеийн хотын удирдлагууд их хэмжээ-ний газрыг ямар ч төлөвлөлтгүйгээр аж ахуйн нэгжүүдэд олгож ирсэн нь үер усны аюулын гол зангилаа болж байна уу?

-1980-аад оны үед Оросууд Улаанбаатар хотын дахин төлөвлөлтийг хийсэн юм. Улаанбаатар хотод 500 мянган хүн ам оршин суух ерөнхий төлөвлөгөө гэсэн үг. Энэ төлөвлөгөөг 1990 оны ардчилал гарч ирснээр мөрдөөгүй өдий хүрсэн. Улаанбаатар хотын орон сууцанд цэцэрлэг, сургууль, үйлчилгээ гэх зэргийг нь хүний хэрэгцээнд зориулж төлөвлөсөн байсан. Төрд гарч ирсэн Улаанбаатар хотын захирагч, ерөнхий менежерээр ажиллаж ирсэн хүмүүс их хотын хөгжлийн асуудал болох ерөнхий төлөвлөгөөг хэрэгжүүлээгүй. Агаарын урсгал утаагаа хөөж гаргадаг байсныг хааж барилга барьсан. Хүүхдийн цэцэрлэг, спорт заал барих байсан газруудын оронд барилга барьж, газрын наймаачид эрүүл ахуйн орчингүй болгох ажлыг зохион байгуулсан юм. Одоо битүү нүүрсний утаандаа хордож байна.

Орчноо тохижуулан, шинжлэх ухааны судалгаа хийж, хот байгуулдаг болохоос биш мөнгөтэй хүнд газраа өгч, байшин бариулсны хар гай нь энэ. Хээл хахууль, албан тушаалтай холбогдсон учраас хотын төлөвлөлт үгүй болсон.

-Гадаадын орнуудад үерийн усны асуудлаа хэрхэн шийддэг бол?

-Хөгжилтэй оронд зураг төсөл, ерөнхий төлөвлөгөөг төр нь батлаад өгчихсөн бол яг тэрнийхээ дагуу байх ёстой. Монголд ерөнхий төлөвлөгөөг барьдаг юм нэг ч байхгүй. Манайхаас өөр улс оронд хуулиа дээдэлдэг, шаардлага өндөртэй тул ерөнхий төлөвлөгөөгүй барилгын ажлыг бүр эхлүүлдэггүй. Тухайн үед хотын захиргаа энэ чинь ийм голдиролд байгаа, үүнийг барьж болохгүй гээд тухайн барилгад зөвшөөрөл өгөөгүй байсан бол тэр хүний хөрөнгө оруулсан компани, хувь хүн хохирох ёсгүй байхгүй юу. Хамгийн гол нь мөнгөтэй хүмүүс гээд өөрсдийн дураараа хаа хамаагүй барилга барьж болохгүй. Байгаль дэлхийн зүй тогтлыг сөрөх боломжгүйг санаж явах хэрэгтэй.

-Улаанбаатар хотын авто замууд ус зайлуулах шугамгүй. Энэ асуудлыг яаж шийдвэл зүгээр вэ?

-Улаанбаатар хотод ерөнхий төлөвлөгөөгүй байшин барьчихлаа. Өмч хувьчлалаа буруу хийсэн. Төр шинжлэх ухааны үүднээс тухайн үедээ судалгаа хийгээд Монголын ард түмэнд газраа хувьчилж өгөхдөө Улаанбаатар хотод ерөөсөө хувьчлах хэрэггүй байсан юм. Улаанбаатараас гадуур хувьчилж өгөөд хүмүүс тэр газраа байшин бариад хотоос гараад явах байлаа. Тэрийг хэн ч оролдож болохгүй хууль гаргах байсан л даа. Харин тэгээгүй. Нөгөө ерөнхий төлөвлөгөө гэдэг зүйлийг устгасан.

Нэгдүгээрт, үүнээс болж байгаа. Хоёрдугаарт, хөгжилтэй оронд зам төлөвлөсний хажуугаар, ус зайлуулах шугамыг заавал хийдэг. Орон сууц барьсан бол тухайн орчинд ус зайлуулах системийг цогцоор нь шийдэж өгөх хэрэгтэй. Хөрсний ус, байгалийн усыг зайлуулах системийг хийхгүй тохиолдолд барилгыг хүлээж авахгүй гэдэг. Тэгэхээр зураг төсөл хийж байгаа хүмүүс нь яаж хямд аргаар зардал гаргахгүйгээр юм хийх вэ гэдэг зүйл яриад байж болохгүй. Сүүлийн жилүүдэд бороо хур их орох тул ус зайлуулах шугам, даланг одоо л хийж авахгүй бол бидний барьсан байшин болгон сууна, хазайна, барилгын подваль болгон руу ус орох эрсдэл бий.

л.миНЖмаа

Г.БАЛГАРМАА

 

Үүрэн холбооны оператор компаниудаас хэрэглэгчид хугацаатай дата худалдан авдаг. Хугацаа нь дууслаа гэх шалтгаанаар нэгэнт мөнгөөрөө авсан датаг буцаан хурааж авч байгаад хэрэглэгчид гомдолтой байдаг. Үлдэгдэл датаг нь хурааж буйг оператор компаниуд хэрэглэгчдийг хохироож буй үйлдэл ч гэж харах нэгэн байна. Энэ асуудлаар оператор компаниудаас тодрууллаа.

---

-Нэгэнт иргэдийн мөнгөөрөө авсан датаг яагаад устгаад байдаг юм бэ. Их хэмжээний датанд заавал хугацаа тавих шаардлага бий юу?

Скайтелийн оператор:

-Тухайн хэрэглэгч өөрөө хэдий хугацаатай хэр хэмжээтэй дата авахаа хэрэгцээндээ тааруулж сонгоно. Хугацаандаа л баригдана. Датагаа дуустал хугацаагүй ашиглана гэж байхгүй.

Мобикомын оператор:

-Программ дээр хугацааг нь тодорхой зааж өгсөн байдаг учраас автоматаар үлдэгдэл дата нь устдаг. Дата хугацаагүй байх боломжгүй.

Жи-Мобайлын оператор:

-Хугацаатай дата учраас их хэмжээний дата авсан байсан ч хугацаа нь дуусахад давхар устана. Тийм байх боломжгүй.

Ондоо.мн

-Манайд дата устана гэсэн ойлголт байхгүй. Дата нь хугацаатай болон хугацаагүй гэж бий. Энэ нь үнийн дүн, датаны хэмжээнээс хамаарч буй юм. Хугацаатай авсан датанд хэмжээ заадаггүй учраас хэрэглэх явцад дуусах, гацах явдалгүй. 50GB гэх мэтчилэн их хэмжээний дата авахад хугацаа заадаггүй, авсан датагаа дуустал нь хэрэглэх юм. Бид хэрэглэгчдэдээ зуны урамшуулал болгон 22 мянган төгрөгөөр 100GB датаг хугацаагүй, мөн 100 хоногийн хугацаатай хязгааргүй дата ашиглахыг санал болгож буй. Шинэ хэрэглэгчдэдээ зориулж 30 хоногийн хугацаатай 100GB датаг үнэгүй авах боломжийг олгож байна.

Юнителийн операотор:

-Анхнаасаа дата худалдан авалт хийхээс нь өмнө урьдчилж хугацааг нь зааж өгч, мэдээлдэг. Үүнийг хэрэглэгчид хүлээн зөвшөөрөөд датагаа авч байгаа. Хүмүүс хэрэглээндээ тааруулж, дата, хугацаагаа сонгож худалдан авалт хийнэ. Датаг хугацаагүй болгох боломжгүй.

Тухайлбал, 20 мянган төгрөгийн багцтай хүн багцынхаа үнийг өсгөөд буулгах хүсэлт тавихад дахин уг үнэтэй багцаа сонгох боломжгүй гэх юм. Энэ нь ямар учиртай вэ?

-Дугаарын серилэлтээс хамаарч үндсэн багцын үнэ дээрээ буух боломжтой дугаар ч байна. Таны барьж буй шиг дугаарыг хүн шинээр авахад 30 мянган төгрөгийн багцыг сонгох юм. Та багцынхаа үнийг өсгөөд буулгахыг хүсвэл таны дугаарыг одоо 30 мянган төгрөгийн багцаар үнэлдэг болсон тул та багцынхаа үнийг уг үнээс доош буулгах боломжгүй гэсэн үг.

-Багцын дата нь бага байдаг. Үүнээс үүдэн нэмэлтээр дата авахад хугацаа нь дуусахаар үлдэгдэл дата нь давхар устчихдаг шүү дээ.

-Тэгнэ. Нэмэлтээр дата авах боломжтой. Та нэг сарын хугацаатай 50GB дата авлаа гэхэд тухайн сарын хугацаандаа хүчинтэй.

-Хэрэглэгчид санамсаргүй байдлаар дугаараа үхүүлэх тохиолдол бий. Эргээд тэр дугаараа авах гэхээр зарагдсан байдаг.

-Урьдчилсан төлбөртийн дугаар 30 хоногийн хугацаатай байдаг. Үйлчилгээний эрх хаагдсанаас 30 хоног дотроо цэнэглэх боломжтой. Нэг сарын хугацаанд цэнэглээгүй тохиолдолд таны нэр дээрх дугаар автоматаар устах юм. Дараа төлбөрт дугаарт сануулга очдог. Урьдчилсан төлбөрт дугаарт таны дугаар устлаа гэсэн мэдээллийг өгөх боломжгүй. Тухайн устсан дугаарын худалдаанд гарах хугацаа нь тодорхойгүй байдаг. Дугаар барьж байсан хүн нь солигдсон ч өмнөх эзэмшигчийн нэрийг харах боломжтой.

-Гэр интернэтийн дугаарыг утсаар хаалгаж болох уу?

-Урьдчилсан төлбөртийн дугаартай гэр интернэтээ утсаар хаалгах шаардлагагүй. Дараа төлбөртийн гэр интернэтийн дугаарыг түр хугацаанд утсаар хаалгаж болно. Харин цаашид ашиглахгүй бол заавал салбар дээр очиж хаалгах ёстой. Түр болон бүр хаалгаагүй тохиолдолд ашиглаагүй байсан ч төлбөр бодогдож явдаг.

Үүрэн холбооны хэрэглэгчдээс тодрууллаа.

Юнителийн хэрэглэгч Ц.Бал:

-Нэг хүний нэр дээр олон дугаар байхад аль нэг дугаар руу нь энэ дугаар чинь устлаа гээд мэдээлдэг баймаар байна. Ажилтай, хөдөө орон нутгаар явж байж болно. Утас нь эвдэрчихсэн, сайн ойлголтгүй явснаас болоод хүүгийнхээ барьж байсан дугаарыг устгуулчихсан. Одоо өөр хүн барьж байна лээ. Оператор руу нь залгаж нэр дээрх дугаараа яагаад устсаныг асуухад орох, гарах ярианы эрх хаагдсанаас хойш 70 хоногийн дараа таны нэр дээрх дугаар устдаг. 100 хувь таны хариуцлагын асуудал. Бидний зүгээс мэдээлэх боломжгүй. Юнителийн салбар дээр очиж, гомдол саналаа хэлэх боломжтой гэсэн.

Скайтелийн хэрэглэгч Т.Оюун:

-Шинэ хэрэглэгчдээ татах зорилгоор их дата бэлэглэх зэргээр илүү урамшуулал зарладаг. Дугаараа олон жил барьсан хэрэглэгчид рүүгээ хандсан ямар ч зүйл хийхгүй, ээлгүй байгаа талаар хэрэглэгчид шүүмжилдэг. Хэрэглэгчид датагаа нарийн хянахгүй болохоор хурдан дуусаад байна ч гэдэг. Дататай мөртлөө их гацдаг тал бий.

БНСАУ-д суралцаж буй монгол оюутан Л.Дулам “Энд дугаарууд нь ихэвчлэн дараа төлбөрт байдаг. Хоногтой задгай дата гэж байдаггүй, багцдаа датагаа шингээсэн гэсэн үг. Хамгийн багадаа сарын 36 мянган вонын багцтай. Бүхий л багцад дата нь хязгааргүй. Багцын үнээс хамаарч датаны хурд нь өөр, өөр байдаг. Хамгийн бага багцын датаны хурд нь удаавтар тул бичлэг үзэхээс бусад цахим орчны хэрэглээнд хангалттай хүрдэг. Багцын үнийг нэмэгдүүлэх тусам датаны хурд нь нэмэгддэг. Дараа төлбөрт учраас сар, сардаа тухайн хэрэглэгчийн данснаас төлбөрийг нь татаад авчихдаг. Багц хооронд шилжихэд ямар ч асуудалгүй. Тухайн хүн хэрэглээнээсээ хамаарч багцаа өсгөх, бууруулах бүрэн боломжтой. Солонгост аяллаар ирсэн хүмүүс ихэвчлэн хамгийн бага багцтай датаг сонгодог.

Харилцаа холбооны зохицуулах хорооны Зах зээл, үнэ тариф зохицуулалтын газрын ахлах мэргэжилтэн Т.Ганбатаас тодрууллаа.

-Харилцаа холбооны зохицуулах хорооны чиг үүргийг тодруулбал?

-Бид хууль тогтоомжийнхоо хүрээнд тодорхой зохицуулалт хийдэг болохоос үүрэн холбооны оператор компаниудын маркетингт оролцдоггүй. Харилцаа холбооны тухай хуулиар Зохицуулах хороонд олгосон бүрэн эрхийн хүрээнд монополь болон давамгай байдал нь тогтоогдсон аж ахуйн нэгжид үйлчилгээний үнийг тогтоож өгөх зорилгоор үнэ тарифт зохицуулалт хийдэг. Мобиком, юнител компаниуд ярианы үйлчилгээний зах зээл дээр илүү давамгай байдалтай гэж тогтоогдсон байдаг. Тиймээс бид минут болон багцын ярианы төлбөрт хяналт тавьж ажилладаг. Датаны үйлчилгээний тухайд аль нэг үүрэн холбооны оператор компанийг давамгай байдалтай гэж үзээгүй байна. Шударга өрсөлдөөн хэрэглэгчийн төлөө газраас монополь, давамгай эсэхийг хуулийн хүрээнд тогтоодог. Бид тэр тогтоолынх нь дагуу давамгай, монополь гэж үзсэн байгууллагад үйлчилгээнийхээ үнэ тарифыг хянуулна уу гэсэн хүсэлт тавьдаг. Тухайн байгууллага монополь байх нь бусад аж ахуйн нэгжийг уг зах зээлээс түлхэн гаргах, хэрэглэгчдэд хэт өндөр үнэ тарифаар үйлчилгээ үзүүлэх зэрэг эрсдэлтэй. Бид үүнээс урьдчилан сэргийлж дээд, доод тарифын үнийг тогтоож өгдөг гэсэн үг.

-Багц гэж та ярилаа. Тухайн хэрэглэгч өөрийн сонгосон багцдаа датагаа нэмэгдүүлэх боломж бий юу?

-Бүх оператор компаниудад дан датад зориулсан үйлчилгээнүүдийг гаргасан байдаг. Олон улсын цахилгаан холбооны байгууллагаас хэрэглэгчдэд зориулсан багцалсан их болон бага хэрэглээг тогтоосон байдаг. Мөн хүн хэрэглээндээ тааруулж датаг хэрэглэж болно гэдэг. Багцыг гаргахдаа оператор компаниудын зүгээс нарийн тооцоо судалгааны үндсэн дээр багцад байх минут, датаг тогтоож өгдөг байх. Харилцаа холбооны зохицуулах хорооны зүгээс минутын багц чинь их тул багасга, дата чинь бага учир датагаа нэм гэж хэлэхгүй. Багцууд тодорхой хугацаатайгаар өөрчлөгдөж байдаг. Бидний зүгээс энэ тал дээр тодорхой хатуу зохицуулалт хийдэггүй.

-Урамшуулалд хамрагдах, багцад байх датагаа өсгөх зорилгоор хэрэглэгч багцын үнээ өсгөхийг хүсэхэд дараа нь та дахин үндсэн багцдаа шилжих боломжгүйг үүрэн холбооны зарим компанийн зүгээс урьдчилж сануулдаг. Энэ нь ямар учиртай вэ?

-Уг нь боломжтой асуудал. Скайтелийн “Монголдоо” гээд багцаас болж хэрэглэгчийн багцын үнэ өсөөд дараа нь хүсэлт гаргахад буурч байсан. Зарим хэрэглэгчид үүрэн холбооны үйлчилгээгээ дагалдах IPTV-тэй хослуулж авсан багцууд байдаг. Дан үүрэн холбооны үйлчилгээнд багц өгсөж, буурахад ямар ч хаалт байх ёсгүй. Нэгэнт өсгөсөн багцыг бууруулах боломжгүй байвал бидэнд гомдол гаргаж болно. Манайд хэрэглэгчийн гомдол, санал хариуцсан мэргэжилтэн гэж бий. Мөн тухайн оператор компанид хэрэглэгчид өөрсдийн асуудлаар гомдол гаргаад шийдвэрлээгүй тохиолдолд мөн бидэнд хандах эрхтэй.

-Хэрэглэгчдийн хувьд үндсэн багц дээрээ ихэвчлэн нэмэлтээр дата авах тохиолдол их байна л даа.

-Бид дататай холбоотойгоор хэрэглэгчийн боловсролыг дээшлүүлэх ажлыг зохион байгуулахаар төлөвлөж байна. Оператор компаниудын зүгээс үндсэн хэрэглээн дээрээ дата үйлчилгээг нэмэлтээр авч явах нь хэрэглэгчдэд илүү оновчтой байна гэж үзэж буй. 3G-гээс 4G рүү шилжсэн технологийн шилжилттэй холбоотойгоор дата зарцуулалт их болсон. Тиймдээ ч тухайн мэдээллийг өмнөхөөс илүү богино хугацаанд хүлээж авдаг болсон байна. Оператор бүрт бүтээгдэхүүн хөгжүүлэлтийн баг байдаг.

-50GB ч юмуу их хэмжээний дата авахад хугацаа нь ихэвчлэн нэг сар байдаг. Тухайн сарын хугацаа дуусахад үлдсэн дата нь хамт устчихдаг нь харамсалтай санагддаг. Их хэмжээний датаг хугацаагүй байлгах боломж бий юу?

-Зарим оператор компани хугацаагүй дата гаргасан байдаг. Болохгүй зүйл биш. Дата хийсвэр зүйл. Зарим операторын дата хугацаатай байгаа нь маркетингийн асуудал. Датанд хугацаа зааж буй нь тухайн хэрэглэгчээс сард олох орлого, зарлагаа тооцдогтой холбоотой. Хэрэглэгчийн орлого, зарлагыг тооцох цаад шалтгаан нь байнгын технологийн шинэчлэл хийдэгтэй нь холбон ойлгож болно. Хэрэглэгчид дата бага зарцуулах тохиргоог утсан дээрээ хийж болох юм. Бидний хувьд датагаа хугацаагүй болго гэх шаардлага тавих нь хууль, эрх зүйн хувьд боломжгүй. Бид хуулиар хүлээсэн үүргийнхээ хүрээнд төр, байгууллага, хэрэглэгч гэсэн гурван талын эрх ашгийг тэнцвэртэй хадгалж явах ёстой.

Л.МИНЖМАА

Т.ОЮУНТҮЛХҮҮР

 

Өнгөрсөн долоо хоногийн байдлаар Тяньжин боомт дээр 10400 чингэлэг хуримтлагдсаныг шийдвэрлэхээр Тяньжинаас Эрээн рүү аялах галт тэргийн тоог нэмэгдүүлэхийн тулд Гадаад хэргийн яам, Зам тээврийн яам, Боомтын сэргэлтийн үндэсний хороо хамтран ажлын хэсэг гарган ажиллаж байгаа аж. Өнгөрсөн дөрөвдүгээр сараас хойш Хятадын талд вагоныхоо тоог нэмэгдүүлж өгөөч гэсэн хүсэлт удаа дараа тавьсан ч тодорхой хариу өгөөгүй л байгаа юм. Үүнтэй холбогдуулан Экспорт олон улсын худалдааны төвийн гүйцэтгэх захирал Д.Оюунбилэгээс тодрууллаа.

---

-Экспорт олон улсын худалдааны төв ямар чиг үүрэгтэй ажилладаг вэ?

-Уул уурхайн бус салбарын нэмүү өртөг шингэсэн эцсийн бүтээгдэхүүний экспортыг дэмжиж ажилладаг. Гадаад худалдааг дэмжих үйл ажиллагаагаа 2015 оноос эхлэн явуулж эхэлсэн.

Бидний гол ажлууд гадаад худалдааны сувгуудыг тэлэх, гадаад зах зээлтэй холбох гүүр болох, экспо арга хэмжээг зохиох, аж үйлдвэрийн салбарын хүний нөөцийг сургах, чадавхжуулах юм.

Монголын хувьд хэт нэг урсгалаас хамаарсан импорт давамгайлсан, экспорт гэхээр ганц уул, уурхайн салбарын экспорт байдаг. Нийт экспортын 90 гаруй хувийг уул, уурхайн бүтээгдэхүүн эзэлдэг. Нэмүү өртөг шингэсэн эцсийн бүтээгдэхүүний экспорт долоо, наймхан хувь байна. Манай улсын гадаад худалдааны тэнцэл эерэг гэж байгаа боловч дийлэнх экспорт нь уул, уурхайн баялаг, хэрэглээний бүхий л зүйлсээ гаднаас оруулж хэрэглэдэг орон юм. Уул, уурхай давамгайлсан экспортын хэт зөрүүтэй байдлыг арилгах тал дээр бид түлхүү ажилладаг.

-Дэлхийн худалдааны байгууллагатай та бүхэн шууд харьцах боломжтой юу. тус байгууллагын гишүүн байхын давуу талыг тодруулбал?

-Бид Дэлхийн худалдааны байгууллагатай шууд харьцдаггүй. Монгол Улс Дэлхийн худалдааны байгууллагын гишүүн орон. Дэлхийн олон орнууд тус байгууллагын гишүүн болсноор худалдаан дээрээ тодорхой үүрэг, хариуцлага хүлээхээс гадна ашиг тусыг нь хүртэх ёстой байдаг. Манай аж ахуйн нэгж, бизнес эрхлэгчдийн хувьд тус байгууллагын гишүүн орны эдлэх ёстой олон боломжийг хүртэж чадахгүй байгаа юм. Гишүүн орныхоо хүрээнд Монгол Улс Гаалийн татвар дээр тарифын хөнгөлөлт үзүүлдэг зэргээр хүлээх ёстой үүрэг хариуцлагаа хүлээдэг гэж боддог. Энэ мэтчилэн хөнгөлөлт боломжуудыг экспорт дээр эдэлж чаддаг гэж хэлэхэд хэцүү.

Дэлхийн худалдааны байгууллагын гишүүн болсноор олон улсын худалдаанд оролцоход уг нь давуу эрхтэй байх юм. Мөн хил гааль, татвар зэрэг хамтын ажиллагааны хөнгөлөлтүүдийг ч эдэлнэ. Манайд өмнө нь тус байгууллагаас худалдааг хөнгөвчлөх төсөл хөтөлбөрүүд хэрэгжүүлсэн. Түүнд нь аж ахуйн нэгжүүд хамрагдаж үр шимийг нь хүртэж байсан. Бид дэлхийн олон оронтой худалдааны таатай нөхцөлтэй. Европын орнуудад тарифын хөнгөлөлт буюу татваргүй нэвтрэх боломжтой.

-Манай орны зүгээс Дэлхийн худалдааны байгууллагад хандаж өөрс-дийн асуудлыг шийдүүлэх боломж хэр байдаг вэ?

-Тухайн гишүүн орны эрх ашиг зөрчигдөхөд тус худалдааны байгууллагад хандах эрх нээлттэй. Дэлхийн худалдааны төвтэй манай бодлого тодорхойлдог байгууллагын зүгээс гэрээ хэлэлцээр хийж болно. Социализмын үед хийгдсэн гэрээ хэлэлцээрээр яваад байгаа. Одооны зах зээлийн нийгэмд өөрчлөх цаг нь болсон. Илүү их хүртэж болох боломжуудыг хүртмээр санагддаг. Засаг төрөөс илүү тодорхой ажлуудыг хийх ёстой. Бидний зүгээс санал тавих эрх нь нээлттэй байдаг. Төрийн болон Засгийн газрын байгууллага, засаг захиргааны нэгжүүд, гадаад худалдааны байгууллагууд онцгой үүрэг гүйцэтгэх ёстой. Хуучин Гадаад харилцааны яаманд харьяалагдаж байсан бол одоо Эдийн засаг хөгжлийн яам, Худалдаа, хөгжлийн агентлаг зэрэг нь энэ тал руу илүү анхаарах ёстой.

-Тяньжин боомт дээр импортоор орж ирэх ёстой бараа бүтээгдэхүүнүүд гацсан байдалтай байна. Энэ тал дээр яах ёстой вэ?

-Энэ тал дээр Зам тээвэр, гадаад худалдааны яамны зүгээс яаралтай арга хэмжээ авах хэрэгтэй. Асар их хүндрэл бэрхшээл, бараа бүтээгдэхүүний хомсдол үүсэх магадлал өндөр байна. Хятадын боомтоос Монгол руу хаяглагдаж байгаа чингэлгүүд ар араасаа овоорч, нааш нь гаргах гаргалт нь маш муу байгаад Засгийн газраас Хятадын талтай хэлэлцээр хийж, чингэлэг тээврийн урсгалаа нэмэгдүүлэх, юунаас болж саатаад байгаад анхаарал хандуулах нь зүй юм. Удаан хугацаанд шийдэл байхгүйгээс үйлдвэрлэгчдийн түүхий эдийн хомсдол бий болж байна. Эдийн засгийн хувьд ч асар хохиролтой. Нэг сар хүлээгдэж ирдэг байсан чингэлэг хоёр, гурван сараар хүлээгдэж ирж байгаа нь тухайн бараа бүтээгдэхүүний хугацаа хэтрэх, хадгалалтын горим зөрчигдөх, бидний эрүүл, аюулгүй хоол, хүнс хэрэглэх боломж алдагдахад хүрч байна. Бүхэл бүтэн нэг Улсын тээвэрлэлтийг гацаана гэдэг маш харамсалтай зүйл юм. Хамгийн их хохирох нь аж ахуйн нэгж, бизнес эрхлэгчид, ард иргэд төдийгүй Монголын эдийн засагт маш том хүндрэл учруулна. Энэ тал дээр Дэлхийн худалдааны байгууллагын гишүүн орныхоо давуу талыг ашиглах шаардлага бий. Далайд гарцгүй орнуудын эрх ашгийг хамгаалдаг нэгдэл гэж бий. Тэдэнд мөн хандах ёстой. Далайд гарцгүй орнуудын боомтын зөвлөл ч гэж манайд байгаа. Бусад орноос ирж буй импортын дийлэнх хувь нь Тяньжин боомтоор дамжиж байгаа энэ үед цаашид өөр ямар гарц сувгуудыг нээж болохыг судлах нь чухал байна.

Чингэлэг саатаад байгаа үндсэн шалтгааныг би сайн мэдэхгүй. Асар их ашиг сонирхол явж байна уу гэж харж байна. Нэг чингэлэг дээр 5001000 ам.доллар нэмж төлбөл түүнийг нь түрүүлж ачуулах тухай ярих болж. Энэ нь авлига ч юм шиг. Шууд цаанаас дарамтлах жишээтэй. Автомашинаар буюу өндөр үнэтэй чингэлгүүдийг ачих саналыг бий болгож байгаа нь аж ахуйн нэгжүүд бараа бүтээгдэхүүний үнэ ханшийг нэмэгдүүлэх, үйлдвэрлэгчид түүхий эд нь үнэтэй орж ирвэл мөн л үнээ нэмнэ. Үүний хохирлыг ард иргэд амсана.

 

 

Иргэд Үл хөдлөх хөрөнгөө Улсын бүртгэлд өндөр үнэтэй үнэлэн бүртгүүлэх нь зүйтэй гэсэн ойлголттой байгаа нь Эд хөрөнгийн Улсын бүртгэлийн тухай хуульд орсон нэмэлт өөрчлөлттэй зөрчилдөж буй юм. Эд, хөрөнгийн Улсын бүртгэлийн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийн талаар Сүхбаатар дүүргийн Улсын бүртгэлийн хэлтсийн Хуулийн этгээд, эд хөрөнгийн эрхийн бүртгэлийн тасгийн дарга, Улсын ахлах бүртгэгч Ц.Уянгаас тодрууллаа.

---

-Эд хөрөнгийн Улсын бүртгэлийн тухай хуулийн нэмэлт өөрчлөлт хэзээнээс хэрэгжиж эхэлсэн бэ. Иргэд энэ хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийн талаарх ойлголтгүй байна л даа.

-Эд хөрөнгийн Улсын бүртгэлийн тухай хуульд 2023 оны 12 дугаар сарын 7-ны өдөр нэмэлт өөрчлөлт оруулсан. Энэ хуулийн есдүгээр зүйлд эд хөрөнгийн үнэ яаж тогтоох талаар тусгагдсан гэсэн үг. Гол өөрчлөлт нь өмнөх суурь үнэ буюу анх эрхийн Улсын бүртгэлд бүртгэгдсэн үнээс бараа шилжүүлэн бүртгүүлэх гэрээ хэлцлийн үнэ буурахгүй байхыг хуулийн 9.1.3 дахь хэсэгт заасан байгаа. Энэ заалтаар өмнөх худалдах, худалдан авах зорилгоор эрх шилжүүлэх гэрээндээ тусгасан үнэ нь дараагийн эрх шилжүүлж буй гэрээн дээр буурахгүй байх зохицуулалт орсон нь энэ хуулийн заалтын мэдээлэлгүй байгаа иргэдэд нэлээд чирэгдэл учруулж байна.

Эд хөрөнгийн үнэ нь эрх шилжүүлэх, худалдах, худалдан авагчдын хоорондын тохиролцсон үнэ юм. Үл хөдлөх хөрөнгийн зах зээлийн үнэ өсч байгаа. Энэ үнийг бууруулж болохгүй. Зах зээлийн үнэд нийцүүлэн иргэд үл хөдлөх хөрөнгөө бодитоор үнэлдэг болоход чиглэхийн зэрэгцээ татвараас зайлсхийхээс урьдчилан сэргийлэх байдлаар бий болсон хуулийн нэмэлт өөрчлөлт юм. Энэ хуулийн нэмэлт өөрчлөлт 2024 оны нэгдүгээр сараас хэрэгжиж эхэлсэн.

-Улсын бүртгэлд бүртгүүлсэн үнийн дүнгээ иргэд яаж мэдэх боломжтой вэ?

-Иргэд Е-Mongolia-аас лавлагаа авч, үл хөдлөх хөрөнгийнхөө үнэлгээг харах боломжтой. Мөн дундын мэдээллийн сан буюу нотариатын газраас мэдээллээ шалгуулж, үл хөдлөх хөрөнгөө Улсын бүртгэлд хэдэн төгрөгөөр үнэлүүлснээс хамааран түүнээс доогуур худалдан борлуулж болохгүй л гэсэн үг.

-Үл хөдлөх хөрөнгөө Эд хөрөнгийн Улсын бүртгэлд бүртгүүлсэн үнээс доогуур үнэлүүлэн, худалдан борлуулах хүсэлтэй иргэд хаана хандах вэ?

-Энэ хуулийн 9.1.5-д эрх бүхий тусгай зөвшөөрөлтэй этгээд эд хөрөнгийн үнийг өөрчлөх эрхтэй гэсэн зохицуулалт бий. Эд хөрөнгийн үнэлгээ хийх эрх бүхий этгээдийн хийсэн эд хөрөнгийн үнэлгээг үндэслэж, эд хөрөнгийн үнэлгээнд Улсын бүртгэгч өөрчлөлт хийж болно. Тодруулбал, 800 саяын үнэтэй эд хөрөнгийг авах хүн олдохгүй тохиолдолд 700 саяар үнэ буулган зарах гэхээр манай Улсын бүртгэл бүртгэх боломжгүй болж байгаа юм. Эрх бүхий этгээдийн үнэ буулган 700 сая болгосон үнэлгээний тайланг Улсын эд хөрөнгийн бүртгэгчид үзүүлэн, үнэлгээ өөрчлүүлэх хүсэлт гаргана. Найман мянган төгрөгийг тушаах ёстой. Би өмнө нь ийм үнэлгээ хийлгэсэн чинь одоогийн байдлаар элэгдэл хорогдлоо тооцоод ийм үнэтэй боллоо гэсэн өргөдлөө бичнэ. Үүний үндсэн дээр улсын бүртгэлд үнийн өөрчлөлтийг тусгаснаар эрх шилжүүлэх гэрээг хүлээж авах юм. Энэ хуулийн зохицуулалт зориулалтаас үл хамааран бүхий л үл хөдлөхөд хамаатай. Эрхээ шилжүүлж буй тохиолдолд улсын бүртгэлд үнэлүүлсэн үнээ бууруулж болохгүй гэсэн үг.

Эрх бүхий этгээд гэдэг нь Эд хөрөнгийн улсын бүртгэлийн тухай хуулийн 9.1.5-д заасан үнэлгээ хийх эрх бүхий Сангийн яамнаас тусгай зөвшөөрөл олгосон мэргэжлийн үнэлгээчин юм. Хуулийн этгээд бол үнэлгээ хийх эрхтэй.

-Энэ хуулийн заалтад үндсэн үнээс нь давуулж худалдан борлуулж болохыг тусгасан гэсэн үү?

-Үл хөдлөх хөрөнгөө иргэд өмнө нь Улсын бүртгэлд тусгагдсан үнээс багагүй, тус үнэтэй тэнцүү байхаар худалдан борлуулж болно. Түүнээс дээш үнэтэй байхыг ч зөвшөөрсөн байдаг. Байр бол анхны худалдан борлуулах үнээрээ зохицуулагддаг. Та анх авсан үнээсээ доогуур зарахыг хүсвэл мөн адил дахин үнэлгээ хийлгэнэ. Иргэд, аж ахуйн нэгж эрх шилжүүлэх гэрээнд тусгагдсан өмчилсөн үл хөдлөх эд хөрөнгийг худалдан борлуулсан үнийнхээ хоёр хувийн татварыг төлөх юм. Газар эзэмшлийн гэрчилгээтэй иргэн тус газрын үнийн 10 хувийн татварыг улсад төлдөг. Байр худалдаж буй иргэд ч хоёр хувийн татвар төлнө.

-Улсаас газрын үнийг тогтоосон байдаг. Иргэд хувийн сууцаа хэрхэн үнэлэх ёстой вэ?

-Энэ хуулинд газрыг үнэлэх аргачлалыг тусгасан байгаа. Нийслэлийн засаг даргын захирамжаар газрын суурь үнийг бүсчлэлээс нь хамааруулан тогтоож өгсөн байдаг. Тогтоосон үнийг метр квадратад үржүүлэхээр суурь үнэ гарч ирдэг. Суурь үнэтэй газрыг иргэд үнэ төлбөргүй өмчилж байгаа. Байшингаа өмчлүүлэхийн тулд иргэдээс заавал үнэ тавихыг мэдүүлэг хүлээн авагчид шаарддаг.

Хуульд өөрчлөлт орохоос өмнө иргэд хувийн сууцаа өндөр үнээр үнэлбэл ашигтай, барьцаалж зээл авах, зарахад тус болно гэж боддог байлаа. Хуульд нэмэлт өөрчлөлт орж, хэрэгжихээс өмнө Улсын эд хөрөнгийн бүртгэлд үнэлүүлсэн анхны үнийг хамаарахгүйгээр худалдан борлуулах хүсэлтийг хүлээж авч, эрх шилжүүлдэг байсан. Одоо Улсын бүртгэлд бүртгүүлж, анх удаа хувийн сууцаа үнэлүүлэх гэж буй иргэд бодитой үнэ тавихгүй, хийсвэрээр үнэлж болохгүй. Зах зээлийн ханшийн дагуу үл хөдлөх хөрөнгөө бодитоор үнэлэхгүй бол худалдан борлуулах үед дахин үнэлгээний газраар үнэлгээ хийлгэж, тэр үнээ Улсын эд хөрөнгийн бүртгэлд дахин бүртгэл хийлгэх асуудал үүснэ шүү. Энэ нь иргэдэд цаг хугацаа, санхүүгийн хувьд хүндрэлийг бий болгож байна гэв.

Иргэд Улсын эд хөрөнгийн бүртгэлд үл хөдлөх хөрөнгөө бүртгүүлэхдээ үнэлсэн үнээсээ доогуур худалдан борлуулах тохиолдолд хувийн үнэлгээний газар хандан дахин үнэлгээ хийлгэж, зах зээлийн бодит үнийг тогтоолгоход 200-250 мянган төгрөгийг төлөх аж. Үнэлгээний тайлангаа газар, байшин хоёртоо тус тусад нь үнэлгээ хийлгэж, нэгтгэсэн дүнг тавиулах юм. Энэ үнэлгээний тайлан нь нэг хоногийн дотор гардаг байна. Энэ үнэлгээгээ үндэслэж нотариат дээр гэрээгээ байгуулж, гэрээнд заасан үнийн дагуу хоёр хувийн татвараа төлснөөр эрх шилжүүлэх боломжтой болох нь.

 

Тяньжинаас Эрээн рүү аялах галт тэргийн тоо нэмэгдэхгүй байгаатай холбогдуулан тус боомтоос автомашинаар чингэлэг тээвэрлэж эхэлсэн аж. Тяньжинд манай улсын чингэлгийн бөөгнөрөл хэзээ багасч, хэвийн горимд шилжих нь тодорхойгүй байна. Энэ асуудлыг хэр хэн шийдвэрлэж болох талаар Гадаад худалдааны яамны орлогч сайд асан, худалдааны гавьяат ажилтан Б.Дэлгэрсүрэнгээс тодрууллаа.

---

-Чингэлгүүд Тяньжинд гацсан хэвээр, Хятадын талаас тодорхой хариу өгөөгүй л гэх юм. Иргэд ачаа тээврээ авч чадахгүй хүндхэн нөхцөл байдалд байна. Энэ тал дээр та юу хэлэх вэ?

-Миний бодлоор энэ асуудалд Худалдаа аж үйлдвэрийн танхим гишүүдийнхээ эрх ашгийн үүднээс онцгой анхаарал хандуулах ёстой болов уу.

Мөн Хятадад буй манай Элчин сайдын яаманд худалдаа эдийн засаг хариуцсан зөвлөх, мэргэжилтэн хүн энэ тал дээр их үүрэгтэй байх ёстой. Гадаад худалдааны яам гэж байхад бараагаа хөөцөлддөг, ачуулсан бараагаа мэдээлдэг байсан.

1989 онд байх аа, манайх Дэлхийн худалдааны байгууллагын гишүүн болсон. Тийм учраас г ишүүн байгууллагын хувьд одоогийн нэршлээр Гадаад харилцааны яамны дэргэд Гадаад худалдаа, хөрөнгө, оруулалтын газрыг байгуулсан байдаг. Энэ байгууллага одоо аль яаманд шилжсэнийг сайн мэдэхгүй. Энэ газар л төрийн өмнөөс гадаад импорт, ачаа, тээврийн асуудлыг шийдвэрлэх нь зүй юм.  Түүнчлэн хуучин Гадаад худалдааны яамны үйл ажиллагааг хүлээж авсан газар л энэ бүхнийг хийх ёстой.

-Та өмнө нь Гадаад худалдааны яамтай болох тухай ярьж байсан. Үүний ач тусыг тодорхойлбол?

-Гадаад худалдааны яамгүйгээс зохион байгуулалтгүй, төвлөрсөн бүтэцгүйгээс өнөөдөр бид ачаа тээврээ татаж чадахгүй, чингэлгүүд Тяньжинд бөөгнөрсөн байдалтай байна. Нэгдүгээрт, Гадаад худалдааны яамтай байхад хамгийн чухал хүчин зүйл болох экспорт, импортын балансыг барьдаг байлаа. Одоогийн байдлаар Оросоос импортоор авдаг нь ихдээд, экспорт нь байхгүй, зогсонги байна. Энэ тэнцвэрт баланс алдагдсан. Хуучин бол Гадаад худалдааны яам тухайн улстай балансаар жил бүр хэлэлцээр хийж, ойролцоогоор манай авах бараа энэ, танайд өгөх бараа ийм, зөрүү гарвал ингэж зохицуулна гэж хоёр улс хоорондоо тохиролцдог байсан. Гадаад худалдааны яамны мөн чанар нь экспорт, импортын балансыг барих юм.Гадаад худалдааны баланс алдагдахад төлөвлөгөөний комисс тухайн үед хуралдаж, олон асуудлыг шийдвэрлэдэг байсан.

-Манай улс Гадаад худалдааны яамтай болохгүй байгаад л учир их байна аа даа.

-Экспорт, импортын зохицуулалт алдагдсан нь Гадаад худалдааны яамгүйтэй холбоотой.

Сүүлийн үед Европын орнууд Хятадын цахилгаан бараанд импортын татварыг нь нэмж байна. Яагаад гэвэл Хятадын цахилгаан машин их орж ирснээс худалдааны баланс алдагдаж байна гэж үзэж буй юм. Хаа хаанаа шийдвэр гаргах түвшинд ажиллахгүй бол үйлдвэрүүд зогсох хүртэл аюул нүүрлэж болохоор байна.

Д.Очирхуяг: Хамгийн ноцтой нь манайд тэр гэрээ битгий хэл яам нь ч байхгүй

“Чингис шар айраг” ХХК-ийн захирал Д.Очирхуягтай ярилцлаа.

---

-Тяньжин дахь чингэлгийн бөөгнөрлийг зохицуулж болох газар бүрээс асууж үзлээ. Монголын Тээвэр зуучлагчдын холбооноос өөр мэдээлэл өгч, мэдэх газар алга байна л даа. энэ талаар тодруулбал?

– Энэ нь Төрийн хариуцлагагүй байдлын илрэл юм. Хамгийн харамсалтай нь үр дүн нь ард түмэн дээр буудаг. Аливаа улс ийм замаар хөгжинө, Засгийн газар ийм байна гэж бүтцээ хэлэлцдэг. Миний бодлоор Гадаад худалдааны яам гэж байгуулах ёстой байсан юм. Одоо бол Түгжрэлийн гээд энэ олон яамдууд Монгол Улсын хэмжээнд томоор нь аваад үзвэл Гадаад худалдаанаас илүү чухал уу гэдгийг харах хэрэгтэй. Түгжрэлийн сайд Улаанбаатар хотдоо юу юм гэхээс улсын хэмжээнд хийх ажилгүй л байгаа юм. Монгол Улсын эдийн засагт эергээр нөлөөлөх нь Гадаад худалдааны яам юм. Бүх улс орон Гадаад худалдааны яамтай. Гадагшаа экспортолж байгаагаа өндөр үнэтэй зарж, гаднаас импортолж байгааг маш хямдаар хугацаа алдалгүйгээр тээврийн асуудлыг зохицуулан оруулж ирэх ажлыг Гадаад худалдааны яам хариуцах ёстой байлаа.

Манайх шиг түүхий эд, запас сэлбэг гээд хамаг юмаа гаднаас авдаг улсын хувьд бүр том яам байх нь зүй юм. Том яамтай байсан бол Оюу толгойн хэлэлцээрийг ийм алдагдалтай хийхгүй, ногоон автобусны хэрэг ч гарахгүй, Тяньжин дээр ачаа овоорохгүй байх жишээний.

-Тяньжин дахь ачаа тээврийн бөөгнөрөлтэй холбогдуулан танайх хэрхэн ачаа тээврээ захиалж авч байна вэ?

-Манайх гэхэд хоёр сарын дараа захиалж болох бараагаа өнөөдөр /өчигдөр/ захиалж байна. Өмнө нь би нэг сарын өмнө ачаа, бараагаа захиалдаг байсан бол одоо гурван сарын өмнө захиалдаг боллоо. Бүх аж ахуйн нэгжүүд ийм байдлаар захиалж байна. Ингэхээр тээврийн зардал нэмэгдэнэ. Энэ ачаа тээврийн асуудлыг хувийн тээвэр зуучийн компаниуд хариуцаж, хөөцөлдөж байна л даа. Төрийн хэмжээнд энэ асуудлыг ярьж, хөөцөлдөж байгаа хүн алга. Дэлхий нийтээрээ Гадаад худалдааны яамны хатуу гэрээгээр явдаг. Хамгийн ноцтой нь манайд тэр гэрээ битгий хэл яам нь ч байхгүй. Хэрвээ Монгол Улсад Гадаад худалдааны яам байгаад Тяньжин боомт хариуцсан төрийн албан хаагч тус боомт дээр очвол арай өөр. Хятадууд төрийн ажилд хариуцлагатай ханддаг учир тэдэнтэй манай талаас хатуу гэрээ хийсэн бол өдийд байдал ийм байхгүй. Тяньжин дээр ямар ч бөөгнөрөл  үүсэхгүй байлаа.

-Төрийн хэмжээнд Тяньжин боомт дахь ачаа, тээврийн асуудалд ач холбогдол өгөхгүй байгаа нь чингэлгийн бөөгнөрлийг үүсэхэд нөлөөлж байгаа байх нь ээ?

-Манай чингэлгийн тээвэрлэлт уг нь Тяньжин боомтын ачаа тээврийн багахан хувийг л эзэлж байгаа. Монголын нэг тээвэр зуучийн нэг менежер, Гадаад харилцааны яамны нэг ажилтан энэ асуудлыг ярихаар Хятадын Гадаад худалдааны яам ойлгохгүй байна. Бусад улсын төрийн хэмжээнд ярьсан асуудалд илүү ач холбогдол өгч, тэдний ачаа тээврийг түрүүлж явуулаад байхыг үгүйсгэхгүй. Бидний ачаа тээврийг хойш нь тавьж байж болно.

-Энэ олон сарын тээврийн зардлын эрсдлийг энгийн иргэд буюу худалдан авагчид үүрч байна. Энэ тал дээр та юу хэлэх вэ?

-Тээврийн зардал өссөн алдагдлыг эцсийн эцэст худалдан авагчид л үүрдэг. Бид үйлдвэрлэгч ч гэлээ мөн л худалдан авагчид. Тиймээс бид бүгд л хохирч байна. Манай төрийн зохион байгуулалт муугийнх л даа. Зарим яамыг нь татан буулгаж болно. Өнөөдөр яг ямар яам илүү хэрэгтэй байгааг анзаарах цаг нь болж.

Бараа бүтээгдэхүүний үнийг нэмэхгүй байх тал дээр төрөөс илүү анхаарч ажиллах ёстой. Засгийн газарт татвар төлөгчдийн мөнгөөр юу ч хийсэн болохоор байгаа ч хамгийн ноцтой нь тэд юу ч хийхгүй байгаа нь сонин. Энэ нь тэдний сэтгэлгүйтэй холбоотой юу, ухаан нь хүрэхгүй байгаа эсэхийг мэдэхгүй.Хэрэв мэдэхгүй байвал мэддэг хүмүүсээс нь зөвлөгөө авах нь зөв юм.

Дотоодын цэргийн 05 дугаар ангийн хугацаат цэргийн албан хаагч өнгөрсөн тавдугаар сарын 30-нд Төв аймгийн Цээл сумын нутагт автомашины ослоор нас барсан харамсалтай хэрэг гарсан талаар мэдээлж байсан билээ. Амиа алдсан цэрэг 2023 оны II дугаар ээлж буюу өнгөрсөн аравдугаар сард Булган аймгийн Дашинчилэн сумаас цэргийн албанд татагдсан 18 настай Б гэх залуу байсан юм. Тодруулбал, өнгөрсөн оны аравдугаар сарын 12-ны өдөр 18-25 насны урьдчилан үзлэгт хамрагдсан залуучуудаас 14 нь тэнцэж цэргийн албанд морджээ. Тухайн үед тэднийг аав ээж, ахан дүүс, сумын удирдлагууд, нутгийн олон нь “Цэргийн албаа хариуцлагатай хаагаад ирээрэй” хэмээн үдэж буй үйл явдлын гэрэл зургууд орон нутгийн цахим хуудсанд тавигдаж байжээ.

Хэргийн талаар ЦЕГ-аас мэдээлснийг эргэн сануулбал, “Төв аймгийн Цээл суманд томилгоот үүрэг гүйцэтгэж байсан 05 дугаар ангийн алба хаагч зам тээврийн осолд өртөн харамсалтайгаар амиа алдсан хэрэг гарсан. Зам тээврийн ослын гэмт хэрэгт тухайн нутаг дэвсгэрийн цагдаагийн байгууллага мөрдөн шалгах үйл ажиллагаа явуулж байгаа. Дотоодын цэргийн байгууллагын албаны зохион байгуулалт, үйл ажиллагаатай холбоотой асуудал дээр ЦЕГ-ын Дотоод хяналт шалгалт, аюулгүй байдлын газраас холбогдох албаны шалгалтыг хийж байна. Дотоодын цэргийн ангиуд өөрсдийн туслах аж, ахуйг дэмжих зорилгоор хугацаат цэргийг тусгай ажилд томилуулан ажиллуулдаг. Энэ хүрээнд л явагдсан” гэсэн юм.

Ослыг харсан нутгийн иргэн манай сонинд өгсөн ярилцлагадаа “Цээл сумын нутагт “Чандмань баян бүрд” гэх хувийн эзэмшлийн компанийн тариалангийн талбайн хашааг цэргүүдээр бариулж байсан. Дотоодын цэрэгтэй ямар ч хамаагүй. Осол оройн 22 цаг орчимд болсон. Найман тоннын даацтай ачааны машиныг уулын уруу асаахаар өнхрүүлсэн. Энэ ачааны машин нь тоормосгүй. Талийгаач цэргийг буугаад машины дугуйнд ивээс хий гэсэн. Ивээс хийж байгаад машины дугуйн доогуур орчихсон. Тоормосны оронд цэргээр ивээс хийлгэсэн болж таарч байгаа юм. Гол нь оройн цагаар ажиллуулж, бүрэн бус тээврийн хэрэгсэл ашиглан хүний амь хохироосонд тэр нутгийнхан шүүмжлэлтэй хандаж байгаа” хэмээн дурдсан байдаг.

Бид талийгаачийн ар гэрийнхэнтэй уулзахаар Булган аймгийн Дашинчилэн сумыг зорилоо.

л цэрэг амиа алдсан хэргийн талаар хүн болгон ярьж байв. “Энэ бол энгийн осол биш. Машинд ивээс хийх гэж байгаад дугуйн доогуур нь орчихсон юм билээ” гэж ярих хүмүүстэй ч таарлаа. Энэ тухай нутгийн иргэн ярихдаа“Нутгийн хүүгийн амь насыг хохирооход тухайн машины жолооч буруутай байж болох ч энэ бол Дотоодын цэргийн 05 дугаар ангийнхны 100 хувийн буруутай үйлдэл. Эзэн холбогдогчтой гэж ар гэрийг нь тайвшруулж, шүүх хурал болтол юм ярих хэрэггүй гэж байгаа нь зориуд өөрсдийгөө өмгөөлж, хамгаалж буй явдал гэж хардаж байна” гэв. Дашинчилэн сумын иргэн М хэлэхдээ “Өмнө нь цэргүүдийн тухай олон аймшигтай мэдээ сонсож байсан л даа. Одоо бүр суманд минь ийм аймар зүйл тохиолдож, дөнгөж 18 настай сайхан залуу өөрийн саналаар цэргийн албанд мордоод, эх орондоо тангараг өргөж, эх орны хүү болсон ч энхийн цагт амь насаа алдсанд тун харамсалтай байна. Бид хүүхдээ хэнд итгэж цэрэгт мордуулах болж байна вэ. Үнэхээр айдас төрж байна. Тухайн хүлээж авсан цэргийн ангийн шат, шатны удирдлагууд нь цэрэг залуусын амь нас, эрүүл мэндийг нь бүрэн хамгаалж чадахгүй юм бол бид хүүхдүүдээ цэрэгт явуулах хэрэг байна уу гэж бодож сууна” гэлээ. Иргэн Д “Талийгаач хүүгийн ээж их зовлон үзэж байна даа. Нөхөр нь тал харваад удаж байгаа. Хаа очиж нөхөр нь ухаан санаа саруул, таяг тулаад явах нь явдаг. Овоо хэдэн малтай. Өнгөрсөн өвлийн зуднаар мал нь нэлээд хорогдсон. Цөөхөн үлдсэн малаа айлд тавьсан юм шиг байна лээ. Аав нь мал дагах боломжгүй тул тэднийх төв рүүгээ орсон л доо” гэж ярив. Нутгийн ахмад настан “н.Цэрэннадмид гуайн нөхөр Мягмарбаатар гэж том биетэй залуу байв. Ослоор нас барж, Цэрэннадмид гуай хоёр охинтойгоо үлдэж байсан. Тэдний нэг охин Мөнхзул, амиа алдсан цэрэг залуугийн ээж нь юм. Тухайн үедээ намын үүрийн даргын алба хашиж байсан Даваадоржийн хүү Зоригоотой гэр бүл болсон. Талийгаач хүү эмээгийнхээ нэрээр овоглодог. Зоригоо нь хойд аав нь юм. Гэхдээ хүүдээ огт муу хандаж байгаагүй” гэв. Тэгвэл талийгаачийн ангийн багш “Манай ангийн Б дуу цөөтэй, номхон дөлгөөхөн, элдэв муу зуршилгүй, сурлагаар дундаж хүүхэд байсан. Би тавдугаар ангиас нь дааж авч байсан юм. Харин Б есдүгээр ангиа төгсөөд, коллежид сурахаар явсан. Гэхдээ ангийнхаа төгсөлтийн баярт ирж оролцож байлаа. Маш харамсалтай, шавиа нас барсныг дуулаад үнэхээр цочирдлоо. Ангийнхаа хэдэн хүүхдүүдтэй нийлээд талийгаачдаа зориулж мод тарьчихаад гэрт нь очсон. Гэнэт ослоор үрээ алдсан хүмүүс ямар сайн байхав дээ. Бүгд яах учраа олохгүй байна гэж байсан” хэмээв.

Талийгаач Б сурагч байхдаа дотуур байранд олон жил амьдарчээ. Түүнтэй хамт байдаг байсан найзтай нь уулзахад “Б маань манай доод ангийн хүүхэд байв. Багын дуу цөөтэй, даруухан. Найз маань дотуур байранд манай анги, өөрийн анги, мөн доод ангийнхаа хэдэн хүүхэдтэй нийлдэг байлаа. Тэгээд найзуудтайгаа хамтдаа цэрэгт явахаар болж, өнгөрсөн намар цэргийн албанд татагдсан юм” гэж ярьж байв.

Амиа алдсан цэргийн ээж М.Мөнхзултай цөөн хором ярилцлаа.

-Танайх ам бүл хэдүүлээ вэ. Хүү тань айлын хэд дэх хүүхэд байв?

-Манайх ам бүл тавуулаа. Миний хүү айлын том нь байсан. Хоёр дүүтэй. Эзэн холбогдогчтой болохоор биднийг хэргийнх нь талаар хамаагүй задруулж болохгүй гэсэн. Хүүд минь задлан шинжилгээ хийсэн. Шүүх хуралд бид өмгөөлөгч авч оролцоно. Харамсалтай, маш их гомдолтой гэдгээ хэлсэн. Гомдохгүй гээд ч яахав. Одоо л яг 19 нас хүрэх гэж байсан сайхан хүү минь шүү дээ.

-Хүүтэйгээ та хамгийн сүүлд хэзээ холбогдсон бэ?

-Өнгөрсөн тавдугаар сарын 26, 27-нд хүү маань өөрөө залгаж над руу ярьсан. “Ээж ээ, би овьёос тарьдаг тариалангийн талбайд ирсэн байна. Тавдугаар сарын 30-нд энэ ажлаасаа бууна. Цэргийн анги руугаа очно” гэж л хэлсэн. Өөр онц юм яриагүй.

-Та хүүгийнхээ тангаргийн баярт очиж чадсан уу?

-Зудтай, цас ихтэй байсан болохоор би хүүгийнхээ тангаргийн баяраар очиж чадаагүй. Хүү минь үе, үе өөрөө залгаж гэрийнхэнтэйгээ ярьдаг байсан.

-Хүү тань зан аашийн хувьд ямар хүүхэд байсан юм бол?

-Зан ааш сайтай, дөлгөөхөн, даруу, хүүхэд байсан. Уг нь цэрэгт яваад олны дунд ороод өөрийгөө илэрхийлж, нээлттэй болж байсан.

-Цэрэгт явах саналыг өөрөө гаргасан уу?

-Тийм ээ. Өөрийнхөө саналаар явсан. Хүү маань коллежоо цахилгаанчнаар төгссөн. Мэдээж залуу хүн байсан болохоор ирээдүйн амьдралынхаа талаар том зорилго, мөрөөдөлтэй байлгүй яахав. Гэвч нөхөр маань харваад хөдөлмөрийн чадвараа алдсан болохоор хүү минь цэргээс халагдаж ирэнгүүтээ ээж, аавдаа тусалж, мал маллаж өгнө гэдэг байсан юм.

-Ослын талаар та бүхэнд хэзээ мэдэгдсэн бэ?

-Цэргийн ангиас танай хүү осолд орчихлоо гэж тавдугаар сарын 30-ны шөнө 00:00 цагт хэлсэн. Энэ мэдээг дуулаад тэнгэр хөмрөх шиг л болсон. Одоо ч эвлэрч чадахгүй байна. Хүүгийн минь ажил явдал энэ сарын 5-нд болсон гэв.

Талийгаач цэргийн ахтай уулзаж, дараахь мэдээллийг авлаа.

-Цэргийн ангиас та бүхэнд ослын талаар яг ямар мэдээлэл өгсөн бэ?

-Цэргийн ангийн удирдлагууд болон тухайн компани хоорондын байгуулсан гэрээний дагуу Төв аймгийн Цээл суманд танай хүү ногооны талбайд ажиллаж байсан. Найман цэргийг нэг ахлагч хариуцаад явсан. Тэр компанид найман тоннын өнхрүүлж асаадаг ачааны машин байсан юм билээ. Түүнийг уулын уруу араанд нь хийгээд зогсоочихсон байсан. Талийгаач хариуцаж явсан ахлагчтайгаа цаашаа хараад анхаарал нь сарнисан байдалтай байхад машины араа салж, мөргөсөн. Үүний улмаас амиа алдсан харамсалтай осол гарлаа гээд уучлалт гуйсан.

-Бүрэн бус тээврийн хэрэгсэл ашигласнаа тухайн компанийн зүгээс юу гэж тайлбарласан бэ?

-Энэ талаар бидэнд ямар нэгэн мэдээлэл өгөөгүй. Дотоодын цэргийн 05 дугаар ангитай гэрээ байгуулсан тэр компанийн удирдлагууд бүрэн бус тээврийн хэрэгсэл ашигласан буруутай үйлдэлдээ 100 хувь хариуцлага хүлээнэ байх гэж бодож байна.

-Эзэн холбогдогч гэж хэн, хэнийг хэлж байна вэ?

-Бидний ойлгож байгаагаар тэр компанийн бүрэн бус тээврийн хэрэгслийг жолоодож байсан 30 настай иргэн эхний эзэн холбогдогч болж байгаа юм билээ. Би талийгаачийн цусан төрлийн ахынх нь хувьд тушаал гаргаж явуулсан тухайн ангийн захирагч, найман цэргийг нэг ахлагчтай хүлээж авсан компанийн захирал, цэргүүдийг хариуцаж явсан ахлагч нар буруутай. Тэд бүгд хариуцлага хүлээх ёстой гэж бодож байна. Шүүхийн шинжилгээний хариу гарч, бүх зүйл хуулийн дагуу үнэн зөв шийдэгдээсэй гэж хүсч явна.

Дүү маань энэ айлын тулгуур багана болсон хүү нь байлаа. Аав нь бие муутай. Хоёр дүү нь сурагч. Ээж нь хөдөө гарч малаа маллах, сургуулийн хүүхдүүдээ харж хандах гээд маш их завгүй байдаг. Хүү нь цэргийн албаа нэр төртэй хааж ирээд, ээж аавдаа тусалсан бол энэ хүмүүсийн амьдрал арай өөр байх байлаа. Хэвлэл мэдээллээр бичиж буй шиг яадгаа алдчихсан хүмүүс биш л дээ. Хайхрамжгүй дарга, компаниас болж, түшиг тулгуур болсон сайхан хүүгээсээ хагацаад сууж байна. Ямар ч хууль шүүхийн байгууллагын өмнө гомдолтой л гэж хэлнэ. Эх, үрийн хагацал гэж үнэхээр хэцүү юм. Өдий хүртэл яаж өсгөлөө дөө. Ээжид нь их хүнд цохилт боллоо. Яах учраа олохгүй л сууна лээ. Аав нь байнга л хүүгийнхээ зургийг харж уйлах юм. Хоёр дүү нь ахынхаа тухай мэдсэн. Эрэгтэй дүү нь ахтайгаа илүү ойр өссөн, ухаан суусан болохоор нөхцөл байдлыг ойлгож, ээжийнхээ хажуунаас салахгүй ойрхон л байна.

-Талийгаач хүүг нутагт нь хөдөөлүүлсэн гэж сонссон. Тухайн цэргийн ангиас ажил явдлынх нь зардлыг хариуцсан гэл үү?

-Талийгаач дүүгээ төрж өссөн нутагт буюу өвөө, эмээг нь хөдөөлүүлсэн газарт нутаглуулсан. Цэргийн анги 100 хувь буруутай гэдэг утгаар ажил явдлын зардлыг бүрэн хариуцсан.

-Таны дүү шиг инээд хөөртэйгөөр эр цэргийн албанд мордоод буцаж гэртээ ирээгүй залуус олон. Энэ тал дээр та юу хэлэх вэ?

-Хайран сайхан хүүхдүүд дөнгөж ээж, аавын гараас гараад л эх орны хүү болж зэвсэгт хүчинд очоод, янз бүрийн хариуцлагагүй дарга нарын буруугаас болж, амь нас нь эрсдэж байгаад туйлын их харамсаж байна. Ийм эмгэнэлтэй үйл явдал манай гэр бүлийг ч бас дайрлаа. Цаашид цэргийн албанд дахин нэг ч аавын хүүгийн амь эрсдэхгүй болгохын төлөө талийгаачдын ар гэрийнхэн нь асуудлыг хэлэх ёстой газарт нь үнэн зөвөөр хэлж байгаасай. Цэргийн албанд залуусаа явуулахгүй бол эх орноо хэн хамгаалах вэ. Гэтэл энхийн цагт эр цэргийн албанд эрүүл саруул мордсон хүүхдүүд эндээд байхаар хэн хүүхдээ явуулахыг хүсэх юм бэ. Энэ тал дээр төр засаг нь анхаарч, Батлан хамгаалахын сайд, төрийн цэргийг хариуцдаг албан тушаалтнууд бүгд дор бүрнээ үүргээ ухамсарлаж, хариуцлагатай байх хэрэгтэй.

Л.МИНЖМАА

 

Нийслэлийн Ерөнхий боловсролын 71 дүгээр сургуулийн тэргүүлэх зэрэгтэй, бага ангийн багш Б.Оюунжаргалтай ярилцлаа.

---

-Та мэргэжлээрээ хэд дэх жилдээ ажиллаж байна вэ. Яагаад бага ангийн багш мэргэжлийг сонгох болов?

-Би хүүхэд байхаасаа л бага ангийн багш болохыг мөрөөддөг байсан. Нагац эгч маань бага ангийн багш байлаа. Тэр үед нагац эгчийгээ хараад ямар гоё юм бэ гээд л багшийн мэргэжлийг сонгосон. Одоо 13 дахь жилдээ багшилж байна.

-Таны удирдаж буй ангийнхан бага боловсролоо эзэмшээд дэвшин суралцах гэж байна. Энэ таны хэд дэх төгсөлт вэ?

-Гурав дахь төгсөлт. Анх багш болохдоо өөр багшийн ангийг гуравдугаар ангиас нь авч төгсгөж байсан. Хоёр үндсэн ангиа төгсгөөд арван жил болж байна.

Энэ ангийн хувьд хичээлийн сүүлчийн хоёр /нэг/ өдөр л үлдэж дээ. Таван жил нэг ангитайгаа явж байгаад төгсөхөд нь гоё ч юм шиг, муухай ч юм шиг догдолсон мэдрэмжүүд сүүлийн өдрүүдэд байнга төрж байгаа. Дараагийнхаа ангийг хүлээж авна гэдэг утгаар бас учиргүй гуниглахгүй л дээ. Хүүхдүүдээ сайн сайхан яваасай л гэж хүсдэг.  Одоо тавдугаар ангиа төгсөж буй хүүхдүүд бол бидний хувьд оюутан ш дээ. Биеэ даагаад хамаагүй өөр болдог. Дунд ангийн багш нар энэ зургадугаар ангийнхан чинь ямар хэцүү юм бэ гэж хүлээж авдаг. Бид гараас гарцан хөөрхөн болсон хүүхдүүд гэж бодно ш дээ. Дараагийн нэгдүгээр ангиа шинээр хүлээж авахад ийм байдаг бил үү гээд л бүр төсөөрсөн байдаг.

-Бага ангийн багш байх бусад багш нараас илүү их хариуцлага хүлээдэг юм шиг санагддаг.

-Бага ангийн багш нэлээд ачаалал ихтэй ажилладаг. Дөнгөж сургуулийн сурагч болж нэгдүгээр ангид элсэж орж ирсэн цагаан цаас шиг хүүхдүүдийг намар хүлээж аваад хавар үр дүнгээ мэдрэх хамгийн гоё. Хүүхдүүд маань хавар бүгд уншиж, бичиж, бодоод сурчихсан байхыг харах хамгийн том аз жаргал, сайхан мэдрэмжүүдийн нэг юм. Бага ангийн багш нар гэртээ ч ажлаа хийдэг. Бараг л хэвлэлийн үйлдвэр ажиллуулж байгаа юм шиг маш их тараах материал хэвлэх шаардлагатай байдаг. Нэг өдөр л тараах материал, үзүүлэнгүй ангидаа ороод ирэхэд бага ангийн хүүхдүүдэд хичээл заах боломжгүй болчихдог. Тэр хүүхдүүдийн анхаарал нь сонин, содон юм үзэж харж байж төвлөрдөг. Маргааш ямар хичээл орох уу, яаж заавал хүүхдэд илүү ойлгомжтой байх вэ, хаана гоё хүүхдийн сонирхол татсан зүйл байна тэрийг үргэлж л гэрт, гадаа ч толгойдоо бодоод л явж байдаг. Багшийн ажил тухайн хүнээс сэтгэл, зүтгэл, цаг хугацаа их шаарддаг.

Бидний ажлын онцлог сэтгэл зүйн хувьд ч ачаалал их. Бага насны хүүхдүүд чинь тэр бүр зүгээр суухгүй. Нэлээд их хүүхдийн дуу чимээнд ажилладаг.

-Та багшлах хугацаандаа шантарч байв уу?

-Анх өөр багшийн ангийг гуравдугаар ангиас нь авсан болохоор эхэндээ эцэг, эхчүүд нэлээд хэл ам хийнэ. Тэр үед би яах гэж ч багш болов доо гэж их боддог байсан. Дараагийн ангиа нэгдүгээр ангиас нь аваад явахад эцэг, эхчүүдийн дэмжлэг их байсан болохоор урам орж, ажилдаа илүү дуртай болж, ажиллах урам зориг ч нэмэгдсэн. Багшийг эцэг, эхчүүд дэмжээд л байх юм бол урам зориг аваад ажиллах сонирхолтой байдаг. Эцэг, эхчүүд дэмжихгүй байвал ямар ч багш ажиллах хүсэлгүй болдог.

-Багшийн үндсэн цалин хэд вэ. Та гар дээрээ хэдэн төгрөгийн цалин авдаг вэ?

-Бүх багшийн цалин энэ оны дөрөвдүгээр сарын нэгнээс нэмэгдэж, нэг сая 400 мянган төгрөг болсон. Өмнө нь 2023 оны нэгдүгээр сараас мөн нэмэгдсэнээр нэг сая 50 мянга байсан. Үүн дээр үндсэн цалингаас тооцож, удаан жилийн, зэрэгтэй багш нарт зэргийн, анги удирдсан багшийн, анги хариуцсаны нэмэгдэл авах гээд багш бүрийн хувьд цалин нь өөр, өөр бодогддог. Би гар дээрээ цэвэр нэг сая 600 мянган төгрөг авдаг.

Хүн амын орлогын албан татвар, нийгмийн даатгал, үйлдвэрчний эвлэлийн нэг хувиа төлдөг. Монголын татварын хувьд арай л өндөр. Авах цалингийнхаа бараг тал хувийг татвартаа өгчих гээд байна.

-Гүйцэтгэлийн үнэлгээ хэр бодитой явагдаж байна вэ?

-Гүйцэтгэлийн үнэлгээнд шинэ орсон багш зургаан сараас дээш сар ажиллаж байж орох эрхээ авдаг. Гүйцэтгэлийн үнэлгээ тийм бодитой байж чаддаггүй гэж боддог. Гүйцэтгэлийн үнэлгээний материал нь хүүхдийн түвшинд тохирсон, стандартаа барьсан дасгал даалгавартай байвал болно. Нэлээд хүнд А түвшний хүүхэд хийхэд ч хэцүү, хэт хүндэдсэн дасгал даалгавар орж ирснээр сайн хүүхдүүд нь ч хийж чадахгүй байх жишээний. Үүнээс үүдэн багшийн үнэлэмж доогуур үнэлэгдэж байна.

Жилд нэг удаа хавар үнэлгээнд орж, намар хариу нь гардаг. Үнэлгээнд ороогүй болон үнэлэгдэж чадаагүй багш бүтэн жил нэмэлт цалингүй ажиллана гэсэн үг. Энэ нь дөнгөж шинээр ажилд орсон залуу багш нарт хүнд тусч байгаа юм.

-Үнэлүүлснээр тухайн багш үндсэн цалингийнхаа хэд хүртэл хувиар нэмэгдэл цалин авах боломжтой вэ?

-Гүйцэтгэлийн үнэлгээнд I түвшний багш сардаа 40, II түвшинд үнэлэгдсэн багш 25, III түвшин нь 20, IV түвшин нь 15 хувийн нэмэгдэл сардаа авна.  Энэ мөнгийг сар сард нь өгдөггүй, улиралдаа нэг удаа өгдөг. Тухайн багш өөрийгөө үнэлүүлж чадвал улиралдаа урамшууллаа авна. Чадахгүй бол авч чадахгүй.

-Багшийн дутагдалд ороод удаж буй цаад шалтгааныг та юу гэж харж байна вэ?

-Цалин хангамж, ажлын ачаалал, эцэг, эхийн хэл амнаас болоод хүмүүс багш мэргэжлээр ажиллах дургүй байна. Цалин хангамж муугаас багшийн нэр хүнд унасан байдалтай байна.

Би хувьдаа боловсролын систем нь өөрөө буруу тийшээ яваад байна уу гэж хардаг. Бага ангийн хувьд агуулга ихтэй, нэлээд хүнд программ явагддаг. Агуулгыг багасгаж өгвөл хүүхдийн сургалт сайжирна. Хичээлээ 40 минутдаа багтаах гээд маш олон мэдлэгээр хүүхдийг шахаж байгаа нь сурах чадварт сөргөөр нөлөөлж байгаа юм. Манай анги 42 хүүхэдтэй. 40 минутад 40 гаруй хүүхэдтэй ажиллах чанга. Дээрээс өгсөн үүрэг даалгавар учир биелүүлж ажиллахгүй гээд яахав. Ямар ч байсан бүх хүүхдээ сургахын төлөө хичээгээд ажиллаж  байна.

-Зургадугаар сарын 1-нээс ТҮК-ийн ажилчдын цалин 1000 ам.долларт хүрлээ. Энэ мэтчилэн улсаас бодлогоор цалин нэмж болдгийг харж байна. Таны бодол?

-Багшийн цалинг бодитойгоор нэмээд, хийж буй ажилтай нь дүйцүүлчихвэл ажиллах боловсон хүчин ч нэмэгдэнэ. Энэ мэргэжлийн үнэ цэнэ ч өснө. Энэ ажлыг хийж буй хүмүүс нь илүү их сэтгэл зүрхээ зориулах байх. Цалинг нь сайн өсгөөд өгвөл амьдралын нөхцөлөө сайжруулахын тулд хүүхдүүд багш болох сонирхолтой болно. Хамгийн том хөшүүрэг бол цалин.

Бага ангийн багш гэртээ хариад л дэвтрээ засдаг. Үргэлж гэр рүүгээ дэвтрээ цүнхлээд явдаг. Тэр дэвтэр дээр бичих, засах мөнгийг ч гэсэн тооцож өгч болно. Анги даасан багшид аравхан хувийн нэмэгдэл өгдөг. Сайд нэг удаа анги даалтын хувийг хүүхдийн тоогоор нэмж олгоно гэж хэлж байсныг санаж байна. Одоо чухам яасныг хэлж мэдэхгүй. Нэмэгдлүүдийг нь жаахан нэмж өгмөөр санагддаг.

-Олон жил ажилласан багш нарын хувьд хэдий ачаалалтай, ядардаг ч тэтгэвэртээ гарахад авах хэдэн төгрөгөө бодож ажиллах тохиолдол их байна л даа.

-Зарим багш нарын хувьд тийм байдлаар ажиллах нь элбэг. Бидний хувьд заримдаа ч мэргэжлээсээ няцаж, өөр ажил хийе гэж бодох үе байна. Гэхдээ нэгэнт л энэ мэргэжлийг сонгосон юм чинь хийх л ёстой гэж өөртөө хариуцлага үүрүүлдэг. Хамгийн гол нь ангидаа орж ирээд хүүхдүүдээсээ их эрч хүч авдаг. Хүүхдүүд чинь хөөрхөн ш дээ, тэдний инээхийг хараад л эрч хүчтэй ажлаа хийе гэж бодогддог. Хааяа шавь нь тэнд сайн явж байна гээд нэг зурвас илгээхэд л тэрийг хараад л хөөрчихдөг. Багш хүний баяр жаргал тэнд л оршдог.

-Ар гэрийнхээ асуудлаа хэр зохицуулж байна. Ээж хүнийхээ үүргийг биелүүлж чаддаг уу?

-Эхлээд манай нөхөр ажлыг маань ойлгодоггүй, чи ямар буудалд амьдарч байгаа юм уу гэнэ. Манай гэрт танихгүй хүүхэн ирж хоноод гарах юм гээд л хааяа маргалдах үе гарна. Одоо бол ойлгоод надад тусалж, хамтарч ажлыг маань хийдэг болсон. Ар гэр, хүүхдүүд их орхигддог юм билээ. Хүүхдүүдийнхээ багштай уулзаж, хоёрдугаар ангийнхаа хүүхдийг ч орой очиж авч чаддагүй. Ангийнх нь хүүхдийн аав, ээжид захиулж авахуулдаг. Амрах цаг хугацаа хомс, нэгдүгээр ангитай багш бол бүр хэцүү. Амралтын өдрөөр ч амардаггүй.

-Хөдөө орон нутагт таван жил ажилласан багшид зургаан сарын цалинтай тэнцэх тэтгэмж олгодог юм билээ. Энэ нь хотын багш нарт хамаардаг уу?

-Хотын багш нарын хувьд тийм нэмэгдэл байдаггүй. Улс бодлогоор хөдөө орон нутагт ажиллаж буй багшийг илүү дэмждэг. Энэ нь хотын хүн амыг нэмэгдүүлэхгүй байх, хөдөө орон нутгийг багш боловсон хүчний дутагдалд оруулахгүй байхад чиглэдэг болов уу. Хүүхдүүдээ эрүүл, аюулгүй орчинд өсгөх, нөгөө талаар цалин хангамжийг нь бодсон ч надад хөдөө явж багшлах бодол төрөх болсон. Гэхдээ бид хөдөө орон нутгийн багш нараас их ачаалалтай ажилладаг.

Хотын захын дүүргүүдэд эцэг, эхчүүд хүүхдэдээ анхаарал хандуулах нь сул байна. Ажлынхаа бус цагаар хичээлдээ ирэхгүй байгаа хүүхдийнхээ гэрээр очно гээд бидэнд асуудал их. Эцэг, эхчүүдийн харилцаа хандлагаас л шалтгаалж байна. Зарим нь өө тийм байна гээд би хүүхэдтэйгээ ажиллая гэж байгаа аав, ээжүүд ч байна. Нэг хэсэг нь миний хүүхдийн яах ийх чамд ямар хамаатай юм гэж харьцдаг. Гэртээ хоолгүй хонож байгаа хүүхдүүд ч бий.

-Зуныхаа амралтаар багш нар амарч чаддаг уу?

-Мэдээж зуны амралт гоё. Юу ч бодож, санах юмгүй сайхан амардаг ч ядаргаа бүрэн тайлагдаж ажилдаа орохгүй байх тохиолдол бий. Багш гэдэг толгой байнга ажиллуулдаг оюун ухааны ажил. Манай нэг тэтгэвэрт гарсан багш би бүтэн жил амрахад одоо л миний ядаргаа бүрэн тайлагдлаа гэж хэлж байсан. Тэр бараг үнэн байх.