Author: ЛХАГВАСҮРЭНГИЙН МИНЖМАА

МУИС-ийн профессор, Ой судлалын ухааны доктор Начингийн Баатарбилэгтэй ярилцлаа.

---

-Хөв цөөрөм гэж юуг хэлэх вэ. Ач холбогдлыг нь та тайлбарлахгүй юу?

-Хөв цөөрөм гэж холбож хэлээд байгаа. Энэ нь хоёр өөр ойлголт. Хөв гэдгийг бага хэмжээний хашлага хаалт хийгээд усыг цуглуулах маягаар мал, амьтан ундаалах зорилготой бий болгодог.

Бидний ярьж заншсанаар тогтоол ус юм. Хонхор газрыг ашиглан түр хугацаанд усыг хуримтлуулах юм. Цөөрөм гэдэг байгалийнх ч байна, хүн зориудаар хийж болдог ч бий. Цөөрмийн ус нь нэг талаасаа эхтэй, нөгөө талаасаа гарцтай байдаг. Олон жижиг горхиудын усыг нийлүүлж, цуглуулаад тусгай инженерийн байгууламжаар хонхор хотгор болгон бариад тэндээ ус цуглуулна. Тэр ус мөн гарч байх ёстой. Байгалийн цөөрөм гэдэг нь нуураас бага хэмжээний, улирлын чанартай ус хуримтлагдаж, зарим чийг багатай үед ус нь алга болдог зохилдолгоотой.
Манай орон шиг дөрвөн улиралтай, өвлийн хур тунадас буюу цас их ордог, хавар хэсэгхэн хугацаанд хайлж урсаад алга болчихдог, өндөр уулсын системд байгаа ийм улс орнуудад хөв цөөрмийн байдлаар ус хуримтлуур хийж гадаргын усыг ашиглах туршлага олон оронд бий. Хавар овгор, товгор зэрэг бүх л газраас цас хайлж урсдаг. Үүнийг байгаль аяндаа суваг шуудуу, жалгаар урсгаж байгаа. Тэр газрыг нь олоод усыг хуримтлуулж чадах юм бол зуны бороо хүртэлх хаврын хуурай хугацааг устай даван туулах боломжтой. Зуны хур тунадас ихтэй долоо, наймдугаар сард ч усыг хуримтлуулж болно. Цөөрмийн ус нь намар хэрэг болоод зогсохгүй хөлдсөн ч хавар гэсэхэд нь дахин ашиглана.

-Манай орны хувьд говийн бүсдээ хөв цөөрмийн усыг илүү ашиглах шаардлага бий байх. Энэ тохиолдолд яах ёстой вэ?

-Усны хомсдол ихтэй хээрийн болон говийн бүсэд эзлэх хэмжээ ихтэй манай орны хувьд хөв цөөрөм ихээр бий болсноор түүний усаар говь хээрийн бүсээ хангах боломж бүрдэнэ. Сүүлийн үед энэ тал дээр анхаарч байна. Амжилттай жишээ нь гэхэд Говь-Алтай аймгийн Тайшир суманд орших үүсмэл “Гэгээн нуур” юм. Газрын зураг дээр томоохон нуурын хэмжээнд харагддаг, хиймэл нуур. Усан цахилгаан станцын усыг далан босгож хамгаалж хийсэн. Эрдэнэтийн уурхайг усаар хангадаг гоё цөөрөм бий. Бусад усан цахилгаан станцууд далан ашиглаад ус хуримтлуулж байгаа. Энэ нь маш зөв туршлага. Усан цахилгаан станцууд цахилгаан гаргаж авах далимдаа цөөрмийг бий болгох боломж байна. Малчид, сум орон нутаг өөр өөрсдийн хэмжээнд хөв цөөрөм байгуулаад явж болно.

-Хөв цөөрөм байгуулахад төсөв их орох уу. Иргэд өөрсдөө хийх боломжтой юу?

Хүмүүс хөв цөөрөм байгуулна гэхээр их хөрөнгө зарж, инженерийн байгууламж барьж хийх юм байна, тэгэхээр бид хүчрэхгүй гэж бодоод байж магадгүй. Энэ бол том хэмжээний хөв цөөрөм байгуулахад л хамаатай. Бага хэмжээний ус хуримтлуур хийхэд далан барих асуудал л яригдана. Далангаа өргөн, нарийн барих уу гэдгээ л шийдэх хэрэгтэй. Ус яг хаана хуримтлагдаж байна вэ гэдэг орон нутгийнхаа онцлогийг харгалзан өөрсдийн хүч хүрэх хэмжээгээр ус хуримтлуур хийх нь зүй юм. Малчин өрхүүд нийлж, жижиг горхиуд дээр ус хуримтлуур хийж болно. Хонхор, хотгор газрыг ашиглах гээд олон боломж бий.

-Тэрбум мод тарих хүрээнд ч юм уу, хүнсний ногоо, мод тарихад ус, усалгаа их шаардагддаг. Хөв цөөрөм байгуулан усны асуудлыг нь шийдэх боломж бий юу?

-Төв аймгийн Батсүмбэр суманд Үдлэгийн баг гэж бий. Энэ багийн Үдлэгийн голд далан хийж, 1970-аад онд байгуулсан цөөрмийн хэмжээний хиймэл нуур байна. Тус сумынхан маш их хүнсний ногоо тариалдаг. Тав, зургаан сард энэ хиймэл нуураасаа ногооны талбайгаа сувгаар усалж байгаа. Тус сумынхан ийм их ногоог яаж амжилттай тариалж байна вэ гэхээр тэр цөөрмийн усыг ашигладаг. Зуны турш тасралтгүйгээр устай байдаг тогтоц.

Тэрбум хөдөлгөөний хүрээнд бид гүний усыг ашиглаж байна. Ер нь ногоон байгууламжуудаа бий болгохдоо усан сан, зохиомол хөв цөөрмүүдийг түшиглэн усаар хангагдах байдлаар зохион байгуулж чадвал илүү үр дүнтэй.

Хөв цөөрөм байгуулахдаа улирлын чанартай гэдгийг мөн анхаарах. Зарим жил цас их орохгүй байх тохиолдол бийг тооцох нь зүй ч хөв цөөрөм байгуулах нь хэрэгтэй.

-Болгар улс хөв цөөрөм байгуулж, газар тариалан болон бусад зүйлд ашигладаг туршлагаараа дэлхийд тэргүүлдэг гэж сонссон. Өөр бусад орны туршлагаас тодруулбал?

-АНУ-д зургаан том хотыг усаар хангадаг уулсын хөндийд байгуулсан хиймэл далан байна. Очоод үзэхэд хүн хиймлээр хийсэн гэж мэдэгдэхгүй. Ийм маягаар цөөрөм хийх боломж бий. Гол нь цөөрөм нь цас, борооны ус орох орцтой, гарах гарцтай байх. Хөв цөөрмийн эхэнд усыг барьж тогтоодог ой мод байх ёстой. Ой мод байхгүй бол голууд усаар байнга тэтгэгдэх боломжгүй болно. Манай томоохон гол мөрнүүд уулсын хөндийгөөс тэжээгддэг. Хэрлэн, Туул, Сэлэнгэ мөрний ус багасч байгаагийн цаад шалтгаан нь усаар байнга тэжээж байдаг ой модыг нь устгасантай холбоотой. 1970,1980-аад оны үед модны үйлдвэрлэл хөгжиж, мод их огтолсноос борооны ус шууд хөндийгөөр урсчихдаг болсон. Уг нь ой мод өөртөө усыг бариад, доош нь урсгаж байдаг горимтой ч түүнийг нь алдагдуулсан. Одоо бороо орсон ч шууд урсчихдаг болсон нь ой модгүй болсноос л үүдэлтэй. Гол мөрний усыг их байлгая гэвэл гол мөрний эхэнд байгаа ой модыг тайрахгүй, ойн санг хамгаалах, нөхөн сэргээлт хийх шаардлагатай. Ой байхгүй бол ус байхгүй.

-Нийслэлд хөв цөөрөм байгуулах нь хэр зөв бэ. Үерийн уснаас хамгаалах нэг шийдэл болох уу?

-Нийслэлд хөв цөөрөм Сэлбэ голын эхэнд байгуулсан байдаг. Одоо Сэлбэ голыг зохицуулж буй гэж яриад буй.

Ямар ч хот шороон дээр байж болохгүй. Аль ч хотын жишгээр иргэдийн ая тухтай байдлыг бодсон ч цементлэх л шаардлагатай. Хотын дундуур үерийн далан гэж нэрлээд байгаа сувгууд явах ёстой. Манайх хоёр, гуравхан шугамтай. Тэр нь бөглөрчихлөө, барилга барьчихлаа гээд байна. Ийм сувагчлалуудыг маш ихээр хийж чадвал уснуудыг цуглуулж чадна. Байшин барилгын дээврээс ус гоожих нь тодорхой. Асфальтан зам дээгүүр ус урсах нь ойлгомжтой. Хамгийн гол нь тэр уснууд цуглаад нэг суваг шуудуу руу орж байх ёстой. Манайд байгаа үерийн далангуудыг сэргээх шаардлага бий.

Барилгаа барихдаа усаа хаашаа урсгахыг тооцоолох. Гаднах талбайг хийхдээ анхаарах зүйл нь заавал тэгшхэн байхаар тооцох шаардлагагүй. Тэгшхэн хийснээс энэ тэндээ хонхойж ус тогтох магадлал өндөр байдаг. Ямар ч зам талбайг ус урсах хэмжээний налуу хийгээд тэр ус нь нэг тийшээ урсдаг байх нь зүй. Нэг хороолол, нэг гудамжны ус хаашаа урсах вэ гэдгийг л тооцох юм. Энэ бүрт усны болон барилга байгууламж, сувгийн инженерүүдийнхээ хүч хөдөлмөр, мэдлэг боловсролыг ашиглах ёстой. Гэр хороолол төлөвлөхөд ч тэр дүүрэгт байгаа инженерүүд шийдлийг гаргаж өгөх болохоос биш баг, хороо, дүүргийн дарга нар хаана гэр хороолол шинээр бий болгохыг шийдэх ёсгүй юм. Инженерийн мэдлэг, шийдлийг ашиглахгүй бол энэ хот ерөөсөө хөгжихгүй. Хэзээ ч соёлжихгүй, ус шавхаа, түгжрэлээсээ салахгүй. Байшин бүрээс нэг яндан гаргаад Туул гол хүртэл татахгүй нь ойлгомжтой. Баг, хороогоор нь инженерийн шийдлийг гаргаад, гурван хороо нэг суваг татлаа гэж бодоход тэр ус нь хаа хүрэх юм гэдэг дээр инженерийн сүлжээг бий болгохгүй бол хүрз бариад шуудуу ухаад, уутанд элс хийгээд энд тэнд овоолж тавиад нэмэр болохгүй.

-Сэлбэ, Дунд голын бургасыг нүүлгэн шилжүүлсэн. Энэ тал дээр та юу хэлэх вэ?

-Улаанбаатар хотын Дунд болон Сэлбийн голын дунд байгаа үерийн далангууд бол инженерийн байгууламж. Инженерийн байгууламжуудыг яах гэж барьсан гэхээр энд байгаа гол мөрний усыг үер болоход тэр далангаар урсах ёстой, ийш тйиш салаад урсгачихгүйн тулд зориуд тэр цементэн хавтангуудыг нь хийж, суваг болгож хийсэн юм. Тэнд хэзээ ч зүлэг, мод байгаагүй. Тэр бургасууд усны урсацаар, байгалийнхаа аясаар салхинд үр нь хийсч ирж ургасан.

Дэлхийн олон оронд том, том голууд нийслэл, хотынх нь дундуур урсаж гардаг. Энэ гарч байгаа гол мөрнүүдийг дунд нь цементээр хашсан ус л байгаа. Өөр юу ч байхгүй. Манайх ч гэсэн ийм байхыг нь эсэргүүцэх шаардлагагүй. Далан дүүрэн ус урсаж байвал хотдоо хэрэгтэй. Агаарын чийгшил нэмэгдэж, зөөлөн уур амьсгалыг бий болгоно. Далангийн гадна талд дугуйн болон явган хүний замын хажууд тэр бургасыг ургуулж болно. Гол дотор бургас байх нь буруу. Бургасыг авч буйг зөв гэж хэлнэ. Суваг л байгаа бол тэнд зөвхөн ус л урсаж байх ёстой. Гагцхүү үүний дараа яаж устай байлгах вэ гэдгийг бодох ёстой. Баахан ухаад тонхичуулаад, шороог нь гаргаад орхичихож болохгүй. Одоо борооны улиралд устай байгаа ч ирэх хавар хуурай шороо болчихно. Тэрүүгээр нь дүүрэн хог овоороод байвал утгагүй. Зарим улс оронд сувгийн доод хэсгийг нь мөн цементэлж тэгшилж өгдөг. Хэдий гүехэн ч гэсэн өргөн ус урсаж байгаа юм шиг тарж урсдаг. Одоо бол байгалийнхаа голдрилоор горхи шиг урсаж байна. Тархай байдлаар усан толио мэт урсацыг хийж өгвөл зүйтэй болов уу.

 

Хэнтий аймгийн Биндэр суманд солонгос эмч нар ирж үнэгүй үзлэг, эмчилгээ хийх нэрийн дор ямар ч эрүүл ахуйн шаардлага хангахгүй, ариутгал халдваргүйжүүлэлтгүй багажаар иргэдэд үйлчилж халдвар тараах эрсдэл үүсгэж буй талаар тус сумын шүдний эмч Х.Хонгорзул өөрийн цахим хуудаснаа мэдээлсэн юм. Түүнтэй тухайн үссэн нөхцөл байдлын талаар ярилцлаа.

---

-Та өөрийгөө танилцуулахгүй юу. Хэнтий аймгийн Биндэр суманд хэр удаан ажиллаж байна вэ?

-Намайг Хүрэлдоржийн Хонгорзул гэдэг. Би Хэнтий аймгийн Биндэр суманд гэрээт шүдний эмчээр ажилладаг. Би улсаас цалинждаггүй. Сумын хүн эмнэлгийн кабинетыг нь ашиглан, иргэдэд төлбөртэй эмчилгээ, үйлчилгээ үзүүлдэг. Жижигхэн шүдний хувийн эмнэлэг байгуулсан гэсэн үг. Надад Биндэр сумаас ажлын санал тавьснаар ирж ажиллаад, гуравхан сар болж байна. Би энэ нутгийн удирдлага болоод хүмүүсийг нь сайн танихгүй. Нутгийн хүмүүс ч намайг сайн мэдэхгүй.

Би “Ач” анагаах ухааны их сургуулийг шүдний эмчээр 2014 онд төгссөн. Мөн АШУҮИС-ийг Хүүхэд, нүүр амны нарийн мэргэжлийн эмчээр 2017 онд төгссөн. Би 10 жилийн туршлагатай эмч хүн. Өмнө нь Цэргийн төв эмнэлэгт шүдний эмчээр ажиллаж байсан.

-Хэнтий аймгийн Биндэр суманд ямар нөхцөл байдал үүсээд байна вэ?

-Долдугаар сарын 18,19 буюу хоёр өдөр солонгос эмч нар ирж үнэгүй үзлэг, эмчилгээ хийнэ. Бүх юмнуудаа хурааж, кабинетаа суллаад өгөөрэй гэж надад эмнэлгийн зүгээс хэлсэн. Би багаж, тоног төхөөрөмжүүдээ хурааж, кабинетаа суллаж, хүлээлгэж өгсөн. “Солонгос эмч нар долдугаар сарын 18-ны 08:00 цагаас эхэлж үзлэг хийнэ” гэсэн зарыг тавьсан байсан. Тэр зар оруулсан цагтаа солонгос эмч нар үзлэгээ хийж эхэлсэн байх. Тухайн хоёр өдөр би ажиллахгүй болохоор амрах төлөвлөгөөтэй өөр тийшээ явах гэж байснаа больсон юм.

Гадны эмч нараас туршлага судлах, тэдэнд туслах зорилгоор шүдний кабинет руугаа очсон. Хоёр өрөөнд нийтдээ гурван эмч ажиллаж байсан. Намайг очиход нэг өрөөнд нь нэг эмч шүдний эмчилгээ, нөгөө өрөөнд нь хоёр эмч шүд авч байлаа. Би эмчилгээ хийж буй өрөөнд нь орсон. Шүд авч буй өрөөнд нь над дээр дадлага хийж буй АШУҮИС-ийн төгсөх курст орох оюутан орсон юм. Намайг эмчилгээний өрөөнд ороход бүх зүйлд ямар нэг ариутгал, халдваргүйтгэл гэх тийм зүйл, стандарт бол юу ч байхгүй. Өөрсдөө багаж, тоног төхөөрөмж, эм эмнэлгийн хэрэгсэлтэйгээ ирнэ гэчихээд бүх юмаа солихгүйгээр салфеткаар арчаад л байгааг анзаарсан. Шүдний эмчийн багаж хэрэгсэл гэдэг халдварын өндөр эрсдэлтэйд тооцогддог. Манайд нэг хүнд хэрэглээд тэр үзлэгийн багажийг солих шаардлагатай байдаг юм. Тухайн багажинд хүний цус, шүлсээр дамжсан бүх төрлийн халдварууд наалдсан байдаг. Ариутгах үйлчилгээтэй ямар ч сайн салфеткаар арчсан ч тэр халдварууд арилдаггүй. Элэгний В,С вирус, ДОХ, тэмбүү зэрэг эдгээр өвчнүүдийн халдвараас сэргийлж, заавал халдваргүйжүүлэх уусмалаар багажаа угааж, олон дамжлагаар тодорхой хугацаанд битүү орчинд, битүү чанагч шиг уураар +130 хэм хүртэл ариутгадаг ариутгалд орсны дараа ямар ч вирус, нян бактеригүй болж, ариутгагдлаа гэж үздэг. Гэтэл түүнийг салфеткаар арчаад л дахин, дахин хэрэглэж байгаа нь байж болохгүй зүйл.

Шүд авч байсан өрөөнд би ороогүй л дээ. Дадлагажигч охин намайг тухайн өрөө рүү дуудаж, харуулахад нүүр гарын алчууран дээр бахьнуудаа ярайтал ил задгай тавьчихсан байсан. Бахь зэрэг нэг удаагийн багаж хэрэгслүүд нь бүгд пакеттай байх ёстой. Пакетан дээрээ хэзээ ариутгасан болох талаарх тэмдэглэгээтэй байдаг.

-Та өөрийн зүгээс шүлс соруулагч зэрэг зарим зүйлсийг нь гаргаж өгсөн гэсэн. Солонгос эмч нарын үйл ажиллагааг зогсоох гэж таныг эмнэлгийнхээ удирдлагатай зөрчилдсөн гэж сонссон?

-Хэдийгээр би суманд ажиллаж байгаа ч гэсэн Монгол Улсын стандартын дагуу ямар ариутгал, халдваргүйтгэлийн дэглэм баримталдаг түүнийг л мөрдлөг болгож ажилладаг. Эмч бүр хаана ч ажилласан Монгол Улсын Эрүүл мэндийн салбарын стандартад нийцүүлэн ажиллах ёстой. Гэтэл улайм цайм мэргэжлийн эмч хүний нүдэн дээр халдвар хамгааллын дэглэм зөрчсөн олон үйлдэл хийхэд нь та нар ингэж ажиллаж болохгүй гээд аргаа барахдаа өөрөөсөө зарим юмнуудыг нь гаргаж өгсөн. Нэг удаа хэрэглэх зүйлийг яагаад дахин, давтан хэрэглээд байгаа юм бэ гэж тэр эмч нарт ч хэлсэн.

Сумын ИТХ-ын дарга зэрэг олон дарга нартай яриад тэр хүмүүсийн ажлыг шууд зогсоох эрх мэдэл надад байхгүй. Шат шатныхаа дарга нарт хандаж, эд нар ийм, ийм буруу зүйл хийгээд байна гэхэд эмч нартай нь ярилцъя гэсэн. Тэгээд солонгос эмч нарт манай энэ эмчийн хэлснээр ариутгалыг нь хийгээд, үзлэгээ үргэлжлүүл гэж байгаа юм. Тухайн үед Эрүүл мэндийн төвийн дарга амралтаа авсан байсан тул байгаагүй. Би “Яаж болох юм бэ. Эд нар чинь мэргэжлийн алдаа дутагдал их гаргаж байна. Анхнаасаа яг ямар шугамаар ирсэн юм. Зөвшөөрөлтэй юм уу, яг эмч хүмүүс мөн юм уу дарга аа” гэхэд Эрүүл мэндийн төвийн даргыг түр орлож байсан н.Эрдэнэбаяр эмч “Наадах чинь жижигхэн асуудал. Олон эмч ирсэн дээр бусад чиглэлээр нь хүмүүсээ үзүүлчихмээр байна. Солонгост очиж туршлага солилцох гэх зэрэг хамтарч ажиллах дараа дараагийн олон ажлууд бий. Түүнийг чамаас болж хаамааргүй байна. Чи зүгээр битгий олон юм яриад бай. Чи ер нь яагаад ингээд яваад байгаа юм. Орлогоо алдах гээд байна уу” гэж байгаа юм. Энэ мэтчилэн н.Эрдэнэбаяр эмч бид хоёрын хооронд үл ойлголцол үүссэн. Миний хувьд хоёрхон өдрийн үзлэг хийгдэхэд эдийн засгийн уналтад орох хэмжээний хохирлын асуудал үүсэхгүй. Намайг мэдээж маш их гомдоосон. Миний хэлсэн зүйлийг огт ойлгоогүй тул солонгос эмч нар ирээд ийм, ийм алдаа дутагдал гаргаад, хэзээ ч хүнд дамжуулан хэрэглэж болохгүй зүйлсийг дамжуулж хэрэглээд байна гээд би Эрүүл мэндийн газар руу хандсан. Гэвч Эрдэнэбаяр эмч “Яах гэж Эрүүл мэндийн газар руу ярьсан юм. Би өөрөө ярья” гэсэн. Хэсэг хугацааны дараа “Би Эрүүл мэндийн газартай ярьсан. Ариутгалаа хийгээд үзлэгээ үргэлжлүүлж болно гэсэн” гэж байгаа юм. Нэгэнт маш олон ноцтой алдаа гаргасан байхад шүү. Манай Монголын нөхцөлд ийм зүйлсийг шууд таслан зогсоох ёстой. Энэ бол байж болохгүй зүйл гэж үзээд би нүүр хуудастаа пост оруулсан. Эрүүл мэндийн яам, Нүүр ам судлалын мэргэжлийн салбар зөвлөл, Монголын шүдний мэргэжилтнүүдийн холбоо гээд олон газраас надтай холбогдсон. Биндэр суманд болж буй процессын талаар надаас тодруулж, өргөдөл гаргах ёстойг хэлсэн.

-Тэгээд та өргөдөл гаргасан уу?

-Тэр дагуу би Эрүүл мэндийн яам, Нүүр ам судлалын салбар зөвлөлд хандан өргөдлөө бичсэн. Зураг авч болохоор байвал зураг авчих гэсэн. Миний дарсан зурганд багажаа ариутга гэж хэлсний дараа тавиурын дээр нь ариутгасан, доор нь ариутгаагүй багажнууд нь бий.

-Хөдөөгийн сумдад шүдний эмч байдаггүй. Иргэдийн үзлэг оношилгооны талаарх нарийн ойлголтгүйг далимдуулж халдвар хамгааллын дэглэм зөрчсөн болж таарч байна уу?

-Хэл усаараа ойлголцохгүй, дээрээс нь үзлэг хийж байхад нь орсон болохоор намайг мэргэжлийн шүдний эмч гэж бодоогүй юм шиг байгаа юм. Шүдний эмчилгээ хийж байсан эмч нь “Өөрийг чинь шүдний эмч гэж бодоогүй” гэсэн. Би тэгэхээр нь та “50 настай хүний шүдийг ломбодсон багажаа салфеткаар арчаад манай 4,8,11 настай хүүхдүүдийг үзсэн. Өөрийнхөө хүүхдийг та салфеткаар арчсан багажаар үзэх үү” гэхэд “үгүй” гэсэн. “Яагаад тэгвэл монголчуудад ингэж хандаж байгаа юм бэ” гэхэд “Монголд ингэдэг л юм байх. Ариутгасан багаж маань дууссан учир ариутгах боломжгүй л гэж бодсон” гэх зүйлийг ярьсан.

Тэд шүд авсан элеватороо нэг тагтай уусмалд хийснээ эргэж гаргаж ирээд марлиар арчаад дахиад өөр хүнд шууд хэрэглэж байсан. Уусмал нь бохир, дотор нь байх багаж нь маш олон. Энэ уусмалаа “супер жи” гэсэн. “Супер жи” гэдгийг нь орчуулбал багажны гадаргуугийн бохирдлыг арилгах халдваргүйжүүлэх уусмал. Тэр уусмалд ариутгах нөхцөл нь ч өөр. Тэгэхэд дадлагажигч охиныг харж байхад тэр уусмал дотроосоо шууд багажаа аваад л хүний соёо шүдийг авсан байх жишээний. Энэ үед нь би болиулах гэхэд “Би Солонгосын их сургуулийн профессор. Бид Солонгостоо ч ингэж ажилладаг. Би оюутнууддаа хичээл заахдаа ариутгал, халдваргүйтгэл гэж хоёр өөр юм байдаг. Заавал өндөр температурт ариутгаж шүд авах ёстой гэж заадаг. Гэвч хөдөө орон нутагт юм уу ариутгал хийх боломжгүй нөхцөлд шууд хэрэглэж болно гэж заадаг” гэсэн.

Үзлэгийн багаж латошкоо хүртэл арчаад өөр, өөр хүн үзээд байсан. Сувгийн эмчилгээ шаардлагатай архаг үрэвсэлтэй хүний шүдийг гэхэд л өрөмдөөд ямар ч эм түрхэхгүйгээр, суваг цэвэрлэх ёстой уусмалуудаас хэрэглэхгүйгээр зүгээр дентин хийгээд таглачихаж байгаа юм.

Гэтэл манай сумын эмнэлэг ашиглалтад ороод жил ч болоогүй, ариутгалын сувилагч, өндөр зэрэглэлийн, стандартын дагуу өрөөтэй, цэвэр, бохир гээд бүх юмандаа холбогдсон.

-Солонгосоос ирсэн эмч нар ямар насны хүмүүс байсан бол. Тантай уулзахдаа тэд юу гэж хэлсэн бэ?

-Миний хувьд “Солонгос эмч нартай чинь уулзъя. Хаана, ямар ямар сургууль төгссөн, яг эмч мэргэжилтэй хүмүүс мөн үү гэх зэргээр надад асуух зүйл байна” гэж “Агапе” эмнэлгийн ахалж явсан эмчид нь хэлсэн. Тэр эмч “Би шүднийхээ эмч нартай дотроо ярилцчихаад, чамтай уулзъя” гэсэн. Би хүлээгээд л байхад тэд хүн нэмж үзээд л байсан байгаа юм. Оройн 23 цагийн үед би солонгос эмч нартай нь уулзсан. Тэдний зүгээс “Юуны түрүүнд уучлаарай. Бид үнэхээр алдаа гаргасан. Ийм их хүн үзнэ гэж бодоогүй. Бид материалаа гамнах үүднээс бээлийгээ савандаж угаасан юм. Шүлс соруулагч байхгүй байсан тул тэгж цэвэрлэгээ хийсэн. Өрөм дээр ч гэсэн яарсандаа л тийм алдаа гаргалаа” гэж алдаа гаргасан шалтгаанаа тайлбарласан. Надаас бол насаар хамаагүй ахимаг насны хүмүүс. Нэг хүн нь 70 гаруй насных. Хамгийн залуу нь миний аав, ээжийн үе гэж бодохоор ийм алдаа гаргасныг нь ойлгохгүй байгаа.

Хамгийн аюултай нь тэдний хийсэн эмчилгээ, үзлэгүүд нь халдвар тараах, хүний амь эрсдэх нөхцөлийг бий болгож байна. Хотоос 400 гаруй километрийн цаана уулын мухарт шахуу байдаг энэ хүмүүст чинь үнэхээр хэцүү. Халдвартай багажаар үзүүлээд халдвар авлаа гэж бодоход нууц үе гэж бий. Дараа нь надад үзүүлэхэд би халдвар тараачихсан юм шиг ийм эрсдэл үүсч буй юм. Би ийм хариуцлагыг хүлээхгүй ээ. Та нар одоо яах бодолтой байна хэмээн тэдэнтэй ярилцахад уучлалт гуйгаад л өнгөрсөн. Хууль эрх зүйн хувьд хүний эрүүл мэндэд нэгэнт хохирол учруулчихсан учир уучлалт гуйгаад өнгөрөх ямар ч боломжгүй асуудал байхгүй юу.

-Эрүүл мэндийн яам, Нүүр ам судлалын салбар зөвлөлийнхөн Хэнтий аймгийн Биндэр суманд хяналт шалгалт явуулж буй талаар Эрүүл мэндийн сайд Т.Мөнхсайхан мэдээлэл өгсөн байсан. Хяналт, шалгалт явуулахад нэмэлт зөрчлүүд илэрсэн үү?

-Эрүүл мэндийн яам, Нүүр ам судлалын салбар зөвлөл, Монголын шүдний мэргэжилтнүүдийн холбоо,Халдварт өвчин судлалын үндэсний төв уг асуудлыг мэдээд манай эмнэлэг рүү өнгөрсөн ням гаригт шалгалтын баг ирүүлсэн. Хоёр өдрийн турш солонгос эмч нарын үлдээсэн өвчтөний түүх, хог хаягдал гээд бүх юмнуудыг нь шалгаад уржигдар буцлаа. Солонгос эмч нар бидэнд 25 хүн үзсэн гээд картыг нь үлдээгээд явсан. Бид шүдний эмч нарт үзүүлсэн хүмүүс байвал эмнэлэг дээр ирж шинжилгээ өгөөрэй гээд сумандаа зар тараасан. Шүдний эмчид үзүүлсэн хүний тоо одоогийн байдлаар 50 гаруй болсон.

Эрүүл мэндийн яамнаас шалгаж үзэхэд тэр хүмүүс ямар нэгэн байдлаар Эрүүл мэндийн яам, Хөгжлийн төвөөс огт зөвшөөрөл аваагүй байсан. Манай бүх эмч нар эмчилгээ хийх зөвшөөрөл таван жилээр авдаг. Тэгэхэд тэр хүмүүс Солонгостоо эмчилгээ хийх эрх нь бий ч, Монгол Улсын нутаг дэвсгэрт ирээд монгол хүнд үйлчилгээ үзүүлж байгаа бол заавал зөвшөөрөл авсан байх ёстой. Үзлэг, эмчилгээ хийх зөвшөөрөл аваагүй нь анхнаасаа хууль бус үйл ажиллагаа явуулсан гэсэн үг. Энэ хүмүүст хэрхэн арга хэмжээ авч, ямар хариуцлага хүлээлгэх нь одоохондоо шийдэгдээгүй байна.

“Агапе” эмнэлэг гэх өөрсдийн гэсэн хаяг шошготой автобустай, 24 хүний бүрэлдэхүүнтэй ирж, эмнэлгийн тусламж үйлчилгээг үзүүлсэн байтал тус эмнэлгийн зүгээс “Солонгос гурван шүдний эмч нь манайд ерөөсөө хамааралгүй” гэж өөрсдийнхөө арьсыг хамгаалсан мэдэгдэл хийсэн байсан.

-Солонгос шүдний эмч нарын үзлэг, эмчилгээнд 50 гаруй хүн хамрагдсан байна гэлээ. Хүүхдүүд мөн энэ үзлэг, эмчилгээнд хамрагджээ. Хамгийн бага нь хэдэн настай хүүхэд байсан бэ?

-Хамгийн бага нь хоёр настай хүүхэд. Мэргэжлийн шүдний эмч хүний нүдээр харах нэг өөр шүү дээ. Есөн жилийн турш Монголд ийм байдалтай үйл ажиллагаа явуулсан гэхээр үнэхээр харамсалтай юм.

Тус суманд дагуулж ирсэн христийн сүмийн хүмүүс нь ард иргэдийг миний эсрэг турхираад үл ойлголцлыг бий болгосон. Юу гэж турхирсан бэ гэхээр “Энэ шүдний эмч орлогоо алдах гээд сайхан сэтгэлээр үнэгүй үйлчилж буй хүмүүсийн үзлэгийг нь хийлгэхгүй байна” гэсэн буруу ойлголтыг хүмүүст өгснөөс надад таагүй хандсан хүмүүс ч бий. Би энэ хүмүүс халдвар хамгааллын дэглэм зөрчин үзлэг, үйлчилгээ үзүүлж байна гэж тайлбарлаад ч тэр бүр ойлгохгүй байсан. Тухайн үзлэг хийх өглөөний дөрвөн цагаас эхлэн нялх хүүхдээ тэврэх нь тэврээд л оочерлосон хүмүүсийн хэл ам ч их байсан. Тодорхой хугацааны дараа Эрүүл мэндийн яамнаас хүмүүс ирэхээр одоо яах вэ, би ямар нэг өвчний халдвар авчихсан уу эмч ээ гээд л асууж ирж байгаа юм. Хэцүү нөхцөл байдал үүсээд байна.

Л.МИНЖМАА

 

Бургас нь чийг болон гэрэлд дуртай, хүйтэнд тэсвэртэй, нуур голын намгархаг, чийглэг хөрсөнд сайн ургадаг. Түүнчлэн хамгийн найдвартай “Байгаль хамгаалагч” болдог гэнэ. Хөрс голохгүй хаана ч ургадаг учраас цөлжилтийн аюул нүүрлэсэн Монгол оронд хамгийн хэрэгтэй модлог ургамал аж. Ширгэж буй гол мөрний сав газарт тариалахад усны нөөцийг нэмэгдүүлэх ач холбогдолтой. Хурдан ургадаг учраас хот тосгон, цөлөрхөг газрыг ногооруулах, уул уурхайн нөхөн сэргээлтийг хийхэд ч тохиромжтой юм байна.
Гэтэл Улаанбаатар хотын Захирагчийн ажлын албанаас хотыг үерийн эрсдлээс урьдчилан сэргийлэх үүнээс өөр аргагүй хэмээн Сэлбэ, Дунд голын мод, бургасыг Хар усан тохой руу зөөж, шилжүүлэх, лаг хагшаасыг цэвэрлэх, үерийн даланг өргөтгөж, хүчитгэх ажлыг эхлүүлсэн билээ. Тэд уг ажлаа шинжлэх ухааны үндэслэлтэй, мэргэжлийн байгууллагын судалгааны хүрээнд хийж буй хэмээн мэдэгдсэн. Энэхүү ажилд зориулан есөн тэрбум төгрөг төсөвлөжээ. Мөн Сэлбэ, Дунд голын мод, бургасыг шилжүүлэн зөөвөрлөхийн эсрэг байр суурьтай, шүүмжлэлтэй хандаж буй иргэд ч цөөнгүй байгаа юм.

Энэ талаар МУИС-ийн Инженер, технологийн сургуулийн Хүрээлэн буй орчин, ойн инженерчлэлийн тэнхимийн дэд профессор Н.Оюунчимэгтэй ярилцлаа.

---

-Сэлбэ, Дунд голын бургасыг хотын хүн амыг үер усны аюулаас сэргийлэх үүднээс нүүлгэн шилжүүлж эхэлсэн. Энэ тал дээр мэргэжлийн хүний хувьд та ямар байр суурьтай байна вэ?

-Яг ямар судалгаа, үндэслэлтэй бургасыг нүүлгэн шилжүүлж буйг мэдэхгүй. Бургас усны урсацыг хааж буй тул урсацыг нь сайжруулж байна. Бургас нь голын урсацад саад учруулснаас болоод лаг шавар, хагшаас хуримтлагдаад түүнээс болж, урсац муудаад байна гэж байх шиг байсан. Хар ухаанаар хэлэхэд, ус нь саадгүй урсаж өнгөрөхгүй байгаа учраас үер болоод байна гэж ярьж байсан. Энэ нь тийм биш л дээ. Юмыг өнгөц харж байна. Трубон дотор ус урсуулаад түүнд нь янз бүрийн хог дүүрчихээд тэрүүгээр нь ус урсахгүй үер үүсч байгаа юм шиг ярих юм. Энэ чинь цаанаасаа бүх юм нь хоорондоо зохилдолгоотой байгаль юм. Байгалиасаа бургас, мод гэдэг чинь үерийн аюулыг барьж тогтоох зориулалттай зүйл. Миний харж буйгаар, судалгааны ажлуудаас харахад голдоо бургас мод нь байж гэмээнэ усыг тогтоон барьж, үерийн эрсдлийг бууруулдаг юм билээ. Бургас, шугуйг түшсэн янз бүрийн амьтан, шувуунуудын амьдрах орчинг сүйтгэж байна. Маш олон экологийн ач холбогдолтой зүйлүүдэд механик сэтгэлгээгээр хандан, бургаснуудыг зайлуулчихвал үерийн асуудал шийдэгдэнэ гэж байхгүй.

Үерийг үүсгээд байгаа гол шалтгаан нь хүний хүчин зүйлээс үүдэлтэй. Сэлбэ голын голдирол Дунд голтой нийлж байгаа бэлчир дээр газар олгочихсон. Түүндээ барилга барихын тулд үерийн суваг шуудууг нь нарийсгаад гол руугаа түрж оруулаад, цементэлсэн. Хоёр гол нийлж байгаа тэр бэлчрийг механикаар нарийсгаснаас байгалийнхаа эх үүсвэрээс орж ирж байгаа ус хотын суурьшлын бүс рүү орж ирэхэд голдирол нь хэвийн байхаа больсон. Янз бүрийн барилга барьсны улмаас голдирол хумигдан, голын урсац нь удаашраад эхэлж байгаа юм. Голын урсац удаашраад ирэхээр лаг шавар, хагшаас гэдэг нь үүсээд эд нар цэвэрлэж байна гэж яриад байна. Хэрвээ барилга, байгууламж барьж голдирлыг нь нарийсгаж, урсацыг нь сааруулаагүй бол голын ус байгалийн жам, хүчээрээ урсах боломжтой байсан. Ийм голдирлоороо урсаж буй усанд лаг шавар, хагшаас гэдэг зүйл тогтох ёсгүй. Та бүхэн анзаарч харвал хүний хүчин зүйлийн нөлөөгүй хөдөө хээр буй байгалиараа урсаж буй гол усанд лаг шавар, хагшаас хуримтлагдаагүй байгаа. Байгалийн чадавхыг нь доройтуулж байшин барилга барьж, үерийн эрсдлээс сэргийлж буй нэрээр баахан цементэлдгээс ус голдиролдоо шингэхгүй байна. Усыг барьж тогтоодог мод, бургасыг нь аваад хаячихаар үерийн эрсдэл улам л нэмэгдэнэ.

-Дэлхийн бусад оронд үерийн асуудлаа хэрхэн шийдвэрлэдэг бол. Манайхтай адилхан голынхоо мод, бургасыг авч, зөөвөрлөсөн тохиолдол байдаг уу?

-Дэлхий нийтийн туршлагаас харахад ялангуяа Европын өндөр хөгжилтэй орнууд маш том эргэлт хийж байна. Тэр нь юу вэ гэхээр “Байгальд суурилсан шийдэл” юм. Хот суурин газар үүсээд байгаа үерийн эрсдэл, хэт халалт зэрэг хүний үйл ажиллагаанаас үүдэлтэй сөрөг нөлөөллүүдийг байгалийн өөрийнх нь шинж чанарыг ашиглаад шийдэх арга барил руу дэлхийн улс орнууд аль хэдийнэ орсон байна. Гэтэл манайх эсрэгээрээ байгалийнхаа шинж чанарыг ашиглаж нийгмийн асуудлаа шийдэхийн оронд саарал дэд бүтэцтэй буюу цемент, төмөр бетоныг ашиглах гээд буй нь харамсалтай. Одоо ажил хариуцаж буй хүмүүс нь дэлхийн арга аргачлалыг судлахгүй, шинжлэх ухааны өгүүллүүдийг уншихгүй байна гэж үү гээд гайхах юм.

Байгальд илүү юм гэж юу ч байхгүйгээр хоорондоо харилцан уялдаатай, зохилдолгоотой, биологийн олон янз байдал нь ч гэсэн амьгүй байгальтайгаа эргэх холбоотой байдаг. Ийм эргэх холбоо үүссэн гинжин хэлхээг дундуур нь тасдаж хаяад өөрийнхөө инженерийн дэд бүтцийг оруулаад ирэхээр байгаль өөрийнхөө чадвараар ажиллаж чадахаа больчихож байгаа юм.

– Үерийн далан гэдэг бол инженерийн байгууламж. Инженерийн байгууламж дотор ганц ширхэг ч мод, бут сөөг байх ёсгүй гэсэн байна лээ.

–“Байгальд суурилсан шийдэл” гэдэг зүйлийг бид судалмаар байна. Инженерийн дэд бүтцийг байгалийн өөрийнх нь онцлог, ач холбогдолтой хослуулж, байгалийн болон нийгмийн асуудлыг богино хугацаанд үр ашигтай, зардал мөнгө багатай шийдэж болох вэ гэдгийг олж харах хэрэгтэй байна.
Солонгосын Сөүл хотын дундуур Хан мөрнөөс гадна Шинжан гээд гол дээр хийсэн өөрчлөлтийг ч манайхан харчихмаар байгаа юм. Солонгост өмнө нь манайх шиг саарал дэд бүтцийг шүтэж, голоо үерийн эрсдлээс хамгаалж байна гээд цементэн хана босгоод, дээгүүр нь хурдны зам тавьж байсан үе бий. Тэнд байсан биологийн янз бүрийн мэрэгч, шавьж, шувуунууд нь алга болсон. Дээрээс, доороос давхар төөнөж, маш бүгчим халуун арал үүсч байгаа юм. Үүнийг Сөүлийн захиргаа тухайн үед яаж шийдсэн бэ гэхээр энэ бол буруу шийдэл байж гээд бүх цементэн ханануудаа буулгасан. Буцаагаад голыг байгалийн аяс, хэв маягт нь оруулж, эргийг нь зүлэгжүүлсэн. Одоо тэнд нь маш гоё бичил байгалийн уур амьсгал, сэрүүхэн орчин бий болсон. Халуун өдрүүдэд тэр голын эрэг дээрээ сэрүүцдэг, ногоон байгууламж дотор нь амардаг. Шувууд нь жиргэж, олон амьтад амьдардаг болж, голын голдирол нь өөрчлөгдсөн байна. Энэ чинь бодит туршлага шүү дээ. Манайх чинь одоо яг байгалиараа мод буттай, зүлэгтэйгээ байна.

-Голыг нэг метр доош нь ухна гэсэн. Энэ хэр зөв шийдэл вэ?

-Механикаар сэтгээд байна. Амьгүй зүйлтэй харьцаж буй юм шиг байгальтайгаа ийм байдлаар харьцаж болохгүй. Байгалийн биш зүйл дээр урсгал сайжруулах инженерийн энэ арга бол зөв. Голын голдирол, хөрс, ургамал нь бий болж, мод бут чинь ургах гэж маш олон зуун жилийг туулж байж өнөөдрийнхөө дүр төрхөнд орсон байж таарна. Үүнийг хэдхэн өдрийн дотор юу ч үгүй ухаад малтаад, аваачаад хаяна гэдэг аймар харамсалтай. Мэргэжлийн хүний нүдээр харахад эмгэнэлтэй дүр зураг юм. Бургасуудыг аваад зогсохгүй цементэлбэл улам л халуун бүгчим хот болно гэсэн үг.

-Мод тарих тухай ярьж буй энэ цаг үед мод бутаа тасдаж авах нь сонин байна. Зөөж тээвэрлэхэд тодорхой шаардлага байна биз?

-Би өөр газар шилжүүлж суулгана гэдэгт нь итгэхгүй байгаа. Харахад малтагчтай бульдозероор хуу татаад байна лээ. Суулгах модны үндсийг бүрэн бүтэн авч, хатаахгүй, үхүүлэхгүй байлгах гэж чийгтэй шороотой нь ороож хадгалан, нүдний цөцгий мэт хамгаалж байж, дараагийнхаа газар тарьдаг. Заавал бургасыг шилжүүлэн суулгах ямар шаардлагатай юм. Зүгээр голдоо байсан бургасыг голынх нь эко системийг эвдэн байж авч, өөр газар суулгах гэж буйг би сайн ойлгохгүй байна. Бургасуудыг авснаар эдийн засгийн болон экологийн ямар үр өгөөж байгааг нь би лав олж харахгүй байгаа. Угаасаа байгальд илүү юм гэж хаана ч байхгүй. Тэр нь буцаад байгальдаа үер болгоод байдаг ч юм биш.
Хүний буруутай үйл ажиллагаатай холбоотойгоор экологийн тэнцвэрт байдал алдагдсан. Голын урсац хааж, газар олгож барьсан барилга байгууламжаа зайлуулахгүй, гэмгүй байгалиараа ургасан бургасыг авч хаядаг нь яаж байгаа юм бэ гэж хэлмээр байна. Өөрсдийн алдаагаа засахгүй байгаль руугаа дайрна гэдэг оновчтой шийдэл биш.

Онцгой байдлын ерөнхий газрын Урьдчилан сэргийлэх газрын ахлах мэргэжилтэн, ахмад Б.Энхмаатай ярилцлаа.

---

-Баяр наадмын өдрүүдэд иргэдийг аюул ослоос урьдчилан сэргийлэх чиглэлээр Онцгой байдлын хэчнээн албан хаагч үүрэг гүйцэтгэсэн бэ. Та бүхний зүгээс ямар, ямар ажлуудыг зохион байгуулж байна вэ?

-Онцгой байдлын албан хаагчид улсын хэмжээнд баяр наадмын өдрүүдэд өндөржүүлсэн бэлэн байдлын зэрэгт ажилласан. Нийт 5620 албан хаагч эргүүлээр буюу гол, нуур, цөөрмийн дагуу үер ус, галын аюулаас урьдчилан сэргийлэх, иргэдийн аюулгүй байдлыг хангуулах чиглэлээр ажилласан.

Иргэдийн амралт зугаалгын үе ид дундаа орж байна. Наймдугаар сарын 15 хүртэл усны ослын тохиолдол хэд болохыг таашгүй. Тийм болохоор иргэддээ анхааруулж, Онцгой байдлын газар, Цагдаа, Гэр бүл, хүүхэд залуучуудын байгууллагуудтай хамтран усны ослоос урьдчилан сэргийлэх чиглэлээр төрөл бүрийн арга хэмжээг зохион байгуулж байна.Тухайлбал, Онцгой байдлын ерөнхий газар, 21 аймаг, нийслэлийн хэмжээнд үерийн гамшгаас урьдчилан сэргийлэх шуурхай штабуудыг байгуулсан. Усны ослоос гадна үерийн гамшгаас урьдчилан сэргийлэх судалгаануудыг хийж буй юм. Эрсдэлтэй цэгүүдэд элсийг шуудайлж бэлдэхээс эхлээд хүн хүч, техник хэрэгслийн бэлэн байдлыг ханган ажиллаж байна. Хүн олноор цуглардаг гол нуур, цөөрмийн дэргэд байнгын хөдөлгөөнт буюу завьт, морьтой гээд бүх төрлийн эргүүл ажиллуулж байгаа. Гэхдээ иргэн бүрд Онцгой байдлын албан хаагчид хүрч ажиллаж чадахгүй. Тиймээс урьдчилан сэргийлэх ажлынхаа хүрээнд бид иргэдэд сэрэмжлүүлэг, анхааруулга өгч байна.

Манайх цаг агаарын байгууллага биш ч гэсэн цаг агаараас үүдэлтэй аюулт үзэгдэл, гамшиг боллоо гэхэд дуудлага мэдээлэл бидэнд ирдэг учраас өнөөдөр тэр аймгаар бороо их орж, усны түвшин нэмэгдэж, үер буух нь гэдэг мэдээ мэдээллийг хүртэл ард иргэддээ хүргэдэг. Аялж зугаалж байгаа иргэддээ гол усны дагуу битгий хоноглоорой гэж ч хэлдэг. Харамсалтай нь иргэд хайхрамжгүй, хэнэгггүй, сэрэмжгүй байна. Анхааруулга, сэрэмжлүүлэг, тоон мэдээлэлд дөжирчихсөн юм болов уу гэж гайхах юм. Аялж загаалж, амралгүй яахав. Гэхдээ аялах, амрахдаа амь насаа эрсдэлд оруулж, гаргуунд нь гаргаад байгаа нь харамсалтай.

-Баяр наадмын өдрүүдэд гамшиг, ослын хэчнээн дуудлага мэдээлэл бүртгэгдсэн бэ?

-Бид 24 цагаар дуудлага, мэдээллийг бүртгэн нэгтгэдэг. Ослыг төрлөөр нь авч үзвэл усны ослын дуудлага, тохиолдол зонхилж байна. Мөн объектын буюу гэр сууц, хогийн цэг шатсан гэх мэт ахуйн гал түймрийн дуудлага улирал харгалзахгүй нэлээд их. Баяр наадмын амралтын өдрүүдэд нийт дуудлагын дийлэнх хувийг усны осол, ахуйн гал түймэр эзэлж буй юм. Мөн ой хээрийн түймэр бүртгэгдсэн. Өнгөрсөн хоногт гэхэд ахуйн гал түймрийн дуудлага найм, ой хээрийн түймрийн дөрвөн дуудлага ирсэн.

Сүүлийн таван жилийн харьцуулсан судалгааг харахад баяр наадмын өдрүүдээс эхлэн үргэлжилсэн урт амралттай энэ сард дийлэнх усны ослууд бүртгэгдсэн байна. Он гарсаар улсын хэмжээнд усны ослын 79 дуудлага бүртгэгдсэнээс 65 хүн амь насаа алдсан. Долдугаар сарын 10-15-ны өдрүүдэд усны ослын 19 дуудлага, мэдээлэл бүртгэгдсэнээс 24 хүн амь насаа алдсаны хоёр нь хүүхэд. Ихэвчлэн 18-21 насны залуус усанд осолдож байгаа судалгаа бий. Найз нөхдөөрөө аялж зугаалах нь элбэг байна.

-Иргэд архи, согтууруулах ундаа хэрэглэсэн үедээ усанд их осолддог гэж сонссон. Энэ талаар тодруулбал?

-Зөвхөн иргэд архи, согтууруулах ундаа хэрэглэсэн үедээ гол усны ослоор эндээд байгаа юм биш. Хийлдэг завь, гудас, тоглоом энэ бүхэн нь хамгаалах эд хэрэгсэл, голын усанд зориулагдсан аврах хантааз, завь биш. Иргэд гэрийнхээ хажуу дахь тогтоол усанд, бассейнд ашиглах зүйлийг энэ намайг аварна гээд гол, нуурын усанд хэрэглээд байх юм. Бидний зүгээс хэлж сануулсаар байтал хийлдэг гудас, тоглоом зэргийг ашигласан ослын тохиолдол бүртгэгдсэн. Онцгой байдлын байгууллагын зүгээс дээрх зүйлсийг битгий хэрэглээч ээ гэж ард иргэдээсээ хүсмээр байна.

Судалгаанаас харахад усанд сэлж чаддаггүй бус усанд сэлж чаддаг хүмүүс дийлэнх нь усны ослоор амь насаа алдсан байдаг. Гол, нуур цөөрөм бүхэн адилгүй. Манай Ховдын усчин аврагч, Хөвсгөлд очиж тухайн гол нуурыг судлах, тэнд дадлага сургуулилт хийж онцлогийг нь мэддэг. Гол, ус бүхнийг гүн, гүехэн гэж таах аргагүй. Харахад гайгүй юм гэдэг байдлаар мэдэхгүй гол нуур руугаа битгий орооч ээ. Шөрмөс нь татах, булчин нь зангирах зэргээр хөдөлгөөнд саад учрахад л хэчнээн сэлж чаддаг хүн ч эрсдэлд ордог. Гал, усанд ам гарч болохгүй гэдэг шиг архи, согтууруулах ундаа хэрэглэсэн үедээ гол ус руу битгий ойрт. Амарч зугаалж байхдаа иргэд өнөөдөр усны түвшин гайгүй байна гэж тайвширч болохгүй. Хэсэгхэн хугацаанд бороо ороход л голын усны түвшин ихэсч, иргэд майхантайгаа урсах эрсдэл өндөр байгаа юм. Гол бараадаж битгий хоногло. Зориулалтын бус гармаар машин, мотоцикл, морьтой гол гатлах гэж бүү оролд.

-Саяхан гэр бүлээрээ амарч явсан хүмүүс усанд осолдсон харамсалтай мэдээ байна.

-Нэг иргэн усанд осолдоход хамт явсан гэр бүлийн бусад хүн араас нь аврах гэж ус руу ороод бүгд амь эрсэдсэн маш харамсалтай тохиолдол гарсан. Ганцхан энэ тохиолдол биш. Дүү нь усанд осолдоход ах нь, хүүхдийнхээ араас аав, ээж нь аврах гэж ус руу ордог. Хүн сандарч тэвдэхээрээ сэтгэн бодох чадвараа алддаг. Сэлж чаддаг эсэх нь хамаагүй тэр хүнийхээ араас орж, өөрийнхөө амь насыг давхар эрсдэлд оруулдаг. Гэтэл хүмүүс аялж зугаалахдаа идэж уух, өмсөх хувцсаа аваад явдаг. Тухайн хүн өөрөө ус руу оролгүйгээр ослын үед үүнээс бариарай гээд хэрэглэх ядаж уртхан оосор ч аваад явж болно шүү дээ.

Ой хээрийн түймрийн үед гэхэд гал унтраах хэрэгсэл болох элс шороо, хүрз, галын хор зэрэг ямар ч багажийг иргэд авч явдаггүй. Түүнчлэн аюул ослын талаар мэддэг хэрнээ хамгаалах хэрэгслийг орхигдуулдаг. Энэ нь өөрөө эрсдлийг бий болгоод байна. Энэ бүхэн надад тохиолдохгүй гэдэг байдлаар хайнга ханддаг.

-Та бүхний зүгээс иргэдэд юу гэж зөвлөх вэ?

-Мэргэжлийн байгууллагын сэрэмжлүүлэг, цаг агаарын мэдээг сонсож, бороо хур ихтэй үед замд гарахгүй байх, түр хоноглох, хонож өнжихдөө гол уснаас майхнаа хол барихыг зөвлөе.

Монголд дайн дажингүй атал усны ослоор он гарсаар 65 хүн амь насаа алдана гэдэг гамшиг. Иргэн Батад ч юмуу өөрт нь тохиолдоогүй болохоор тэдэн хүн өнгөрчихөж гэдэг тоонд нь анхаарал хандуулаад өнгөрөөдөг байдлаа болих хэрэгтэй. Иргэн бүр сэрэмжтэй, анхааралтай байж, цаг агаарын мэдээнд анхаарлаа хандуулж, амьдралдаа хэвшүүлж чадвал аливаа гамшиг ослоос урьдчилан сэргийлэх бүрэн боломжтой гэв.

Нийслэлийн онцгой байдлын газрын Гамшгаас урьдчилан сэргийлэх хэлтсийн дарга, дэд хурандаа Д.Хадбаатар:

-Баяр наадмын өдрүүдэд Нийслэлийн онцгой байдлын газраас 1361 албан хаагч өндөржүүлсэн бэлэн байдалд шилжин ажилласан. Гал түймрийн 15, аюулт үзэгдэл ослын 18 нийт 33 удаагийн дуудлагад давхардсан тоогоор 251 албан хаагч, 60 нэгж техник хэрэгсэлтэй гал түймэрт угаартсан хоёр, аюулт үзэгдэлт ослоос есөн иргэн гээд нийт 11 хүний амь насыг авран хамгаалсан. Аялал зугаалгын улиралтай холбогдуулан бид цахимаар 56 постер, 52 шторк, 19 видео, 24 сэрэмжлүүлэг мэдээ, мэдээллийг түгээж нийт хандалтаар 104730 хүнд түгээж ажилласан тоон мэдээлэлтэй байна. Баярын үеэр иргэдийн анхаарал, хайхрамжгүй үйлдлээс болж, Багануурт 11 настай хүүхэд тогтоол усанд осолдсон харамсалтай дуудлага ирсэн. Иргэд амарч, зугаалахдаа мэргэжлийн байгууллагуудаас өгч буй мэдээлэл, зөвлөмжийг дагах, цаг агаарын мэдээллийг тогтмол авч сурах, гэр бүл найз нөхдөөрөө явахдаа нэгдсэн зохион байгуулалтад орох, архи согтууруулах ундаа хэрэглэсэн үедээ гол усны ойролцоо байхаас зайлсхийх, бага насны хүүхдэдээ анхаарал, хараа хяналт тавих тал дээр онцгойлон анхаарахыг хүсье.

Л.МИНЖМАА

 

Өнгөрсөн гуравдугаар сараас эхлэн Хятадын Тяньжин боомт дахь манай улсын чингэлгийн тоо тогтмол өссөөр тавдугаар сард 6184-д хүрч, гурав дахин өсөж чингэлгийн бөөгнөрөл үүсгээд байсныг бид өмнө нь мэдээлж байсан.

Тэгвэл долдугаар сарын 16-ны байдлаар Монгол руу ачигдахаар хүлээгдэж буй 5000 чингэлэг байна. Энэ нь өмнөх саруудыг бодвол Тяньжин дахь манай улсын чингэлгийн тоо буурч, Тяньжинаас Эрээн рүү ачигдаж буй ачаа, тээврийн урсгал нэмэгдсэн үзүүлэлттэй байгаа аж.

Долдугаар сарын 1-ээс 15 хүртэлх хоёр долоо хоногийн хугацаанд Тяньжин боомтоос Эрээн рүү нийт 19 галт тэрэг буюу өдөрт 1-2 галт тэрэг явдаг болсон байна. Энэ нь өнжөөд нэг явдаг байсан үеэ бодвол галт тэргийн тоо нэмэгдэж, өдөр бүр нэгээс хоёр галт тэрэг явдаг болсныг илтгэж буй юм. Тяньжин боомтод ирсэн манай улсын чингэлгүүд дунджаар 80 хоногийн дараа Эрээн рүү ачигддаг болжээ.

Зам, тээвэр хөгжлийн яам, Гадаад харилцааны яам, Улаанбаатар төмөр зам, Монголын тээвэр зуучлагчдын нэгдсэн холбооны зүгээс өмнө нь удаа дараа Хятадын талд өөр өөрсдийн холбогдох сувгуудаар дамжуулан албан бичиг, хүсэлтүүдийг илгээж ирсэн ч тус улсаас тэр бүр баттай хариу ирүүлж байгаагүй.

Долдугаар сард Улаанбаатар төмөр зам Хятадын төмөр замтай импортын чингэлгийн 6000 вагон хүлээн авахаар гэрээ хэлэлцээр хийж, тохиролцсон байна. Энэ нь Хятадын талтай манай улс гэрээний дагуу импортын галт тэргийг нэмэгдүүлэх тохиролцоо хийсэн гэсэн үг. Монголын тээвэр зуучлагчдын нэгдсэн холбооны зүгээс “Өдөрт импортын галт тэрэг дөрөв гэдэг тооцоо нь хэт ачаалал үүсгэх тул өдөрт хоёр галт тэрэг аялуулах талаар тохиролцсон байж болох юм. Тэгж байж Тяньжинд хуримтлагдсан ачаа, тээврийг хурдан Эрээн рүү татах болов уу гэж харж байна” гэсэн юм.

Тяньжинд хүлээгдэж буй ачаа тээврийн 75 хувь нь хуучин япон автомашин байгаа аж. Ачаа тээврийн ачигдах хугацаанаас хамаарч тээвэр зуучийн команиудад хүндрэл учирдаг. Тяньжин дахь хүлээлгийн болон чингэлэг түрээсийн хугацаа гээд нэмэлт зардлууд үүсдэг тул автомашин борлуулалтын үнэ яг тэдэн хувиар өснө гэж шууд хэлэх боломжгүйг ч тэд хэлсэн.

Улаанбаатар төмөр замын хувьд Эрээнд ирэх болон ирсэн чингэлгүүдийг тээвэрлэхэд бэлэн. Ямар ч асуудалгүй. Тэдний зүгээс тээвэр зуучийн байгууллагуудад ачаа илгээгч дундын тээвэр зуучийн компаниудтайгаа ямар гэрээ хэлэлцээр хийсэн түүнийхээ дагуу захиалгуудаа шахаж хамтарч ажиллах талаарх уриалга гаргажээ.

Автомашинаар чингэлэг тээвэрлэхэд галт тэргээр тээвэрлэхээс хурднаас гадна үнийн нэмэгдэл байхгүй. Тяньжин боомтоос Эрээн рүү авто замаар гарч байгаа чингэлгийн тоо хязгаартай байгаа нь ачааг шалгаж лацаддаг талбай нь өдөрт 20-50 чингэлэг боловсруулах хүчин чадалтайгаас шалтгаалж буй аж. Түүний хүчин чадлыг нэмэгдүүлэх талаар холбогдох байгууллагууд нь ажиллаж байгаа гэнэ.

МУИС-ийн Мэдээллийн технологи, электроникийн сургуулийн захирал, доктор, профессор Б.Ганбаттай ярилцлаа.

---

-Энэ жилийн элсэлтийн шалгалтад математик, физик, химийн хичээл дээр хүүхдүүд ихэвчлэн хангалтгүй дүн авчээ. Энэ юутай холбоотой вэ?

-Энэ нь тогтолцооны буруугаас үүдэлтэй. Хэмжээст оноо биш анхны оноогоор нь ярих ёстой. Анхны оноо хэд байна түүгээрээ явах ёстой байсан. Жишээ нь, математик дээр 400 буюу коллежийн босго гэдэг нь зуугаас 14 оноо юм. Хими дээр 15 оноо. Үүнийг яаж авах ёстой вэ гэхээр зөвхөн сонгох таван хариултын нэг баганы дандаа А юмуу B -г нь дугуйлчихад л авчих оноо юм. Яах аргагүй боловсролын тогтолцооны асуудал.

Тогтолцооны хувьд яривал олон асуудал бий. Сурах бичгийг жил бүр тендер зарлан шинэчилж хэвлэдэг. Сургуулийн багш нартаа сурах бичгээ шинэчлэх бүртээ сургалт явуулдаггүй. Шалгалтын асуулт зохиох асуудлыг дурдаж болно. Шалгалтын асуултуудад багш нар маш их эргэлзэж байна. Багш нар шалгалтын асуултуудыг үзэж болдоггүй мөртлөө хувийн компаниуд түүнийг нь аваад олон хэлбэрээр бизнес хийж байгаа юм. Энэ нь боловсролын тогтолцооны том гажуудал. Хэмжээст оноог больчих хэрэгтэй. 800, 400 оноо гээд л яриад байдаг. Энэ нь өөрөө хүмүүсийг маш их төөрөгдөлд оруулаад, системийн гажуудалд орчихсон байгааг ил болгож харуулахгүй байна.

-Эцэг эхчүүдийн хувьд хүүхдүүд маань сургалт дамжаанд их л хамрагдсан байтал яагаад ийм тааруухан дүн авав гээд гомдолтой байх шиг байсан.

-Элсэлтийн шалгалтандаа бэлдэж сургалт, дамжаанд хамрагдаж байгаа хүүхдүүдийн хувь нь өөрөө маш бага юм. Хүмүүс ойр тойрныхоо хүүхдээр төсөөлөөд байна. Хотын төвийн сургуулиудын хүүхдийн хэмжээнд ярих юм. Сумын төвийн хүүхдэд сургалт, дамжаанд хамрагдах ямар боломж бий гэж. Хотын захын хорооллын хүүхдүүд хүнд нөхцөлд хичээллэж байна.

Хотын төв болон захын хорооллын сургуулиудын хүүхдүүдийн ялгаа эрс гарч байгаа. Хотын төвд сурч буй хүүхэд дээр дүгнэлт хийгээд түүнийгээ яриад байгаа нь боловсролын системийн гажуудлын нэг хэлбэр юм. Таны эргэн тойрны хүүхдүүд сургалтад хамрагдаж байгаа ч гэр хорооллын болон сумын төвийн хүүхдүүд сургалтад хамрагдаж чадаж байгаа юу гэдэг нь өөрөө том асуудал.

-Багш нар хүүхдийн шалгалтын дүнд хэр нөлөө үзүүлдэг вэ. Багш нарын ур чадвар, чадамж манайд хэр байгаа вэ?

-Багш нар элсэлтийн шалгалтын үнэлгээн дээр ч маргаантай байдаг. Багшийн ур чадвар хүүхдүүдийн элсэлтийн шалгалтын дүнд маш сайн нөлөөлнө. Сайн багштай сургуулийн хүүхдүүд өндөр оноо авч байгаа. Олонх массаараа хотын захын дүүргийн сургуулиудын хүүхдүүд элсэлтийн шалгалтад тааруу дүн авч байна. Багшийн ур чадварын асуудал мэдээж яригдана. Гэхдээ Монгол Улс багш нараа гаргуунд гаргаад хаячихсан. Энэ нь 20 жилийн өмнө ажлаа авч байсан багштайгаа цаг үе, хэрэглээтэй нь холбогдуулан ажилладаггүй.Багш нараа чадавхжуулах ажлыг бодитоор хийж ирээгүй. Чадавхжуулна гэхээр өвөл, зуны амралтаар нь хотод авчирч, эсвэл хоёр, гурван багш хөдөө очиж, семинар шиг юм хийдэг. Энэ нь ямар ч үр дүнгүй. Үр дүнтэй болгох арга хэмжээг авах нь зүй юм.

Багшийн чадавхыг ярихын өмнө цалингийн асуудлыг ярих ёстой. Элсэлтийн шалгалтад муу дүн авч байгаагийн 20 хувьд нь л багшийн чадварын асуудал яригдах болов уу. Нийгэм маш их өөрчлөгдөж байгаа. Хүүхэд нь муу сурвал багшийн буруу болдог цаг үе ирсэн. Өмнө нь муу сурвал хүүхдүүд бидний буруу болдог байлаа. Солонгос улсад багшаа хамгаалах хууль гаргасан. Эцэг эхчүүд шууд багштай харьцдаггүй. Сургуулиар дамжуулж харьцана. Тухайн багш амарч буй тул оройн цагаар залгаж болохгүй байх жишээний. Манайд бол шөнийн хэдэн цагт ч хамаагүй цахим хуудсаар нь дамжуулан хүүхдийнхээ асуудлыг ярьж, амрах ёстой цагт нь маш их шахалт, дарамт үзүүлдэг. Яамны шалгалт гээд энэ их дарамт бүхэн багш нарыг ажиллах сонирхолгүй болгож байна. Муу юм болгоныг хойд талын овоохой гэдэг шиг багш руугаа чихээд байж болохгүй. Багшаа хамгаалсан тогтолцоо, журам гаргах хэрэгтэй байна.

-Энэ жилийн элсэлтийн шалгалтын материал нь ерөнхий сургалтын агуулгаас хүнддээд хүүхдүүд ийм тааруу оноо авчихав уу гэж ч ярих хүмүүс байна л даа.

-Багш нарын хувьд ерөнхий сургалтын агуулгаас хүндэдлээ гэж үзэл бодлоо илэрхийлж байгаа. Гэхдээ миний хувьд хүндэдсэн зүйлгүй байх гэж таамаглаж байна. Яагаад таамаглаж байна гэхээр өмнөх долоо, найман жилийн үр дүнтэй адилхан байгаа юм. Математикийн зуугаас 13 гэдэг чинь өмнөх жилийнхээ жишигт л байгаа гэсэн үг. Байгалийн ухаан болох суурь шинжлэх ухааны боловсролын түвшин уначихсан байгаа.

Элсэлтийн шалгалтад алдаатай асуулт байж болно. Түүнийг багш нартайгаа үзээд ил болгох хэрэгтэй. Багш нартаа шалгалтын материалыг харуулахгүй, хувийн компанид нээлттэй байдал бий болгож, бизнес хийгээд байж болохгүй л гэж үзэж байна. Элсэлтийн шалгалтыг хүн бүр төдийгүй улсын ирээдүй, боловсролын түвшин ямар байгаа вэ гэдэг асуудлыг харуулж буй үзүүлэлт гэж үзэн улсаараа анхаарах нь зүй юм. Асуудал байна гэхээр манайхан буруутан хайгаад явчихдаг. Ихэвчлэн багш нарын буруу болгож, ханддаг. Буруутан хайхаас илүү яавал хүүхдүүд маань элсэлтийн шалгалтад өндөр оноо авч болох гарцаа л хайх хэрэгтэй.

-Хотын төв болон захын дүүргүүдийн хүүхдүүдийн мэдлэгийн ялгааг яаж ойртуулж болох вэ. Энэ тал дээр таны санал?

-Цахим болон танхимын хосолсон сургалтын системийг оруулж өгөх шаардлага бий. Хотын төвийн сайн багшийн хичээлийг тухайн танхимд зааж буй багш, сурагчид хамтдаа хичээлийн цагийн тал хувьд нь үзэж болно. Цахимаар зааж буй багш сурагчдын асуусан асуултад хариулж чадахгүй. Ангид буй багш асуултад хариулж, хүүхдүүдтэй ярилцана. Хүүхэд, багш хоёр хоёулаа сайжрах сайн талтай. Коронагийн үеийн сөрөг зүйлсийг ярилгүйгээр цахим системийг зөв ашигламаар байна.

Л.МИНЖМАА

Энэ жил Их Монгол Улс байгуулагдсаны 818 жил, Үндэсний эрх чөлөө, тусгаар тогтнолоо сэргээн мандуулсны 113 жил, Ардын хувьсгалын 103 жилийн ойн Монгол төрийн их баяр наадам эхлэхэд ганцхан хоног үлдлээ. Хүн бүр баяр наадмын бэлтгэл хийж, их хот маань хөл хөдөлгөөн ихтэй байна. “Би хотоо сахиж үлдэнэ, та нар явах болоогүй” гэж ч бие биенээ цаашлуулах нь энүүхэнд.

Үндэсний их баяр наадмаар бүх нийтээрээ зургаа хоног амарна. Энэ өдрүүдэд хөдөө гадаа аяллаар явахдаа ялангуяа гол усны ойр орчим аялж зугаалахдаа бага насны хүүхдүүддээ анхаарал халамж сайн тавихыг цагдаагийн байгууллагаас сануулсаар байна.

Саяхан Ховд аймагт нэг ой гурван сартай хүүхэд усанд урсаж яваад хайрганд тээглэн тогтсон байдалтай байхад нь тус нутгийн залуу уснаас гарган амь насыг нь аварч, эмнэлэгт хүргэсэн тохиолдол бий. Осол эндэгдэлгүй, гэр бүл, найз нөхдөөрөө баяр наадмын өдрүүддээ баяр хөөр, аз жаргалтайгаар амарч, аялж зугаалаарай. Хотол түмнээрээ сайхан наадаарай.

Хүний эрхийн Үндэсний Комиссын дарга Д.Сүнжидтэй ярилцлаа.

---

-УИХ-ын ээлжит сонгуулийн үр дүнд байгуулагдсан парламентын гишүүд тангаргаа өргөж, анхдугаар чуулган нээлтээ хийлээ. Сонгуулийн үеэр хүний эрхийн цөөнгүй зөрчил гарсан гэсэн. Ямар зөрчил илэрсэн бэ. Түүнчлэн өмнөх сонгуулиудтай харьцуулахад ололттой тал байв уу?

-УИХ-ын ес дэх удаагийн ээлжит сонгууль зохион байгуулагдлаа. Сонгох, сонгогдох эрх бол улс төрийн эрх, эрх чөлөөний хувьд маш чухал эрхэд тооцогддог. Яагаад гэвэл, энэ нь ардчилсан улсад л байдаг боломж юм. Ардчилсан улсын иргэн энэ эрхийг баталгаатай эдлэхэд хэд хэдэн нөхцөл бүрдүүлэх ёстой. Нэгдүгээрт сонгох, сонгогдох эрхийг хуулиар баталгаажуулж, саналаа нууцаар, шууд биечлэн өгөх боломжийг бүрдүүлсэн байх ёстой. Дээр нь иргэд мэдээлэлтэй байх нь зүй юм. Мэдээлэл хүртээмжтэй байж гэмээнэ иргэд сонгох эрхээ эдэлнэ. Зөрчил гарвал хянан шийдвэрлэдэг тогтолцоотой байх ёстой.

Энэ удаагийн сонгуулийн сайн тал нь мэдээллийг хүртээмжтэй байлгахыг хичээсэн. Өмнө нь Хүний эрхийн Үндэсний Комисс УИХ болон Ерөнхийлөгчийн ээлжит сонгууль бүрд дүн шинжилгээ, мониторинг хийж, үр дүнгээ танилцуулахдаа ”Мэдээлэл хүртээмжгүй байна. Хүртээмжтэй болгоход талууд анхаар. Ялангуяа зорилтот бүлэг буюу хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэн, амьжиргааны түвшнээс доогуур орлоготой иргэдэд мэдээлэл хүртээмжтэй хүргэ” гэдэг зөвлөмжийг өгч ирсэн. Хоёрдугаарт, нь ойлгомжтой байдлын асуудал яригддаг байсан. Үүнд ахиц дэвшил гарсан ч нийтэд нь хүртээмжтэй байсан гэж хэлж чадахгүй. Хэдий ийм ч нам, эвслүүд хөгжлийн бэрхшээлтэй хүн санал авах байранд ороод ирэхэд зааварчилгаа өгөх хүнийг ажиллуулсан. Сонгуулийн дүн мэдээг дохионы хэлмэрчтэй дамжууллаа. Өмнө нь хэсэгчилж явдаг байсан шүү дээ. Зарим нам, эвслийн гишүүд өөрсдийн мөрийн хөтөлбөр, танилцуулгын хүртээмжтэй байдлыг нэмэгдүүлэх тал дээр анхаарсан гээд ахиц дэвшил гарсныг дурдах нь зүйтэй байх.

Мөн нэг ахицтай тал нь өмнөх сонгууль бүрээр гардаг байсан хувь хүн рүү чиглэсэн дайралт илт багассан. Үзэл бодол, дэвшүүлсэн бодлого нь зөв үү, буруу юу гэдэг талын шүүмжлэл давамгай өрнөж байсан. Хийсэн ажил нь өөрөө сайн байж чадав уу, өмнө нь хашиж байсан албан ажлаа гүйцэтгэж байх үед нь түлхүү үнэлэлт, дүгнэлт өгөхийг оролдож байсан. Энэ мэтчилэн давуу тал гарсанд иргэдийн хүний эрхийн болон хууль тогтоомжийн талаарх мэдлэг, ойлголт нэмэгдсэнтэй холбоотой. Дээр нь төрийн байгууллагууд мэдээллээ хүргэх тал дээр анхаарч ажиллаж байгаагийн үр дүн гэж хэлж болно.

Зөрчлийн хувьд сонгуулийн хуультай холбоотой нэг хэсэг байгаа юм. Тэгш гараанаас энэ сонгуулийг эхэлж чадав уу гэдэг асуудлыг ярьж байна. Яагаад гэвэл, сонгуулийн сурталчилгааны хугацаа хэт богинохон учраас өмнө нь улс төрд байсан болон ямар нэг байдлаар олны танил хүмүүст давуу тал боллоо. Анх удаа том тойргоор сонгууль зохион байгууллаа. Том тойрогт танигдаж, иргэдийн итгэлийг хүлээж сонгогдоно гэдэг тогтолцооны хувьд амаргүй даваа. Нэр дэвших болон сонгохтой холбоотой “Намайг бүртгэсэнгүй” гэдэг асуудал Сонгуулийн ерөнхий хороон дээр гарсан. Үндсэн зургаан төрлийн асуудлыг Сонгуулийн ерөнхий хороо тавьж байгаа. Өөр намын гишүүнчлэлтэй байсныгаа солиулаагүй, татварын болон тайлан мэдүүлгээ үнэн зөв бөглөөгүй, шүүхээр авлигын болон ашиг сонирхлын зөрчилтэй гэж үзээд шийдэх тогтоолоор шийдэгдсэн зэрэг шалтгаантай иргэдийг бүртгэхгүй гэж байсан. Зарим нь асуудлуудаа залруулж, нэг хэсэг нь гомдол гаргасан.

Хүний эрхийн Үндэсний Комисс нь зөвхөн иргэдээс ирүүлсэн гомдол мэдээллээр ажилладаг байгууллага биш. Гишүүдийн санаачилга болон жилийн нэгдсэн төлөвлөгөөний дагуу маш олон хяналт хийдэг. Энэ удаагийн ээлжит сонгуулиар харьцангуй цөөн гомдол ирсэн. Тэнцвэртэй мэдээлэл хүргэхгүй байна гэж нэг иргэн гомдоллосон. “Election-2024” руу ороод үзэхээр нэр дэвшигчдийн бүх мэдээлэл байна лээ. Мэдээллийг унших болон сонсох зэрэг хүртээмжийн асуудал яригдсан хэвээрээ байгаа. Дараагийн гомдол нь улс төрийн нам бүртгүүлэхийн тулд 801 хүний гарын үсэг авах ёстой гэж хуульд заасан байдаг. Энэ нь яах аргагүй хүний эрхийн зөрчил. Энэ тоог хэн бодож олсон юм. Энэ нь Үндсэн хуулийн эвлэлдэн нэгдэх эрхийг зөрчиж байна гэж үзсэн. Энэхүү гомдол гаргагч өөрөө сонгуульд нэр дэвшээгүй, зөвхөн иргэн хүний хувиар энэ гомдлыг гаргасан. Түүнчлэн “Миний нэр “түр хасав” гэдэг тэмдэглэгээтэй байна.Сонгогчийн нэрийн жагсаалтад алга” гэдэг гомдол ирсэн.Сонгогчдын хувьд нам болон эвсэл, нэр дэвшигчийн мөрийн хөтөлбөртэй танилцаж чадсан эсэх нь иргэдээс өөрсдөөс нь шалтгаалж байсан.

-Хүний амь эрсэдсэн нь хүний эрхийн ноцтой зөрчилд тооцогдоно биз дээ?

-Сонгууль зохион байгуулагдсан эсэхээс үл хамаарч хүний амь нас хамгийн чухал. Хүний эрхийн нэн тэргүүн суурь бүх эрхийг хангах гэж хичээдэг нь амьд явах эрх юм. Хүний амьд явах эрхэд санаатай, санаандгүй байдлаар халдана гэдэг нь хүний эрхийн ноцтой зөрчил. Яагаад ийм зүйл болсныг тодруулж, зохих байгууллагаараа шийдвэрлэж, түүнд нь тохирсон шийтгэл ногдуулах ёстой.

-Тусгай хэрэгцээт буюу хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн төлөөлөл УИХ-д сонгогдсон нь энэ удаагийн сонгуулийн ахиц дэвшил гэж харж байгаа юу?

-Тэгэлгүй яах вэ. Энэ удаагийн сонгуулийг хувь тэнцүүлсэн болон мажоритар системийг хослуулан явуулснаараа нийгмийн бүхий л давхаргын төлөөлөл оролцох боломжийг нэмэгдүүлсэн. Өмнөх сонгуулиудаар хөгжлийн бэрхшээлтэй долоон хүн нэр дэвшиж байсан ч сонгогдож байгаагүй. Эмэгтэйчүүдийн хувьд ч парламентын гишүүдийн 17 хувийг бүрдүүлж байсан нь олон улстай харьцуулахад “муу” үзүүлэлтэд тооцогдож байсан. Энэ удаагийн сонгуулийн сайн тал нь эмэгтэй гишүүдийн тоог нэмэгдүүлж чадлаа. Намын жагсаалтад хүйсийн хувьд 1/1 хувь гэсний үр дүнд олон эмэгтэйчүүдтэй боллоо. Хөгжлийн бэрхшээлтэй хоёр төлөөлөлтэй болсон нь эерэг үзүүлэлт мөн.

-Хүний эрхийг хангаж, хамгаалах нь төрийн үндсэн үүрэг. Төр энэ үүргээ Засгийн газраараа дамжуулж хэрэгжүүлдэг. Харин ХЭҮК нь төр энэ үүргээ хэрхэн хэрэгжүүлж байгаад хөндлөнгөөс, хараат бусаар хяналт тавьдаг байгууллага. Хараат бусаар үйл ажиллагаагаа явуулж чадаж байна уу?

-Засгийн газар буюу гүйцэтгэх эрх мэдэлд Хүний эрхийн Үндэсний Комисс бүрэн хяналт тавих үүргийг хуулиар хүлээдэг. Учир нь хүний эрхийг хангаж, хамгаалах үүргийг гардан хэрэгжүүлэгч нь гүйцэтгэх эрх мэдэл юм.

Тиймээс хүний эрхийн зөрчлийг таслан зогсоохын тулд тогтолцооны шинжтэй хүний эрхийн хариу арга хэмжээг авах ёстой. ХЭҮК нь гүйцэтгэх эрх мэдэлд хяналт тавихдаа шүүхийн хараат бус байдалд нөлөөлөх, оролцох эрхгүй. Түүнчлэн хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаа, шүүхээс эцэслэгдсэн эрүү, иргэн, захиргааны хэрэгт оролцох ёсгүй. Гэхдээ ёсгүй, эрхгүй гээд бид зүгээр суудаггүй.

Нэг үгээр, хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааны явцад хүний эрхийн зөрчил гарах эрсдэл байна уу, гарсан бол яаж залруулах бэ гэдэг байдлаар хяналт тавьдаг. Тухайлбал, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэн гэмт хэргийн гэрч, хохирогч, холбогдогч боллоо гэхэд дохионы хэлмэрч, өмгөөлөгчөөр хангасан уу, эрхийг нь сануулсан гэдгээс эхлээд процессын түвшинд хүний эрх хангагдсан эсэхэд оролцдог. Хүний эрхийн байгууллага үүсгэн байгуулагдаад 23 жил болж байна. Зүйрлэж хэлбэл, хүний эрхийн хувьд оношийг нь тавьдаг газар. Хаана, аль шатандаа тогтолцоо гажиж байгааг, тодорхой кейсийн түвшинд оношилдог. Хүний эрхийн зөрчлийн залруулгыг нь төрийн бүх байгууллага хариуцаж хэрэгжүүлэх үүрэгтэй.

1993 онд батлагдсан Парисын олон улсын зарчим гэж бий. Энэ зарчмаар хүний эрхийн үндэсний байгууллагын хараат бус байдлыг нь хангах ёстой гэж заасан байдаг. Хүний эрхийн байгууллага их онцлогтой. Энэ нь бүх төрийн байгууллагуудтайгаа “найзлаад” явах боломжгүй байдаг. Яагаад гэвэл, хяналт, шаардлага тавьдаг учраас тэр. Санхүү хүний нөөцийн хувьд үйл ажиллагаа явуулах боломжоор хангах. Мөн үйл ажиллагаа, томилгоо нь хараат бус байх ёстой. Бид үйл ажиллагааны шийдвэрээ хараат бусаар гаргаж чадаж байна уу, гэвэл тийм. Гэхдээ төсөв хязгаарлагдмал байсаар байна. Төсөв хязгаарлагдмал байхаар дагаад хүний нөөц хомсдолтой, үйл ажиллагааны цар хүрээ хумигдмал байхаас аргагүй.

-Та бүхэн Шүүн таслах ажиллагааны явцад хүүхдийн эрхийг хангах чиглэлд хэрхэн анхаарал хандуулж байна вэ?

-Бидний идэвхийлэн оролцож буй асуудал бол шүүн таслах ажиллагааны явцад хүүхдийн эрхийг хангах тухай юм. Өөрөөр хэлбэл, тухайн иргэн гэм буруутай нь тогтоогдож шүүхээс ял шийтгүүллээ гэхэд хүүхдийг нь хэн асран хамгаалах вэ гэдэг асуудлыг шийдвэрлэх ёстой. Гэтэл шүүхийн процесст энэ ажиллагаа хийгдэхгүй, орхигдох тал байгаа учир Комисс үүнд анхаарал хандуулж, хяналт тавьдаг.

-Өмнө нь та бүхэн УИХ-д хүний эрхийг хангах хүрээнд зөвлөмжүүдийг хүргэж ирсэн. Энэ парламент хүний эрхийг хангах чиглэлээр хэрхэн ажиллаасай гэж хүсч байна вэ?

-Бид багцалсан 12 үүргийг хуулиар хүлээдэг. Тэр чиг үүргийн нэг нь Монгол Улс дахь хүний эрх, эрх чөлөөний байдлын талаарх илтгэл юм. Бид өнгөрсөн 23 жилийн хугацаанд 23 илтгэлийг бичиж, УИХ-д өргөн барьсан. Илтгэлийн ач холбогдол нь Монгол Улс дахь хүний эрхийн тулгамдаж буй асуудалд мэргэжлийн үүднээс дүн шинжилгээ хийгээд “Ийм ийм асуудал байна. Ийм шалтгаантай юм байна. Тиймээс холбогдох хууль тогтоомжийг шинэчлэх, батлах, найруулах, цаашлаад төсөв мөнгө, хүний нөөцийн хүртээмжийг нэмэгдүүлэх шаардлагтай” гэдэг дүгнэлтийг нотлох кейсийн хамт хүргүүлдэг. Үүний дүнд нийгэмд цөөнгүй үр дүн гарсан. Жишээлбэл, 22 дахь илтгэлийн мөрөөр УИХ-ын 35 дугаар тогтоол батлагдсан. Энэ тогтоолын дагуу хүүхдийн эрхийг хамгаалах, төрийн албан хаагчдын цалинг үе шаттай нэмэгдүүлэх зэрэг нийгмийн тулгамдсан асуудлыг шийдвэрлэхийг УИХ-аас Засгийн газарт даалгасан. Тогтоолын мөрөөр Засгийн газар үе шаттай арга хэмжээ авч хэрэгжүүлж байна. Тиймээс энэ удаагийн парламентын 126 гишүүд ХЭҮК-ын илтгэлүүдтэй нарийвчлан танилцаасай гэж хүсч байна. Түүнд статистик тоо баримт, кейс, дүн шинжилгээ гээд бүгд бий. Нэг хүний биш салбарынхны хийсэн дүгнэлт бий. Илтгэлд тусгагдсан асуудлуудыг системтэйгээр шийдэхгүй бол хүний эрхийн асуудал шийдэгдэхгүй.

УИХ хууль тогтоох байгууллага. Түүнчлэн хуулийн хэрэгжилтэд хяналт, шалгалт хийх эрхтэй. Нийт 530 орчим хуулиас хүний эрхтэй холбогдохгүй нь ховор. Хуулийн хэрэгжилтэд хяналт тавьж, засч залруулах тодорхой алхмыг УИХ-ын гишүүд хийх боломжтой. Тооны хувьд олон болж байгаагийн хэрэг юу билээ, системтэйгээр асуудлыг шийдэхийн төлөө эхнээс нь зориод явах боломжтой. Их л хүлээлт байна.

-Ял эдэлж буй төгсөх ангийн сурагч өөрөө хүсвэл элсэлтийн шалгалтад оролцох эрхтэй байдаг ч их, дээд сургуульд элсэн сурлцах боломжтой эсэхэд хариулт байдаггүй юм билээ. Энэ тал дээр та ХЭҮК хэлэх вэ?

-Энэ асуудлыг өнгөрсөн жилийн 22 дахь илтгэлд авч үзсэн. Бид одоо байгаа хорих ангиудын нөхцөл боломжийг ярихын зэрэгцээ ял эдэлж буй хүүхдүүд суллагдсаны дараах нийгэм, эдийн засаг, соёлын эрхийг хэрхэн хангах вэ гэдгийг 23 дахь илтгэлдээ ч авч үзсэн. Ял эдэлж байгаа хүүхдүүдийн олонх нь ар гэрийн хараа хяналт сул, асран хамгаалагч, харгалзан дэмжигч нь хайрхрамжгүй хандсанаас гэмт хэрэгт холбогдсон байдаг. Хүүхдүүд суллагдаж гарсны дараа төрийн систем араас нь хөөцөлддөг тогтолцоо байх ёстой. Гэтэл манай улсад энэ тогтолцоо бэхжээгүй. Үүнд Хүний эрхийн Үндэсний Комисс дүгнэлт хийж, чадамжийн гэрчилгээ олгох, суллагдахаар энгийн амьдралд дасан зохицож, суралцаж, ажил хөдөлмөр эрхлэх боломж олгох ёстойг зөвлөсөн. Төрийн туслалцаа, дэмжлэг зайлшгүй шаардлагатай. Ар гэр, аав, ээжийнх нь нөхцөл байдлыг дүгнэж, ажил хийх, сурах боломжтой эсэхийг тогтоож, боловсролын зээл, тэтгэлэгт хамруулах эсэхийг хэн нэгэн холбон зуучилж, дэмжиж өгөхгүй бол тухайн хүүхдийг гэрт нь шууд хүлээлгэж өгөөд орхичих нь буруу байгаа юм.

Хөдөлмөр нийгмийн хамгааллын болон Хууль зүй дотоод хэргийн сайдын хамтарсан тушаал бий ч хэрэгждэггүй. Яагаад гэвэл, гэр бүлтэйгээ тухайн хүүхдийг нийгэмшихэд нь дэмжинэ, ажилд оруулж, сургана гэх зэргээр есөн төрлийн асуудлыг тусгасан ч төлөвлөгөөг хэрэгжүүлэх төсөв байхгүй юм билээ.

-Хүний эрхийг хангах, хамгаалах нь төрийн үүрэг. Яагаад хүний эрхийг хамгаалах чиглэлд өдийг болтол ахиц гарахгүй байна вэ?

-Системтэйгээр авч үзэхгүй байгаагийн үр нөлөө нь энэ. Цаг зуурын гал унтраах аргацаасан арга хэмжээ авч хэрэгжүүлэхээр нэгдсэн байдлаар ахиц дэвшил гарах боломж хумигдаж байгаа юм. Монгол Улсад ядуурал буурахгүй байгаа нь ч үүнтэй холбоотой.Ядуурлын шинж байдал нь өөрчлөгдөж байна. Ядуурал нь өөрөө хүний эрхийн зөрчил. Бид эдийн засаг, нийгэм, соёлын эрх ярьж байна. Амьдралын чанар, баталгаа, хөдөлмөр, орлого, тав тух гэсэн анхан шатны нөхцөлүүдийг хангаагүй цагт бусад эрх ярихад төвөгтэй. Амьдралын баталгаажих түвшнээс доогуур амьдарч байгаа иргэдэд философи, үзэл суртал зэрэг бусад эрхийн талаар ярих хэцүү. Тэр хүмүүст өнөөдөр ажилтай орлоготой байх нь нэн тэргүүнд чухал. Дараа нь бусад асуудлаа шийдвэрлэх. Ямар ч хүн өөрийнх нь өдөр тутмын асуудал шийдвэрлэгдэхгүй байгаа цагт бусад асуудлыг ярих, бодоход хэцүү биз дээ.Улстөрчид ядуурлын үндсэн оношийг тогтоож, системтэйгээр, шалтгаантай нь тэмцэх хэрэгтэй байна. Ядууралд өрх толгойлсон эмэгтэйчүүд, ахмадууд, хөгжлийн бэрхшээлтэй хүмүүс, ажил мэргэжилгүй залуус илүү өртсөөр байна. ХЭҮК-ын дэргэд иргэний нийгмийн байгууллагын төлөөллөөс бүрдсэн Иргэний нийгмийн зөвлөл ажилладаг. Энэ зөвлөл 18 гишүүнтэй. Зуданд малаа алдаж, хөдөө орон нутгаас ирсэн сонсголын бэрхшээлтэй залуу хос хотод ажил хийж, цалин хөлс авах, орон байр түрээслэх зэрэгт хүндрэл бэрхшээлтэй байгаа талаар Зөвлөлд хандсан гэдгийг хэлсэн. Зорилтот бүлгийн иргэд бусад энгийн иргэдийг бодвол давхар бэрхшээлтэй нүүр тулдаг. Хүний эрхийн асуудлыг үр дагавар, шалтгаан, хүчин зүйлтэй нь тогтолцооных нь хувьд шийдэхийн тулд алсын хараатай баймаар байна. Хүүхэд хамгаалал гэхэд анхан шатан дээр нь хүн тогтдоггүй. Яагаад гэвэл, ажлын ачаалал, цалин хангамжтай нь холбож үзэж болно. Хүүхэд хамгааллын тухай хуулийг шинэчлэн найруулсан. Нэг асуудал нь мэргэжлийн хүн ажиллах ёстой гэсэн шаардлага бий. Мэдээж мэргэжлийн боловсон хүчин байхгүй. Сургах тухай асуудал яригдана. Хуулийн шинэчилсэн найруулгаар анхан шатны нэгж бүрд хүүхдийн асуудал хариуцсан нийгмийн ажилтан ажиллахаар тусгасан байгаа.

-Энэ жилийн 23 дахь илтгэлд хүний эрхийн ямар асуудлыг илүү чухалчилж тавьсан бэ?

-Бидний 23 дахь илтгэлд долоон үндсэн сэдэв хөндөгдсөн байгаа. Багцлан гурван эрхийг авч үздэг. Энэ илтгэлдээ эдийн засаг, нийгэм соёлын эрхээс эрүүл, аюулгүй орчинд амьдрах эрхийг онцгойлж авч үзсэн. Бид бүгдээрээ дөжирчихөж. Агаарын бохирдол нь хүүхдүүдэд, дараа үед нэн хохиролтой тулгамдаж буй асуудал юм. Уушгины хорт хавдар гэлтгүй бүх эд эрхтэн өвчлөх, сэтгэн бодох хэвийн үйл ажиллагаа алдагддаг хор хөнөөлтэй. Энэ утаат байдалдаа битгий дасаасай гэж хүсмээр байна. Агаар, ус, хөрс, хогны бохирдлоос сэргийлэхэд анхаарал тавихыг сануулсан.

Байгаль хамгаалагч хүний эрх зүйг ч авч үзсэн. Эдгээр хүмүүсийн эрх зүйн байдлыг хуулиараа хамгаалж өгөөгүй. Ажлын байргүй. Хариуцсан нутгаараа явахад нь мотоциклоор нь хангадаггүй. Сайн дурын үндсэн дээр хийдэг, харьяалал нь хоёр, гурван байгууллагад хамаардаг байх жишээний. Хамгийн ноцтой нь аюулгүй байдал юм. Зөрчил гаргаж буй хүмүүстэй зөвлөлдөх, хүсэлт, шаардлага тавьдаг. Цагдаад мэдээлснээс үүдэн заналхийлэлд шууд өртдөг. Үүний эсрэг хариу арга хэмжээ манайд хангалтгүй байдаг. Байгаль хамгаалагч нар зодуулах, хэл амаар доромжлуулах нь түгээмэл. Төрөөс байгалиа хамгаал гэж үүрэг өгсөн юм бол аюулгүй байдал, хөдөлмөрлөх эрхийг нь сайн хангаж өгөх шаардлагатай.

-Хүний эрхийн хамгаалагч гэж хэнийг хэлэх вэ?

-Хүний эрхийг хамгаалагчид гэж хуулиндаа хүн бүр байж болно гэж үздэг. Хүний эрхийн төлөө тэмцэгч буюу хүний эрхийн хамгаалагч нь хүчирхийллийн эсрэг хүний үндсэн эрх ба хүний эрхийн төлөө зүтгэдэг хүмүүсийг хэлнэ. Сэтгүүлч, өмгөөлөгчид хүний эрх хамгаалагчдын эрх хэрхэн зөрчигдөж байна вэ гэдгийг дараагийн илтгэлдээ авч үзнэ. Сэтгүүлч, өмгөөлөгчид хүний эрх хамгаалах боломжтой хүмүүс.

Л.МИНЖМАА

Урин дулааны улирал эхэлсэнтэй холбогдуулан иргэд аялал зугаалгаар явахдаа юуг анхаарах талаар зөвлөгөө хүргэе.

---

Маршрутаа гаргах: Аялалд гарахдаа анхаарах чухал зүйл нь хэзээ, хаашаа явахаа шийдэх юм. Хөдөө орон нутгаар аялах бол аль замаар явах, замдаа үзэж болох үзвэр болон байгалийн үзэсгэлэнт газрууд, дайран өнгөрөх хот, тосгодуудаа тэмдэглэсэн маршрут гаргаарай.

Төсөв гаргах: Бензин, амралтын газар, хоол, замдаа үзэх үзвэр зэрэгт хэдэн төгрөг зарцуулахаа нарийн төсөвлөснөөр үргүй зардлаас сэргийлэх боломжтой.

-Хөвөн, бинт, өвчин намдаах эм, лаа, хросол, халууны шил зэрэг яаралтай тусламжийн зүйлсээ аваарай.

-Ус нэвтэрдэггүй цув, куртик, усны гутал, бага насны хүүхэдтэй явах гэж буй бол чийг татдаггүй, нэвтрүүлдэггүй дэвсгэр авахыг санал болгоё.

-Ялаа, шумуулны эсрэг тос, хамгаалалтын тортой малгай хэрэгтэй. Бага насны хүүхдийн нүд рүү ялаа орох эрсдэл байдаг учраас нүдний шил, нарны малгайг заавал өмсгөөрэй.

-Гол устай газраар явж болох ч бага насны хүүхэдтэй явж буй бол цэвэр ус илүүдэхгүй. Гэхдээ савтай цэвэр усаа машиныхаа нар тусах хэсэгт удаан хадгалж болохгүй гэдгийг санаарай.

-Мөн шүдэнз, гар чийдэн, саван, шампунь, нарны тос, гэх зэрэг ахуйн хэрэглээний зүйлсээ бэлдээрэй.

-“Хөдөө орон нутгийн олон салаа замын алийг нь сонгох вэ” гэж будилахгүйн тулд автомашинаар аяллаар явах тохиолдолд GPS авч явахад илүүдэхгүй.

-Сайхан дуу сонсож, хамтдаа дуулж явах нь илүү хөгжилтэй байдаг учраас дууны урын сангаа шалгаарай.

-Мартаж болохгүй жижиг зүйл- “Хогны уут- хол замд машинд явахад машинаа цэгцтэй байлгахын тулд мөн байгалиа бохирдуулахгүйн тулд хогны уут авч явахаа мартуузай”.

Инженер Ж.Мөнх-Оргил: Аялалд явах болон ирснийхээ дарааавто машинааоношлуулах шаардлагатай

“Доктор” авто сервисийн инженер Ж.Мөнх-Оргилоос автомашиныхаа бүрэн бүтэн байдлыг хэрхэн хангах талаар тодрууллаа.

---

-Тухайн жолооч тээврийн хэрэгслийнхээ бүрэн бүтэн байдлыг хангана гэхээр юу юун дээрээ анхаарах ёстой вэ?

-Хөдөө орон нутагт явах гэж буй бол жолооч та автомашиныхаа тулгуур эд анги, тосолгооны системүүд, дугуй гээд бүх зүйлээ асуудалгүй болгож байж замд гараарай. Мөн машинаа үйлчилгээнд хэзээ оруулсан бэ гэдэг дээрээ анхаарч, тосныхоо хэмжээг шалгах хэрэгтэй. Явах, тулгуур эд анги, наклад гэх мэт ангиудыг тухайн машиныг өргөж байж үзэх шаардлагатай байдаг. Зайлшгүй хоёр удаа буюу хөдөө явах, яваад ирснийхээ дараа мэргэжлийн засварын газар хандаж, тулгуур явах эд ангиудыг үзүүлэх юм. Тоормос сайн байх хэрэгтэй, тоормосны шингэн, наклад нь хэмжээндээ байна уу, хэр нимгэрсэн байгаа зэргийг шалгуулна. Хөдөө орон нутгийн замд шалгуулаагүйгээс тухайн тээврийн хэрэгсэлд эвдрэл гараад зогсохгүй зорчигчдын амь нас, эрүүл мэндэд ихээхэн хохирол учруулдаг.

-Жолооч нарын хувьд машины дугуйгаа сонгохдоо юун дээр анхаарах вэ?

-Дугуй бол хамгийн их ачаалал авдаг. Дугуй, зам хоёр харьцаж байдаг учраас дугуй маш сайн байх ёстой. Жолооч нар дугуйны оныг харж сайн гэснийг нь сонгоод сурчихсан. Стандартын дугуй тавихгүй бол замынхаа ачааллыг дийлэхгүй буудах, осолд орох асуудал үүсдэг. Дугуйны хээний элэгдлийг шалгана. Гаднаа гайгүй хэрнээ дотроо ялзрал, хаван үүсчихсэн байдаг тул мэргэжлийн хүнээр шалгуулах хэрэгтэй.

Запас дугуйгаа мартчихсан, байгаа байхгүйг нь мэдэхгүй жолооч нар ч бий. Зарим машинууд шингэн нөхөөстэй запас дугуйгүй ч орж ирж байна. Хашир жолооч нар нэмэлтээр запас дугуй авч явдаг. Запас дугуйгаа бэлдэхдээ хийтэй байгаа эсэхийг шалгах. Дугуйны размерын хувьд хэт том, жижиг дугуй тавихгүй, машины хаалган дээр дугуйны стандарт хэмжээ нь байдаг.

-Хол замд машиндаа ачаа суурилуулах, тоноглох нь хэр зөв бэ?

-Зориулалтын ачаа урд хэсгээрээ салхи зүсэх налуу хэсэгтэй байдаг. Монголчуудын гараар хийсэн ачаануудын хувьд салхи зүсэх хэсэггүй учир хүнгэнэсэн дуу гаргадаг. Түүнд зориудаар салхи зүсэгч хийж өгөх шаардлагатай. Машиндаа ачаа хийхэд буруудах зүйлгүй.

Зориудаар бартаат аялал их хийдэг бол машинаа тоноглох хэрэгтэй. Энгийн аялагчдын хувьд машиныхаа бүрэн бүтэн байдал, үйлчилгээн дээр анхаарах нь зүй юм.

–Хөдөө явахдаа жолооч нар наад зах нь юу, юу авч явах ёстой вэ?

-Явах эд ангиа шалгуул. Тоормосны хувьд накладаа заавал шалгуул, тоормосны уян трүп зэргийн бэхэлгээ нь суларснаас дугуйндаа хавираад шингэн алдах тохиолдол байдаг. Тээврийн хэрэгслийнхээ бүрэн бүтэн байдлыг шалгаарай.

Зарим машинд дагалдах багажууд байдаг. Гар багажинд ойр зуурын түлхүүр, алх, бахь, дугуйн дроцов, данхраад, запас дугуй, эмийн сан, ослын гурвалжин байх ёстой гэв.

Г.Отгонтамир: Хүүхэд өөрөө замын хөдөлгөөний дүрэмд зорчигчийн тоонд хамаардаг

Тээврийн цагдагийн албаны Урьдчилан сэргийлэх хэлтсийн ахлах мэргэжилтэн, цагдаагийн хошууч Г.Отгонтамираас тодрууллаа.

---

-Урин дулааны улирал эхэлсэнтэй холбоотойгоор иргэд орон нутгийн замд их гарах болжээ. Юун дээр анхаарах ёстой вэ?

-Зуны дэлгэр цаг эхэлсэн энэ үед иргэд маань хөдөө орон нутаг руу гэр бүл, найз нөхдөөрөө амралт зугаалганд явах нь их байна. Энэ утгаар орон нутгийн зорчих хэсгийн замын ачаалал эрс нэмэгдсэн. Үүнтэй холбоотойгоор Цагдаагийн байгууллагаас зуны гурван сарын хугацаанд урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээнийхээ хүрээнд “Амь амрах алтан гурвалжин” хамгаалах бүс нөлөөллийн аянг зохион байгуулж байна.

Нэг сарын хугацаанд хийсэн судалгаанаас үзэхэд хөдөлгөөнд оролцож байгаа иргэдийн 81.3 хувь нь хамгаалах бүсийг хэрэглэхгүй, зөвхөн жолооч, урд талын зорчигч хоёр суудлын бүсээ зүүж байгааг тогтоосон. Цагдаагийн байгууллагаас энэ төрлийн зөрчил дээр түлхүү хяналт тавин ажиллаж байна.

-Иргэд ямар төрлийн зөрчлүүдийг ихэвчлэн гаргаж байна вэ?

-Орон нутгийн замд нэгдүгээрт хүн тээврийн норм хэтрүүлж байна. Харахад энгийн юм шиг хэрнээ бага насны хүүхдийг өвөр дээрээ суулгачихсан зорчиж буй тохиолдлууд байна. Хүүхэд өөрөө замын хөдөлгөөний дүрэмд зорчигчийн тоонд хамаардаг. Гэтэл манай эцэг, эхчүүд ардаа гурван хүн суугаад, урдаа хоёр хүн гээд таван хүний норм болсоор байтал өвөр дээрээ нэг хүүхэд аваад, хойноо хоёр гурван хүүхэд суулгачихдаг. Хүүхдийг зорчигчийн тоонд ерөөсөө авч үзэхгүй байна. Үүнээс үүдэн бага насны хүүхдүүд осолд өртөж, амь насаа алдаж байгаа харамсалтай тохиолдлууд бүртгэгдэж байна. Хөдөө орон нутаг руу зорчиж байгаа иргэддээ анхааруулж хэлэхэд, таны тээврийн хэрэгсэл гэр бүл үр хүүхдүүдээ авч явахад аюулгүй, техникийн бүрэн бүтэн байдлаа хангасан байх ёстой. Хашир, туршлагатай жолооч нар машинаа үзлэг оношилгоонд оруулаад, тэнхлэг тохиргоонд үзүүлдэг, дугуйгаа хавантай байна уу, чанарын шаардлага хангаж байгаа эсэхэд анхаардаг. Гадна талын гэрэлтүүлгээс эхлээд салхины шилийг хүртэл үзэж шалгадаг.

Зарим жолооч нарыг харахад запас дугуй, ослын гурвалжин байхгүй, гэрэл нь шатсан зөрчилтэй орон нутгийн замд гарч байгаа нь эрсдлийг бий болгож байна. Машины хувьд бол заавал үзэж шалгах ёстой. Жолооч, иргэд маань өөрсдөө сайтар амарсан байх хэрэгтэй.

-Нойр дутуу замд гарах нь манайхны хувьд түгээмэл гаргадаг алдаа юу?

-Тийм. Нойр дутуу гурав, дөрвөн зуун километр яваад ирэхээр хүн чинь бие физиологийн хувьд үүрэглэх, замын хөдөлгөөнд оролцоход хөдөлмөрийн чадвар нь буурч эхэлдэг. Ядарсан үедээ машин барьж байгаа тохиолдолд үүрэглэнэ. Энэ нь ямар эрсдэл үүсэх вэ гэвэл зогсож байгаа машины араас мөргөх, замаас гарах, эсрэг урсгал руу орох гээд маш их эрсдэл дагуулдаг.

-Жолооч нарын хувьд гэрлээ шилжүүлэхгүй байх тохиолдлууд орой үдэш явахад их байдаг?

-Орон нутгийн замд шөнө оройн цагаар жолооч нар гэрлээ шилжүүлэхгүйн улмаас замаас гарах гээд олон эрсдэл бий. Бие биедээ гэрлээ шилжүүлээд бусдадаа хүндэтгэлтэй хандаж яваарай гэж жолооч нартаа анхааруулж хэлмээр байна.

Л.МИНЖМАА

Г.БАЛГАРМАА