Author: ЛХАГВАСҮРЭНГИЙН МИНЖМАА

Цөлжилттэй тэмцэх НҮБ-ын конвенцийн Иргэний нийгмийн сүлжээг удирдах хорооны дарга, “Ногоон Ази” ОУТББ-ын үүсгэн байгуулагч У Ги Чултай ярилцлаа.

---

-Та анх хэдэн онд Монголд ирж байв. Яагаад “Ногоон Ази” ТББ-ынхаа төсөл хөтөлбөрүүдийг Монголд хэрэгжүүлэхээр болсон бэ?

-Би анх 2000 онд Монголын уур амьсгалын өөрчлөлтийг судлахаар хүмүүстэй ирээд, тухайн үеийн байдлыг харахад үнэхээр ноцтой, аюултай байлаа. Судалгаанаас үзэхэд дэлхийн дулаарлын нөлөөгөөр бусад орнуудад агаарын дундаж хэм +1 градусаар, харин Монголд агаарын дундаж хэм хоёр дахин их буюу хоёр градусаар нэмэгдсэн байсан.

Хөдөө орон нутгаар явж үзэхэд газар нутгийн ихэнх нь цөлжилттэй, гол, нуур усгүй болж, ширгэсэн асуудал их байв. Түүнээс хойш би цөлжилтийг сааруулах ажилд оролцох шаардлагатай юм байна гэж бодсон.

Монгол орон уур амьсгалын өөрчлөлтөөс ийм их хохирол амссан шалтгаан нь юу вэ гэдгийг судлахад дан ганц монголчуудаас үүссэн асуудал биш юм. Хөрш улсууд болох Хятад, Орос, Солонгос, Япон зэрэг хөгжингүй орнууд нь үйлдвэрлэл, аж ахуй ихтэй. Тэдгээр улсууд дэлхийн дулааралд хүчтэй нөлөөлөл үзүүлснээр монгол нутаг нь тэдний хор уршгийн нөлөөллийн хохиролд хамгийн их өртсөн газар юм. Тийм учраас би энэ хүмүүст туслах үйл ажиллагаа явуулах хэрэгтэй гэж үзсэн. Тиймээс би 24 жилийн өмнөөс “Ногоон Ази” төрийн бус байгууллагынхаа салбарыг Монголд байгуулан мод тарих, иргэдийн амьдралыг сайжруулах үйл ажиллагаагаа явуулж эхэлсэн.

-Хэчнээн сум орон нутагт “Ногоон Ази” ТББүйл ажиллагаагаа явуулж байна. Тухайн төсөл нь хэдэн жилийн хугацаанд хэрэгждэг вэ?

-Анх Улаанбаатар хотоос мод тарих үйл ажиллагаагаа эхлүүлсэн.

Багануур дүүрэг, Дундговь аймаг, Булган аймгийн Баяннуур, Дашинчилэн, Гурванбулаг, Төв аймгийн Эрдэнэ, Архангайн Өгий нуур, Төв аймгийн Аргалант, Баянцогт, Баянхангай зэрэг 10 гаруй сум, орон нутагт цөлжилтийн эсрэг ойжуулалтын төслийн жишиг загварыг байгуулаад арчлаад, ургуулаад явж байна.

Энэ жил хамгийн сүүлд эхлүүлсэн төслийн талбай Булганы Гурванбулаг суманд бий. Нэг талбайг байгуулахад эхний таван жилд дэд бүтцийнхээ ажлыг хийдэг. Түүнээс цааш иргэдээ чадавхжуулахад анхаардаг гэхээр багадаа 10 жилийн турш нэг талбайн үйл ажиллагааг нь дэмжээд, хамтран авч явдаг. Түүний нэг жишээ нь 2007 онд байгуулагдсан Булган аймгийн Баяннуур сумын ойжуулалтын талбайг өдий хүртэл хамтдаа дэмжээд, иргэдийг нь чадавхжуулаад явж байна. Богино хугацааны төсөл таван жилийн хугацаанд үргэлжилдэг бол урт хугацааны төсөл түүнээс илүү хугацаанд үргэлжилж байгаа.

-Та бүхэн орон нутгийн иргэдийг нас, хүйс харгалзахгүйгээр ажилд авч, цалинжуулж, сургалтад хамруулдаг. Энэ талаараа тодруулбал?

-Анх Япон улстай хамтарч Монголд эхний гурав, дөрвөн жилд зөвхөн мод тарьсан. Тарьсан моднууд маань бүгд үхсэн. Мод тарьсан хэсэгт хөдөөний малчин хүмүүс хашааг нь эвдлэн, малаа дотогш нь оруулж, малын тэжээл болгосонд их харамссан. Цаашдаа ингэж үргэлжлүүлж болохгүйг ойлгосон. Тэгээд Багануурын ойжуулалтын талбайг эхлүүлэхдээ тус газрын иргэдийг оролцуулж, тэднийг цалинжуулж ажиллуулсан. Түүний үр дүнд бүх тарьсан моднуудын 95 хувь нь амьд тэр чигээрээ ургаж байна. Түүнээс хойш заавал нутгийн иргэдийг оролцуулж, зөвхөн цалинжуулахаас гадна өөрсдөд нь үлдэх талбай гэж ойлгуулаад хамтраад үйл ажиллагаагаа явуулах нь зөв гэж шийдсэн. Бид олон улсын төрийн бус байгууллага учраас хэзээ нэгэн цагт тухайн орон нутагт нь ойжуулалтын талбайгаа хүлээлгэж өгөөд явна.

Булган аймгийн Баяннуур сумын ойжуулалтын талбайд ажиллаж буй хүмүүсийн нэг нь гэхэд тухайн үедээ 1300 гаруй малтай малчин байсан. Энэ хүн 2007 оны зуданд бүх малаа харамсалтайгаар алдсан юм. Тэр үед залуухан малчид нь зах зээл хөөж, ажил хийж, амьжиргаагаа залгуулах зорилгоор Улаанбаатар хотын гэр хорооллыг өргөтгөж, орон нутгаасаа явж байсан л даа. Энэ хүн ахимаг настай учраас хот руу явалгүй нутагтаа үлдсэн байсан. Тэр жилийн зуданд малаа алдсан хүмүүсээс манайд ажиллахаар 20 гаруй хүн ирж байлаа. Хов хоосон, сав саарал газар дээр эдгээр хүмүүс бидэнтэй хамтран ажлаа эхлүүлсэн. Тухайн цаг үед мод тарьж байсан хүмүүст мод тарих, үржүүлэх нарийн ногоо тарих, газар тариалан эрхэлнэ гэдэг төсөөлөхийн аргагүй хэцүү ажил байсан л даа. Тийм болохоор бид тэдэнд сургалт явуулж, зөвлөгөө өгч, дэмжлэг үзүүлснээр өнөөдрийн ийм сайхан ойжуулалтын талбайн ажлыг хийж чадсан юм. Дээрх хүмүүс зөвхөн мод тарьж, ургуулаад зогсохгүй “Нөхөрлөл хоршоо” байгуулсан.

Баяннуурт нэг, хоёр, гурав, дөрөв гэсэн ойжуулалтын талбайг байгуулаад нийт 127 мянган га газарт мод тарьсан. Тухайн үед Байгаль орчны яаманд 40 гаруй га-г нь хүлээлгэж өгснөөс үлдсэн 80 га газарт нь одоогийн байдлаар үйл ажиллагаагаа явуулж байна. 80 гаруй мянган мод тарьснаас арчилгааны явцад үлдсэн 56 мянган модыг арчлан, хамгаалаад явж байна. Эдгээр модны тодорхой хувьд нь цаашдын орлогын эх үүсвэр болгож тариалсан жимсний аж ахуй бий. Ойролцоогоор чацарганы 25 мянган мод байгаа. “Ногоон Ази” нь уур амьсгалын өөрчлөлтийн эсрэг ажилладаг, ашгийн бус байгууллага. Тиймээс арчилж, хамгаалж байгаа иргэд орлогын эх үүсвэрээ болгон өөрсдөө чацарганаа худалдан борлуулдаг. Чацарганыг худалдан борлуулаад олсон ашгийн 50 хувийг иргэддээ ногдол ашиг болгон хуваах, 30 хувийг нь эрсдлийн сандаа ашиглаж, үлдсэн 20 хувийг нь үйл ажиллагааны зардалдаа зориулах саналыг анх Баянуурын иргэдээс дэвшүүлсэн байдаг.

-Төсөл хөтөлбөрүүдээ орон нутагт хэрэгжүүлэхэд та бүхэнд тулгамдаж буй ямар асуудал байна. Монголын төр засаг болон орон нутгаас хэрхэн дэмжлэг үзүүлж байна вэ?

-Энэ их чухал асуулт байна. Цөлжилтийн эсрэг төслийг хэрэгжүүлэхэд хөдөө орон нутгийн төрийн байгууллагуудын дэмжлэг, хамтарч ажиллах байдал их чухал. Бид Байгаль орчны яамтай хамтын ажиллагааны Санамж бичигтэй бөгөөд төсөл хэрэгжих орон нутгийн засаг захиргааны байгууллагатай хамтарч ажиллах гэрээ байгуулснаар үйл ажиллагаагаа явуулдаг. Орон нутгийн төрийн байгууллагаас ойжуулалтын үйл ажиллагаа явуулж, ашиглах газрын эрхийг олгодог. Гадны байгууллагад энэхүү эрх нь тав, таван жилээр сунгагдаж явдаг. Газрын зөвшөөрлийг сунгаагүйгээс бид үйл ажиллагаагаа үргэлжлүүлэн явуулах боломжгүй болоход тарьсан мод маань устаж үгүй болох аюул ч нүүрлэж болох тал бий. Тэнд ажиллаж байсан орон нутгийн иргэдийн хувьд багаар бодоход 20 гаруй хүн орлогын эх үүсвэргүй буюу ажилгүй болсноор тэдний гэр бүл, үр хүүхдүүд гээд олон хүний амьдрал хэцүү байдалд орж байгаа юм. Сүүлийн үед сум орон нутгийн төрийн байгууллагуудтай хамтарч ажиллахад амар болж байгаа. Өнгөрсөн хугацаанд төвөгтэй хэцүүхэн асуудлууд тулгардаг байсан ч үүнийг бид сайндаа шийдээгүй. Орон нутгийн иргэд хэцүүхэн асуудлуудыг өөрсдөө шийдвэрлэж ирсэн. Тэд сумынхаа баг, иргэдийн төлөөлөгчдийн хуралд хүртэл өөрсдийн асуудлаа танилцуулж, шийдвэрлүүлж байсан олзуурхууштай сайн жишээ бий.

Төр эрхийнхээ хүрээнд энд мод тарьж болно гээд бидэнд зөвшөөрөл олгодог. Түүний дагуу бид Эрдэнэ сумын ойжуулалтын талбайд мод тарьж байсан. Гэтэл тэнд нэг уул, уурхайн компани манайх танайхаас өмнө зөвшөөрлөө авсан гээд гэнэтхэн гараад ирсэн. Зөвхөн уул, уурхайн хайгуулын зөвшөөрөлтэй. Бид ч гэсэн зөвшөөрөлтэй тул танайхтай зэрэгцээд хайгуулын ажлаа явуулна гэж байгаа юм. Тэр хайгуулын зөвшөөрөлтэй уул, уурхайн компанитай олон жил шүүхдэлцэж, бидний үйл ажиллагаа ч жигд явж чадахгүй өдий хүрсэн. Энэ нь нэг талаараа төрийн байгууллагуудын хоорондоо уялдаа холбоогүй ажилладагтай холбоотой.

-Таны хувьд энэ удаа ямар зорилгоор Монголд ирсэн бэ. Мод тарих чиглэл дээр манай улс юун дээр түлхүү анхаарах хэрэгтэй байна вэ?

-Энэ удаа Монголд ирэхдээ суралцахаар ирсэн. Өмнө нь Монгол модыг тарьдаггүй орон байсан. Сүүлийн үед дэлхийн дулаарлын эсрэг Төрийн зөв зүйтэй бодлогын нэг болох “Тэрбум мод” тарих үндэсний хөдөлгөөн, аян явагдаж эхэлсэнтэй холбоотойгоор мод тарихад их анхаарах болсон. “Тэрбум” мод үндэсний хөдөлгөөнийхөө хүрээнд ганцхан Солонгос гэлтгүй олон оронтой сайн хамтарч ажиллаасай гэж хүсч байна. Энэ олон хөгжингүй орнууд тодорхой хэмжээгээр хүлэмжийн хийг бууруулах ажилд оролцох НҮБ-ын өмнө хүлээсэн үүрэгтэй. Нэг га талбайд ногоон байгууламжийг бий болгосноор хэдий хэмжээний хүлэмжийн хийг хадгалж болох вэ гэдгээр нь борлуулахад “Тэрбум мод” үндэсний хөдөлгөөнд ихээхэн дэмжлэг болно гэж үзэж байна. Энэ талын судалгааг хийж, батлагдсан тоог гаргавал их үр дүнтэй юм. Өөрсдийнхөө хэмжээнд бид туршилтыг хийж үзсэн. Энэ нь бүрэн батлагдсан тоо биш. Нэг га талбайд зургаан тн хүлэмжийн хийг шингээх боломжтой гэж тооцсон. Тиймээс цаашид тэрбум мод гэлтгүй маш ихээр мод тарих боломж бий гэж харж байна. Модыг арчлахад ургаж, орхивол үхнэ. Тиймээс цаашид тогтвортойгоор үйл ажиллагаа явуулах нь хамгийн чухал.

-Мод тарихын ашиг тусын талаар тодруулбал?

-НҮБ-аас бидний хийж буй ажлаас хоёр зүйлийг хардаг. Биологийн бүтээгдэхүүн гэж ногоон байгууламжийг байгуулснаар нь зөвхөн хардаггүй. Мод тариад салхины хамгаалалт хийлээ. Мөн чацаргана тариаллаа, мод үржүүлгийг хийлээ гэдгээр нь хардаг. Биологийн үйлчлэл, үйлчилгээ хүчин зүйл талаас нь тухайн модыг тарьснаар хөрсийг нөхөн сэргээх, элсний нүүдлийг зогсоох, цөлжилтийг тодорхой хэмжээгээр сааруулах үр дүнтэй гэдгийг нь үндэслэдэг. Мод нь усыг өөртөө шингээж өгдөг. Мод тарьсан газар шар шороон шуурга 10 дахин багасдаг. Мод нь ганц шар шороон шуурга гэлтгүй үер усны аюулаас хамгаалж өгдөг.

 

Л.МИНЖМАА

Б.БОРГИЛМАА

Нийслэлийн Ерөнхий боловсролын 47 дугаар сургуулийн багш Ш.Баатармаатай ярилцлаа.

---

-Өмнөх Боловсролын сайд Л.Энх-Амгалан гүйцэтгэлийн үнэлгээг анх хэрэгжүүлэхдээ боловсролын салбарын томоохон шинэчлэл хэмээн зарлаж байсан. Бодит байдал дээр хэр хэрэгжиж ирсэн бэ?

-Гүйцэтгэлийн үнэлгээ нь үнэлгээ дүгнэлт, арга аргачлал буруу явж ирсэн. Байх шаардлагагүй гэж би боддог. Янз бүрийн алдаатай аргаар багш нарыг үнэлж байгаа юм. Багш нарыг бодит байдлаар үнэлэхгүй, сурагчдын агуулгаар, дундаж түвшнээр авахгүй, хүндрүүлсэн материалаар 40-хөн минутад маш их даалгавраар авч байгаа нь багш нарт урамшуулал өгөхгүй л гэсэн санаатай хуурамч үнэлгээ гэж боддог.

Гүйцэтгэлийн үнэлгээ нь дөрвөн түвшинд үндсэн цалингийн 10, 15, 20, 25 хувиар бодож, урамшуулал олгодог. V түвшнээс дээшээ урамшууллын мөнгө авахгүй гэсэн үг. Байгууллагын үнэлгээ гэж тусдаа бий. Цэцэрлэгийг бол бүр үнэлэх шаардлагагүй. Хэлд ороогүй хоёрхон настай хүүхэд яаж багшийгаа үнэлүүлэх юм, хоёр настай хүүхдээр үнэлүүлдэг газар дэлхийд манайхаас өөр хаана ч байхгүй.

Багш нар гурав дахь жилдээ үнэлгээнд орлоо. Эхний удаад авч байгаа байгууллага нь ч тэр, өгч буй багш нар ч тэр хаа хаанаа туршлагагүй хандсан байж болно.

Дараа дараагийн жилээсээ илүү сайжрах юм болов уу гэсэн жил бүр өөрчлөгдсөн зүйлгүй сүр бадраасан нэрийн дор багш нарыг сайн муу гэж ялгаж байна. Шинээр ажилд орсон залуу багш нарыг мохоож байгаа бас нэг шалтгаан нь энэ гүйцэтгэлийн үнэлгээ болж буй нь үнэн. Үнэлэгдэж чадаагүй бол чи муу багш гэх хандлага тэр байгууллага дотор үүсч, багш хийхээ больё доо гэх бодол олон багш нарт төрөх болсон. Багш нар гүйцэтгэлийн үнэлгээнээс болж бусдад гадуурхагдах мэдрэмжийг авч байна.

Багш нарын үндсэн цалин хэд билээ, дээрээс нь суутгалууд маш ихтэй, тиймээс яалт ч үгүй үнэлгээний урамшууллыг үндсэн цалиндаа шилжүүлсэн нь зөв юм. Манай холбооны зүгээс 9200 гаруй багшаас санал асуулга авахад 98 хувь нь гүйцэтгэлийн үнэлгээг үндсэн цалинд шилжүүлсэн нь зөв гэдэг дээр байр сууриа илэрхийлсэн. Цаашдаа гүйцэтгэлийн үнэлгээг болиод урамшууллыг нь үндсэн цалинд шилжүүлж байж багш нарын амьдралд тус дөхөм болох юм.

-Энэ удаа үнэлгээндээ байгууллагаараа тааруу дүн авлаа гэхэд урамшуулалгүйн дээр дараагийн үнэлгээ хүртэл сэтгэл зүйн хувьд дарамттай нөхцөлд ажилладаг юм шиг санагдсан.

-Ерөнхийдөө багш нар нь тааруу байгууллага үнэлэгдэж чадаагүй бол үнэлэгдсэн байгууллагатай шифийн холбоотой ажиллаж үнэлэгдэх хүртэл нь хамтарч ажилла гэдэг байдал нэг хэсэг явсан. Тодорхой мэдээлэл, ахиц дэвшил гарахаар үйл ажиллагаа юу ч болоогүй. Хоёр сургуулийн хооронд хамтарсан спортын тэмцээн зохион байгуулах нь ямар ч үр дүнгүй юм.

Дээд албан тушаалтнууд шат шатандаа гүйцэтгэлийн үнэлгээг хэрхэн хэрэгжүүлэх нь тодорхой биш байна.

Хангалтгүй үнэлгээ авсан цэцэрлэгүүдэд зөвлөн туслах ирэх сургаар хүүхэдтэйгээ ажиллах ёстой багш өдөр, шөнөгүй бичиг баримттай ноцолдож байгаа юм. Байгууллагын бодлогоор дээрээс хүмүүс ирэхэд гайгүй харагдчих санаатайг нь ойлгож байгаа хэдий ч хөрсөн дээрээ ажиллаж байгаа багш нарт олон цагаар ажиллах зэрэг дарамт шахалт маш их ирдэг. Цэцэрлэгийн багш нарын хувьд өглөө 07:30-аас эхлээд орой 18 цаг хүртэл хүүхэдтэй л байж байдаг. Хүний нялх олон хүүхдийг харж хандаж, сурган хүмүүжүүлж байгаа багш нарт зөвлөн туслах нэртэй хөндлөнгийн үнэлгээ шалгалт ороод ирэхэд мэдээж сэтгэл зүйн хувьд ч хүнд шүү дээ. Манай боловсролын салбарын нэг муу жишиг гэвэл гаднаас хүн ирнэ гэхэд багш нарыг цагийг нь тулгаж байгаад шахдаг.

Гүйцэтгэлийн үнэлгээг зөв болгоё гэвэл алхам тутам нь багш нарын гар дээр тодорхой байж байх ёстой. Ер нь гүйцэтгэлийн үнэлгээнд орохын тулд багш өөрийгөө болон хүүхдүүдээ яаж бэлдэх вэ гэдэг нь эхнээсээ дуустлаа ямар үе шаттай явагдах нь тодорхой л байх хэрэгтэй. Цаанаасаа хүүхдийн нэрийг нь сонгодог. Дөрөв, тавдугаар сард гүйцэтгэлийн үнэлгээтэй л гэдэг. Хэн, хэзээ ирэх нь мэдэгдэхгүй оньсого таавар тааж байгаа юм шиг айдас хүйдэстэй байдаг. Одоо болтол бид тавдугаар сард өгсөн гүйцэтгэлийн үнэлгээнийхээ хариуг сонсоогүй л байна. Өөрийгөө яаж үнэлэгдсэн, биднээс аваад явсан материалыг хэн засаж байгаа вэ, миний хүүхэд юун дээрээ алдсан бэ гэх тэр баримт, даалгаврын цаас бидэнд буцаж ирдэггүй. Шалгалтын материал нь бидэнд ирдэг бол үүн дээр алдаж гээд тухайн багш өөрийнхөө үнэлгээг хүлээн зөвшөөрөх боломжтой.

-Таны харж буйгаар багшийн үндсэн цалин хэдэн төгрөг болох нь зүйтэй вэ?

-Багш нарын үндсэн цалин энэ оны нэгдүгээр сарын 1-нээс нэмэгдэж, нэг сая, 400 мянга болсон. Шинэ залуу багш нар ямар ч нэмэгдэл авдаггүй. Үндсэн цалингаасаа их хэмжээний татвар суутгуулдаг болохоор маш бага буюу нэг сая ч хүрэхгүй цалинг гар дээрээ авдаг гэсэн үг. Өнөөгийн нийгэмд юмны үнэ ханш ямар байгаа билээ, хамгийн доод цалинг багш нар буюу боловсролын салбарынхан авч байна. Багш нарын үндсэн цалинг доод тал нь 1000 доллар буюу 3 сая 500 мянгад хүргэхийг Монголын багш нарын үйлдвэрчний эвлэлийн холбооноос шаардаж байгаа. Ингэснээр багш нарын хомсдол арилж, амьдралд авч буй цалин нь хүрэлцэж, тайван ажлаа хийх боломж бүрдэх юм болов уу гэж харж байна.

Олон багш ажлаасаа гарч, амьдралд нь хэрэгцээтэй өөр салбар руу дүрвэж байна. Одоо хичээлийн жил эхлэхэд 20 гаруй хоног үлдсэн байхад манай боловсролын салбарт дөрвөн мянга гаруй багшийн сул орон тоо байна. Нэгдүгээрт цалин, хоёрдугаарт нийгмийн асуудал, гуравдугаарт нь гүйцэтгэлийн үнэлгээгээр багш нарыг маш их мохоож байна. Миний хувьд 10 гаруй жил боловсролын салбарт ажилласан ч ахмад багш нарыгаа харсан ч тэр одоо үргэлжлүүлэн багш хийхгүй л гэж бодож байгаа. Өөрөө дурлаад сонгосон мэргэжил ч гэсэн ажлын ачаалал ихтэй, цалин нь үнэхээр амьдралд хүрэлцэхгүй байна. Энэ нийгэмд чинь үр хүүхдээ тэжээж, хүний дайтай амьдрахын тулд өөр салбарт орж ажиллахаас өөр яахав.

-Боловсролын сайд П.Наранбаяр багш нарыг сэлгэн ажиллуулах талаар мэдэгдэл гаргасан байсан. Энэ тал дээр ямар байр суурьтай байна вэ?

-Энэхүү саналыг багш нар дэмжихгүй байгаа. Багш нарын зүгээс удирдлагуудыг сольж ажиллуулах нь зүйтэй гэж үзсэн. Нэг газраа удсан удирдлага ямар байдгийг багш нар ч хоорондоо ярьдаг. Багшийн цалин хангамж амьдралд хүрэлцээтэй байсан бол багш солилцоонд хамаагүй ийш, тийш явж болж байна. Ихэвчлэн багш нар маань сургуультайгаа ойрхон байр түрээслээд төвхнөчихдөг. Гэнэт багш солилцоогоор хаа байсан хол газар руу цөлчихвөл тэр хүний ар амьдрал, үр хүүхдүүд нь яах вэ, цаанаа хүний эрхийн асуудал хөндөгдөж байгаа юм. Багш нарын цалин хангамж, нийгмийн асуудал, эрүүл мэнд гэсэн гурван асуудлыг ямар ч шийдвэр гаргасан орхигдуулж болохгүй.

Мөн Боловсролын хууль, хөдөлмөрийн хууль хоёроороо зохицуулаад зундаа багш нар 48 хоног амардаг. Үүний тав хоногийг нь өвлийн амралт руу шилжүүлэх сайдын чиглэл, журам гарсан байсан. Үүнийг бид эсэргүүцэж байгаа. Олон сараар чимээ шуугиантай нөхцөлд ажилласан багш нар тархи толгойгоо амраах боломжит хугацаанаасаа тав хоногийг хасуулж, зуныхаа амралтыг бүрэн эдэлж чадахгүй байна гэдэг хүнд л санагдаж байгаа юм. Хавар болоод амралт дөхөөд ирэхэд залуу хүн гэлтгүй хэл ам ээдрээд л ирдэг. Мэдрэлийн ядаргаанд ороод, нойргүйдэлд өртдөг. Амарч байх хугацаандаа багш нар эрүүл мэндийнхээ асуудлыг шийдэж, ар гэртээ анхаарал хандуулдаг.

-Хөдөө орон нутгийн багш нарт нэмэгдэл цалин олгох болсон. Гэсэн хэдий ч багшийн хомсдол арилахгүй байсаар байна. Хот, хөдөө гэж ялгах нь зөв үү?

-Хотын нягтаршлыг сааруулах зорилгоор хөдөө орон нутгийг багш боловсон хүчнээр хангах хүрээнд багшийн цалинг нэмж буй гэж харж байгаа. Уг санаа нь зөв боловч цалин нь нэмэгдэлтэй ч хөдөө орон нутагт багшлах багш ховор байсаар байна. Харьцуулаад харах юм бол Улаанбаатар хотод доод тал нь нэг анги дүүргэлт нь 40 хүүхэдтэй. Хөдөө орон нутагт анги дүүргэлт харьцангуй бага 20, 30 хүүхэд байдаг. Ачааллыг нь бодвол хот, хөдөө гэж ялгалгүй адилхан нэмэгдлийг нь өгмөөр байгаа юм. Шударга биш л гэж үздэг.

-Энэ жил элсэлтийн шалгалтад хүүхдүүд муу дүн үзүүлснийг цар тахлын үеийн цахим хичээлтэй холбон тайлбарлах хүн олон байна л даа.

-Ковид цар тахлын үед онлайнаар суралцсан нь нэг талаараа хүүхдүүдэд сул тал болж байна. Багш нарт цахимаар ажиллах арга зүй, чадварт суралцсан эерэг зүйл бий. Элсэлтийн шалгалтын дүйцүүлсэн оноо нь үнэлгээ дүгнэлт хуурамч байгаагийн илрэл. Хөрсөн дээр буусан дундаж агуулгаар хүүхдүүдийг үнэлдэггүй учраас сул дүн авч байхыг үгүйсгэхгүй.

-APLUS гэх мэт онлайн сургалтад багш нарыг хамруулдаг. Энэ нь хэр үр дүнтэй вэ?

-Цахим сургалт нь үр дүнгүй байдаг. Энэ нь цэвэр мөнгөний юм явж байдаг. Сургууль, цэцэрлэгээс сургалтад суух багш нарын төсвийг гаргадаг. Нэг багш хоёр сургалтад сонгон хамрагдсан байх ёстой гэдэг. Өмнөх жил нь гурван сургалт байсан. Өөрөө сонгон судлах сургалтынхаа сэдвийг сонгож байгаа боловч тэр дотор багш нарт ямар ч хэрэгцээгүй, үр дүнгүй сургалтууд их байдаг. Багшийн ангитайгаа ажиллах цагаас л хумсалж байгаа юм. Хичээлийн жилийн эхэнд календарчилсан төлөвлөгөө гаргаад ажлын байран дээр нь хөгжүүлэх сургалтыг багш нартаа явуулж болно. Түүнчлэн багш нарт ангитайгаа ажиллах цагийг нэмэгдүүлж өгөхгүй бол академик гэхээс илүү хүн болох зүрх сэтгэлийн боловсрол хүүхдүүдэд ихээхэн дутагдаж байна.

-Сургууль эхлэхтэй зэрэгцэн сурах бичгийн асуудал яригддаг. Сурах бичгийн хүрэлцээ хэр байдаг вэ?

-Намар шинэ сурах бичиг шинэчлэгдэж, хэвлэгдэж байгаа гэдэг. Бараг арваннэгдүгээр сар гарсан хойно заримдаа арванхоёрдугаар сард шинэ сурах бичиг ирдэг. Бид хуучин сурах бичгээ номын сангаас аваад хэрэглэдэг. Шинэ сурах бичиг нь хүрээд ирэхэд тавын таван бүлэг байлаа гэж бодъё. Нэг бүлэгтээ 40 хүүхэдтэй, таван бүлэгт 200 хүүхэд бий гэхээр монгол хэлний сурах бичиг гэхэд хүүхдийн тоогоор ирээгүй, яг тал хувь нь ирсэн. Зарим анги нь шинэ, нөгөө хэсэг нь хуучин сурах бичгээрээ явдаг. Бид яг адилхан сургалтын хөтөлбөр төлөвлөгөөгөөр явах гэхээр шинэ, хуучин сурах бичгүүд нь хоорондоо зөрнө. Бүр байхгүй юмуу гэхээр урд нь байсан агуулгыг хойно нь оруулчихсан байдаг. Нэгдүгээр ангийн сурах бичигт “ү” үсгэн дээр үнээ сааж буй зураг орууллаа гэж бодоход сааж буй хүн нь үнээнийхээ буруу талд суучихсан байх жишээний олон алдаанууд сурах бичигт байдаг. Сурах бичиг шинээр хэвлэх нь бас л нэг мөнгө угаалтын хэлбэр гэж боддог. Сурах бичиг зохиох багт олон жил ажилласан туршлагатай, зөвлөх багш нарыг л оролцуулах нь зүйтэй.

Улаанбурхан өвчнөөр 47 настай иргэн халдварласан болох нь лабораторийн шинжилгээгээр баталгаажсан талаар Эрүүл мэндийн яамнаас мэдээлсэн билээ.

Эрүүл мэндийн яамны Төрийн нарийн бичгийн дарга Д.Очирбат “Улаанбурхан өвчний эхний тохиолдол 47 настай, эрэгтэй Монгол Улсын иргэн болох нь долдугаар сарын 31-ний өдрийн лабораторийн оношоор батлагдсан. Өнөөдрийн байдлаар улаанбурхан өвчний зөөвөрлөгдсөн хоёр тохиолдол батлагдсанаас нэг нь дотоодын тохиолдол боллоо. Мөн сэжигтэй нэг тохиолдлыг бүртгэж, хяналтад аваад байна. Тохиолдол батлагдсантай холбоотойгоор эрсдэлийн үнэлгээг хоёр удаа хийлээ. Үнэлгээгээр улаанбурхан өвчин дунд зэрэг гэж үнэлэгдэж байгаа ч идэвхжлийн зэрэг нэгдүгээр түвшинд орсон. Тохиолдлын удирдлагын штабыг сайдын тушаалаар батлан ажиллуулж байна. Өнгөрсөн хугацаанд зургаан чиглэлээр бүх эрүүл мэндийн байгууллагад энэ өвчлөлийг тандан судлах, эрсдэлд бэлэн байх үүрэг чиглэл өгсөн гэлээ.

Түүнчлэн 725 хавьтлыг тодорхойлж, голомтын вакцинжуулалтыг зохион байгуулж, 67.1 хувийг дархлаажуулалтад хамруулжээ.

Бүх шатны эрүүл мэндийн байгууллагад гурван удаагийн сургалт зохион байгуулж, 1200 эмч, мэргэжилтнийг хамруулсан байна. Улаанбурхан өвчний тархах эрсдлийг бууруулах, өвчлөл нас баралтыг бууруулах зорилгоор нийт иргэдэд, эрсдэлд өртсөн хүн амд урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээг авч байгаа аж. Улаанбурхан өвчний тандалтыг эрчимжүүлж, дэгдэлтийн үеийн дархлаажуулалт зохион байгуулах, хичээлийн шинэ жил эхлэхтэй холбогдуулж дархлаажуулалтад хамрагдсан, хамрагдаагүй хүүхдийн тоог нарийвчлан гаргаж, яаралтай вакцинжуулалтад хамруулах. Улаанбурхан өвчний дэгдэлт үүсэх эрсдлийн үнэлгээг нарийвчлан гаргаж, халдварын тархалтаас урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээг эртнээс зохион байгуулах.

Гадаад улсаас ирж байгаа иргэдэд эрүүл мэндийн хяналтыг идэвхжүүлэх, эргэх холбоо тогтоохын тулд очих газрын хаяг, утасны дугаарыг бүх шатны байгууллага (Хил хамгаалах газар болон хилийн цэргийн байгууллагууд) авах. Нөхөн дархлаажуулалтыг шуурхай зохион байгуулах. Тандалтыг эрчимжүүлж голомтыг яаралтай цомхотгох. Өвчилсөн иргэдийг эмнэлэгт тусгаарлан эмчлэх. Хүнд

шатлал, хөнгөн шатлалаар тусгайлан ялгаж эмчлэх. Вакцин хийлгүүлээгүй хүүхэд, иргэдээ үе шаттай вакцинд бүрэн хамруулах.

Ахмад настан, зүрхний болон тархины цусан хангамжийн алдагдалтай, сахарын өвчтэй эмзэг бүлгийн иргэдээ нэн тэргүүнд дархлаажуулалтад хамруулах талаар Улсын онцгой комисс уржигдар хуралдаж дээрх үүрэг чиглэлүүдийг өгчээ.

Улаанбурхан өвчний тохиолдол бүртгэгдсэнтэй холбогдуулан бид Халдварт өвчин судлалын үндэсний төвд очиж нөхцөл байдлын талаар сурвалжиллаа.

Сайн дурын дархлаажуулалтын кабинетаар оров. Тус кабинетын үүдэнд 10 гаруй хүн улаанбурхан, улаануудын эсрэг вакцинд хамрагдахаар оочерлож байв. Мөн эмнэлгийн удирдлагууд улаанбурхан өвчний тохиолдол гарсантай холбоотойгоор Эрүүл мэндийн яаманд хуралтай байлаа.

Яаралтай тусламжийн тасгийн лавлах дээр бага насны хүүхдээ тэвэрсэн ээжүүд “Нүүр болон биеэр нь тууралт гараад байна хаана үзүүлэх вэ” гэсээр ээлж дараалан ирж байлаа. Лавлахын ажилтнууд 7, 8, 9 дүгээр цонхон дээр очиж үзүүлэхийг зөвлөж байв.

Мөн ахлах ангийн эрэгтэй сурагч “Би олон улсын зусланд амарч байхад ковидын нэг тохиолдол илэрсэн. Тиймээс зусланд амарч байсан бүх хүүхдүүдээ ковидын

гэсэн юм” гэхэд “маргааш 11 цаг хүртэл ковидын шинжилгээг амбулаториор өгөх боломжтой” гэв.

Их эмч Т.Мөнхзул: Улаанбурхан өвчний голшинж тэмдэг нь томтолбот, гөвдрүүт тууралт дээрээс доош чиглэлтэй гардаг

---

Улаанбурхан өвчний талаар ХӨСҮТ-ийн Яаралтай тусламжийн тасгийн их эмч Т.Мөнхзултай ярилцлаа.

---

-Улаанбурхан гэж ямар өвчин бэ?

-Улаанбурхан нь халууралт, амьсгалын замын болон нүдний салст бүрхэвчийн үрэвсэл, том толбот гөвдрүүт тууралт гардаг цочмог халдварт өвчин юм. Энэ нь амьсгалын замаар дамждаг, халдварын эх уурхай нь улаанбурхан өвчнөөр өвдсөн хүн байдаг. Улаанбурхны вирус нь халдварлахдаа амьсгалын дээд замд байрлаад ханиах, найтаах, ярих үед гадаад орчинд дусал байдлаар агаарын урсгалаар нэлээд хол цацагддаг. Халдвартай хүнтэй ярих, шүргээд өнгөрөх төдийд ч энэ халдварыг авах боломжтой.

-Улаанбурхан өвчний илрэх гол шинж тэмдэг нь юу вэ. Нууц үе нь хэдий хугацаанд үргэлжилдэг вэ?

-Улаанбурхан өвчний нууц үе нь 7-11 хоног байдаг. Хамгийн багадаа долоо хоног, түүнээс цааш 28 хоног хүртэл хугацаанд нууц үе нь үргэлжилж болно гэж үздэг. Энэ өвчин цочмог байдлаар илэрдэг. Өндөр халуурна, цочимтгой болно, бага насны хүүхэд ууртай, уцаартай, уйлагнаж, тайван бус болох шинж тэмдэг эхэн үедээ илэрнэ. Хоолны дуршил буурч, нойр өөрчлөгддөг. Дээрээс нь стимсоны гурвал буюу ринит, ларингит, коньютивит гэсэн гурван шинж тэмдэг илэрдэг. Ринетийн үед найтаах, хамар нь битүүрэх, усан нус гоожиж байгаад яваандаа ногоон өнгөтэй болно. Ларингитын үед хуурай ханиалгадаг, шаналгаатай олон удаа хуцуулж ханиалгах, хоолой сөөнгөтдөг. Кониктивит нь нүдний салст улайж хавагнах, гэрэлд гялбах, нулимс гоожих, нуух цувах шинж тэмдэгтэй. Эдгээр нь амьсгалын дээд замын үрэвслийн шинж тэмдгүүд юм. Улаанбурхны эхний үед халуурч, нүдний зовхи нь хавагнадаг. Дараа нь үечилсэн байдалтайгаар тууралт гардаг. Эхний өдөр нүүрээр, дараагийн өдөр цээж нуруугаар гарна. Гурав дахь өдрөөс мөчдөөр гарах зэргээр дэс дараатай, дээрээс доош чиглэлтэй гардгаараа бусад өвчний тууралтуудаас онцлог байдаг.

-Уг өвчин нь хэр удаан эмчлэгддэг вэ. Гэрээр эмчлэх боломжтой юу?

-Эмнэлгийн нөхцөлд 7-10 хоног эмчилдэг. Хүндрэл гарсан тохиолдолд түүнээс удаан хугацаагаар эмчлүүлэх тохиолдол бий. Улаанбурхан өвчний үед менингит, уушгины хатгалгаа зэрэг бусад хүндрэлүүд ихэвчлэн үүсдэг.

Өмнө нь манайд 2015, 2016 онд 50 гаруй мянган хүн улаанбурхан өвчнөөр өвдсөн том дэгдэлт болсон. Энэ үед хөнгөн хэлбэрийн хүмүүсээ гэрээр эмчилж байсан тохиолдол их бий.

Одоогийн байдлаар Халдварт өвчин судлалын үндэсний төвд тусгаарлан эмчилж байна. Улаанбурхан өвчний дэгдэлт их гарсан тохиолдолд хөнгөн хэлбэрээр туссан өвчтөнүүдийн хувьд эмч, эмнэлгийн байгууллагын хяналт, зөвлөмжийн дагуу эмийн эмчилгээ хийлгэн, гэрийн нөхцөлд өөрийгөө тусгаарлан, амин дэмээр тэжээллэг хоол хүнс хэрэглэх ёстой.

-Хэрхэн улаанбурхан өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх вэ?

-Эхний үед хамгийн том дархлаажуулалт вакцин байдаг. Манай улсад хүүхдэд есөн сартай болон хоёр настайд нь улаанбурхан, гахайн хавдар, улаануудын вакциныг товлолын дархлаажуулалтаар хийдэг. Энэхүү товлолт вакцинд хамрагдсанаар уг өвчнөөс 15 жил хүртэлх хугацаагаар хамгаалагдана гэж үздэг. Хэрвээ вакциндаа хамрагдаж чадаагүй, ямар нэгэн байдлаар улаанбурхан өвчнөөр өвдөөгүй болон өвдсөнөө мэдэхгүй хүн байвал улаанбурхны эсрэг дархлаажуулалтад хамрагдана. Энэ нь 96 хувиас дээш хувийн халдвартай өвчин. Хамгийн их халдварлалт өндөртэй, хүн бүр өвчлөх боломжтой өвчин учраас олон нийтийн газар, дотоод орчинд явахдаа амны хаалт зүүх, гарын ариун цэвэр сахих хэрэгтэй. Бага насны хүүхдүүд товлолын вакциндаа хамрагдаж чадаагүй байвал хурдан хугацаанд товлолын вакцинд хамруулах шаардлагатай. Улаан бурхан нь вакцинаар урьдчилан сэргийлэх боломжтой өвчин.

Есөн сартайгаас улаанбурхан өвчний товлолт дархлаажуулалт эхэлдэг учраас 0-9 сар хүртэлх насны хүүхдүүдээ шаардлагагүй бол олон нийтийн газраар авч явахгүй байх, эцэг, эхчүүд нь вакциндаа хамрагдаж, хүүхдэдээ халдвар тараахаас сэргийлэх хэрэгтэй.

-Уг өвчний вакцин 15 жилийн баталгаатай гэлээ. Хамгаалалтын хугацаа нь дууссан иргэдийн хувьд дахин вакцин хийлгэх шаардлагатай юу?

-Улаанбурхнаар өвдсөн хүн дахиж өвдөхгүй. Вакцины дархлаа нь суларсан сүүлд өвдөөгүй гэж бодож байгаа иргэд дархлаажуулалтдаа дахин хамрагдах юм. Эрүүл мэндийн яамнаас тушаал гарч бүх, өрх, дүүргийн эмнэлгүүдэд харьяалал харгалзахгүйгээр улаанбурхны вакциныг хийж эхлэх гэж байгаа.

Улаанбурхан өвчинд хамгийн их өртөх эрсдэлтэй нь 0-9 сар хүртэлх насны хүүхдүүд, урьд нь өвчлөөгүй, вакцинд хамрагдаагүй хүмүүс. Нэмэлт нэг тун вакциныг насанд хүрэгчдэдээ, хүүхдэд хоёр товлолт вакцин хийж байна.

-Вакцин хийлгэсний дараа ямар шинж тэмдэг, зовуурь илрэх вэ?

-Бага зэргийн халуурах, вакцин хийлгэсэн газарт улайж, үрэвсэх, хөнгөн хэлбэрийн тууралт гарах зэрэг шинж тэмдэг илэрч болно. Энэ нь вакцин хийлгэсний дараахь хариу урвал учраас үүнийг өвчлөл гэж үзэхгүй.

---

Улаанбурхан өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх вакциныг дараахь тохиолдолд тарьж болохгүй. Үүнд:

-Гормон болон туяа эмчилгээ, дархлаа дэмжих болон дарангуйлах эм хэрэглэж байгаа хүнд

-Төв мэдрэлийн системийн эмгэгтэй хүнд

– Халуунтай болон цочмог халдварт өвчний үед

-Уг вакцины найрлагад орсон ямар нэгэн бодист харшилтай

-Өмнөх дархлаажуулалтад харшлын шинж тэмдэг илэрсэн тохиолдолд

-Цусны системийн өвчнүүд лейкеми, хүнд хэлбэрийн цус багадалт

-Бөөрний дутагдалтай өвчтөнд

-Ээнэгшлээ алдсан зүрхний эмгэгүүдийн үед

-Жирэмсэн

-Өмнө нь неомицин хийлгээд хүнд харшлын шинж илэрсэн

-Гаммаглобулин хийлгэснээс хойш 45 хоногийн дотор

-Хүнд хэлбэрийн төрөлхийн гаж хөгжилтэй хүүхэд

-Цус, сийвэн сэлбүүлснээс хойш гурван сарын дотор зэрэг эдгээр тохиолдолд тус вакцинд хамрагдаж болохгүй.

Л.МИНЖМАА

Т.АЛТАНМИНЖ

Монголын барилгачдын нэгдсэн холбооны ерөнхийлөгч Л.Билэгжаргалтай ярилцлаа.

---

-Хувийн орон сууц барих, засвар үйлчилгээ хийлгэхэд барилгын материалаасаа ажлын хөлс нь илүү үнэтэй байна гэж иргэд их ярих юм. Ажлын хөлсний үнэ тарифыг хэрхэн зохицуулдаг вэ?

-Сүүлийн үед барилгын салбар дахь материалын болон цалингийн үнийн өсөлттэй холбоотой асуудлыг төр засаг, компани, аж ахуйн нэгжийн хэмжээнд шат шатандаа ярьж байна. Бизнес эрхлэгчид буюу хувиараа ажил үйлчилгээ эрхэлж буй иргэд зах зээлийн жамаар энэ ажлыг хийж, гүйцэтгэж байгаа. Бичиг баримтаар буюу төсвийн норм үнэлгээгээр хийж байгаа ажлуудыг 2009 оны цалингийн тарифаар тооцож, саяхан хүртэл буюу энэ оны эхэн хүртэл мөрдөж ирсэн. Улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтаар хийж байгаа ажлын цалин бага байна. Бид хувиараа засвар хийлгэхэд үнэтэй байна гэдэг нь яг зах зээлийнхээ үнэ ханшаар явж байгаа гэсэн үг. Гэхдээ энэ харьцангуй ойлголт. Тухайн хүн ямар төрлийн засвар хийлгэхээс мөн хамаарч үнэ ханш нь ч зэрэглэлтэй байдаг. Дээд зэрэглэлийн болон дундаж боломжийн засвар хийлгэх нь өөр, өөр үнэ ханштай. Ямар төрлийн засвар хийлгэхээс шалтгаалж, захиалагч юу хүсч байгаа вэ гэдэг дээр тулгуурлан түүндээ таарсан үнээ сонгох ёстой юм. Обойн дотроо сайн чанартайг нь наахад арай илүү өртэгтэй байдаг гэх мэтчилэн зах зээлийнхээ жамаар л явагдана. Барилгын үнэ хөлсний жишиг норм бий ч тэр бүр нарийвчилсан зохицуулалт хийдэггүй.

-Тус салбарын ажлын хөлс хэдий хэмжээгээр өсөөд байгаа вэ. Тоон судалгаа бий юу?

-Тухайн ажилбар бүр харилцан адилгүй. Хамгийн сүүлд 2009 онд цалингийн жишиг тарифыг шинэчлэн баталсан байдаг. Энэхүү шинэчлэн  баталсан барилгын төсөвт өртөг тооцдог цалингийн жишиг тарифын үнэ одоогийн байдлаар 80 орчим хувиар өссөн. Энэ өсөлт нь өнөөдрийн зах зээлийн бодит үнэ ханш дээр хүрч чадахгүй байгаа. Үүнийг яг одоо мөрдөгдөж байгаа барилгын тухай хуулиар барилгын асуудал эрхэлсэн болон Сангийн сайд хоёрын хамтарсан тушаалаар цалингийн индекс шинэчлэгддэг. Тиймдээ ч энэ нь хуулиараа дан ганц нэг салбараас хамааралтай зүйл биш юм.

-Улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтаар хийж байгаа ажлын цалин бага гэлээ. Тиймээс иргэд хувиараа ажиллах, эсвэл энэ салбараас өөр салбарт ажиллах нөхцөл бий болж байна уу?

-Манай салбарт боловсон хүчин, тэр дундаа мэргэжилтэй ажилтны хомсдол маш их үүсч байгаа. Нэг шалтгаан нь цалинтай холбоотой. “Барилгачдаа сонсъё” нэртэй 21 аймгийг хамарсан зөвлөгөөн зохион байгуулсан. Зөвлөгөөнд оролцогчдын хувьд гол асуудал нь ажиллах хүч байхгүй байна. Хөдөө аж ахуй, уул уурхай зэрэг бусад салбаруудтай манай цалингийн тариф өрсөлдөж чадахгүй байгаа учраас ажиллах хүчний хомсдлыг бий болгоод байгааг онцолсон.

Ер нь барилгын ажлыг хийх мэргэжилтэй ажилтан байхгүй. Том зургаар харвал, Монгол Улс тэр чигээрээ ажиллах хүчний хомсдолд орчихсон байна. Манайхан гадагшаа их явах болсон. Дэлхийн бусад орнуудын хувьд ч ажиллах хүчний хомсдолд орж, манайхаас ажиллах хүчнийхээ тоог нэмэгдүүлж авах хүсэлт ирүүлэх болсон. Нийгмийн асуудал байна. Ганц цалин нэмснээр шийдэгдэх асуудал биш. Цалингаас гадна хавсарсан байдлаар тал бүрийн аргаар шийдэх хэрэгтэй болчихоод байна. Ур чадварын асуудал яригдана. Мэргэжил сургалт үйлдвэрлэлийн төвүүд маань бодитойгоор сургаж, боловсон хүчнээ бэлдэж чадаж байгаа эсэх, төгсөгчид нь ажлын байраар хангагдаж чадаж байгаа юу гэдэг олон талын үзүүлэлтээс хамаарч энэ асуудал шийдэгдэнэ гэж харж байна.

-Энэ оны тавдугаар сараас эхлэн Хятадын Тяньжин боомт дээр чингэлгийн бөөгнөрөл хоёр, гурван сараар үүссэн. Энэ хугацаанд барилгын салбарт чингэлгийн бөөгнөрлөөс үүдэн бараа материалын үнэ өссөн үү?

-Ковидын үед буюу 2019 оноос цар тахалтай холбоотойгоор хил гааль хаалттайгаас бараа материалын хомсдолоо дагаж үнийн хөөрөгдөл үүсч байсан. Үүн дээр Засгийн газар, УИХ-аас арга хэмжээ авч, тодорхой хэмжээний үнийн өсөлтийг тооцож, буцааж олгох арга хэмжээг тухайн үедээ авсан байдаг. Тяньжин боомт дээр чингэлгийн бөөгнөрөл үүссэнээс барилгын материалын хангамж алдагдаж, үнийн хөөрөгдөл бий болоогүй.

-Барилгын салбарт тулгамдаж буй ямар асуудлууд байна вэ?

-Барилгын салбарын төрийн бодлого маш тодорхой байх ёстой байна. Төрийн бодлогоо дагаад техникийн бодлого гэж байдаг. Техникийн бодлогоо шинэчлэхгүй бол маш их хоцрогдсон, хуучны арга барилаар яваад байгаа. Үүн дотор ажиллах хүч, цалин хөлс, зураг төсөл, технологитой холбоотой олон асуудал бий. Барилгын салбарт төрөөс баримтлах бодлогын баримт бичиг батлагдсан байдаг. Гэвч тэр нь хангалттай бүрэн дүүрэн хэрэгждэггүй. Хэрэгжлээ гэж бодоход техникийн бодлого нь хангалтгүй. Энэ асуудалтай холбогдуулан Хот байгуулалт, барилга, орон сууцжуулалтын сайд Ж.Батсуурь салбарын төрийн бус байгууллагуудын төлөөллийг хүлээн авч уулзан, тэдэнд тулгарч буй асуудлуудыг нь сонсож, цаашид хэрхэн хамтарч ажиллах талаар санал солилцсон.

Энэ үеэр барилгын салбар дахь ууган холбооны хувьд бид төрийн болон техникийн бодлогоо маш тодорхой болгох асуудлыг уламжилсан. Ингэснээр бид олон улсын жишиг, туршлага, дэвшилтэт технологийг хэрэгжүүлье. Гэхдээ хэрхэн яаж аль улсын технологийг авах вэ гэдэг нь өөрөө их сонин. Үүнийг л тодорхой болгох тухай яриад байгаа юм.

-Барилга, зам барихдаа ус зайлуулах хоолой хийгээгүйгээс бороо их ороход нийслэлд үер усны аюул нүүрлэх болсон. Энэ нь юутай холбоотой вэ?

-Техникийн бодлого, хот төлөвлөлтөө алдсантай холбоотой. Техникийн бодлого дотор хот байгуулалт, төлөвлөлтүүд, барилга байгууламжийн хэчнээн га-д нягтаршлын хувьд хэр хүн байх ёстой юм. Нэг хорооны газар нутгийг төлөвлөлөө гэж бодоход хэчнээн хүнд зориулсан хэдэн давхар орон сууц барих, сургууль, цэцэрлэг, эмнэлэг гээд ямар дэд бүтцүүд байх ёстой юм. Зам харгуй нь ямар байх вэ, түүн дотроо ус зайлуулах хоолой, явган хүний зам талбай, ногоон байгууламж хэдий хэмжээтэй байх вэ гэдэг техникийн цогц бодлого юм. Техникийн бодлого 1990 оноос хойш үндсэндээ алдагдсан. 1990 оноос өмнө улс төр, эдийн засгийн хувьд хамтын ажиллагаатай байсан социалист орнуудын найрамдалт харилцааны хүрээнд тэдний гаргасан техникийн бодлогоор аж үйлдвэржилт, хотжилт, барилгажуулалт, орон сууцжуулалтуудаа шийдээд явж байсан. Гэвч дараа нь нэг системээс нөгөө систем рүү шилжихдээ дангаараа өөрсдөө шийдвэр гаргах болсон. Түүний дараа өмнөх хот төлөвлөлтийн бодлогыг хоцрогдсон гэх зэргээр үгүйсгэж ирсэн. Түүний нэг жишээ нь бүрэн цутгамал өндөр барилга нь Азийн хүн ам ихтэй, газар нутаг багатай орнуудын техникийн шийдэл. Гэтэл энэ техникийн бодлого Монголд хэрэгтэй юу гэдгийг бодох л асуудал. Монгол хүн ам багатай, газар нутаг ихтэй. Хот аль ч хэлбэрээр өргөжин тэлэх боломжтой атал жижигхэн газар шигүү суурьшил хийгээд зам дээр байтугай хотхон дотроосоо гарч чадахгүй байна гэж ярьдаг нь техникийн бодлого алдагдсаны уршиг юм. Техникийн бодлого улс төрийн шийдэлтэй болоод ирсний үр дагаврыг хотоороо амсаж байна. Техникийн бодлогын асуудлаа шийдэхгүй бол дараа дараагийн хүндрэлүүд бий болсоор байна.

Хувь хүний хөгжлийн багш Ч.Сайхнаатай ярилцлаа.

---

-Цагдаа нар олон хэрэгт нэр холбогдох болсон. Саяхан 461 дүгээр хорих ангид хоригдож байсан 21 настай залуугийн амь хохирсон харамсалтай хэрэг гарлаа. Үүнийг хүний эрхийн ноцтой зөрчил гэж үзэх хүмүүс олон байна. Амь хохирогч залуу өмнө нь нэр бүхий алба хаагчид намайг эрүүдэн шүүсэн гэх асуудлаар АТГ-т гомдол гаргаж байжээ. Та энэ тал дээр ямар байр суурьтай байна вэ?

-Тухайн байгууллагуудын онцлогоос хамаарч хүний эрхтэй шууд тулж харилцдаг хүмүүсийн хувьд жирийн иргэд, тухайн хэрэгтэй холбогдож байгаа хүмүүстэй харилцах харилцаа, хандлагатаа маш сайн анхаарах хэрэгтэйгийн том илрэл гэж харж байна. Ялангуяа бүхий л хуулийн сургуулиуд, энэ чиглэлийн байгууллагууд суралцагчдадаа суралцаж байгаа үед нь хүний эрх гэдэг ойлголтыг суулгах, хүн өөрөө өөртэйгөө зан төлөв, харилцаа, хандлагын хувьд хэрхэн ажиллаж сурах вэ гэдгийг маш сайн ойлгуулж өгөх ёстой салбар болов уу гэж хардаг.

Хүн бүр л өөрөө өөрийнхөө ажлыг манай ажил стресстэй, бухимдалтай, энэ хүмүүстэй ингэж харилцахгүй бол болохгүй гэж тайлбарладаг. Гэсэн хэдий ч түүний цаана хүний эрх давхар явагдаж байдаг. Тэгвэл бусад салбарт ажиллаж буй хүмүүс стресс, уур бухимдлаа яаж арилгадаг юм. Эргээд хүмүүсийн ялгаатай байдлыг хэрхэн ойлгож үнэлэлт, дүгнэлт өгч чадах вэ гэдгийг ч магадгүй сургуульд нь зааж байх ёстой. Хууль зүйн сэтгэл судлалын хичээлийг нь нэр төдий биш олон цагаар оруулж, олон дасгал даалгавар дээр ажиллуулдаг байх шаардлага бий. Ажил дээр гарсан ч гэсэн бид алхам тутамдаа үүнийг ойлгож, өөртөө хэвшүүлж явж байх ёстой олон зүйлсийн нэг нь энэ удаа сөрөг тохиолдлоор илэрлээ гэж болно.

-Цагдаа нарын олон асуудлыг та хувь хүний хөгжил талаас нь хэрхэн харж байна вэ?

-Хувь хүний хөгжил гэхээр олон зүйлийн өргөн ойлголтыг хэлдэг. Хөгжил гээд их гоё нэртэй боловч дотроо түрүүн хэлсэнчлэн хүн өөрөө өөрийнхөө стресс менежмент, уур бухимдлыг хэрхэн арилгах вэ, эцсийн дүндээ хувь хүнийхээ хувьд хэн болж үлдэх юм, тав, арван жилийн дараа ямар хүн байх вэ гэдэг ч юмуу маш олон ойлголтыг хамтад нь багтаадаг том сэдэв. Ялангуяа ажлын байран дээр ажилчдыг хөгжүүлэх гэхээр л мундаг, шилдэг байлгах гэж ойлгоод, манайхан дутуу хараад байдаг. Яаж уур бухимдлыг нь арилгах, харилцааны эв дүй, хүн бүр өөр, өөрийн онцлогтой зэрэг энэ бүхнийг байгууллагын хувь хүнийг хөгжүүлэх хөтөлбөрүүддээ багтааж өгнө. Мэдээж цагдаагийн байгууллагаар аз жаргалтай хүмүүс орж гарахгүй нь тодорхой. Гэтэл ийм хүмүүстэй хэрхэн харилцах вэ. Жирийн иргэд бид ч гэсэн албаны хүмүүстэй харилцахдаа ямар байх ёстой юм гээд энэ бүхэн хувь хүний хөгжил гэдэг том сэдэв дотор багтаж буй асуудал. Хүн бүрд хамаатай хөгжлийн асуудал хаа сайгүй дутагдаж буй нь цагдаагийн алба хаагчдад тод илэрч байна гэж болно.

Энэ хугацаанд талууд янз бүрийн байр суурийг илэрхийлж байна. Зарим нь ажлын ачаалалтай холбож байна. Ажлын байран дээр бодлогын түвшинд хүний нөөцийн тоог нэмэгдүүлж болно. Одоо байгаа нөхцөлд стресс менежмент гэдэг зүйлийг хэр сайн хэрэгжүүлдэг вэ, байгууллагын сэтгэл зүй гэхээр зүгээр л нэг лектор очоод нэг өдрийн сургалт орчих нь учир дутагдалтай. Энэ нь нэг сайхан мэдээллийн цаг болоод л өнгөрдөг. Эргээд л нийгмийн харилцаанд ороод янз бүрийн зүйлстэй тулгарч эхэлдэг. Байгууллагуудын өөр, өөрийн онцлогт тохирсон хувь хүний хөгжлийн шат дараалсан, урт хугацааны хөтөлбөрүүд байх ёстой. Бидэнд ийм, ийм асуудал байдаг гэж түүнийг шийдэж байгаа нь л дараа дараачийн хөгжил болж хувирдаг.

-Хөгжсөн хүн гэж ямар хүнийг хэлэх вэ. Хүний хөгжлийг дэмжихэд юун дээр анхаарах ёстой вэ?

-Өргөн ойлголт л доо. Хөгжсөн хүн гэж хэнийг хэлэх вэ гэхээр мундаг лидер байх гэхээс илүү зарчимтай, олонтой хөл нийлүүлэн алхдаг, манлайлдаг, ярилцдаг, багаар ажилладаг, нийгэмд юу болоод байгааг тунгаагаад өөрөө оюун дүгнэлт хийгээд зөв шийдвэр гаргадаг хүнийг хэлж болох юм. Энэхүү цогц ойлголтыг цагдаагийн алба хаагч гэлтгүй хүн бүрд ойлгуулж байх ёстой юм шиг санагддаг. Дандаа ажлын ачаалалд дарагддаг, хэдий заванд нь бид амьдраад байгаа юм бэ гэх бодлогын асуудлыг л цагдаагийн алба хаагчид их ярьдаг. Яагаад ийм их ачаалалтай, өөрсдийн үнэт зүйл зарчмаа алдан байж ажиллах ёстой вэ гэдгийг анхнаас нь сайн ойлгуулж, өөрөө ч сайн ойлгох хэрэгтэй. Аливаа асуудлыг цаг тухайд нь болон урт хугацаанд засах арга хэмжээнүүдийг авч байх ёстой. Мэдээж хурдан хугацаанд эрх бүхий байгууллагууд хуулинд өөрчлөлт оруулах боломжтой. Гэхдээ кампанит ажлууд, алба хаагчдын харилцаа руу чиглэсэн үйл ажиллагаанууд илүү хурдан эерэг өөрчлөлтийг бий болгодог. Хүний эрхийн болон хөгжлийн ойлголтыг системтэйгээр өгдөг байх нь чухал.

Мөн байгууллагын сэтгэл зүйчтэй байх нь чухал. Хүний нөөцүүдийн урт хугацааны ажлын гол зорилго нь та сүүлийн үед ийм байгаад байна гэдэг байдлаар амралт, чөлөө өгөх, өөртэйгөө ажиллах боломжийг хангаж өгөх юм. Гэтэл манайд дандаа ажлаар шахдаг. Байгууллагын сэтгэл зүйч нар алба хаагч нартайгаа хэр ажилладаг вэ гэдэг нь сонин. Сүүлийн үед ажиглагдаад байгаа асуудлуудыг харахад алба хаагчидтайгаа тэр бүр ажилладаггүй юм шиг санагддаг. Америкийн цагдаагийн байгууллагын жишээнээс харахад заал, шүршүүр, бясалгалын танхим гээд бий. Ээлж буусан үед цагдаа нар нь эдгээр танхимуудаар орсон байх шаардлагатай байдаг. Ажлын байрнаасаа гарсан бол та жирийн иргэн тул аз жаргалтайгаар амарч болно гэдэг зүйлийг бий болгодог. Гэтэл манайд объектив байдлаараа ч тэр боломжгүй. Цаг наргүй.

-Цагдаагийн алба хаагчдад хүн чанар, хүнлэг сэтгэл дутагдаж байна гэж их шүүмжилдэг. Хувь хүнийг хэрхэн өөрчлөх вэ. Хүн өөрөө өөрчлөгдөх боломжтой юу?

-Магадгүй тухайн хүн эрх зүйн дээд боловсрол эзэмшээд, тусгай зохих албаны сургуулийг төгсөж байгаа ч гэсэн өөрийн гэсэн үнэт зүйл, зарчимтай байх ёстой.

Сэтгэл судлал чиглэлийн “хүн бол өөрчлөгдөхгүй” гэх зэрэг хүний эрхтэй зөрчилддөг онол сургаалууд ч бий. Ухамсарт хүн өөрөө хүлээн зөвшөөрөөд дутагдлууд болох харилцаа, хандлага, сэтгэл зүйн олон асуудлаа ойлгосон тэр цагт өөрчлөгдөх боломжтой. Түүнээс биш хэн нэгэн хүн лекц ороод чи өөрчлөгд гэснээр өөрчлөгдчихдөггүй, сэдэл аваад л өнгөрдөг. Хорихоос бусад ял эдэлж буй хүмүүст би нэг удаа сургалт орж байхад сургалтад сууж байсан нэг эмэгтэй уйлж байсан тохиолдол бий. Уйлсан шалтгаан нь “би амьдралдаа ийм сургалтад анх удаа сууж үзэж байгаа юм, баярлалаа” гэж надад хэлсэн. Яагаад гэхээр хувь хүний хөгжлийн талаарх эерэг яриа өмнө нь сонсоогүй байгаа юм. Тэр хүнд сурагч байх хугацаанд нь, нийгмийн харилцаанд орж байхад нь хэн ч эерэг байж болох юм гэдэг ойлголтыг өгөөгүй нь нийгэм ямар байгааг харуулж байгаа юм. Хүний хөгжил бол бүхий л салбарт чухал.

-Хувь хүний хөгжил талаасаа цагдаа гэлтгүй хүн бүрд юу чухал вэ?

-Хүмүүс харилцаа, хандлага гэж холбож ярьдаг, хандлага дээр илүү ач холбогдол өгөх ёстой. Хэрвээ хандлагаа зөв байлгаж, би энэ ажлыг ингэж хийнэ, хүмүүстэй ийм байдлаар харьцах ёстой гэх бодлууд нь зөв байгаа тохиолдолд энэ хэрэг зөрчлүүд бага гарах юм. Мөн харилцааны ур чадвартай байх нь зүйн хэрэг. Ялангуяа хэрэг зөрчил хянан шийдвэрлэхэд хамгийн чухал нь хандлагын асуудал юм. Би эрх зүйч мэргэжилтэй. Манай цагдаа нар ялгаа заагийг муу гаргадаг юм шиг санагдсан. Гэмт хэрэгт сэжиглэгдэж, хэрэгт холбогдож байгаа хүн, энгийн гомдол гаргаж байгаа иргэн хоёрт адилхан хандаад байдаг. Өөрөө хэрэг хийгээгүй хэрнээ цагдаад очно гэхээсээ манайхан айдаг, төвөгшөөдөг болсон. Яагаад гэвэл загнаад байдаг ч гэдэг юмуу. Насанд хүрээгүй, харгалзан дэмжигчгүй, дөнгөж 18 хүрсэн залуучууд цагдаагийн байгууллагуудад хэцүү тохиолдлуудаар очиход дандаа загнасан, зандарсан, цаанаа магадгүй хэрэгт холбогдсон хүмүүстэй зөөлөн, намдуу өнгө аясаар харилцахаар болохгүй. Байцаалт авах, хэрэг илрүүлэхэд хүндрэлтэй байдлыг бий болгохыг үгүйсгэхгүй. Гэлээ гээд хүний эрхэм чанарыг оролдох асуудал биш юм. Шүүхээр хэрэг нь шийдэгдээгүй байхад тухайн хүн хэрэгтэнд тооцогдохгүй. Хэрэгтэнд тооцогдож, хорих газар очсон ч гэсэн хүнийхээ хувьд хязгаарлагдахгүй зүйлсүүдийг нь бид зөрчих ёсгүй.

Сүхбаатар дүүргийн Эрүүл мэндийн төвийн Өсвөр үеийн эмч З.Оюундэлгэртэй ярилцлаа.

---

-Танай кабинетаар ихэвчлэн ямар зовуурьтай хүүхдүүд үйлчлүүлж байна вэ?

-Манай Өсвөр үеийн кабинетад 10-17 хүртэлх насны хүүхдүүд үзүүлдэг. Наадмын дараагаас гэдсээр өвдлөө. Нэг, хоёр сар ханиалгалаа гэсэн хүүхдүүд их ирж байна. Нэг, хоёр сараар ханиалгаж байгаа хүүхдүүдийн хувьд эмчийн бичиж өгсөн эм, зөвлөгөөгөөр нэг хэсэг ханиад нь гайгүй болсон ч жоохон дэглэм алдахад нь л буцаад сэдэрч, цэртэй, цэргүй ханиалга болон ээлжилж солигдоод  байгаа. Харшлын шинжтэй нүд загатнах, хамар улайх, толгой өвдлөө гэсэн хүүхдүүд үзүүлж байна. Нуруугаар их өвдөөд байна гэсэн хүүхдүүд ч ирж байгаа.

-Нуруугаар өвдлөө гэсэн зовуурьтай ирж буй хүүхдүүдийн шалтгаан нь юу вэ?

-Нуруу нь өвдлөө гэж үзүүлж буй хүүхдүүдэд шинжилгээ хийгээд үзэхээр зарим нь эрдсийн буюу ялангуяа Д-гийн дутагдалд орсон байдаг. Нэг хэсэг нь нурууны мурийлттай, үе хоорондын зай нарийссан гэхээр бидний ярьдгаар нурууны суулт үүссэн хүүхдүүд байна. Тухайн хүүхдүүдийн хувьд хэт удаан хугацаагаар бөгтийж сууж хичээл хийх, бие халаалтгүйгээр гэнэт хүнд юм өргөх, дасгал хөдөлгөөн хийх зэрэг амьдралын буруу хэв маяг, дадал хэвшлээс ихээхэн шалтгаалж, нуруу нь өвдөж, суулт өгөөд байгаа. Хэрвээ нуруу нугаламдаа өөрчлөлттэй, үе хоорондох зай нь нарийсалтай байвал сэргээн засах эмчилгээгээр эмчилдэг. Цаашид дасгал хөдөлгөөнийг тогтмол хийх шаардлагатай. Хүүхдүүд амьдралын зөв хэв маягтай болсноор аажимдаа нуруугаар өвдөх эрсдлээс сэргийлж чадна.

-Ургамал, тоосонцрын харшилтай хүүхдүүд хэрхэн харшлаа сэдрүүлэхгүй байх вэ?

-Гадагш гарахдаа нүдний шил, малгай, маск зүүж гарах шаардлагатай. Гэртээ орж ирээд гадагш гарахдаа өмссөн бүх хувцсаа тайлна. Гадуур хувцсанд нь тоос, тоосонцор наалдчихдаг гэсэн үг. Гэртээ гадуур хувцастайгаа байгаад байхаар нөгөө тоос тоосонцор нь гэрээр нь тархаж, гадаа, гэрт байсан ч ялгаагүй харшил нь сэдэрдэг. Зөвхөн өглөөгүүр цонхоо онгойлгох нь зүйтэй юм. Харшил сэдэрчихсэн үед сайн унтаж, амарч, шингэн зүйл сайн уух, эмчийн зөвлөсөн харшлын эмээ ууж, дэглэмээ сайн баримтлах хэрэгтэй. Гэр бүлийн бусад гишүүд ч гэсэн гадуур өмссөн хувцсаа үүдэндээ тайлж, гэрийн хувцсаа өмсөх хэрэгтэй. Гадуур өмссөн хувцаснуудаа уутанд хийж тавина. Тэгэхгүй зөвхөн харшилтай хүүхэд л дэглэм бариад байвал харшил нь сэдэрсээр байдаг.

-Өсвөр насны хүүхдүүдийн онцлогоос дурдвал?

-Өсвөр насны хүүхдүүдэд бэлгийн бойжилт явагдаж эхэлснээс хойш сэтгэл зүй болоод бие махбодод нь олон өөрчлөлт бий болж эхэлдэг. Сэтгэл санаа нь тогтворгүй болно. Бие махбодын хувьд огцом өндөр болох, бэлгийн хоёрдогч шинж тэмдгүүд илэрдэг. Зарим махлаг болон удамшлын шалтгаантай охидод есөн наснаас нь бэлгийн бойжилт эхлэх тохиолдол бий. Ихэвчлэн эмэгтэй нь 10, эрэгтэй нь эмэгтэй хүүхдүүдээс нэгээс хоёр жилийн дараа буюу 12 наснаас эхлэн бэлгийн бойжилт нь явагдаж эхэлдэг. Охидод ихэвчлэн 12 настайгаас нь хөх ургаж, нэгээс хоёр жилийн дараа сарын тэмдэг ирж, суга, умдагт нь үс ургах, тааз томрох, биеийн жин нэмэгдэх зэрэг бэлгийн бойжилтын хоёрдогч шинж тэмдгүүд илэрдэг. Эрэгтэй хүүхдэд эхлээд төвөнхөд нь өөрчлөлт орно. Төвөнх томрох, дуу хоолой бүдүүрэх, төмсөг, шодой томрох, суга, умдагт үс ургах зэрэг бэлгийн хоёрдогч шинж тэмдэг илэрнэ. Энэ үед эрэгтэй, эмэгтэй гэлтгүй хүүхдийн хооллолтод анхаарах хэрэгтэй. Зарим хүүхдүүд бага хоол идсэнээсээ болоод хоол тэжээлийн дутагдалд орох, эсвэл хэт их идэж, хөдөлгөөний хомсдолтой байснаас таргалж, илүүдэл жинтэй болдог. Илүүдэл жинтэй болсноор нас биед хүрснийхээ дараа зүрх судасны болон чихрийн шижин өвчтэй болох эрсдэл өндөр. Мөн нуруугаар өвдөх, суулт өгөх эрсдэлтэй.

Мөн өсвөр насны хүүхдүүдэд батгашилт нүүрээр нь их явагддаг. Нүүр, нуруу цээжээр идээт үрэвсэл гараад байна гэсэн хүүхдүүд сүүлийн нэг сар их хандаж байна. Учир нь эрэгтэй, эмэгтэй гэлтгүй хүүхдүүдэд эр, эм бэлгийн даавар тогтворжоогүйгээс их ялгарч байдаг. Ялангуяа эрэгтэй хүүхдүүдэд эр бэлгийн дааврын хэт их үүсэлтээс болоод нүүр болон нуруу, цээж хэсгээр тосны булчирхайны хэт их ялгарал үүсдэг. Энэ үед арьс арчилгаа, ачаалал, хооллолт, нойр зэрэгтээ анхаарах хэрэгтэй. Нүүрээ сайн цэвэрлэж, чийгшил өгөх, чихэрлэг хоол хүнс бага хэрэглэх нь зүйтэй. Чихэрлэг хоол хүнс гэхээр чихэр, жимс, ундаа гэж ойлгоод хүүхдүүд маань би бараг чихэр иддэггүй гэдэг. Сүү, цагаан будаа болон гурил, гурилан бүтээгдэхүүнийхээ хэрэглээг багасгах шаардлагатай. Эдгээр нь хоол хүнсээр дамжин хүний биед ороод ирэхээр цусан дахь сахарын хэмжээг нэмэгдүүлдэг. Үүнээс болоод нүүрэн дээр нь хэт их юм гараад байдаг талтай.

-Өсвөр насны гэлтгүй хүүхдүүд дэлгэцийн их хамааралтай байх болсон. Энэ тал дээр та юу хэлэх вэ?

-Сүүлийн үед хүүхдүүдийн хэт их дэлгэцийн хэрэглээ, хичээлийн ачааллаас болоод нойрны хэмнэл алдагдаж, дархлаа нь суларч, батгашилт нэмэгдэж байгаа. Дэлгэцийн хэрэглээг хоногт хоёр цаг байлгахдаа 30 минут тутамд завсарлаж байх. Хүүхдүүд үүнээс дээш хугацаагаар дэлгэцийн хэрэглээтэй байснаар тархийг хэт ачааллуулж, мэдрэлийн ядаргаанд орж, шөнө нойр нь хүрэхгүй, өдөр унтах зэрэг зүйл их ажиглагдаж байна. Хэдий ачаалалтай байсан ч амралтаа зөв зохицуулж, унтах цагтаа унтаж, сэрэх цагтаа сэрдэг байх зөв дадлыг өсвөр насандаа суулгачих юм бол насанд хүрсэн ч зөв хэмнэлтэйгээр энэ дадлаараа явах боломжтой.

-Эцэг, эхчүүд өсвөр насны хүүхэдтэйгээ ойлголцохгүй байх үе бий. Энэ үед яах ёстой вэ?

-Бага насны хүүхдээ аав, ээжүүд илүү сонсож, тэдэнд их анхаарал хандуулдаг. Гол нь ээж, аав нар өсвөр насны хүүхдүүдээ сонсож сурах хэрэгтэй. Өсвөр насны хүүхдүүд юм болгоноо эцэг, эхчүүддээ хэлээд байдаггүй болохоор тэдэнд тавих анхаарал, хараа хяналт сул байдаг. Бүр их өвчний зовуурь нь хүндрээд ирэхээр л хүүхдээ дагуулж ирж үзүүлдэг. Өсвөр насны хүүхдүүд ээж, ааваасаа зөвлөгөө авах гэхээс илүү найз нөхөд, үе тэнгийнхнийхээ үгийг сонсох хандлага их. Тиймээс өсвөр насны хүүхдүүдтэйгээ аав, ээж нар илүү нээлттэй хандаж, найз шиг нь харьцаж, юу болохгүй байна вэ гэдгийг өөрөөр нь яриулах хэрэгтэй. Хэрвээ аав, ээж нь хүүхэдтэйгээ ойлголцохгүй байвал дүүрэг бүрд сэтгэл зүйч ажиллаж байгаа. Сэтгэл зүйчид хандаж, хүүхдийнхээ сэтгэл зүйн асуудлыг шийдэж болно. Сэтгэл зүйн зөвлөгөө гэдэг заавал сэтгэцийн асуудалтай хүмүүст хамааралтай биш юм. Ямар нэгэн байдлаар бид амьдралынхаа явцад сэтгэл зүйн тогтворгүй байдалд ордог. Энэ үедээ тухайн асуудлаараа сэтгэл зүйчид хандвал зөв чиглүүлэг авна гэсэн үг. Ялангуяа өсвөр насны хүүхдүүд тухайн үеийн сэтгэл хөдлөлөөрөө шийдвэр гаргадгаас үр дагавар нь сөрөг байх магадлал өндөр. Түүнээсээ үүдэн стресс, бухимдал, сэтгэл түгшилтэд орж найзуудынхаа нөлөөгөөр тамхи татах, согтууруулах ундаа хэрэглэх зэрэг буруу зуршлаар тайлах гээд байдаг. Цаашилбал нас биед хүрсэн хойноо асуудалтай тулгарахад архинд орох, хэрэг төвөгт орооцолдох зэрэг буруу замыг сонгох эрсдэлтэй. Тиймээс энэ насандаа сэтгэл зүйн зөвлөгөө аваад уур бухимдалаа зөв гаргаж, стрессээ зөв тайлж сурах нь чухал.