Author: Э. Хүрэлбаатар

-СОНГОЛТГҮЙ НИСЛЭГИЙН КОМПАНИЙН ҮНЭТЭЙ БИЛЕТИЙГ ХУДАЛДАН АВЧ, ХОХИРСООР БАЙХУУ-

Дэлхийд хаана ч байхгүй өндөр үнэтэй онгоцны билетээр Монголын ард түмэн БНСУ руу нисч байна. Улс хооронд нислэг үйлдэж байгаа нислэгийн компаниуд нэг удаагийн нислэгээр арваас дээш хувийн ашиг олдоггүй гэнэ. Гэтэл БНСУ-ын иргэний агаарын тээврийн “Ko­rean Air” компани Инчён-Улаанбаатар чиглэлд нэг удаа нислэг үйлдэхэд 19-20 хувийн ашиг олж байгааг албаны эх сурвалж онцолж байв. МИАТ “Ko­rean Air” компани ингэж л Монголын ард түмнийг шулж байгаа аж. Мөн БНСУ-ын жуулчид энэ зун хэдэн мянгаараа манай улсад ирэх боломж бүрдээд байгаа гэнэ. Аялал жуучлалын компаниуд руу өдөрт хэдэн зуугаараа хандаж байгаа гэнэ. Гэвч онгоцны билетийн үнийг сонсоод олонх нь шууд татгалзаж байгаа аж. Засгийн газар, БОАЖЯ бусад холбогдох компаниуд жуулчдыг эх орон руугаа татах олон ажил хийж байгаа. Аюулгүй Улаанбаатар хот арга хэмжээ зохион байгуулж, хөтөч, зочид буудал, гэр амралтын бааз гээд аялахаар ирж байгаа жуулчдыг сэтгэл хангалуун байлгах томооохон ажлуудыг чадах чинээгээрээ хийж байгаа. Гэтэл нислэгийн зардал хэт өндөр байгаагаас болж жуулчид манай орныг зорин ирэхээс татгалзаж байгаа гэнэ. Нэг компанид давуу эрх олгож, Монголын ард түмнийг шулж, жуулчдыг үргээж байгаа “Korean Air” компанийн талаар сурвалжиллаа.

---

МИАТ, “KOREAN AIR” КОМПАНИЙН ХАМТРАН АЖИЛЛАХ ГЭРЭЭ БУЮУ ҮЙЛЧЛҮҮЛЭГЧЭЭ ШУЛСАН МОНОПОЛЬ ҮЙЛЧИЛГЭЭ

“МИАТ”, “Корейн Эйр” компаниуд хоёр улсын Засгийн газар хооронд байгуулсан Агаарын тээврийн хэлэлцээрийн дагуу олгогдсон эрх, үүргийн хүрээнд 2012 оноос хойш хамтран ажиллаж байгаа гэнэ. “МИАТ” компани “Корейн Эйр” компанитай хамтран ажиллах гэрээгээ төрийн ордонд сүр дуулиантайгаар байгуулсан байдаг. БНСУ-ын иргэний агаарын тээврийн “Korean Air” компанийн захирлуудыг төрийн ордонд хүлээн авч, тухайн үеийн Ерөнхий сайд С.Батболд, Зам, тээвэр, барилга, хот байгуулалтын сайд Ц.Дашдорж нар хүртэл оролцож санамж бичигт гарын үсэг зурсан байдаг. Санамж бичигт гарын үсэг зурах үед “Монголын агаарын тээвэрт шинэ үйлчилгээ шинээр нээгдэж байна. Олон улсын стандарт шинэ үйлчилгээг нэвтрүүлж байна. Монголчууд ая тухтай, таатай, аюулгүй онгоцоор нисэх нь. Хоёр улсын хоорондын эдийн засаг, худалдааг өргөжүүлэхэд агаарын тээврийн салбар чухал. Эдийн засгийн том хаалга нээгдэж байна” гээд л сүртэй мэдэгдэл хийж, хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр цацаж байв. Гэвч “Korean Air” компани тараа таниулж эхэлсэн байдаг. 18 жил ийн хамтран ажиллах гэрээ байгуулсан компани хамгийн өндөр билетээр Инчён-Улаанбаатарын чиглэлд нисч эхэлсэн байдаг. Тус компани ойролцоо километр зам туулсан нислэгээ маш хямд үнэтэй нисдэг мөртлөө зөвхөн Улаанбаатар-Инчён чиглэлийн нислэгээ өндөр үнэтэй буюу тусгайлан гаргасан үнээр зорчигч тээвэрлэж эхэлсэн байдаг. Бусад иргэний агаарын тээврийн компанид хямд үнээр нислэг үйлдэх боломж байдаг гэнэ. Гэвч “МИАТ” “Korean Air” компанитай 18 жилийн гэрээ байгуулсан учир өөр компани шинээр нислэг үйлдэх ямар ч боломж байхгүй юм байна. Ингэж л БНСУ-ын иргэний агаарын тээврийн “Korean Air” компани Инчён-Улаанбаатар чиглэлд дэлхийд хаана ч байхгүй өндөр үнээр нислэг хийдэг болсон байна. Зорчигчдод хямд үнэтэй агаарын тээврийн компаниар үйлчлүүлэх ямар ч сонголт байхгүй учир “Ko­rean Air” компанийн ааш аяг, монополь байдалтай эвлэрч, өндөр үнээр зорчдог байна.

“KOREAN AIR” КОМПАНИ УИХ-ЫН ЗАРИМ ГИШҮҮНД АВЛИГА ӨГСӨН БАЙЖ БОЛЗОШГҮЙ ГЭНЭ

“Korean Air” компани Монголын агаарын тээвэрт даам гарч, дэлхийд байхгүй өндөр үнэтэй онгоцны билет шахаж байгаа цаад шалтгаан юу вэ. Энэ асуултын хариултыг холбогдох албаныхан янз бүрээр тайлбарлан хэлж байна. Гэхдээ бидэнд мэдээлэл өгсөн эх сурвалж болгон ноцтой нэгэн асуудлыг бидэнд хэлж байсан юм. БНСУ-ын иргэний агаарын тээврийн “Korean Air” компани Инчён-Улаанбаатарын чиглэлд монополь байдлаа хадгалахын тулд Монголын эрх баригчдад авлига өгсөн байж болзошгүй тухай БНСУ-ын шударга өрсөлдөөний хороо мэдэгдэж шуугиан тарьж байсан. “Korean Air” компани Монгол руу үйлддэг нислэгийн тоогоо нэмэгдүүлэхийн тулд Монголын өндөр албан тушаалтнуудын амралтын зардлыг гаргасан гэдгээ хүлээн зөвшөөрсөн байдаг гэнэ. 2010 онд “Korean Air “ компанийхан Монголын Засгийн газарт өндөр алба хашдаг арван хүнийг гэр бүлийн хамт Чежү арал дээр амраасан гэнэ. Ингэхдээ бүх зардлыг нь тус компани даасан гэж БНСУ-ын Шударга өрсөлдөөний хороо мэдэгдэж байсан аж. Монголын арван гэр бүлийг амраахад “Ko­rean Air” компани 13.5 мянган америк доллар зарцуулжээ. Үүний дараа Монголын Засгийн газар “Korean Air” компанийн талд ашигтай шийдвэр гаргаж Инчён-Улаанбаатарын чиглэлд монополь байх нөхцөл бий болгосон гэнэ. Тиймээс үүний цаана авлига хээл хахуулийн асуудал байхыг үгүйсгэхгүй гэдгийг онцолж байсан юм.

БНСУ-ЫН ШУДАРГА ӨРСӨЛДӨӨНИЙ ХОРОО: “KOREAN AIR “ КОМПАНИ МАНАЙ УЛСАД ОГТ БАЙХГҮЙ ӨНДӨР ҮНЭЭР НИСЛЭГ ҮЙЛДЭЖ БАЙНА

БНСУ-ын Шударга өрсөлдөөний хорооноос УБ-Инчён-УБ чиглэлийн нислэгийн шударга бус үйл ажиллагаатай холбоотойгоор “Кореан эйр” авиа компанид хориг арга хэмжээ авна. Хэт их өндөр үнээр зорчиж байна гэх мэдээлэл 2012 онд гарч байсан. БНСУ-ын Шударга өрсөлдөөний хороо “Инчён-Улаанбаатар чиглэлийн нислэг нь ойролцоо зай (2,000 км)-тай Инчён-Хонгконг, Инчён-Гуанжү чиглэлээс 25 хувиар үнэтэй байна. Манай улсад огт байхгүй өндөр үнээр нислэг үйлдэж байгаа. Ийм шударга бус үйлдэлд хориг тавьж, их хэмжээний мөнгөн торгуулийн арга хэмжээ авна” хэмээн мэдэгдэж байсан. Гэвч дээрх асуудал тэгсхийгээд нам жим болсон.

“KOREAN AIR” КОМПАНИЙГ СОНГОН ҮЙЛЧЛҮҮЛСЭНЭЭР 42 ХУВИЙН ИЛҮҮ ҮНЭТЭЙ БИЛЕТ ХУДАЛДАЖ АВЧ БАЙНА

Инчён-Улаанбаатарын чиглэлд нислэг үйлдэж байгаа “Korean Air” компанийн асуудлаар нэгэн аялал жуучлалын компанийн захирал Г.Батжаргал цөөн асуултад хариулт өгсөн юм.

---

-“Korean Air” компанийг сонгон үйлчлүүлж байгаа зорчигч зах зээлийн үнээс өндөр үнээр тийз худалдаж авч байгаа асуудал олон жил яригдаж байна. Энэ талаар уншигчдад тодорхой мэдээлэл өгөхгүй юү?

-Дэлхийд хаана ч байхгүй өндөр үнээр зорчиж байна шүү дээ. БНСУ-ын Засгийн газрын гишүүн Пён Че Ил 2013 оны арваннэгдүгээр сарын 3-нд нэгэн баримт дэлгэсэн. Улаанбаатар-Инчён хотуудын хооронд Монголын МИАТ, Солонгосын “Korean Air” компаниуд өөрсдийн онгоцоо нисгэдэг болсоор 14 жил өнгөрсөн. Монголын зүгээс дээрх чиглэлд зөвхөн Солонгосын “Korean Air” компанитай л гэрээ хийсэн. Үйлчлүүлэгчдийн дийлэнх нь болсон монгол зорчигчид адил зайд нисэх бусад компанийн онгоцны тасалбараас дунджаар 42 хувийн илүү үнэтэй онгоцны тасалбараар үйлчлүүлж байна. Тухайлбал, Инчён хотоос 2061 километр зайд байх Хятадын Шимчон хот хүрэхэд 250 мянган вон, 2080 километр зайд байх Гуанжоу хот хүрэхэд 270 мянган вон байдаг. Гэтэл 2002 километр зайд байх Улаанбаатар хот хүрэх онгоцны тасалбар 333 мянга 300 вон байдаг. Улаанбаатар хот хүрэх чиглэлээсээ жилд дунджаар 14 тэрбум 100 сая воны ашиг олдог “Korean Air” компани , энэхүү давуу эрхээ хадгалж байхын тулд Монгол Улсын удирдах албан тушаалтнууд болон тэдний гэр бүлд үнэгүй онгоцны тасалбар бэлэглэх, Солонгос улсад үнэгүй аялуулж байсан тухай мэдээлэл өнгөрсөн 2009 онд гарч байсан удаатай. “Korean Air” компани өөр бусад хотууд руу нисэх нэг удаагийн нислэгээс дунджаар 9-3 хувийн ашиг олдог. Харин Улаанбаатар хот хүртэлх нэг удаагийн нисэх нислэгээсээ 19-29 хувийн ашиг олдог. Энэ нь шударга өрсөлдөөн биш тул үүнийг шалгаж бусад өөр компаниудыг уг чиглэлд ажиллах бололцоо олгож, үйлчлүүлэгчдэд хямд үнэтэй онгоцны тасалбараар үйлчлэх хэрэгтэй гэж мэдэгдэж байсан шүү дээ. Үнэхээр нэг компанид хэтэрхий их давуу эрх олгосноос болоод Монголын жирийн иргэдийн халааснаас маш их хэмжээний мөнгө БНСУ-ын агаарын тээврийн компанийн данс руу орж байна шүү дээ.

-Аялал жуучлалын компаниуд руу БНСУ-ын иргэд олноор хандах болсон гэсэн үнэн үү?

-Үнэн. БНСУ, БНХАУ-ын харилцаа сүүлийн жилүүдэд сайнгүй байгаа. Үүнээс болоод БНСУ-ын иргэд манай улс руу аялахаар ирэх нь өмнөх жилүүдийнхээс хэд дахин нэмэгдээд байна. Өдөр шөнөгүй утасдаж байна. Өмнөх жилүүдэд Чингис хааны нутгаар гээд Өмнөд Монголын аймгуудаар явдаг байсан. Тэгвэл энэ жилээс манай улсаар хэдэн мянган жуулчин явах боломж бүрдээд байна. Жуулчдыг хүлээж авах боломж бидэнд бүрэн байна. Аялал жуучлалын компаниуд жуулчдыг сэтгэл хангалуун буцааж чадна. Гэтэл нэг толгой өвтгөсөн асуудал байна. Тэр нь билетийн үнэ хэтэрхий өндөр байна. Үүнээс болоод олон жуулчин ирэхээс татгалзаж байна. Үүнд холбогдох газрууд анхаарал хандуулах хэрэгтэй байна. Уг нь Монголын эдийн засагт маш том боломж, ашиг авчрах дүр зураг харагдаад байна шүү дээ.

-Зөвхөн нэг компани давуу эрх эдэлж байгаагаас болж суудал нь дүүрчихсэн байдаг гэсэн. Энэ талаар тодорхой мэдээлэл өгөхгүй юү?

-Энэ хамгийн хэцүү асуудал болоод байна. БНСУ-ын Сөүлээс Монголд ирэх билетийн захиалга урьдчлаад өгөх гэхээр суудал нь аль дээр үед дүүрчихсэн. Та хоёр сарын дараа нисэх суудал захиалах боломжтой гэсэн хариу өгч байна. Цөөхөн онгоц явдаг. Суудлын захиалгыг хэдэн сараар хийчихдэг болохоор үнэхээр асуудалтай байдаг. Уг нь хоёр талын зардал монгол төгрөгөөр 1.2 сая төгрөгийн ханштай байдаг. Хямд үнэтэй суудал байхгүй. 1.4 сая, эсвэл 1.5 сая төгрөгөөр суудал захиалах болж байна. Ингэж л нэг компанид давуу эрх өгснөөс болоод жуулчид ирэх нөхцөл огт байхгүй болж байна даа. Билет нь үнэтэй, ямар ч сонголт байхгүй зөвхөн нэг компанийн нислэг сонгож үйлчлүүлэх ёстой. Тэгсэн мөртлөө хэдэн сарын дараа нислэг хүлээх нөхцөлд хэн Монгол руу зүглэх юм бэ. Бид жуулчид хүлээж авна гээд л хөөрөөд байдаг. Үнэндээ Монголд аялагч цөөхөн ирж байгаагийн хамгийн гол асуудал нь билетийн үнэ, нислэгийн авиа компанийн хүртээмжийн асуудал шүү дээ. Мөн аяллын визээр Монголын хэдэн мянган залуус гаднын орнууд руу явдаг. Тэдний хөлс хүчээ гаргасан мөнгөний ихэнх хувь нь онгоцны билетийн үнэд л явж байна.

Р.Равдандорж дэд хурандаагийн Батлан хамгаалахын их сургуулийн замын эсрэг талд байх гэрт нь яваад орлоо. Мань эр өдөр тутмын сонинуудаа өмнөө дэлгээд тавьчихсан сууж байв. Биднийг ирэхээс өмнөхөн гэрийнхээ ойролцоохь шуудангийн салбараас захиалсан сонинуудаа аваад уншиж байгаа нь энэ аж. Тэрбээр “Би сонин уншаад л орхичихдог юм биш. Өдөр болгон өөрийнхөө судалж байгаа зүйлийнхээ талаар ямар нэгэн нийтлэл, ярилцлага, мэдээлэл гарсан уу, үгүй юү гэдгийг хардаг юм. Хэрэв гарсан бол тэмдэглэл хөтлөөд суучихдаг. Цэрэг армийн ажлаа өгч чөлөөндөө гарснаас хойш өдөр бүр хийдэг ажил маань сонин унших болоод байна” хэмээн хуучилсан юм. Гэрийн эзэгтэй Ж.Майдаржав гуай бидэнтэй мэнд мэдэлцээд зочны өрөөндөө урив. амьдралынхаа 20 гаруй жилийг цэрэг армид зориулсан буурал дэд хурандаагийнд хууч хөөрч, өнжлөө.

Гэрийн эзэн Р.Равдандорж гуайн удам судрын талаар асуухад тэрбээр архангай аймгийн Лүн суманд 1942 онд айлын долоо дахь хүү болж төрсөн гэнэ. Түүнийг төрүүлсэн ээж нь айлын мал хариулж амьдралаа болгодог хүн байсан аж. 1943 онд нутгийнхан нь нийслэл рүү жин тээгээд явах үед ой хүрээгүй Р.Равдандорж хүүгээ аваад хамт явсан гэнэ. Ингээд Төв аймгийн Лүн суманд Н.Рэнцэн гэх айлд хүүгээ өргүүлж өгөөд нутаг буцсан байна. Ийнхүү түүний бага нас Төв аймгийн Лүн суманд өнгөрсөн аж. Түүнийг өргөсөн аав Н.Рэнцэн Туулын гүний хүрээнд ламын жасаанд шавилан сууж байсан гэнэ. Эрдэнэцагааны аравдугаар морьт хороонд цэрэг явсан аж. Харин ээж Л.должинсүрэн нь Төв аймгийн Лүн сумынх аж. Нутаг орондоо уран должоо гэж алдаршсан гайхалтай уран хүн байжээ. Р.Равдандорж доороо нэг охин дүүтэй байсан гэнэ. Тэрбээр “аав, ээж хоёр минь дүү бид хоёрыг өргөж авсан байдаг. Ээж, аавтай гэр бүл болоод удаагүй байхад азарган борооноор уруудсан малынхаа араас явж байгаад хэвлийд бойжиж байсан үрээ алдчихсан юм билээ. Би гэдэг хүн арван нас хүртлээ айлын ганц хүү байлаа. Ээжийн маань дүү төрөөд сар гаруйн хугацаа өнгөрсөн байхад ээж минь надад самбай хадаг өвөртлүүлээд даага унуулаад дүүгийнх рүүгээ явуулчихаж билээ. Бурхан дээр нь өвөртөлж ирсэн хадгаа тавьчихаад улаан нялзрай охин дүүгээ ааваар нь өвөртөө хийлгүүлж аваад л гэрийн зүг чавхадчихаж билээ. Өвөрт жаахан хүүхэд уйлаад би сандарсан амьтан гэртээ харьсан. Ингэж л охин дүүтэй болсон хүн дээ” хэмээн ярив.

Гэрийн эзэгтэй Ж.Майдаржав Өвөрхангай аймгийн Бүрд сумынх гэнэ. Майдаржавын аав Жамбынх түүнийг дөрвөн настай байхад Төв аймгийн Баянцогт суманд нүүж ирсэн байна. Р.Равдандорж, Ж.Майдаржав нар үеийн хүүхдүүдийн хийдэг байсан хурга, ишиг хариулах, хонь саах зэрэг ажлаар аав ээждээ тусалж хүүхэд насаа өнгөрүүлсэн гэнэ. Нас нь болоход Р.Равдандорж гуай Төв аймгийн Лүн сумын сургуульд орж сурагч болсон байна. Ардын уран зохиолч Б.Лхагвасүрэнтэй нэг ангийн хоёр гэнэ. Долдугаар ангиа төгсөөд Төв аймгийн Гэгээрлийн хэлтсээс хуваарь авч, Худалдааны техникумд сурах болжээ. Ингэхдээ мөн л Б.Лхагвасүрэнтэй нэг ангид орсон байна. Ардын уран зохиолч тэр хоёр салж хагацахгүй үргэлж хамт явдаг байснаа, үеийнхэндээ Б.Лхагвасүрэн гуай захиа бичиж өгч, түүнийг нь хэрхэн хүргэдэг тухай хөгтэй, хөөртэй хүүхэд насны гэгээн өдрүүдээ зураглан ярьж гэрээр нэг инээд болоод авлаа.

Төв аймгийн Лүн сум. 1952 он. Зүүн гар талаас Р.Равдандорж аавын хамт

ЦЭРГИЙН ХҮН БОЛСОН ТҮҮХ БУЮУ АЛАГ МОРЬТ Л.ДАНДАР БААТРЫН ДҮҮ БОЛСОН НЬ

Р.Равдандорж Худалдааны сургууль төгсөх жилээ буюу 1962 онд ангийнхаа 17 хүүхдийн хамт цэрэгт татагдаж, Улиастайн цэргийн ангид алба хаахаар очсон байна. Сургуулиас шууд цэрэгт татагдаж ирсэн залуусыг офицерийн курст суулгасан гэнэ. Ингэж л амьралынхаа цэл залуу насаа цэрэг армид зориулсэн эгэл жирийн түүх эхэлжээ. Будаг нь ханхалсан гэдэг шиг шинэхэн офицер салаан дарга болж, үе тэнгийнхээ залуусыг удирдаж эхэлжээ. Тэр үед цэрэгт ирсэн залуусын бие бялдар гайхмаар байсан гэдгийг Р.Равдандорж дэд хурандаа онцлон ярив. 90 киллограммаар савласан нүүрсийг тэр үеийн ихэнх цэрэг хоёроор нь үүрээд явчихдаг байжээ. Р.Равдандорж салаан даргаар ажиллаад удаагүй байхдаа 1966 онд салаа нь Бүх армийн тэргүүний салаагаар шалгарч байсан гэнэ. Тэргүүний салаагаар шалгараад удаагүй байхад нь түүнийг Дорнод аймгийн цэргийн ангид хуваарилжээ. Ингээд Дорнодын цэргийн ангид очоод удаагүй байтал ангийн захирагч дуудсан гэнэ. “Улаанбаатар хотоос БНМАУ-ын баатар Л.Дандар, Д.Нянтайсүрэн, УГЗ Б.Равсал, зураач н.Батмөнх нар ирнэ. Халхын голын дайны 30 жилийн ойн хүрээнд хийгдэж байгаа ажилд таныг томилж байна. Л.Дандар баатар тэргүүтэй хүмүүстэй хамт дайн болсон газраар яваад ир” гэсэн үүрэг өгсөн. Ингээд л БНМАУ-ын баатар Л.Дандар, Д.Нянтайсүрэнтэй ойр дотно танилцаж байсан түүхтэй. Түүний санаанаас Л.Дандар, Д.Нянтайсүрэн баатруудтай дайн байлдаан болсон газраар арав гаруй хоног явсан нь огт гардаггүй гэнэ. “Газ 63” машинаар Мэнэнгийн их талыг туулж, Халхын голд очжээ. Баянхошууны заставаас бүгд морь унаад хэдэн цэрэг дагуулаад дайн байлдаан болсон талбараар явцгааж. Р.Равдандорж БНМАУын хоёр баатар, алдарт зураачийн аюулгүй байдлыг хангаж явсан байна. Шөнө үдэш болохоор авч яваа цэргүүдээ манаанд гаргах гэхээр Л.Дандар баатар “Биднийг хэн алдаг юм. Цэргүүдийг манаанд гаргах хэрэггүй” гээд л эргүүлээд буулгачихдаг байна. Гэсэн ч Р.Равдандорж байрлаж байгаа майхных нь хойно цэргүүдийг манаанд нууцаар гаргадаг байсан гэнэ. Дайн байлдаан болсон газраар явж Л.Дандар, Д.Нянтайсүрэн баатар “Би энд тэгж явсан. Энэ газарт тийм тулалдаан болсон. Тэр цэрэг яг ингэж зогсоод байлдаж байсан” гэх мэт өөрсдийнхөө санаж байгаа зүйлсийг зураач нарт ярьдаг. Хамт яваа зураачид хэлсэн ярьсныг нь хар зургаар тэмдэглэж аваад явсан байна. БаянӨлгий аймгаас төрсөн БНМАУын баатар М.Икейгийн амьсгал хураасан газарт очоод Л.Дандар баатар уйлж байсан гэнэ. Р.Равдандорж цэргийнхээ ангиас баатруудад зориулж авдар архи авч явсан аж. Тэр нь ч оносон гэнэ. Л.Дандар баатар “Равдандорж оо, чи намайг гранат гэж хэлэхээр надад архи гаргаж өгнө шүү” гэж хэлжээ. Л.Дандар баатрыг гранат гэж хэлэхээр Р.Равдандорж гуай шилтэй архины үйсэн бөглөөг мулт цохиж, архи аяганд хийж өгөхөөр өнөөх нь их дуртай. Олон зуун цэрэг эрийн сүнс нь амирласан талд яваа болоод ч тэр үү, гранат гэж хэлэх бүртээ шүүрс алддаг байсныг нь ч мартаагүйгээ ярьсан юм. Л.Дандар баатар тэгж явахдаа Улсын төв номын сангаас Халх голын 100 мянга орчим газар орны нэр орсон нарийвчилсан маш нууц газрын зураг авч явсан байна. Түүнийгээ Р.Равдондоржид өгч офицер ширэн цүнхэнд хийж үүрүүлсэн байна. Гэтэл эмээлийнхээ бүүргэнд хийж яваад нөгөөх газрын зургийг нь хаячихсан гэнэ. Бүгд хоёр өдрийн турш хайгаад олж чадаагүй байна. Р.Равдандорж ч сэтгэл санаагаар унаж хамт явсан хүмүүс нь сандралдаж эхэлсэн гэнэ. Тэгтэл Л.Дандар баатар “Энэ их өвсөн дундаас олохооргүй боллоо. Эрэхээ больё” гэсэн ч Р.Равдондорж нөгөө хэдийгээ унтаа хойгуур хаясан газар руугаа ганцаар явж эрж гарсан байна. Хэчнээн эрсэн ч, бараг өвс бүрийг сөхсөн ч олдоогүй тул буцахаар эргэж явтал мориных нь хамарт өвсөн дунд нэг юм тээглэх шиг болж. Буугаад үзвэл хайсан зураг нь хуйлаатайгаа байж. Ингээд хаяснаа олсон хүн хамаг хурдаараа явж очвол Л.Дандар баатар түүнийг тэвэрч аваад “Одтой, хийморьтой залуу” гээд л их баяр хөөр болсон гэнэ. Хэд хоноод өндөр үүрэг хариуцлагатай тэдний аялал дууссан байна. Түүнээс хойш Л.Дандар баатар энд тэнд таарахаар сүйд болж, анхных нь охин төрөх үед шөлний эр хонь хүртэл өгч байсан гэнэ.

ГЭР БҮЛ БОЛСОН ТҮҮХ

Р.Равдандорж гуайнх таван охинтой. Одоо 13 зээ, дөрвөн зээнцэртэй өнөр өтгөн айл болсон. Түүний гэргий Ж.Майдаржав гуай Авто тээврийн техникумыг автын жолооч мэргэжлээр төгссөн нэгэн. Монголын анхны цөөн хэдэн эмэгтэй жолоочийн нэг. Түргэн тусламжийн тэрэг, “Газ 63”, “Москвич” гээд л түүнд барьж үзээгүй машин ховор гэнэ. Мөн Батлан хамгаалахын их сургуульд Контроль механикаар ажиллаж байсан гэнэ. Гэрийн эздийн анх танилцаж байсан түүх их сонин гэнэ. Р.Равдандорж цэргийн албанд ажиллаж байхдаа Архангай аймгийн Өгийнуур сумаас цэргийн ангийн мал тууж нийслэл рүү явсан байна. Тэр үед аавынх нь Баянцогт суманд нутаглаж байсан аж. Замаараа аавындаа очих үед саахалт айл Жамбынд үе тэнгийн охин байсан нь Ж.Майдаржав гэнэ. Тэр үеэс ирээдүйн гэргийдээ захиа бичдэг байсан боловч огт хариу ирж байгаагүй гэнэ. Ингээд хоёр жилийн дараа Авто тээврийн техникумд суралцахаар очих үед нь яваад очиж гэнэ. Гэтэл үсээ хоёр салаа самнасан, улаан хацартай охин сургуулийнхаа хаалгаар гарч ирснээ ичээд эргээд гүйчихжээ. Тэгсэн ангийнх нь хүү түүнийг тэвэрч өргөөд эргүүлэн Р.Равдандоржтой уулзуулж өгчээ. Ингэж л тэдний хамтын амьдрал, хайр сэтгэлийн холбоо эхэлсэн гэгээн түүхтэй ажээ. Том охин Р.Нарангэрэл нь 1967 онд төрж, анхныхаа хүүхдийг хамтдаа өлгийдөн авч байжээ. Харин хоёр дахь охин Р.Наранцацрал 1969 онд, Р.Болормаа 1980 онд төрсөн бол дөрөв дэх охин Р.Нарантуяа 1974 онд төрсөн байна. Харин хамгийн бага нь 1979 онд төржээ. Охид нь дээд боловсрол эзэмшиж, мэргэжлээрээ ажиллаж хэнээс ч дутахгүй сайхан амьдарч байгаа гэнэ.

ЧИНГИС ХААНЫ ОНГОНЫГ ЯПОНЧУУДТАЙ ГУРВАН ЖИЛ ХАЙЖЭЭ

1990 онд чөлөөндөө гараад удаагүй байх үед нь Гурван гол төслийн хүрээнд япончууд Чингис хааны онгоныг манай улсын эрдэмтдийн хамт хайх ажлыг эхлүүлж байсан түүхтэй. Монгол, Японы 80 гаруй эрдэмтэн мэргэжилтэн оролцсон гэдэг. Тэрбээр арын албаны даргаар ажиллаж, чөлөөндөө гарсан найзуудынхаа хамт ажиллаж байсан гэнэ. Эрлийн багийнхан эхлээд Бурхан халдун ууланд хайж эхэлсэн байна. С.Бадамхатан доктор тэргүүтэй монголчууд Чингис хааны онгоныг хайхад дургүй байсан гэдэг. Бүр хоорондоо “Их хааны онгон олдох юм бол япончуудаар ухуулахгүй шүү. Бурхан Халдун уул мөнх цэвдэгтэй учир ухаж төнхөлгүй газар дээр нь хамгаална” гэж ярилцдаг байсан гэнэ. Ингэж л Р.Равдандорж их хааны тухай судалгааны ажлаа эхлүүлж байжээ. Чингис хаантай холбоотой хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр гарсан мэдээлэл бүрийг тэмдэглэн авдаг болсон байна. 1990 оноос хойш 12 жил зөвхөн Чингис хааны тухайн бичсэн мэдээ материалыг цуглуулж, 124 зузаан дэвтэр дүүргэж, 900 гаруй бал дуусгасан гэнэ. Чингис хааны дэлхийн академийн жинхэнэ гишүүн болж, 2002 онд Нүүдлийн соёл иргэншлийн академийн “Номч мэргэн” академич цол хүртэж байсан гэнэ. Чингис хааны талаарх судалгааныхаа тэмдэглэл бүхий дэвтрийг ШУАийн Археологийн хүрээлэнд хүлээлгэж өгсөн байна. Түүний Чингис хааны тухай бичсэн тэмдэглэлийг ШУАийн нэрт эрдэмтэд болох Д.Цэвээндорж, Б.Цогтбаатар, Б.БадмаОюу нар “Чингис хааны талаарх маш үнэтэй зүйл болсон байна. Чингис хааны талаар шинээр судалж байгаа эрдэмтдэд маш чухал өв болжээ” хэмээн үнэлсэн байна. Ингээд Монголын Археологийн хүрээлэнгийн хүндэт гишүүн цол тэмдгээр түүнийг шагнаж байж.

БНМАУ-ын баатар Л.Дандар, Д.Нянтайсүрэн, УГЗ Б.Равсал, зураач н.Батмөнх
нарын хамт. 1967 он. Халх гол

ХАЛХЫН ГОЛЫН ДАЙНТАЙ ХОЛБООТОЙ БҮХ МАТЕРИАЛЫГ 2012 ОНООС ХОЙШ СУДАЛЖ, ЦУГЛУУЛЖЭЭ

Р.Равдандорж гуай өдөр бүр судалгааны ажилтай явдаг болжээ. Халхын голын 90 жилийн ойг угтаж, Халхын голын дайны тухай мэдээ материалыг архив, сонин хэвлэл, ном товхимлоос цуглуулах их ажлыг хийж байгаа гэнэ. Одоогоор томоохон 28 хавтас материал болоод байгаа аж. Түүнийгээ ном болгон гаргахаар завгүй сууж байгаа гэсэн. Тэрбээр 2012 оноос эхлэн Цэргийн төв архиваас эхлээд олон архивын газарт сууж өдөр бүр Халхын голын дайнтай холбоотой бүх зүйлийг тэмдэглэн авч байгаа гэсэн. Халхын голын дайны материал судалгааны ажлаас өмнөхөн Монгол Улсын гурав дахь Ерөнхийлөгч Н.Энхбаярын талаар гаргасан 28 хавтас бүхий 20082017 он хүртэлх Монголын өдөр тутмын сонинуудад гарсан ярилцлага, мэдээ, материал, нийтлэлийг архивлан хайчилбар хийж авсан байна. Түүнийгээ Н.Энхбаярт өгсөн гэнэ. Мөн олимп дэлхийн хос медальт МУГТ С.Батцэцэгийн тухай сонинд гарсан сурвалжлага, мэдээ, ярилцлага бүхий эмхэтгэлийн цуглуулгыг бэлэн болгожээ. Ирэх шинэ жилээр олимп, дэлхийн хос медальтанд гардуулан өгөхөөр зэхэж байгаа гэсэн. Залуу идэр насаа армид хоёргүй сэтгэлээр зориулсан тэрбээр чөлөөнд сууснаасаа хойш эрдэм шинжилгээ, судалгааны ажилд өөрийгөө бүтэн зориулсан нь энэ. Түүний нэг ч өдрийг сонин хэвлэл, тэмдэглэл, унших номгүйгээр төсөөлөхөөргүй аж.

Гэрийн эзэгтэй ид, уу гэсэн зочломтгүй нэгэн юм. Харин Р.Равдандорж гуай өөрийнхөө хийж бүтээсэн зүйлсийн талаар яриа дэлгэн суув. Зээ нарынх нь инээд хөөр цалгисан, элэг бүтэн сайхан гэр бүл ажээ, Р.Равдандорж гуайнх. Тэд манай зурагчнаар зургаа авахуулахдаа “Бид жил бүр төв талбай дээр очиж хамтдаа зургаа авахуулдаг уламжлалтай байсан. 20 гаруй жил Сүхбаатарын талбай дээр очиж зургаа авахуулж байлаа. Сүүлийн хоёр жил авахуулсангүй. Хөгшин настай хүмүүс хүүхдүүдээсээ ичдэг болдог юм байна. Гэхдээ бидний хувьд бол үнэ цэнэтэй сайхан зүйл” хэмээн ярьж байсан. Мөн “Хар багын найз Ардын уран зохиолч, хөдөлмөрийн баатар Б.Лхагвасүрэн, Москва хотод цэрэг улс төрийн академийг хамтдаа дүүргэсэн Ч.Жамсран нартаа үргэлж талархаж явдаг юм даа, өвгөн би” гэв. Нар хэдийнэ баруун тийш хэвийсэн байхад тэдний гэрээс гарсан юм. Нэг зүйлийн араас уйгагүй явдаг. Түүнийхээ ард нь гарч чаддаг хүн байна даа гэж Р.Равдандорж гуайн талаар бодож явлаа.

Ерөнхий боловсролын сургуулийн сурагчдын дунд хар тамхи мансууруулах бодисын хэрэглээ хэрээс хэтэрчээ. Эцэг, эхийн хараа хяналтаас хэдийнэ гарч, цагдаа нар хар тамхи хэрэглэж мансуурч байгаа охид, хөвгүүдийн нарийвчилсан судалгааг дүүрэг, хороо болгон дээр гаргасан гэнэ. Сурагчид найзуудаараа нийлж сургуулийнхаа ойр хавийн орон сууцны орц, хонгилд, дээвэр дээр гарч мансууруулах төрлийн бодис хэрэглэх болсон байна. Мансууруулах төрлийн бодис хэрэглэж байгаа хүүхдүүдийн 60 гаруй хувь нь манай орны ихэнх нутгаар ургадаг зэрлэг олсны төрлийн ургамал буюу каннабис татаж мансуурдаг болжээ. Харин 20 орчим хувь нь ахуйн хэрэглээний газ, цавуу, гутлын тос, шатахуун зэргийг үнэрлэж мансуурч байгаа гэнэ. Үлдсэн 10 хүрэхгүй хувь нь ICE буюу мөс хэрэглэж байгаа баян айлын хүүхдүүд аж. Өөрөөр хэлбэл, хар тамхи хэрэглэж мансуурдаг бүлэглэл бараг ерөнхий боловсролын сургууль бүрт байдаг болсон гэнэ. Тэд бие биенийгээ хар тамхинд уруу татаж байнгын хэрэглэгч болгодог байна. Бидэнд Сүхбаатар дүүргийн VII, VIII хорооны нутаг дэвсгэр угсармал есөн давхар байшингийн орцонд сурагчид мансуурдаг гэх мэдээлэл ирсэн юм. Энэ талаар сурвалжлахаар XI хороололд очлоо. Байрны жижүүрүүдтэй уулзаж өсвөр насны хүүхдүүдийн мансуурлын талаар асууж тодруулав. Тэд “Манай энэ хавийн сургуулийн сурагчид орцонд зогсох их сонирхолтой байдаг. Байнга л орцноос орц руу хөөгдөж явдаг. Ихэвчлэн есөн давхарт гарчихдаг. Хоолой гашуун оргиулсан зүйл татсан хэд хэдэн удаагийн үйлдэл гарсан. Манай энэ хавиар нэг прокурор эмэгтэй охиноо хайгаад байнга явдаг. Охин нь ангийнхаа хэдэн хүүхэдтэй нийлээд байнга зэрлэг өвс татаж мансуурдаг гэсэн” хэмээн ярьж байв.

Мөн Сүхбаатар дүүргийн XI хороолол, Зуун айл орчмын байрнуудаас мансууруулах төрлийн бодис хэрэглэж мансуурсан хүүхдүүдийг цагдаа нар барьжээ. Тухайлбал, Сүхбаатар дүүргийн VIII хорооны нутаг дэвсгэр 23 дугаар байрны есөн давхраас 14 настай Б, 16 настай Г, 15 настай Ж нар зэрлэг олсны төрлийн ургамал буюу каннабис татаж мансуурч байгаад баригдсан байна. Тэд нэг сургуулийн сурагчид байсан гэнэ. Цагдаа нар хүүхдүүдийг шалгаж, СЭМҮТ-д хэвтэн эмчлүүлсэн байна. Мөн Сонгинохайрхан дүүргийн нутаг дэвсгэр Хархорин, нэгдүгээр хороолол орчмын байрны орцонд ерөнхий боловсролын сургуулийн сурагчид байнга мансуурдаг гэсэн мэдээлэл бидэнд ирсэн юм. Дээрх газруудын угсармал байрны оршин суугчид гэрээсээ орж гарахдаа ихэвчлэн цахилгаан шат ашигладаг. Харин шат нь цахилгаан шатны хажууд хаалгаар гардаг. Өөрөөр хэлбэл, тусгаарласан байдалтай байдаг. Мөн гэрэл байхгүй, байнга харанхуй байдаг гэнэ. Үүнийг сурагчид ашиглаж, ангиараа мансуурдаг байна.

Ахуйн хий (газ) үнэрлэн мансуурч байсан хүүхдүүдийн нэг нь нас барсан харамсалтай хэрэг Сонгинохайрхан дүүрэгт гарч байсан. Мөн өвс татаж байгаад мансуурсан ерөнхий боловсролын сургуулийн арав гаруй сурагч цагдаа нарт баригдсан билээ. Мөн Хан-Уул дүүрэгт ч мансуурсан хүүхдүүд баригдаж байсан. Энэ мэт ахуйн хэрэглээний газ, хар тамхины төрлийн ургамал, бодис хэрэглэж мансуурах хүүхдүүдийн тоо жилээс жилд нэмэгдэж байна. Бидний үр хойч ирээдүй болсон хүүхдүүдийг цагаан тахал хэмээн нэрлэгддэг хар тамхины бараан сүүдэр хэдийнэ нөмрөн авчээ. Эрүүгийн цагдаагийн газрын Хар тамхитай тэмцэх газраас авсан мэдээллээр ерөнхий боловсролын сургуулийн мансууруулах төрлийн бодис хэрэглэж байгаа сурагчдыг гурав хувааж байгаа. Ахуйн хэрэглээний газ үнэрлэж мансуурдаг 8-15 насныхан, зэрлэг олсны ургамал татаж байгаа 12-18 насныхан, мөн зах зээлд өндөр үнээр зарагддаг мөс буюу үйлчилгээ өндөртэй хар тамхи хэрэглэж байгаа хүүхдүүд хэмээн ангилж, шалгадаг гэнэ. Эрүүгийн цагдаагийн албаны Хар тамхитай тэмцэх газрын Мөрдөх хэлтэст сүүлийн гурван жилийн байдлаар иргэд, байгууллагаас мансууруулах, сэтгэцэд нөлөөт эм, бэлдмэл, бодистой холбоотой гэмт хэргийн шинжтэй 199 гомдол, мэдээлэл ирүүлсэн байдаг аж. Тодруулбал, 2015 онд 78, 2016 онд 94, энэ оны нэгдүгээр улиралд 27 гомдол, мэдээлэл хүлээн ирүүлсэн байна.

ҮХЭЛ ДАГУУЛСАН МАНСУУРАЛ БУЮУ АХУЙН ХЭРЭГЛЭЭНИЙ ГАЗ

Ахуйн хэрэглээний газ үнэрлэж мансуурах хүүхдүүдийн тоо жилээс жилд нэмэгдэж байгаа. Мөн сүүлийн таван жилийн хугацаанд газ үнэрлэж байгаад 12 хүүхэд харамсалтайгаар амь насаа алджээ. Тухайлбал, Хан-Уул дүүргийн X хороонд өнгөрсөн жилийн дөрөвдүгээр сарын 30-ны өдөр өсвөр насны хүүхэд газ үнэрлэж, нас барсан хэрэг гарсан. Төв цэвэрлэх байгууламжийн орчимд 17-18 насны таван хүүхэд газ үнэрлэж, нэг нь таталт өгөн эмнэлгийн тусламж авч чадалгүй амиа алдсан билээ. Мөн энэ өдөр Баянзүрх дүүргийн 16-18 насны хоёр хүүхэд газ үнэрлэж байхад нь газ нь дэлбэрч гэмтэж байсан. Чингэлтэй дүүргийн X хороонд оршин суух 15 настай Д гэх хүү газ үнэрлэж байгаад хордон, нас барсан юм. Хүүгийн ойр хавийн оршин суугчид түүнийг газ үнэрлэх дуртай байсныг гэрчилж байв. Тэрээр, хамгийн сүүлд “wax” гэсэн бичигтэй газыг их хэмжээгээр хэрэглэсэн нь түүнийг үхэлд хүргэсэн. Баянзүрх дүүргийн VI хорооны нутаг дэвсгэрт байрны подвальд 13-14 насны таван хүүхэд 250 граммын савтай ягаан өнгийн мансууруулах төрлийн бодис үнэртэж байгаад хөдөлгөөнт эргүүлийн цагдаа нарт саатуулагдсан. Налайх дүүргийн II хорооны 52 дугаар байрны нэгдүгээр давхарт 15 настай О нарын дөрвөн эрэгтэй хүүхэд 0.5 литрийн савлагаатай ахуйн хэрэглээний хийг үнэрлэн мансуурч байсныг цагдаагийн алба хаагчид илрүүлсэн юм. Тэд газ, цавуу, бусад химийн бодис үнэрлэж мансуурсан болохыг мэргэжлийн байгууллага тогтоосон. Сонгинохайрхан дүүргийн IX хорооны нутаг 92 дугаар цэцэрлэгийн шатан дээр долоон хүүхэд газ үнэрлэж, мансуурч байгаад баригдсан хэрэг гарсан. Тэд 62 дугаар дунд сургуулийн наймдугаар ангид сурдаг байсан юм. Баянгол дүүрэг, III, IV хорооллын эцэст байрладаг “Хангай” зочид буудалд 14-18 насны зургаан хүүхэд газ үнэртэж байгаад дэлбэрэлтэд өртөн, түлэгдэж ГССҮТ-д хүргэгдсэн билээ. Энэ мэт ахуйн хэрэглээний газ үнэрлэж байгаад амь насаа алдсан, цагдаа нарт баригдсан, СЭМҮТ-д байнга хэвтэн эмчлүүлдэг хүүхдүүдийн тоо жилээс жилд нэмэгдэж байна.

Ахуйн хэрэглээний газыг ихэвчлэн өсвөр насны хөвгүүд үнэрлэж мансуурдаг байна. Шингэрүүлсэн шатдаг хий буюу газ нь пропан бутаны холимог нэгдлийг агуулдаг аж. Шингэрүүлсэн нүүрс-устөрөгчийн пропан бутаны холимог нэгдлийг амьсгалснаар сэтгэл хэт ихээр хөөрөх, нойрмог байдалтай болох, амьсгал боогдох, зүрхний хэм алдагдах, санах ой түр зуур алдагддаг хор нөлөөтэй. Хамгийн аюултай нь газны хий алдагдахад шууд залгиур хоолой руу ордог учир амьсгал боогдож, үхэлд хүргэдэг аюултай гэдгийг хүүхдүүд огт мэдэхгүй байгаа юм.

МАНСУУРСАН ХҮҮХДҮҮД ХҮНИЙ АМИНД ХҮРСЭН НОЦТОЙ ХЭРЭГ

Олны анхаарлыг татаж, нийгэмд томоохон цочроо өгсөн хэрэг бол мансуурагч хүүхдүүд 20 настай эмэгтэйг хөнөөж, цогцсыг нь шатаасан хэрэг гарч нийгмийг айдаст автуулж байсан. 16 настай У, Г нар Нийслэлийн Баянзүрх дүүрэгт 20 настай бүсгүйг хөнөөж, цогцсыг нь шатаасан ноцтой хэрэгт яллагдагчаар татагдан, шүүхээс 16 жилийн ял сонссон юм. Хүүхдүүд цавуу үнэрлэж мансуурсан үедээ дээрх хэргийг үйлдсэн болох нь тогтоогдсон байдаг. Г, У нарт Эрүүгийн хуулийн 91.2.1, 91.2.7, 91.2.11-т зааснаар буюу шунахайн сэдэлтээр, уулгалан довтлох, дээрэмдэх замаар, урьдчилан үгсэн тохиролцож, зохион байгуулалттайгаар хүний амь хөнөөсөн, 153.2-т зааснаар буюу бусдын эд хөрөнгийг гэмтээсэн, энэ гэмт хэргийг галдан шатаах буюу нийтэд аюултай бусад аргаар үйлдсэн, энэ хэргийн улмаас хүний амь нас хохирсон гэх үндэслэлээр гурван шатны шүүхээс 16 жилийн хорих ял ногдуулсан юм. Энэ мэт хүүхдүүд хар тамхи, мансууруулах бодис хэрэглэж байгаад гэмт хэрэг үйлдсэн, нэгнийгээ зодож хүнд гэмтэл учруулсан 26 хэрэг цагдаагийн байгууллагад бүртгэгдсэн байна.

АНГУУЧДЫН ЗОЛИОС БУЮУ КАННАБИС ТАТАЖ МАНСУУРАХ АХЛАХ АНГИЙНХАН

Ерөнхий боловсролын ахлах ангийн сурагчид дунд олсны төрлийн каннабис гэх мансууруулах төрлийн ургамал худалдаалдаг, худалдан авч, татаж мансуурдаг сүлжээ бүхий гэмт хэрэг ид “давалгаалж” эхэлжээ. Бүр нэг ангийн хүүхдүүд тэр чигтээ мансууруулах төрлийн өвс татаж, мансуурсан тохиолдол гарсан байна. Энэ талаар албаны эх сурвалжаас авсан мэдээллээр “Мансууруулах төрлийн ургамал түүж, бэлтгэдэг, түүнийг нь борлуулдаг сүлжээ бүхий гэмт хэрэгтнүүд бий болсон. Тэд сүүлийн жилүүдэд ерөнхий боловсролын сургуулийн сурагчдыг ангуучлах болжээ. Ангуучид эхлээд нэг сурагчид хар тамхи үнэ төлбөргүй өгч татуулдаг. Ингээд байнгын хэрэглэгч болгосныхоо дараа ангийнхаа хүүхдүүдийг уруу татаж хар тамхи хэрэглүүлэх арга зам зааж өгдөг. Эхэлж уруу татагдсан нэг нь “Хар тамхи хэрэглэж үзсэн. Үнэхээр гоё юм байна лээ” гэж бусдадаа ярьдаг. Бусад нь сонирхож, хар тамхи сүлжээ гэмт хэрэгтнүүдээс хямд үнээр худалдаж авч татдаг гэнэ. Ингээд байнгын хэрэглэгчтэй болдог аж. Үүнийхээ дараа үеийнх нь охидод хар тамхи татах далд сурталчилгаа хийдэг” болсон байна гэсэн юм. Өөр нэгэн эх сурвалжаас авсан мэдээллээр ангуучид хар тамхи, мансууруулах төрлийн үйлчилгээтэй эм бэлдмэлийг хүүхэд залууст эхлээд ус, ундаанд хийж өгдөг байна. Үүний дараа хар тамхинд оруулдаг гэнэ. Энэ мэт ерөнхий боловсролын сургуулийн сурагчдыг хар тамхинд уруу татдаг бүлэглэлийг цагдаа нар шалгаж эхэлсэн гэнэ. Ангуучдаас гаралтай хар тамхины хэрэглээ ингэж л ерөнхий боловсролын сургуулийн ахлах ангийнхан дунд “давалгаалж” эхэлжээ.

НЭГ АНГИ, БҮР СУРГУУЛИЙН ХЭД ХЭДЭН АНГИЙН СУРАГЧИД ХАР ТАМХИ ХЭРЭГЛЭЖ БАЙГАА ГЭХ МЭДЭЭЛЭЛ БИДЭНД ИРСЭН

Хар тамхи, мансууруулах бодисоос иргэдийг хамгаалах нийгэмлэгийн захирал Ш.Лхагвасүрэнгээс цөөн асуултад хариулт авсан юм.

---

-Ерөнхий боловсролын сургуулийн хүүхдүүдийн дунд хар тамхины хэрэглээ жилээс жилд нэмэгдсэн тоон үзүүлэлт гарсан байна лээ. Энэ талаар ярилцлагаа эхлэх үү?

-Бидний хойч ирээдүй болсон хүүхдүүд хар тамхи хэрэглэх нь жилээс жилд нэмэгдэж байгаа нь хамгийн их санаа зовоосон асуудал болоод байна. Бид 1999 онд анх хар тамхи хэрэглэж мансуурч байгаа хүүхдүүдийн судалгаа гаргаж байлаа. Тэр үед 45 хүүхэд хар тамхи мансууруулах төрлийн бодис хэрэглэж байна гэх тоо гарч байсан. Тэгвэл 2001 онд таван байгууллага хамтарч дахин судалгаа хийж байлаа. Хоёр жилийн хугацаанд нийт 52 хүүхэд хар тамхи хэрэглэж байгааг тогтоож байсан. Гэтэл 2016 онд дээрх тоо хэд дахин нэмэгдээд байна. Зөвхөн манай нийгэмлэгээр гэхэд өдөрт 2-5 хүүхэд эцэг, эхийн хамт ирж байна. Бүгд хар тамхи хэрэглэж байнга мансуурдаг болсон хүүхдүүд. Ирж байгаа хүүхдүүдийн хувьд мансууруулах үйлчилгээтэй ургамлаас гадна өндөр үнээр борлогддог хар тамхи татаж үзсэн байдаг.

-Танай нийгэмлэгт хандсан гурван ч хүүхэд ангиараа хар тамхи татаж үзсэн гэх ноцтой мэдээлэл өгсөн гэсэн үү?

-Тийм ээ. Нэг хүүхэд бидэнд хандсан. Бид хүүхдүүдэд шаардлагатай эмчилгээг нь хийж, хэнтэй хаана хар тамхи хэрэглээд байгаа талаар ярилцдаг. Гэтэл тэр хүүхэд “Манай ангийн бүх хүүхэд хар тамхи хэрэглэж үзсэн. Манай найзууд бүгд мансуурдаг” гэж ярьсан. Гэтэл дахиад өөр сургуулийн ахлах ангийн сурагч “Манай сургуулийн ахлах ангийн хүүхдүүд дунд хар тамхины хэрэглээ хавтгайрсан. Байнга хар тамхи хэрэглэж байна” гэж ярьсан. Энэ бүгдийг нэртэй, сургуультай нь гаргах гэхээр бөөн асуудал гарч байна. Тэгэхээр ерөнхий боловсролын сургуулиудын сурагчдын дунд мансууруулах төрлийн бодис хэрэглэх асуудал ямар түвшинд хүрчихсэн байгааг эндээс шууд харж болохоор байгаа юм. Ерөнхий боловсролын сургуулиудын эрүүл мэндийн хичээлд хар тамхи мансууруулах бодисын хор хөнөөлийн талаар хичээл оруулмаар байна. Энэ талаар сургагч багш нар бэлдэх нэн шаардлагатай байна. Хар тамхи хэрэглэж байгаа хүүхэд, залууст судалгаа хийж үзсэн. Монголын маш олон хүүхэд, залуус олны танил хүмүүсийн үлгэр дуурайлаас болж мансууруулах төрлийн бодис хэрэглэж эхэлсэн гэж хариулсан байна лээ. Тэгэхээр хар тамхи мансууруулах бодистой холбоотой хэрэгт орсон олны танил дуучид одоо мансууруулах бодисын хор хөнөөлийн талаар хүүхэд, залууст сурталчилгаа хиймээр байна. Тэд нийгэмд маш хортой зүйл хийж, хүүхэд, залуусыг уруу татаж оруулсныхаа төлөө олон нийтийн өмнө гарч ирээд “Хар тамхи битгий хэрэглэ, хүмүүс ээ” гэж хэлэх цаг нь болсон гэв.

ӨНГӨРСӨН ОНД ХАР ТАМХИ, МАНСУУРУУЛАХ БОДИСТОЙ ХОЛБООТОЙ 115 ХЭРЭГ ШИЙДВЭРЛЭЖЭЭ

Улсын хэмжээнд бүртгэгдсэн мансууруулах болон сэтгэцэд нөлөөт эм, бэлдмэл, бодистой холбоотой гэмт хэргийг сүүлийн гурван жилээр авч үзэхэд 2015 онд 79 хэрэг 201 гэмт үйлдэлд 169 хүн, 2016 онд 109 хэрэг 250 гэмт үйлдэлд 224 хүн, 2017 оны гуравдугаар сарын 30-ны өдрийн байдлаар 30 хэрэгт 75 хүн холбогдуулан шалгасан байна. 2016 онд шинээр нийт 378 үйлдэлтэй 313 хүнд холбогдох 139 хэрэгт мөрдөн байцаалтын ажиллагаа явуулснаас яллах дүгнэлт үйлдүүлэхээр 235 үйлдэлтэй 200 хүнд холбогдох 81 хэргийг, хэрэгсэхгүй болгох саналтайгаар 25 үйлдэлтэй 19 хүнд холбогдох 13 хэргийг прокурорт шилжүүлэн, 41 үйлдэлтэй 41 хүнд холбогдох 21 хэргийг бусад хэрэгт нэгтгэн нийт 291 хүнд холбогдох 254 үйлдэлтэй 115 хэргийг шийдвэрлэжээ. Дээрх шалгаж шийдвэрлэсэн хэргүүдээс 138 хүнд холбогдох 74 хэргийг анхан шатны шүүх шийдвэрлэснээс торгох ялаар гурав, баривчлах ялаар 34, нэг жил хорих ялаар 42, 1-3 хүртэл жил хорих ялаар 33, 3-5 жил хүртэл хорих ялаар нэг, 5-8 жил хүртэл хорих ялаар гурав, 10-15 жил хүртэл хорих ялаар 22 хүн шийтгэгдсэн нь өмнөх онтой харьцуулбал 32 хэргээр буюу 76.1 хувиар, ял шийтгүүлэгдчийн тоо 62 хүнээр буюу 81.5 хувиар өссөн үзүүлэлт аж.

2017 оны эхний гурван сарын байдлаар шинээр 61 үйлдэлтэй 50 хүнд холбогдох 25 хэрэг, урьд оны үлдэгдэл 46 үйлдэлтэй 38 хүнд холбогдох 17 хэрэг гэх мэт нийт 164 үйлдэлтэй 133 хүнд холбогдох 53 хэрэгт мөрдөн байцаалтын ажиллагаа явуулснаас яллах дүгнэлт үйлдүүлэхээр 60 үйлдэлтэй 51 хүнд холбогдох 22 хэргийг, хэрэгсэхгүй болгох саналтайгаар долоон үйлдэлтэй долоон хүнд холбогдох гурван хэргийг прокурорт шилжүүлж, 16 үйлдэлтэй 14 хүнд холбогдох долоон хэргийг бусад хэрэгт нэгтгэн нийт 79 үйлдэлтэй 68 хүнд холбогдох 32 хэргийг шийдвэрлэсэн байна. Дээрх шалгаж шийдвэрлэсэн хэргүүдээс 21 хүнд холбогдох 10 хэргийг анхан шатны шүүх шийдвэрлэснээс баривчлах ялаар хоёр, нэг жил хорих ялаар ес, 1-3 хүртэл жил хорих ялаар хоёр, 3-5 жил хүртэл хорих ялаар хоёр, 5-8 жил хүртэл хорих ялаар тав, 10-15 жил хүртэл хорих ялаар нэг хүнийг шийтгэжээ.

70 гаруй мянган залуус хар тамхи хэрэглэж байна гэх судалгааг Цагдаа, төрийн бус байгууллага, Мансуурлын эсрэг үндэсний төвөөс гаргасан байдаг. Монголын олон мянган залуус хар тамхинд мансуурч, үхэл рүү “тэмүүлэх” болсон нь урлаг соёлын одууд хар тамхи хэрэглэх болсонтой нэг талаар холбоотой. Хар тамхи хэрэглэж байгаа дуучдыг нийгэм даяар үзэн ядаж, хэн ч биш болгохын оронд үндэсний баатар мэт өргөмжилдөг байдал манайд бий. Жишээ нь, зарим дууучин бараг ийм үйлдлээрээ олонд танил болж байх жишээтэй. Мөн хар тамхи хэрэглэдэг, худалдан борлуулдаг дуучид ял завшаад өнгөрсөн тохиолдол хэд хэд бий. Үүнээс үүдэн хүүхэд залуучуудын дунд хар тамхи хэрэглэх гоё юм байна. Хэрэглээд баригдлаа гэхэд тэр дуучин шиг ялгүй өнгөрөх юм байна. Хар тамхи хэрэглэсэн ч гэсэн дуугаа дуулаад, тоглолт хийгээд, телевизийн нэвтрүүлэгт ороод яваад байж болох юм байна гэсэн ойлголтыг төрүүлдэг байхыг үгүйсгэх аргагүй.

Хар тамхи байнга хэрэглэж байгаа хүнд амьдрал гэж байхгүй. Зөвхөн үхэл хүлээж байдаг гэдгийг хэн ч ярихгүй байсаар өдий хүрч байгаа билээ. Төр засаг хар тамхи хэрэглэж, мансуурдаг, худалдан борлуулж, залуусыг уруу татаж байгаа дуучдад хатуу хариуцлага хүлээлгэдэг болмоор байна. Сэргээшийн төрлийн эм бэлдмэл, сэргээш хэрэглэсэн тамирчинг хэдэн жилээр тэмцээн уралдаанд орохыг нь хориглодог шиг жинхэнэ мансуурагч, хар тамхинд донтогчдыг хатуу чанга шийтгэдэг болох хэрэгтэй. Энэ төрлийн гэмт хэрэгт холбогдсон, мансууруулах бодис хэрэглэсэн, бусдад худалдсан, бусдыг уруу татсан дуучид, урлагийнхныг дахин тайзан дээр гаргахгүй, олон нийтэд зориулсан уран бүтээл хийх эрхийг нь хэдэн жилээр хасдаг болох хэрэгтэй. Мөн хар тамхи хэрэглээд баригдаж байсан урлаг соёлын төлөөллүүдийг хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд ярилцлага авч сурталчлахгүй байх хэрэгтэй. Хэрэв тэднийг оруулбал тухайн телевизийг торгож, хар тамхи мансууруулах бодисны хэрэглээний эсрэг үйл ажиллагаанд торгуулийн мөнгийг нь зарцуулдаг болмоор байгаа юм. Ийм аргаар залуус, олон нийтэд тэднийг хар тамхи хэрэглээд хэн ч биш болж байгааг харуулах төрийн хатуу бодлого манай улсад нэн тэргүүнд хэрэгтэй байна.

Нялх ногоо үндсээ түрэн ургажээ. Хаашаа л харна ногоон туяа хөндий талаар зэрэглээтэх аж. Нойтон цас юм уу, бороо орж газрын хөрсөнд багахан чийг өгөхөд л ногоо ёстой л суга ургах дээрээ байна. Адууны захад гүү унагалж, засаатай үрээ хэдэн байдсан гүү хурааж ийш тийш нь элдэж чавхдаад, хонин сүргийн захад эхийнхээ сүүнд цадсан хурга, ишиг тонгочиж тоглоод урин цагийн хавар цаанаа л нэг тэнүүхэн байна. Төв аймгийн Өндөрширээт суманд өнгөрсөн амралтын өдрөөр очлоо. Бид тус сумын залуу малчин Б.Эрдэнэбатын гэрт, бүр тодруулж хэлбэл “Авьяаслаг монголчууд” шоуны гурав дахь алтан баззерын эзэн, шилдэг 32 авьяастны нэг Б.Тунгалагтамираас ярилцлага авсан юм. Тэрбээр энэ хавар “25 дугаар суваг” телевизийн “Ар, Өвөр Монголд нэг удаа” шоу нэвтрүүлэгт оролцсон билээ. “Явсан хүнээс үг дуул” гэсэн эртний үг байдаг. Тэгвэл Өмнөд Монголын малчид хэрхэн амьдарч байгаа талаар ийн хөөрөлдлөө.

---

-Өмнөд Монголд хэд хоноод ирсэн бэ. Манай улсын малчид болон Өмнөд Монголын малчдын амьдралын талаар ярилцлагаа эхлэх үү?

-“25 дугаар суваг” телевизийн найруулагч өнгөрсөн хоёрдугаар сарын эхээр “Ар, Өвөр Монголд нэг удаа” шоу нэвтрүүлэг хийх гэж байгаа юм. Таныг нэвтрүүлэгтээ оролцуулах гэсэн юм. Та Улаанбаатарт хэзээ ирэх вэ. Таныг энд ирэхээр уулзаж ярилцмаар байна” гэж хэлсэн. Би ч “Сар шинийн баяр дөхүүлээд л очно. Цагаан сарын бэлэг, сэлт, тавгийн чихэр авах ажилтай” гэж хэлсэн.

Ингээд хэд хоногийн дараа хот ороод очиж уулзсан. Тэгэхэд “Ар Монгол болон Өмнөд монголчуудын амьдралыг олон нийтэд харуулсан шоу нэвтрүүлэг. З.Алтай захирал таныг бидэнд санал болгосон” гэж хэлсэн. “Монгол HD телевизтэй хамтран ажиллах гэрээ маань дуусаагүй учраас өөр телевизийн нэвтрүүлэгт орж болох уу, үгүй юү гэдгээ асуусан. Үүний дараа нөхөртөө хэлж байгаа юм. Манай хүн яахав дээ “Битгий дэмий юм яриад бай” гээд л нөгөө хэлдэг үгээ л хэлж байгаа юм. Гэхдээ манай хүний “Битгий дэмий юм яриад бай” гэж хэлж байгаа үг чинь “Яв яв” гэсэн үгний эхлэл байхгүй юу. Ингээд нэвтрүүлэгт орох саналыг хүлээж авсан даа. Яг мал төллөх үеэр очих болж таарсан. Хөдөөгийн малчид бидний жилийн дөрвөн улиралд гадаа гандаж, хөдөө хөхөрч явсан ажлынхаа үр дүнг үздэг цаг үе. Ингээд малаа төллөхөд байхгүй байх болж таарсан. Бид гуравдугаар сарын 15-ны өглөө Улаанбаатар хотоос Өмнөд Монголын Шилийн гол аймаг руу хөдөлсөн. Сүхбаатар аймгийн Эрдэнэцагаан сумаар дайрч, Бичигтийн боомтоор хил гарсан. Хятадын хилийн боомт дээр нэлээн удаан шалгуулж зогссон. “Осмо” гээд камерны гаднах хайрцаг нь буу шиг хэлбэртэй юм билээ. Хилийнхэн буу байна гэж андуураад зөндөө шалгасан. Хил дээр “Одон” телевизийн найруулагч, С.Ванчигдорж биднийг хүлээгээд зогсож байсан. Тэдэнтэй уулзаад засмал замаасаа гараад шороон замаар 130 гаруй километр яваад С.Ванчигдоржийн гэрт яваад очсон. Тэгсэн бөөн асуудал болоод бүгд сандарцгаасан шүү.

-Ямар асуудал үүссэн юм бэ?

-Бид хилээр гараад “Ухаалаг” студийн захиралд хэлэх байсан юм билээ. Тэгсэн тэдэнтэй уулзалгүй шууд С.Ванчигдоржийн гэр рүү явчихсан. Тэгсэн тэндхийн хууль хяналтынхан “Монгол Улсын дугаартай машин хилээр гараад хулгайн замаар шууд яваад өглөө” гээд мэдээлэл өгчихсөн байсан. Биднийг С.Ванчигдоржийн гэрт очоод зураг авалтаа дөнгөж эхэлж байтал цагдаагийн хувцастай, жирийн хувцастай хүмүүс хүрээд ирдэг юм байна. Хэдэн талаас зураг дараад л бөөн сүр болсон. Би ч “Та нар намайг энд авчраад гэмт хэрэгтэн болгочихож байгаа юм биш биз дээ” гээд л асуугаад авсан. Кинонд гардаг шиг өмнөөс, хажуугаас зураг аваад байгаа юм чинь. Цагдаа нар нь Монгол Улсын дугаартай машин хил гараад шууд хулгайн замаар явчихлаа гэсэн мэдээлэл ирсэн гээд л шалгаж гарсан. Ингээд бид зорьж очсон айлаасаа Шилийн гол аймагт очиж дарга нартай нь уулзлаа. Албан ёсоор заавал мэдэгдэж зөвшөөрөл аваад нэвтрүүлгээ хийх ёстой байсан юм билээ. Манайхан болохоор хоорондоо яриад л түс тас тохирсон болохоор шууд нэвтрүүлэг хийх айлдаа очиж болно гэж бодсон шиг байна лээ. Ингээд нэвтрүүлэг эхэлсэн цагаас хойш хоёр, гурван дарга нь биднийг байнга дагаж явсан. Өмнөд монголчуудын аж амьдралыг олон нийтэд гаргах гэж байсан учраас ямар нэгэн алдаа гараад, буруу ойлголт төрчих вий гэж урьдчилан сэргийлж байна гэж санагдсан. Галаа ноцоож байхад дизель шиг зүйл зуухандаа хийж байгаад модоо асаачихаар “За энэ хэсгийг оруулахгүй шүү. Энэ зураг авалтыг нэвтрүүлэгт оруулмааргүй байна. Жинхэнэ монгол уламжлалаар асааж зураг авахуулах ёстой” гэдэг ч юм уу, хөндлөнгөөс хяналт тавиад байсан.

-Та Өмнөд Монголд анх очсон сэтгэгдлээ хуваалцахгүй юу. Анх ямар бодолтой очсон. Эргэж ирэхдээ анх бодож байсан бодол нь өөрчлөгдсөн үү?

-Үнэнийг хэлэхэд анх Өмнөд монголчуудын талаар шал өөр ойлголттой очсон. Ихэнх нь хятаджсан хүмүүс байдаг байх. Бүр Хятадын цустай хүмүүс л байдаг гэсэн зүйл бодоод очсон. Тэгсэн бидний очсон айлын гэрийн эзэн Ванчигдорж зөвхөн монгол хэлтэй. Хятад хэл огт мэдэхгүй байх жишээтэй. Эрчүүд нь адуу их сонирхдог хүмүүс санагдсан. Бурхан шүтнэ гэсэн ойлголт байхгүй. Айл болгоны гэрийн хойморт Чингис хааны зураг байна. Ерөөсөө л Чингис хааныг бурхан мэт шүтсэн хүмүүс байна лээ. Монголчууд ирлээ гэхээр их сайхан хүлээж авна. Анх хүлээж авч зочилж байгаагаас эхлээд маш сайхан санагдсан. Их зочломтгой, хоол ундаар дайлах сонирхолтой их сайхан хүмүүс байсан. Ийм нэвтрүүлэг гарах гэж байна гэдгийг дуулаад тусгайлан гэр гаргаж барьсан байсан. Харин Өмнөд Монголын малчид бүгд тэндээ байшин барьчихсан. Их тохилог амьдардаг. Бэлчээрийн хувьд цаанаасаа хэсэгхэн газрыг өмчлөөд өгчихсөн. Тэр хашаанд мал нь бэлчээрлэх ёстой. Цаанаас нь зааж өгсөн газрын хашаанаас мал нь гарах ёсгүй. Өөр айлын хашаанд орчих юм бол их хэмжээний төлбөрт унадаг гэсэн. Бага газарт бэлчээрлэж байгаа ч гэсэн мал нь их тарган, эрүүл, ямар нэгэн өвчин байхгүй. Айл бүрийн мал угаадаг ванн нь сүүлийн үеийн янзын шийдэлтэй юм байна лээ. Нэмэгдэл тэжээл өгдөггүй мөртлөө мал нь жилийн дөрвөн улиралд тарга тэвээрэг огт алддаггүй гэсэн. Мал нь тарган байгаад байдаг цаад шалтгаан нь хөдөлгөөн бага байдаг болохоор тарган байдаг юм шиг санагдсан.Хөдөлгөөнгүй суугаад хоол унд идээд байгаа хүн таргалаад байдагтай адилхан юм билээ. Хашаатай болохоор малдаа санаа зовох юмгүй. Энд тэнд хонь хургалж л байдаг. Тэнд нь үлдээчихээд л хүрээд ирдэг. Их ажилтай үед хонио орой үдэш огт хашихгүй. Том хашаатай болохоор алга болчихно гэж санаа зовохгүй амар тайван суудаг. Миний очсон Ванчигдоржийнх тавхан ямаатай. Ямаа адтай амьтан болохоор хашаа даваад айлын хашаа руу орж өр төлбөрт унагаж магадгүй гээд цөөхөн ямаатай байдаг гэсэн. Гэхдээ хийж байгаа зүйлс, ёс заншил гээд олон юм нь бидэнтэй адилхан.

-Та гэрийн эзэгтэйд нь хуушуур хийхийг зааж өгөөд байсан. С.Ванчигдорж танайд цуйван идээд гайхаад байх шиг байсан?

-Чимхсэн гурилтай шөл гээд хоол бидэнд хийж өгсөн. Тэр нь манайхны тасалсан гурилтай шөл байсан. Мах чанаж өгсөн. Бууз хийдэг юм билээ. Өөр үндэстний хоол гэж байхгүй гэсэн. Мах чанахаар нь гурилаар бүтээх үү гэж асуухаар гайхаад байгаа юм. Мах чанахаараа шөлөнд нь будаа хаяж иддэг гэж ярьсан. Уг нь хуушуур, цуйван Хятадаас гаралтай гэгддэг. Гэтэл эдгээр хоолыг ерөөсөө мэдэхгүй байсан. Гэрийн эзэгтэйд нь хуушуур хэрхэн хийхийг зааж өгсөн. Миний хувьд С.Ванчигдоржийг анх сонгохдоо Монгол Улсад Өмнөд Монголын ёс уламжлал, зан заншлыг энэ хүн сурталчилж чадна гээд сонгосон. Харин намайг бол хүнээ хараад сонгочихсон юм шиг санагдсан. Уг нь хаврын цагт очиж байгаа болохоор надаар ямаа самнуулах хэрэгтэй байсан. Тугаллах дөхсөн үнээг үзээд хэзээ тугаллах вэ, осгосон ишгийг яаж босгож ирдэг гэдгийг нь харуулж, хэлүүлэх малчин ухааны талаар сорьсон зүйл ерөөсөө байгаагүй. Бид очоод хоёр хоносны дараа мал нь төллөж эхэлсэн. Гэхдээ мал төллөлөө гээд эздэд нь ямар ч зовлон байхгүй. Нэг хонь хургаа голсон байсныг авахуулсан. Хотны ноос малтах, хөрзөн оруулах, адууны хомоол цэвэрлэх, өвс малд хаяж өгөх л ажил хийсэн дээ. Өөр сүйдтэй ажил байхгүй. Иймэрхүү байдалтай арав хоносон. Өмнөд монголчууд манай телевизийн сувгуудыг байнга үздэг. Гэртээ Монголоос суваг хүлээн авагч худалдаж аваад тавьчихсан. Ингээд Монголын бүх сувгийг үзээд сууж байдаг юм билээ. Манай улс эх оронд болж байгаа зүйлийг биднээс илүү сайн мэддэг. Мэдээлэл ихтэй байгаа юм. “Авьяаслаг монголчууд” шоуны Чимгээ шүүгчийн алтан баззер манай хошуунд иржээ” гээд тэр хавьд бөөн шуугиан болсон. Надтай танилцаж, хамтдаа зураг авахуулах гэсэн олон хүн ирсэн. С.Ванчигдоржийн эхнэр анх намайг “Нөгөө хүүхэд нь халуураад хот яваад шоунд ордог эгч байна” гээд л таних жишээтэй. Тэнд намайг ихэнх нь таньж байгаа болохоор өөр улсад байна гэсэн бодол огт төрөөгүй.

-Өмнөд монгол малчдыг төрөөс нь хэр дэмждэг юм байна. Малын мах ямар үнэтэй байсан бэ. Энэ талаар сонирхож үзсэн үү?

-Монголын малыг өвчтэй гэсэн их буруу ойлголттой байдаг юм билээ. Тэдэнд аймаг сум болгоны мал өвчтэй биш. Цаг тухайн үед нь туулга, тарилга, вакцин хийдэг гэдгийг ойлгуулж хэлж өгсөн. Малчдыг төрөөс нь маш сайн дэмждэг болохоор их бийлэгжүү. 100 гаруй малтай айлын амьдралыг дэмжихийн тулд сар бүр 1000 юань өгдөг. Газрынхаа даацыг хэтрүүлэлгүй малаа тоонд нь барьж байгаа тохиолдолд малчин айл бүрт жилд монгол мөнгөөр 30-35 сая төгрөгийг урамшуулал болгоод өгнө. Улиралд нэг удаа бүх малчнаа эрүүл мэндийн үзлэг оношилгоонд хамруулаад шаардлагатай эм тариаг нь цаанаасаа үнэ төлбөргүй өгчихдөг. Хавар, намрын улиралд малд нь чанарын шаардлага хангасан, хүлээн зөвшөөрсөн тарилга, туулга хийгээд өгчихнө. Жил болгон малыг нь улс нь өндөр үнээр худалдаад авчихдаг. Мал төхөөрөх энэ тэр гэсэн асуудал огт байхгүй. Хургалах 350 хоньтой айл гэхэд төлөө бүгдийг нь улсдаа зарж борлуулаад 100 гаруй сая төгрөгийн ашиг олчихдог. Хоёр килограмм мах 60 гаруй мянган төгрөг. Төлөг 400-500 мянган төгрөгт хүрдэг юм билээ. Тэгэхээр малчдын амьдрал үнэхээр боломжийн санагдсан. Тооцоо гаргаж үзэхэд манайхны хоёр мянган малтай айлаас 350 тоо толгой малтай айл илүү их орлоготой байсан.

-Та бүхэн эргэж ирээд танай гэрт нэвтрүүлгээ үргэлжлүүлсэн. С.Ванчигдорж их ядарсан гэнэ үү?

-Өмнөд Монголд хийх ажилгүй хэд хоноод сүүлдээ тэр айлын мах шөлийг ч барах шинжтэй. Нэвтрүүлгийн багийнхантайгаа нэг хоол хийхдээ хонины махны бүтэн гуяар хийж байгаа юм. Ингээд нэвтрүүлгийн найруулагчтайгаа ярьж байгаад Монголд, манай гэрт нэвтрүүлгээ үргэлжлүүлэхээр болсон. Ингээд гэртээ ирсэн. Манайх хаваржаандаа нүүгээд буучихсан. Жижиг гэрээ дээш нь буулгачихсан тав тух муутай байсан. Мал ид төллөж байхад эргэж ирж таарсан. С.Ванчигдорж ямаа самнаж чадахгүй болохоор өглөө босоод цайгаа уучихаад хонинд яваад бага үд өнгөрөөгөөд ирнэ. Өглөө босоод л “Би хонь хариулна шүү” гээд яваад өгнө. Адуу ярихаар нүд нь сэргээд явчихна. Хүмүүс цахим сүлжээгээр энэ хэд өмнөд монгол залууг аймаар их ажил хийлгээд зарж өгч байна гээд л их шүүмжлээд байсан. Үнэндээ Ванчигийг яс махыг нь хаттал зарсан зүйл ерөөсөө байхгүй. Нүүрэндээ тос түрхсэн цагаан хүн анх ирээд хээрийн салхинд хэд хоног яваад царай алдчихаж байгаа юм. Эхэндээ гар, хөлөө угаагаад их цэвэрч байсан гэсэн. Сүүлдээ нүүрээ тослохоо ч байсан. Өдөрт нэг ямаа л самнаж чадна. Биднийг өдөрт 10-12 ямаа самнахаар гайхна. Хүний амьдрал болсон хойно арай үнэтэй байгаа дээр нь ноолуураа өгөх гээд нэвтрүүлгийнхээ дундуур ямаагаа самнасаар байгаад л таарсан. Гэхдээ Өмнөд Монгол яваад үнэ нь буучихсан байхад ноолуураа өгсөн. Нөхөр “Чи ийш тийшээ явснаас болоод ноолуураа олигтой үнээр өгч чадаагүй” гээд л зэмлээд байгаа. С.Ванчигдорж адуунд их эрэмгий, уургалаад авахад л шууд мордоод булгиулж байгаа юм. Зайдан мордчихоод булгиулахад унахгүй, тогтоод байх шинжтэй байна лээ. Их сайхан нэвтрүүлэгт орсондоо үнэхээр их баяртай, сэтгэл хангалуун байгаа. Ирэх зун манайд С.Ванчигдорж гэр бүлээрээ зочилж ирнэ гэсэн. Ирэхэд нь гүүгээ бариад чимчигнэсэн сайхан айраг бэлдээд сууж байна даа. Одоо ирэхэд нь их сайхан хүлээж авна гээд л нөхөр бид хоёр хоорондоо яриад байгаа. Манай хүн түүнийг явахад нь “Чамайг энэ удаад нэвтрүүлгийн журмаар, дээр нь туслах малчнаар ирлээ гэж ойлголоо. Ирэх зун бол зочны ёсоор хүлээж авна аа” гэж дуугарч байна лээ шүү.

Төр, нийгмийн нэрт зүтгэлтэн С.Зоригийн амь насыг онц хэрцгийгээр хөнөөсөн хэрэгт Ц.Амгаланбаатар, Б.Содномдаржаа, Т.Чимгээ нарыг шүүхээс гэм буруутайд тооцсон билээ. Анхан болон давж заалдах шатны шүүхээс Ц.Амгаланбаатарт 25, Б.Содномдаржаад 25, Т.Чимгээд 24 жилийн хорих ял оноосон. Удахгүй Улсын дээд шүүхэд дээрх хэрэгтэй холбоотой шүүх хурал болно. Анхан, давж заалдах шатны шүүх хурлын талаар болон сүүлийн үед С.Зориг агсны амь насыг хөнөөсөн хэргийн эргэн тойронд болж өнгөрсөн үйл явдлын талаар Т.Чимгээгийн ах Т.Хүрэлбаттай ярилцлаа.

---

-С.Зориг агсны амь насыг хөнөөсөн хэргийн давж заалдах шатны шүүх хурал болж, анхан шатны шүүхийн шийдвэрийг хэвээр баталсан. Шүүхийн шийдвэрийн талаар ярилцлагаа эхлэх үү?

-С.Зориг агсны амь насыг бүрэлгэсэн гээд байгаа хэргийг улсын нууцад хамааруулах асуудал байгаа юм уу гэдгийг бидний зүгээс холбогдох газруудад давж заалдах шатны шүүх хурал болохоос өмнө удаа дараа тавьсан. Өмгөөлөгчийн зүгээс “Энэ хэргийг улсын нууцаас гаргахгүй юм байна. Хавтаст хэрэгт улсын нууцад хамаарах зүйлс авагдсан байна” гэж бидэнд хэлсэн. Бидний хувьд улсын нууцад хамаарах зүйлсийг нууц чигээр нь үлдээе. Хамгийн гол нь С.Зориг агсны амь насыг хөнөөсөн гээд гурван хүнийг бариад ирчихсэн байгаа. Монголын ард түмэнд улсын нууцад хамаарах хавтаст хэрэгт авагдсан зүйл сонин биш. Хамгийн гол нь энэ гурван хүн үнэхээр С.Зориг агсны амь насыг хөнөөсөн нь үнэн юм уу гэдэг нь чухал. Хүний амь нас хөнөөсөн үү, үгүй юү гэдэг асуудал тэр төрийн нууц гээд байгаа зүйлд ямар ч хамаагүй зүйл. Бидний хувьд Монголын ард түмэнд Т.Чимгээ, Б.Содномдаржаа, Ц.Амгаланбаатар нар С.Зориг агсны амь насыг үнэхээр хөнөөсөн юм уу эсвэл хэлмэгдээд байгаа юу гэдгийг харуулахыг хүсч байсан. Гэвч бидний тавьсан саналыг хүлээж авахгүй, үгүй гээд байгаа юм. Давж заалдах шатны шүүх хурал болж өнгөрсний дараа Ж.Сандагсүрэн гээд прокурор телевизээр энэ хэрэгтэй холбоотой асуудлаар ярьж байна лээ. Ерөнхийлөгчөөс ирсэн албан бичиг үзүүлж байсан. Тэр албан бичигт танай удирдлагаас гаргасан саналын дагуу гэж эхэлж байна лээ. Тэгэхээр ТЕГ Ерөнхийлөгчид С.Зориг агсны амь насыг хөнөөсөн хэрэгтэй холбоотой асуудлаар санал гаргасан болж таараад байна. Төрийн нууцын тухай хуулийн 21.4-т заасныг үндэслэн Б.Содномдаржаа, Т.Чимгээ, Ц.Амгаланбаатар нарт холбогдох хэргийн төрийн нууцтай холбоотой хэсгийг журмын дагуу ил болгоно уу гэсэн байгаа юм. Гэтэл Ж.Сандагсүрэн гэж прокурорын яриад байгаа зүйл нь юун төрийн нууцад хамаарах вэ. Зүгээр л тэгж алсан, тэгж хутгалсан гэх асуудал яригддаг. Хэн ч харсан тэр яриад байгаа зүйл нь төрийн нууцад ямар ч хамааралгүй зүйл биз дээ. Энэ бүгдээс харахад төрийн нууц гэсэн нэрийн дор өмгөөлөгчийг үг дуугаргахгүй, хүчээр энэ хэргийг гурван хүнд үүрүүлж байгаа нь тодорхой харагдаж байгаа юм.

-Ж.Сандагсүрэн прокурорын хийсэн мэдэгдэлд гэмт хэрэгтнүүд хэргээ хүлээсэн бичлэг хүртэл үзүүлсэн. Б.Булганыг хуулийн дагуу гэрчээр оролцуулаагүй гэж ярьсан?

– Прокурор Ж.Сандагсүрэн, Б.Булганыг С.Зориг агсны амь насыг хөнөөсөн хэрэгт гэрчээр орох боломжгүй гэдгийг хэлсэн. Гэтэл Б.Булганыг энэ хэрэгт огт хамаагүй юм байна гээд холбогдох хэргийг хэрэгсэхгүй болгочихоод байгаа. Гэтэл Ж.Сандагсүрэн прокурорын гаргаж ирсэн баримт ярианд хэрэг гардаг өдөр гэмт хэрэгтнүүд Б.Булгантай юм яриад гэрт нь сууж байсан. Гэрт нь хоол идэж тамхи татсан, будаатай аяганд тамхиныхаа ишийг хийсэн гэж яригдаад байгаа. Тэгвэл хэн ч харсан энэ хэрэгт Б.Булган хамаатай болж таарч байгаа биз дээ. Ж.Сандагсүрэн прокурор Б.Булганыг гэрч байлгахгүй байх талаар Эрүүгийн байцаан шийтгэх хуулийн 45.1-т гэрч гэж хэргийг харсан, үнэн зөвөөр харсан хэрэгт холбогдолгүй хүнийг хэлнэ гээд тодорхой заачихсан байдаг. Гэтэл Б.Булганыг яагаад гэрчээр аваагүй юм бэ гэхээр энэ хэрэгт холбогдуулж шалгасан гээд байдаг. Тэгсэн холбогдуулж шалгаад хэрэг нь хэрэгсэхгүй болчихсон. Тэгэхээр дахиад энэ хэрэгт холбогдолгүй болчихоод байгаа биз дээ. Тэгэхээр Б.Булган гэдэг хүн гэрч хэвээрээ байгаа гэсэн үг шүү дээ. Хэн ч харсан маш тодорхой асуудал. Хэргийг шалгаж байгаа хууль хяналтынхан энэ хэргээс юуг нь ялгаж аваад, юуг нь шалгахгүй үлдээгээд байгаа юм бэ. Эндээс эхлээд бөөн эргэлзээ, ойлгомжгүй байдал харагдаад байна.

-МҮОНРТ-ийн мэдээгээр Ц.Амгаланбаатар “С.Зориг агсны амь насыг хөнөөсөн. Тэдний ванны өрөө нь тийм байсан” гээд маш тодорхой ярьсан. Мөн Б.Содномдаржаа ч үйлдсэн хэргийнхээ талаар ярьж байгааг бичлэгээр харуулж байсан шүү дээ?

-Ц.Амгаланбаатар гэдэг хүний ярьж байгаа зүйлсийн талаар Ж.Сандагсүрэн прокурор “Тухайн үеийн нөхцөл байдлыг сэргээж шалгахад хэний ч мэдэхгүй ванны өрөөний засвар хийж өөрчлөгдсөн байгааг хэлсэн” гэж яриад байгаа. Гэтэл үнэн хэрэгтээ хэний ч мэдэхгүй асуудал биш шүү дээ. 20 гаруй жил ванныхаа өрөөг засахгүй айл гэж байхгүй. Дээрээс нь аймшигт хэрэг гарсан газарт засвар өөрчлөлт хийхгүй байгаад байна гэж байх уу. Энэ бол хэний ч мэдэхгүй асуудал биш. Ингээд л эхнээсээ худлаа болж таараад байгаа байхгүй юу. Мөн Ц.Амгаланбаатарыг нэг газарт аваачаад яриулаад байгаа. Тэгвэл бичлэг хийсэн газар нь Б.Булганы өрөө гэдгийг хэн батлах юм. Үүнийг ганцхан прокурор батлаад яриад байна. Б.Содномдаржааг 2015 оны наймдугаар сарын 31-нд барьж хорьсон. Ингэхдээ долоо хоног хаана байгаа нь мэдэгдэхгүй таг дарчихсан. Түүний ар гэрийнхэн долоо хоногийн дараа л Төв аймгийн мөрдөнд хорьсон байна гэдгийг олж мэдсэн байдаг. Үүний дараа өмгөөлөгч авах гэж нэлээд хугацаа өнгөрсөн. Энэ хооронд Б.Содномдаржаагаас байцаалт авсан байдаг. Тагнуулынхан өмгөөлөгчгүй байцаалт авахдаа юу л бол юуг хэлүүлж чадна шүү дээ. Ж.Сандагсүрэн прокурорын хэрэг авагдсан баримт гээд байгаа юм. Тэр баримт бүхий бичлэг дээр өмгөөлөгч огт харагдахгүй байгаа биз. Уг нь хуулийн дагуу өмгөөлөгч хажууд нь сууж байхад хэрэгтэй холбоотой мэдүүлэг авах ёстой. Тэгсэн харанхуй өрөөнд ганцааранг нь дарамталж байгаа бичлэг хийчихсэн байдаг. Шударга, ардчилсан нийгэмд ийм зүйл байж болохгүй. Үүнийг хэргийн баримт болгож байгаа бол прокурор энэ асуудал дээр тайлбар хийх ёстой. Яагаад өмгөөлөгчгүй мэдүүлэг авсныгаа баримт болгоод байгаа юм. Ийм ноцтой асуудал байгаад байна. Энэ хэргийг хурдхан илрүүлсэн болоод маш хурдан хаах сонирхолтой хүмүүсийн жүжиг гэдгийг шууд хэлмээр байна. Үнэхээр л баримт дэлгэж байгаа бол шүүх хурал дээр хэрэгт холбогдоод байгаа хүмүүс хохирогчийн өмгөөлөгч, өөрийнхөө өмгөөлөгч, шүүгч нарын өмнө хэргээ хүлээж байгаа бичлэгийг л олон нийтэд харуулчих л даа. Шүүх хурал дээр үйлдсэн хэргийнх нь талаар яриулдаггүй. Тэгсэн мөртлөө тусгай өрөөнд өмгөөлөгчгүй суулгаж байгаад хийсэн бичлэгээ үзүүлээд байдаг нь их сонин байгаа юм. Энэ хэргийн шүүх хурлыг хаалттай хийгээд байгаагийн цаад сонирхол нь маш хурдан шүүхээр оруулаад хэргийг хаах. Ийм л сонирхол энэ хэргийн ард нуугдаж байна.

-Ам зураг нь Т.Чимгээ, Б.Содномдаржаа нартай адилхан байсан.

-Ам зургийг Б.Булганы хэлснээр дахиад шинээр зуруулчихсан байгаа юм. Тэр зураг нь 1998 онд хэрэг гарахад огт байгаагүй. Тухайн үед байхгүй байж байгаад яагаад гэнэт гараад ирдэг юм. Хэрэг гарсны дараа гэмт хэрэгтнүүдийн ам зураг гээд намхан өндөр хоёр хүний гараар зурсан хар зураг анх гаргаж, олон нийтэд дэлгэж байсан. Гэтэл сүүлийн үед гаргаж ирээд байгаа зураг нь хөрөг зураг шиг маш тодорхой адилхан зураг байна лээ. Тэр адилтгаж харуулаад байгаа зураг нь манай дүүгийн 1988 онд Дорноговь аймгийн Хөгжимт бүжгийн театрт шинэ жилээр авахуулсан зураг байсан. Гэтэл хэрэг гарахаас арван жилийн өмнө авахуулсан зурагтай, одоогийн гаргаж ирээд байгаа зураг хоёр усны дусал шиг адилхан байгаа биз дээ. Үнэн хэрэгтээ ТЕГ-ынхан манайд нэгжлэг хийхдээ бүх зургийг хурааж аваад явсан. Тэгээд энэ зургийг харуулж байгаад л зуруулчихсан байдаг. Түүнээс хэрэг гарсны дараа ам зургаар зуруулсан зураг биш гэдгийг хэлмээр байна. Энэ хэрэгтэй холбоотой өөр нэг асуудал нь захиалагчтай гэх асуудал байгаа. Ямар толгой нь хамуурчихсан нөхөр 16 настай хүүхэд, гурван хүүхэдтэй хүүхэн, арьс шир цуглуулдаг залуу, малчин хүнээр хүн алуулах юм бэ. Тэр хэд нь С.Зориг агсныг хөнөөх, ямар шаардлага хэрэгцээ байсан болж таарч байна вэ. Зүгээр л нэг хүн энийг хөнөөгөөд өгөөч ээ гэхээр нь дөрвөн талаас цуглараад төрийн сайдыг хөнөөсөн болж байна уу. Эдийн засгийн хөшүүрэг байсан тохиолдолд ямар ч хүн ноцтой хэрэг үйлдэнэ биз дээ. Тэгэхээр захиалагч нь мөнгө төгрөг өгсөн юм уу, гэхээр 17 жилийн турш энэ дөрвөн хүний нэгнийх нь ч амьдрал өөдөлж дээшилсэн зүйл байхгүй шүү дээ. Манай дүүгийн амьдрал байх байхгүйн зовлон дунд өнгөрсөн. Нэг ч удаа үнэтэй зүйл авчихсан байхыг нь хараагүй. Гэр бүлээрээ шатаж амь насаа алдсан залуу ч гэсэн зэс, гууль худалдаж аваад цааш нь борлуулж амьдралаа болгодог байсан. Ц.Амгаланбаатар ээжийгээ амьд байхад нь гэрээ хүнд зараад зогсож байсан хүн. Хэрэв хүний амь нас захиалгаар хөнөөгөөд мөнгө авсан бол тэд ядуу тарчиг амьдрахгүй байсан биз дээ.

-Гэр бүлийн дөрвөн хүнийг гэрт нь шатаасан хэрэгт холбогдоод байгаа?

-1998 онд Цагдаагийн даргаар ажиллаж байсан Д.Мөрөн гэдэг хүн энэ хэрэг гарсны дараа Засгийн газарт мэдээлэл хийсэн байдаг. Гэмт хэрэгтнүүд хоорондоо шоронгийн хэл яриагаар ярьж байсан гэж хүртэл хэлсэн байдаг. Гэтэл одоо шалгагдаж байгаа хүмүүс шоронгийн яриагаар ярих хүмүүс биш байсан. Гурван хүүхэд гаргасан эмэгтэй, 16 настай хүүхэд, зэс гууль цуглуулдаг залуу, хөдөө малын өвс тэжээл гээд явж байсан залуу хэргийг үйлдсэн гээд байгаа. Ийм хүмүүс шоронгийн яриагаар ярих уу. Тухайн үед хоёр хүн хэрэг үйлдсэн гээд ам зураг гаргасан байдаг. Гэтэл одоо дөрвөн хүн болчихоод байна. Гэтэл энэ хэргийг сүртэй болгож, энэ хүмүүсийг аймшигт алуурчин гэж олон нийтэд ойлгуулахын тулд цахилгааны асуудлаас болж гэр бүлээрээ шатсан айлыг энэ хүмүүс хөнөөсөн болгож байна. Галын шинжээчийн гаргасан дүгнэлтээс баримт бүх зүйлс тодорхой байдаг. Прокурорын ерөнхий газрын дарга М.Энх-Амгалангаас асуумаар байгаа юм. 2006 онд Орхон аймгийн Онцгой байдлын хэлтсийн гаргасан галын дүгнэлтийг та юу гэж үзэж байгаа юм. Яагаад бүхэл бүтэн галын дүгнэлт нь байсаар байхад бүр Засгийн газрын хуралдаан дээр худлаа ярьж байгаа юм. Дээрээс нь энэ хэрэг улсын нууцад хамаарах хэрэг гээд байхад яагаад нууц задруулсан юм бэ. Эдгээр асуултад албан ёсоор хариулахыг шаардаж байна.

-Ц.Амгаланбаатар шоронгоос гар утас ашиглаж мессэж бичсэн гэх асуудал байдаг. Үүнийг хууль хяналтынхан шалгасан уу?

-Энэ асуудлыг огт шалгахгүй байсаар өдий хүрч байна. Шоронд байгаа Ц.Амгаланбаатарт хэн утас өгсөн. Т.Чимгээ, Б.Содномдаржаа нарын утасны дугаарыг хаанаас олж авсан. Айлган сүрдүүлж мессэж бичих болсон шалтгаан юу юм бэ гээд энэ талаас нь хөөх зүйл их байдаг. Шоронд гар утас битгий хэл баргийн юм оруулж болохгүй биз дээ. Манай дүү рүү Ц.Амгаланбаатар бичиж байсан зүйлсээр өнөөдөр хэрэг мөрдөгдөж, шүүх хурал нь болж байна. Ц.Амгаланбаатар гэдэг хүн зургаадугаар ангийн боловсролтой, мессэж бичих чадваргүй хүн. Ц.Амгаланбаатараар мессэж бичүүлээд туршаад үзэхэд асуудал тодорхой болно. Мөн манай дүүгийн хүүхэд Эрдэнэт хотод тийм өнгийн хувцастай, хаана явж байгааг шоронд байгаа Ц.Амгаланбаатар яаж мэдээд байгаа юм. Үүнийг шалгаж тогтоох ёстой. Тэгэхээр мөрдөн байцаалт худлаа, дээрээс нь прокурорууд нь цаанаасаа үүрэг даалгавартай зүйл хийсэн гэдэг нь маш тодорхой байгаа. Хэрэв тийм биш юм бол үүнийг шалгаж тогтоох ёстой биз дээ.

-Та бүхэн Т.Чимгээтай давж заалдах шатны шүүх хурлын дараа уулзсан уу?

-Уулзсан. Ар гэрийнхэн нь бүгд уулзсан байгаа. Уулзахаар уйлаад л байдаг юм. Надад “Би хүн алаагүй. Хүн алаагүй гэдгээ бодохоор л эндээс гараад явчихмаар байна” гэж хэлээд уйлсан. Миний дүүгийн хувьд хилс хэрэгт гүтгэгдэж хэлмэгдээд маш хэцүү байдалтай байна.

Төрийн өмчит Хөдөө аж ахуйн биржтэй холбоотой гурван том асуудал босч ирээд байна. Монголын зах зээлийн түүхэнд хоёр хоногийн дотор ноолуурын үнэ 27 мянган төгрөгөөр унаж байсан тохиолдол байхгүй. Үүний гол буруутан нь Хөдөө аж ахуйн бирж гэдэг нь тодорхой болоод байгаа юм. Дараагийн ноцтой асуудал нь хил гаалиар экспортолж буй арьс, шир, ноос, ноолуур заавал Хөдөө аж ахуйн биржийн тодорхойлолт бичигтэйгээр гардаг. Хөдөө аж ахуйн бирж хилээр экспортод гарч байгаа ноос, ноолуур, арьс, ширийг манайхаас худалдаж авсан гэх бичиг хийж өгөхдөө хууль бусаар их хэмжээний ашиг олдог гэх мэдээлэл гараад байгаа. Бичиг хийж өгснийхөө төлөө авч байгаа мөнгөн дүн хэдэн тэрбум төгрөгт хүрдэг. Энэ мөнгө хаашаа, хэний халаасанд ордог нь тодорхойгүй байна гэдгийг Монголын хэрэглэгчдийн эрх ашгийг хамгаалах нийгэмлэгүүдийн үндэсний холбооноос мэдэгдсэн. Гуравдугаар асуудал нь Хөдөө аж ахуйн биржийн 60 гаруй хувийг Хонгконгийн нэгэн компани эзэмшиж байна. Монголын түүхий эдээс унаж байгаа ашиг гадаадын компани руу шилжиж байна гэсэн үг юм. Энэ талаар сурвалжиллаа.

ХУУРАМЧ ХУДАЛДАН АВАЛТ БУЮУ НООС, НООЛУУРЫН НАЙМАН ТЭРБУМ ТӨГРӨГ ХААШАА ОРДОГ ВЭ

Манай улс мал аж ахуйн орон. Үүнтэй холбоотойгоор малын гаралтай түүхий эд, Монголын эдийн засгийн тодорхой хувийг бүрдүүлдэг билээ. Манай улсад малын гаралтай түүхий эд буюу ноос ноолуур, арьс ширийг үйлдвэрийн аргаар боловсруулж, эцсийн бүтээгдэхүүн болгон үйлдвэрлэж байгаа цөөн хэдэн компани бий. Ноолуур, ноос, арьс, ширний компаниуд малын гаралтай нийт түүхий эдийн ердөө 20 орчим хувийг л ашиглаж байгаа юм. Үлдсэн 80 гаруй хувийг нь экспортолж байна. Тэгвэл Хөдөө аж ахуйн биржийн гол үүрэг нь Монголын малын гаралтай бүх түүхий эдийг хөдөө орон нутгийн салбараараа дамжуулан худалдаж авах ёстой байдаг гэнэ. Өөрөөр хэлбэл, малчид ноос, ноолуураа ХАА-н биржийн салбарт худалдаалах ёстой аж. Гэтэл ХАА-н бирж аймаг, сумдад нэг ч салбар нэгж байгуулаагүй байсаар өдий хүрч байгаа юм байна.

Ноос, ноолуурын хувьд ченжүүд өөрсдөө яваад малчдаас тухайн үеийн ханшаар авахыгаа худалдаад авчихдаг. Ингээд Эмээлт, Цайз зэрэг түүхий эдийн захуудад хэдэн мянган тонноороо ноос, ноолуур төвлөрдөг. Дараа нь худалдаж авсан ноос, ноолуураа экспортод гаргах болдог байна. Хил гаалиар түүхий эдээ экспортод гаргахад хамгийн чухал бичиг баримт нь Хөдөө аж ахуйн биржийн тодорхойлолт бүхий бичиг юм байна. Тодруулж хэлбэл, хилээр экспортод гаргах гэж байгаа ноос, ноолуурыг Хөдөө аж ахуйн биржээс заавал худалдаж авах хууль журамтай. ХАА-н биржээс худалдаж авсан болно гэсэн бичиг баримтыг үндэслэн хил гаалиар гаргах зөвшөөрөл олгогддог юм байна. Гэтэл ХАА-н бирж нь хөдөө орон нутагт салбараа байгуулаагүй, малын гаралтай түүхий эдийг огт худалдаж авдаггүй аж. Малын гаралтай түүхий эд экспортод гарах ёстой байдаг. Үүнээс болоод төрийн өмчит Хөдөө аж ахуйн бирж гэх газар нь килограмм ноос, ноолуур худалдаагүй мөртлөө өөрсдөө хууль зөрчөөд энэ компани манай биржээс худалдаж авсан нь үнэн гэх утга бүхий бичиг тодорхойлолт хийгээд өгчихдөг байна. Төрийн байгууллага ингэж хувийн компаниудтай үгсэн хуйвалдаж хуурамч бичиг баримт бүрдүүлдэг болоод олон жилийн нүүрийг үзэж байгаа аж. ХАА-н бирж ноос, ноолуур худалдаалсан гэх хуурам бичиг баримт бүрдүүлж өгснийхөө оронд шимтгэл авдаг байна.

Энэ талаар албаны эх сурвалжаас авсан мэдээллээр бол бичиг хийж өгсөн шимтгэлд ХАА-н бирж хилээр гарч байгаа ноосны килограмм тутмаас 30 төгрөг. Ноолуурнаас 800-900 төгрөг авдаг гэнэ. Тэгвэл манай улс жилд 26 мянга гаруй тонн ноос экспортолж байгаа аж. Харин найман мянга гаруй тонн ноолуур экспортолдог байна. Ингээд үзэхээр их хэмжээний мөнгөний эргэлтийг ХАА-н бирж хийж байгаа аж. Өөрөөр хэлбэл, жилдээ ХАА-н бирж ноос, ноолуур хилээр гаргасан бичиг хийж өгөөд найм орчим тэрбум төгрөгийн ашиг олж байна гэх урьдчилсан судалгаа тоо гарсан байдаг гэнэ.

“БИДНИЙГ ХАА-Н БИРЖЭЭС ХУУРАМЧ БИЧИГБАРИМТ ГЭЭД ШАЛГАХ ЮМ БОЛ БҮГД ГЭМТ ХЭРЭГТЭН БОЛНО. ХҮССЭН ХҮСЭЭГҮЙ ХУУЛЬ ЗӨРЧСӨН АСУУДАЛ РУУ ШУУД ОРУУЛЧИХААД БАЙНА” ГЭВ

Монголын арьс, ширний үйлдвэрлэлийн холбооны гүйцэтгэх захирал Т.Баярсайханаас цөөн асуултад хариулт авсан юм.

-ХАА-н бирж хууль бусаар хуурамч бичиг баримт бүрдүүлдэг. Үүнийхээ төлөө их хэмжээний хураамж авдаг гэх мэдээлэл гараад байгаа. Энэ талаар тодруулахгүй юу?

-ХАА-н биржтэй байна гэдэг их сайн зүйл. Х.Баттулга сайдын үед байгуулагдаж байхад Монголын арьс, ширний үйлдвэрлэлийн холбооныхон бид маш их дэмжиж байсан. Хөдөө орон нутагт байгаа малын гаралтай түүхий эд бэлтгэн нийлүүлж байгаа газрууд ХАА-н биржээр дамжуулан манайд ийм ийм зүйлс байна гээд мэдээлэл гаргачихдаг. Үүнийг нь компаниуд шууд захиалга өгөөд авчихдаг систем рүү орох нь байна гэж сайн талаас нь харсан. Гэвч харамсалтай нь тийм ажлуудыг огт хийгээгүй. Засгийн газрын тогтоолоор Хөдөө аж ахуйн биржийн журмын дагуу биржээр худалдаалагдах бараа бүтээгдэхүүний жагсаалтыг салбарын сайд гаргадаг. Ингээд ноос ноолуур хилээр гаргах гэхээр заавал ХАА-н биржээс худалдаж авсан байх шаардлагатай болчихоод байгаа. Гаалийн байгууллага журмын дагуу биржээс худалдаалсан байх шаардлага тавьдаг. Гэтэл бид малчнаас худалдаад авчихсан байдаг. Тэгсэн мөртлөө бид брокерын компани дээр очоод биржийн бичиг худалдаад авчихдаг. Үүнийгээ гаалийнханд үзүүлээд ноос, ноолуураа хилээр гаргаж байна.

-Тэгвэл биржийн бичиг хэдэн төгрөгөөр худалдаж авдаг юм бэ?

-Өнөөдрийн байдлаар нэг чингэлэгт 10 тонн ноолуур ордог. Ингээд хилээр гаргаж байна. Нэг чингэлэгт 10 тонн ноолуур байлаа гэхэд Хөдөө аж ахуйн бирж есөн сая төгрөг авч байна. Килограмм тутмаас 800-900 төгрөг авч байна. Малчинд очих ёстой мөнгө ХАА-н бирж дээр очиж байна гэсэн үг. Зөвхөн бичиг хийж өгснийхөө төлөө мөнгө аваад байгаа нь зүйд нийцэхгүй асуудал. Олон жилийн турш хэн хэн нь хуурч хуурамч бичиг баримт бүрдүүлээд л яваад байгаа юм. Хил гааль, ХАА-н бирж, брокерын компани, аж ахуйн нэгжүүд дунд ийм нэг гажиг гинжин холбоо бий болчихоод байна. Үүнийг төр засаг зөв голдрилд нь оруулах шаардлагатай байгаа юм.

Тухайлбал, манай холбоо гэхэд малчин Доржоос 100 ширхэг нэхий худалдаж авсан. Үүнийгээ балансандаа тусгачихсан. Гэтэл авсан нэхийгээ арьс, ширээр нь салгаад экспортод гаргах болохоор ХАА-н биржээс авсан болгочихож байгаа юм. Үүнийгээ бид балансандаа тусгахгүй яваад байгаа байхгүй юу. Гэтэл нэг юмыг хоёр удаа худалдаж авчихдаг болж таараад байгаа биз дээ. Хэрэв ноос, ноолуур экспортолж байгаа компанийг эдийн засгийн гэмт хэрэгтэй тэмцэх цагдаа нар шалгах юм бол биржээс худалдаж авсан юм огт байхгүй сууж байна. Энэ нь маш аюултай асуудал болчихоод байна. Малын гаралтай түүхий эдийн бизнес эрхэлж байгаа хүн бүрийг хүссэн хүсээгүй хууль зөрчсөн асуудал руу шууд оруулчихаад байна. Өөрөөр хэлбэл, хууль зөрчиж гэмт хэрэгтэн болох магадлал маш өндөр гэсэн үг. Энэ буруу тогтолцоог засахад маш амархан. Хөдөө аж ахуйн биржийн журмын дагуу биржээр худалдаалагдах бараа бүтээгдэхүүний жагсаалтыг салбарын сайд гаргадаг гэж дээр хэлсэн. Тэгвэл салбар хариуцаж байгаа Засгийн газрын гишүүн биржээр худалдаалагдах бараа бүтээгдэхүүний жагсаалтыг зарлахдаа хасчих хэрэгтэй. Гэхдээ тодорхой хугацаанд шүү гэв.

ХАА-Н БИРЖ: БИД ХУУЛЬД ЗААСНЫ ДАГУУ ШИМТГЭЛ АВДАГ

Ноос, ноолуураас шимтгэл авч байгаагаа ХАА-н бирж “Шимтгэлийг Төлөөлөн удирдах зөвлөлөөс тогтоодог. 100 төгрөгийн арилжаанаас 32 мөнгө авдаг. Ноолуурын үнийн дүнгийн шимтгэл гэж 0.32 хувийг авдаг. Санхүүгийн зохицуулах хороо, брокерын пүүс зэрэг арилжаанд оролцогч талууд тодорхой бага хувийг авдаг. Худалдагч, худалдан авагч хоёрыг шууд уулзуулснаар тодорхой шимтгэлийг хуульд заасны дагуу тооцон авдаг” хэмээн тайлбарлаж байна лээ. Мөн хөдөө аж ахуйн бирж ноос, ноолуур, хонь, тэмээний ноос, завод ноос, тосны ургамал (рапс), мал зэрэг бараа, түүхий эдийг танхимын арилжаагаар арилжсан. Эрх бүхий байгууллагаас зуучлалын үйл ажиллагаа явуулах эрх авсан 32 брокерын компани үйл ажиллагаагаа явуулж байна. Хөдөө аж ахуйн бирж нь байгуулагдсанаас хойш нэг их наяд 223 тэрбум төгрөгийн хөдөө аж ахуйн гаралтай бараа, түүхий эдийг арилжсан гэх мэдээллийг өгч байна.

ХОНГКОНГИЙН ТАВАН КОМПАНИ ТӨРИЙН ӨМЧИТ ХАА-Н БИРЖИЙН ХУВЬЦААГ ХУДАЛДАЖ АВСАН НЬ ҮНЭН

ХАА-н бирж хувьцааг олон улсын зах зээл дээр арилжаалсан. Түүнийг нь Хонгконгийн нэгэн эр худалдаж авсан. Хөрөнгийн биржийн 66 хувийг гадаадын иргэн эзэмшиж байна. Монголын ноос, ноолуур, улаан буудайн ашгийг Засгийн газар биш, гадаадын нэгэн эр хүртэхээр болжээ гэх утга бүхий мэдээлэл хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр гарах болсон. Тэгвэл албаны эх сурвалж “Хөдөө аж ахуйн биржийн захирлаар Ж.Эрдэнэбат ажиллаж байх үедээ Хонгконгийн таван компанид биржийн хувьцааг зарах гэрээг урьдчилсан байдлаар хийсэн нь үнэн. Тэдгээр таван компани худалдаж авсан хувьцааныхаа арван хувийг ХАА-н биржийн дансанд шилжүүлсэн байдаг. Гэхдээ үлдэгдэл 90 хувиа шилжүүлэлгүй байсаар хамтран ажиллах гэрээний хугацаа дуусчихсан юм байна лээ. ХАА-н бирж хувьцааны компаниудтай дахин гэрээ хэлэлцээр хийсэн. Ингээд хувьцааны үлдэгдэл төлбөрийн 90 хувийг энэ сарын сүүлчээр шилжүүлэхээр болсон байна лээ” гэв. Өөр нэг эх сурвалж “Глобал инвестмент фонд” гэсэн нэртэй компани ХАА-н биржтэй хувьцаа худалдах, авах гэрээ хийсэн. Гэхдээ сүүлийн үед хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр гараад байгаа шиг ХАА-н биржийн 66 хувийг зараагүй. Харин 49 хувиа зарсан нь үнэн” гэв.

Туул голын эрэг нь иргэдийн эко орчин бүрдүүлсэн амралт зугаалгын бүс байх ёстой. Дэлхийн бүх хот дундуураа урсдаг томоохон голуудыг ингэж л ашигладаг. Гэтэл Туул голын эрэг дагуух газруудыг аж ахуйн нэгжүүд эзэмшилдээ аваад хашчихсан байдалтай байна. Үүнийг бид судалж үзсэн. Нийслэлийн Засаг даргын орлогч Батбаясгалангаар ахлуулсан ажлын хэсэг ажилласан байгаа. Ажлын хэсгийн хувьд Туул, Сэлбэ, Улиастайн голын эрэг дагуух газруудаар явж хяналт шалгалт хийсэн. Мөн агаараас зураг авалт хийсэн байгаа. Шалгалтын дүн мэдээ удахгүй нийслэлийн Засаг даргын хурлаар орно. Агаарын зураг авалтаар юу илрэх вэ гэхээр ямар байгууллага аж ахуйн нэгж Туул гол, Сэлбэ гол, Улиастайн голын хамгаалалтын бүс рүү нэвтэрсэн байна вэ. Энэ аж ахуйн нэгж хэн гэгч хүний эзэмшил вэ гэдэг нь маш тодорхой болох юм. Үүний дараа эргийн хамгаалалтын 50 метрийн бүсийн асуудал яригдах юм. Эргийн хамгаалалтын 50 метрийн бүс бол бүр хэний ч ашиглаж болохгүй хэсэг. 250 метрийн бүс тодорхой хязгаарлалттайгаар ашиглах ёстой бүс. Эдгээр бүсэд орсон аж ахуйн нэгж иргэдийн тооллогыг гаргаад хүмүүстэй нь нэг бүрчлэн уулзана. Хаанаас ямар хугацаатайгаар зөвшөөрөл авсан юм. Ямар чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулж байгаа талаар нарийвчилж тогтооно. Үүний дараа миний бодож байгаа бодол бол хуулийн дагуу газар авсан байвал асуудалгүй. Гэхдээ та 50 метрийн бүсээс гадагш байх. Туул голын эрэг дагуу байрлаж байгаа бол танай байгууллагын үйл ажиллагаа олон нийтэд чиглэсэн байх ёстой. Тиймээс өөрийн эзэмшил газрын 30 хувийг олон нийтэд зориулж тохижуулах ёстой. Тэнд хэн нэгэн хүн тухайн компанид хөрөнгө мөнгө төлж, компанийн эзэмшил талбайд орж байгаа байдлаар биш нийтийн эзэмшлийн байдлаар тохижуулсан байх ёстой гэсэн шаардлага тавина. Бидний тавьж байгаа шаардлагыг биелүүлэхгүй бол газар олгосон Туул голын захиргаа, Байгаль орчин аялал жуулчлалын яамтай ярьж байгаад газар эзэмших гэрчилгээг цуцлах хүртэлх арга хэмжээ авна.

-Газар чөлөөлж, нийтийн эзэмшлийнх болгоно гэхээр нам дамжсан улстөрч бүлэглэл, эрх мэдэл, мөнгөтэй компаниудтай нүүр тулна шүү дээ?

– Туул голын газар чөлөөлөх ажлыг хийхэд бидэнд маш их саад бэрхшээл тулгарах байх. Миний эзэмшлийн газарт халдаж байна гэсэн байдалтайгаар иргэд хандаж байна. Тэгэхээр нэг хүний эрх ашгаас илүүтэйгээр нийт 1.3 сая хүний эрх ашиг хамгийн чухал. Тэр хүн нийгмийн хариуцлагын хүрээнд Туул голын эрэг дээр амралт, аялал зугаалгын газар байгуулж байгаа бол 30 хувь нь нийтэд нээлттэй байх ёстой. Тийшээ хүмүүс орохдоо танайхаас зөвшөөрөл авах ёсгүй гэсэн шаардлага тавьж байгаа. Мэдээж эсэргүүцэл тулгарах байх гэхдээ энэ бүгдэд шантрахгүйгээр ажлаа хийгээд явна. Туул голын эрэг дагуу ажиллаж байгаа амралтын газрууд архидалтын газар болсон. Нэг гэрт хоноход 60 мянган төгрөг төлж байна. Хэтэрхий их үнэтэй байна шүү дээ. Архидалт болдог, орчин нь бохирдолтой газар хэн өндөр үнэ төлөөд амрах юм бэ. Иргэдийнхээ бололцоонд тулгуурласан хямд үнэтэй, боловсон бие засах газартай, таатай орчин бүрдүүлсэн байхыг бид шаардаж, зөвлөгөө дэмжлэг өгч, хамтран ажиллана. Нэг нөхөр нийтийн эзэмшлийн газрыг хувийн өмч болгож том хашаагаар хашаалчихаад суугаад байдаг. Гэтэл наана нь олон мянган иргэн Туул гол руу орж чадахгүй байж болохгүй.

-Туул голын бохирдол хэрээс хэтэрсэн гэдгийг холбогдох газруудын дүгнэлтээр тодорхой болсон. Арьс, ширний үйлдвэрүүдийг хотоос хэзээ гаргах вэ?

-Туул голын бохирдлын асуудал санаа зовоож байгаа. Туул голын бохирдол Налайхын Гордокоос эхэлж байгаа юм. Мөн гол бохирдуулж байгаа зүйл нь Харгиа цэвэрлэх байгууламж буюу арьс, ширний үйлдвэрүүд. Үүний дараа төв цэвэрлэх байгууламжийн асуудал яригдана. Сонгинын гүүрнээс Төв аймгийн Алтанбулаг сумын нутаг дэвсгэрт Туул голын уснаас хүн мал уух нь битгий хэл ойртохын аргагүй болж, өмхий үнэртэж байна. Төв цэвэрлэх байгууламжийн хувьд концессын гэрээгээр асуудлыг шийдэж байгаа. Энэ долоо хоногт гэрээ нь зурагдана. Энэ зунаас концессын гэрээний шинэчлэлийн ажил хийгдэнэ. Хуучин цэвэрлэх байгууламжийг үе шаттайгаар цэвэршүүлнэ. Лагийг үнэргүйжүүлэх, боловсруулах асуудал энэ зунаас эхэлнэ. Хөрөнгө оруулагч талаас мэргэжлийн хүмүүс ирээд лаганд шинжилгээ хийгээд цэвэршүүлэх судалгааг хийсэн. Жайкагийн судалгаа хийгдсэн байгаа. Хуучин цэвэрлэх байгууламжид технологийн шинэчлэлийн үе шаттайгаар эхлүүлэх гэж байна. Хоёр дахь том асуудал гэвэл Улаанбаатар хотоос арьс, ширний үйлдвэрүүдийг бүгдийг нь гаргана. Эмээлтийн үйлдвэр технологийн паркт гэсэн төлөвлөлт хийгдсэн байгаа. Бид гадаадын хөрөнгө оруулагчдад санал болгож байгаа. Харгиа цэвэрлэх байгууламжийг бүр хаагаад арьс, ширний үйлдвэрүүдийг хотоос гаргана. Үйлдвэрүүдийг “Эмээлт”-д аваачна гэсэн бодолтой байна. Арьс, ширний үйлдвэрүүд одоо Улаанбаатар хотын хамгийн сайхан хэсэг буюу Туул голын ногоон бүсэд байрлачихсан байгаа. Налайх дүүргээс шугам татаад Улиастайд худаг нь ирчихсэн байна. Үүнийгээ төв шугамтай холбох зүйл яригдаж байна. Энэ асуудал удахгүй шийдэгдэнэ. Ингэснээр Налайхаас Туул гол руу бохир ордог асуудал бүрэн шийдэгдэх юм. Үүнээс гадна Туул голын урсгалыг тогтмолжуулах, хаврын цагт урсац тасраад байгаа байдлыг арилгах технологийн шийдлийг гаргаад гаднын хөрөнгө оруулагчдад санал гаргасан. БНХАУ-ын хөрөнгө оруулагчид үүнийг их сонирхож байна.

-Туул голын эрэг дагуух бүсэд авто зогсоол байгуулна гэж байсан. Энэ талаар тодорхой мэдээлэл өгөх үү?

– Бид Туул голын эрэг дагуу дугуйн зам тавина. Гэхдээ зөвхөн дугуйн зам тавиад зогсохгүй амралтын бүсүүд бий болгоно. Амралтын бүсэд иргэд очоод маш цэвэрхэн орчинд тусгайлан бэлтгэсэн хөргүүрийн байгууламжтай газар хоол ундаа хийдэг, махаа шараад идчихдэг, амарч зугаалах таатай орчин бүрдүүлсэн тохижилтын ажлыг хийнэ гэсэн төлөвлөгөөтэй байгаа. Энэ ажлын эхлэлийг бид тавьсан. Эхний ээлжинд хотын төсвөөр Туул голын эрэг дагуух газарт иргэдийн амралт зугаалгыг бүс байгуулах ажлыг эхлүүлнэ. Цаашдаа энэ талаар сонирхох юм бол хувийн аж ахуйн нэгж хийх бүрэн боломжтой. Тэд голын эрэг дагуух амралтын газрынхаа тохижилтыг хийх юм. Хариуцаж авсан талбай дээр нь хүн очиход дугуй, машины хангалттай зогсоолтой, хүн амрах сүүдрэвчтэй байх юм. Зун амарч байгаа хүмүүсийг харахаар өрөвдөлтай дүр төрх харагддаг. Зам дээр машинаа тавьчихсан, ямар ч тохижилтгүй газар хүүхдээ тоглуулаад зогсож байдаг. Энэ байдлыг өөрчилнө. Баянзүрхийн гүүрнээс Сонсголонгийн гүүр хүртэлх газарт 600 сая төгрөгийн төсөвтэй зураг төсөл хийлгэж байгаа. Сүүлийн үед хараад байхад Богд уулын арын газрыг ухаад газрын унаган төрхийг эвдэж сүйтгэж барилга бариад байх юм. Дархан цаазат газарт газар ухаж болохгүй шүү дээ. Газрынх нь ландшаптад тохируулж байшин барилгаа барих ёстой. Одоо хадны сүг зурагтай хэсгээс зүүн тийш нь тэр чигт нь ухсан байдалтай байна. Энэ талаар би Байгаль орчин, аялал жуулчлалын яаманд шаардлага хүргүүлсэн.

-Богдхан ууланд ч гэсэн жирийн иргэд очиж чадахгүй байдалд хүрчихсэн. Дандаа хувийн компанийн хашаагаар нэвтэрч уул руу авчирч байна?

-Богдхан уул байгалиасаа Улаанбаатар хотод зориулсан сайхан ногоон бүс. Ийм бүс газрыг нийслэл хотынхоо иргэдийн эрх ашигт зориулж зөв зохистой байлгах ёстой. Дархан цаазат газар гэсэн мөртлөө арчилж хамгаалж байгаа юм байхгүй. Хэн нэгэн эрх мэдэлтэй хүн очоод хашаалаад авчихсан. Ийм байдлыг болиулах хэрэгтэй. Монголын ард түмэн үүнийг харж байна. Тийм учраас энэ хууль бус байдлын төлөө тэмцэнэ. Богд уулын асуудал яригдахаар бас л Байгаль орчин, аялал жуулчлалын яамтай зөрчилдөх болж байгаа юм. Яагаад гэхээр дархан цаазат газар нутаг дээрх яаманд харьяалагддаг. Газар олголт хийгддэг. Үүнээс болоод Улаанбаатар хоёр хоттой болчихоод байна. Нэг хэсэг Байгаль орчин, аялал жуулчлалын яаманд хамаарагддаг хот төлөвлөлт огт хийгдээгүй газрууд. Уугуул иргэд нь авч байна гэсээр өөр нэг гэр хороолол Зайсанд бий болж байна. Энэ зохисгүй зүйл. Хэн нэгэн УИХ-ын гишүүн лоббидож байгаад газар өгчихдөг байж болохгүй. Энэ талаар Засгийн газарт юу гэж хэлж байна вэ гэхээр нэгэнт суурьшлын бүс болчихсон энэ газрыг Дархан цаазат газрын бүсээс гаргаад хотын мэдэлд өг. Бид хот төлөвлөлтөө хийж, эмх цэгцтэй болгоё. Нэг бодлогоор явъя гэж хэлсэн. Ерөөсөө Богдхан уулыг цөмийг нь үлдээгээд бусад хэсгийг нь аялал жуулчлалын бүс болгох шаардлага бий болсон. Тэнд явган хүний зам, автозам, дугуйн зам, зочид будал, ресторан байх ёстой гэсэн байр суурин дээрээс хандаж байна. Хамгийн гол нь УИХ дээр хууль гарч байж Богдхан уулын эзэмшил, хамгаалалтын бүсийг тогтооно. Би тэнд газар олгох гэж байгаа зүйл огт биш шүү. Байгаа байдлыг нь эмх замбараатай болгомоор байна. Богдхан уул руу иргэд хамгийн их зөрчдөг хэсэг Зайсан, Баруун ширээт. Хэдийгээр санхүүгийн хямралтай байгаа ч хотын захиргаанаас Зайсангийн замыг засаад Баруун ширээтийн адагт 250 автомашины зогсоол барихаар болсон. Иргэд Богдхан уул руу гарах гарах гэхээр уулын аманд түгжрээ бий болоод байна. Түгжрээг нь арилгаад, зам, зогсоолыг нь эхний ээлжинд шийдээд өгье. Цаашдаа Богдхан уулыг аялал жуулчлалын эко чиглэлийн бүс болгоно гэж л харж байна. Өөрөөр хэлбэл, дугуйн замтай, автомашины зам, зочид буудал, ресторантай, хамгаалалттай, байгаль орчинд ээлтэй бүс болгомоор байгаа юм. Богдхан ууланд хэн нэгэн байшин бариад суучихдаг биш, нийтийг чиглэсэн зүйлс л байх ёстой.

“Хатан Туул голоо хамгаалах үндэсний хөдөлгөөн “Байгаль орчин, аялал жуулчлалын сайд Д.Оюунхоролд шаардлага хүргүүлээд байгаа. Тус хөдөлгөөнөөс Туул голын эрэг дагуу хууль бусаар газар олгосон. Нам бүлэглэл дамжсан төрийн томоохон албан тушаалтнууд Туул голын эрэг дагуух газрыг өмчилж аваад байгааг эсэргүүцэж, газрын зөвшөөрлийг цуцлах арга хэмжээ авахыг шаардаж байгаа аж. Энэ талаар “Хатан Туул голоо хамгаалах үндэсний хөдөлгөөн”-ий тэргүүн Б.Жагартай уулзаж ярилцлаа.

---

-Та бүхэн Байгаль орчин, аялал жуулчлалын сайд Д.Оюунхоролд Туул голтой холбоотой асуудлаар гурван төрлийн шаардлага хүргүүлээд байгаа юм байна лээ. Энэ талаар ярилцлагаа эхлэх үү?

-Туул гол таван аймгийн 37 сумын нутгаар дайран өнгөрч, 700 гаруй километр газарт урсдаг. Нийслэлчүүдийн ундны усны 90 гаруй хувийг хангадаг. Монгол Улсын хүн амын 50 гаруй хувийн ундны усыг бүрэн хангаж байна. Эрт цагаас өнөөдрийг хүртэл Туул гол түүхийн хуудсаар холбогдож ирсэн ач холбогдолтой гол. “Хатан Туул голоо хамгаалах үндэсний хөдөлгөөн”-өөс Байгаль орчин, аялал жуулчлалын сайд Д.Оюунхоролд Туул голтой холбоотой гурван төрлийн шаардлага хүргүүлээд байна. Туул гол Монголын ард түмний дундын өмч. Жилийн дөрвөн улиралд Улаанбаатар хотод амьдарч байгаа иргэд Туул голын эрэгт очиж чөлөөтэй агаар амьсгалж, амарч зугаалах, гэр бүл, найз нөхдөөрөө тоглож, цагийг өнгөрөөх газар байх ёстой. Гэтэл нийслэлчүүд бид Туул голд очиж амрахын тулд хэн нэгэн компанийн өмчилж авсан газар, хашаагаар давж орж байна. Эрх мэдэл албан тушаалтай хүмүүсийн хууль зөрчиж өмчилж авсан газраар дамжиж орж байна. Нийслэлчүүд Туул голдоо сүүлийн хэдэн жилд очиж чадахгүй болчихсон. Хүн орох зай завсаргүй болтол нь эрх мэдэл бүхий хүмүүс хашаа хатгаад газрыг нь хууль бусаар өмчлөөд авчихсан байдалтай байна. Монгол Улсад өмчилж болдоггүй хэдхэн зүйл байдаг. Энэ нь газар нутаг. Хуулиар иргэн бүрт 0.7 га газрыг үнэ төлбөргүй эзэмших гэрчилгээ олгодог. Ингэхдээ тусгай хамгаалалттай бүс нутаг, Туул голын сав газраас өөр газарт амины зориулалтаар газар олгодог. Гэтэл Туул гол өөрөө гурван хамгаалалтын бүсэд хуваагддаг. Онцгой хамгаалалтын бүс 50 метр, эрүүл хамгаалалтын бүс 100 метр, Энгийн хамгаалалтын бүс 200 метр. Энэ гурван бүсэд хамаарсан газарт ямар нэгэн үйл ажиллагаа явуулахыг хориглоно гээд маш тодорхой хуулиндаа заагаад өгчихсөн. Туул голын эрэг дагуу гурван хамгаалалтын бүсийн самбар зоочихсон байдаг. Гэтэл үүнийг зөрчөөд холбогдох албан тушаалтнууд газрын гэрчилгээ олгочихсон. Туул голыг хэдхэн хүний өмч болгочихсон байдалтай байна. Байгаль орчин, аялал жуулчлалын сайд Д.ОюунхоролдТуул голыг чөлөөл гэсэн үндсэн шаардлага тавьж байгаа. Хэн нэгэн компанийн эрх ашигт халдаж хуулийн дагуу авсан газрыг нь булааж авах гээд байгаа зүйл огт биш. Нийтийн эзэмшлийн газрыг иргэдэд буцааж олгоё гэж шаардаж байгаа юм.

-Туул голын хойд эргийг тэр чигт нь Монголын томоохон компаниуд авчихсан. Хүн орох газаргүй болтол нь орон сууцны барилга барьчихсан байдаг юм байна лээ?

-Туул голын хойд эрэг дагуу “Номин холдинг” компаниас эхлээд олон зуун га газарт орон сууцны барилга баригдчихсан байна. “Номин холдинг” компани гэхэд их том хэмжээний газар хууль зөрчин авсан байдаг юм. Мөн Туул голд маш их байгаль, экологийн хохирол учруулсан. Яагаад ингэж хэлж байна вэ гэхээр тэр хавийн хэдэн мянган бургасыг огтолсон. Бургасны доор ундны усны нөөц хадгалагдаж байдаг. Байгалийн хуулиар туул голын ус татарлаа гэхэд бургасны доор байгаа нөөц ус тэжээл өгч байдаг. Хүнээр ярих юм бол Туул голын нэг судас бургасан дор байсан гэсэн үг. Энэ мэт Монголын нэр нөлөө бүхий компаниуд тэр чигт нь авчихсан. Орон сууцны барилга хүн орох зайгүй барьчихсан. Харин Туул голын урд эргээр гэхэд Нийслэлийн иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын төлөөлөгчөөр сонгогдсон Амарсайхан гэх эзэнтэй “Оюуны ундраа” компаниас эхлээд хууль бусаар газар аваад барилга барьчихсан. “М Си Эс” групп гэхэд Зайсангийн гүүрний хажууд тансаг хотхон барьчихсан. Тэр хотхонд нь УИХ-ын гишүүн Ц.Нямдорж тэргүүтэй улстөрчид амьдарч байна. Туул голын урд эргийг МАН, АН, МАХН-ын нэр нөлөө бүхий бүлэглэл хуваагаад авчихсан. Тэгвэл бид Байгаль орчин, аялал жуулчлалын яам Туул голын эрэг дагуух газрыг чөлөөлж, ард түмэнд хэрхэн үйлчилдэг вэ гэдгийг харах юм. Мөн Туул голын эрэг дагуух газрыг өмчилж аваад байгаа улс төрийн томоохон бүлэглэл бүхий хүмүүсийн нэрсийг ч гэсэн ил болгохыг шаардаж байгаа. Хэрэв яамны зүгээс олон нийтэд ил болгож чадахгүй бол бид тэр мэдээллийг ил болгож хүмүүсийн нэрсийг ил тод зарлана.

-Туул голын эрэгт хүрдэг ганцхан газар байсан. Хүмүүс “Ард түмний талбай” гэж нэрлээд байгаа газрыг нэгэн компани хувьдаа авчихсан гэсэн үнэн үү?

-Тийм ээ. Гурван сүүдрэвчтэй, жижигхэн тэгш талбайтай хэсгээр Туул гол руу ороод залуус эрэг дагуу зугаалдаг байсан. Өвөл, зунгүй хүмүүсээр дүүрэн байдаг газар. Тэгвэл тэр газрыг “Илчит хангай” гэх компани 800 метр газрыг авчихсан гэх мэдээлэл ирсэн. Бүр А.Намхай гэх хүн 2008 онд газрын зөвшөөрлийг нь өгчихсөн байсан. Түүнийг нь саяхан дахин сунгасан гэх мэдээлэл бидэнд ирсэн. Удахгүй ард түмний талбай дээр барилга байшин баригдах юм гэсэн. Энэ хавар хашаа хатгана гэж байна лээ. Өнгөрсөн намар тэр газарт хэд хэдэн удаагийн өрөмдлөг хийсэн байсан.

-УИХ-ын гишүүдээс эхлээд улстөрчид Туул голыг бүхэлд нь авч болж байгаа юм бол эгэл жирийн иргэдэд ч гэсэн газраас өгмөөр байна. Хэн ч байсан хуулийн өмнө тэгш эрхтэй биз дээ?

-Тийм. Өөрсдөө хууль баталдаг хүмүүс нь хуулиа зөрчөөд газар эзэмшиж болоод байхад яагаад жирийн иргэд авч болохгүй гэж. Туул гол авлига, хээл хахууль авагчдын нэг хэрэгсэл болчихоод байна шүү дээ. Гэхдээ жирийн иргэн бид Туул голын эрэг дагуу газар эзэмших хүсэлт өгөх юм бол та хууль зөрчиж байна гээд халгаахгүй шүү дээ. Иргэд бид ч хуулиа зөрчихгүй гээд газар авах хүсэлт ч гаргахгүй. Гэтэл төрийн томоохон албан тушаал хашиж байсан, одоо хашиж байгаа эрх мэдэлтнүүд эрээ цээрээ алдаж хуулийг уландаа гишгэж байна. Одоо Туул гол руу очдог нэг ч газаргүй болчихоод байна шүү дээ.

-Танай хөдөлгөөн Туул голыг аварч хамгаалах талаар хэдэн жил ажиллаж байгаа. Ямар нэгэн үр дүнд хүрсэн үү?

-Манай “Хатан Туул голоо хамгаалах үндэсний хөдөлгөөн” арав гаруй жилийн турш үйл ажиллагаа явуулж байна. Өмнө нь ч бас үе үеийн тэмцэгчид Туул голыг хамгаалах талаар тодорхой ажлуудыг хийгээд явдаг байсан. Манай хөдөлгөөний зүгээс олон жилийн турш Туул голыг хамгаалах талаар тэмцэл хийсэн. Энэ тэмцэл маань ч үр дүнгээ өгсөн. Хийсэн ажил, тэмцсэн тэмцлийн маань тод жишээ нь төв цэвэрлэх байгууламжийн асуудлыг бүрэн шийдвэрлүүлж чадсан. Хоёрдугаар асуудал гэвэл 2013 онд Засгийн газрын тогтоол гарч, нийслэл хот Хан-Уул дүүргийн нутаг дэвсгэрт үйл ажиллагаа явуулж байгаа 20 гаруй арьс, ширний үйлдвэрүүдийг нийслэлээс гаргахаар болсон. Тогтоолыг бид бүхэн гаргуулж чадсан. Мөн нийслэлийн Засаг даргаар ажиллаж байсан Э.Бат-Үүл хоёр захирамж гаргасан. Энэ нь Засгийн газраас гаргасан тогтоолыг хэрэгжүүлэх, Туул голын хамгаалалтын бүсэд хууль зөрчсөн тусгай зөвшөөрлийг шууд цуцлах захирамж гаргасан. Өөрөөр хэлбэл, ашигт малтмалын чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулж байгаа 84 компанийн тусгай зөвшөөрлийг цуцлахаар болсон. Харамсалтай нь төр засаг солигдож өнөөдрийг хүртэл Засгийн газрын тогтоол, нийслэл хотын Засаг даргын захирамж хэрэгжээгүй байна. МХЕГ-ын улсын байцаагч өнгөрсөн жилийн зургаан сарын дундуур арьс ширний үйлдвэрүүдэд шалгалт хийж, бүгдийнх нь үйл ажиллагааг тодорхойгүй хугацаагаар хаах шийдвэр гаргасан. Гэтэл улсын байцаагчийн тавьсан актыг зөрчөөд одоо хүртэл үйл ажиллагаагаа явуулж байна. Тиймээс Засгийн газрын тогтоол, Засаг даргын захирамжийг биелүүлж арьс, ширний үйлдвэрүүдийг хотоос гаргахыг Д.Оюунхорол сайдаас шаардаж байгаа.

-Туул голын эрэг дагуу хайрга олборлож байгаа компаниудын үйл ажиллагааг зогсоохоор болсон гэсэн. Үүнийг та юу гэх вэ?

-Цаасан дээр хэрэгжиж байгаа олон зүйл байна. Харамсалтай нь амьдрал дээр хэрэгжиж байгаа зүйл алга. Тогтоол захирамж шийдэгдэхгүй байгаа гол шалтгаан нь нам дамжсан бүлэглэлүүдийн гишүүд өөрсдийнхөө нэр дээр газар авдаггүй. Тодорхой хамаарал бүхий хүмүүсийн нэр дээр эсвэл өмнө нь хамааралтай байсан аж ахуйн нэгжүүдийн газар өмчилж авдаг. 2001 оноос эхлээд Туул голын эрэг дагуу ашигт малтмалын лиценз болон газар ашиглах, эзэмших гэрчилгээ авсан байдаг. Одоогоор Туул голын хамгаалалтын бүсэд зөвшөөрөл авсан 80 гаруй иргэн, компани байгаа. Эдгээр иргэн, компаниуд газраа түрээслээд явчихдаг. Ингээд зуу гаруй иргэн, компани байсан. Хайрга дайрга олборлож байгаа компаниуд горим журмын дагуу огт ажилладаггүй. Ашигт малтмалын газар гэх мэт эрх бүхий газраас хайрга, дайрга олборлох зөвшөөрөл авахдаа гэрээ байгуулдаг. Энэ нь зөвшөөрлийн талбайд 70 градус ухах ёстой байдаг. Гэтэл компаниуд 100 градусаар ухчихдаг. 70 градус ухсан тохиолдолд эргүүлээд техникийн боилогийн нөхөн сэргээлт хийж унаган төрхөнд нь оруулж болдог. Харин 100 градус ухахаар эргүүлээд нөхөн сэргээлт хийж болдоггүй. Ерөөсөө л ухсан нүх үлддэг. Ухсан нүхэнд барилгын хог хаягдал хийж булшилдаг. Байгальд хортой аргаар эргүүлэн булж байна. Туул голын эрэг дагуу яагаад лиценз авах дуртай байдаг юм бэ гэхээр олборлолт хийхэд зардал маш бага гардаг. Ерөөсөө л Туул голын хэвлийгээс шууд олборолт хийчихэж байгаа юм. Ингэж хэдхэн компани зардал хэмнэж хэдхэн төгрөгийн ашиг хүртэж байгаагийн цаана маш том экологи эдийн засгийн хохирол амсч байгааг хэлмээр байна. Хайрга өөрөө байгалийн хуулиар усаа шүүж байдаг шүүлтүүр нь. Туул голын хэсэг газарт бохирдсон усыг шүүх шүүлтүүр байхгүй байгаагаас болж бохирдсон ус урсаад байна. Ингээд Хан-Уул дүүргийн биокомбинат, Төв аймгийн Алтанбулаг, Өндөрширээт, Лүн сумын нутгаар онц аюултай бохирдсон ус урсаж байна. Ерөөсөө л хүн, амьтан мал унданд хэрэглэж болохгүй болтлоо бохирдсон ус гэсэн үг. Бохирдсон уснаас мал ууж байна. Малын мах, сүү цагаан идээг нийслэлчүүд хүнсэндээ хэрэглэж байна. Энэ нь эргээд үндэсний аюулгүй байдалд заналхийлсэн асуудал болон хувирч байна. Хуулиар хориглосон газарт зөвшөөрөл авна гэдэг цаанаа албан тушаал, авлига, хээл хахуулийн асуудал шууд яригдана. Өнгөрсөн сарын 29-ний өдөр нийслэлийн Засаг дарга С.Батболд, Нийслэлийн мэргэжлийн хяналтын дарга тэргүүтэй холбогдох албан тушаалтнууд Туул голын эрэг дагуу хайрга олборлож байгаа компаниудын үйл ажиллагааг зогсоож байгаа талаарх мэдэгдэл хийсэн. Үүнийг дараа УИХ-ын гишүүн, Өргөдлийн байнгын хорооны дарга Г.Сарангэрэл Туул голын асуудлыг бүрэн шийдсэн мэтээр иргэдэд буруу ухуулга сурталчилгаа хийсэн. Төр засаг Туул голыг авран хамгаалахын төлөө юу ч хийхгүй мөртлөө улс төрийн хэрэгсэл болгон ашиглаж байна. Туул гол дээр ямар ч нөхөн сэргээлт хийгдээгүй. Зөвхөн компаниудын үйл ажиллагааг зогсоох талаар дөнгөж яригдаж эхэлж байхад асуудлыг бүрэн шийдчихсэн мэт ярьж байна. Энэ нь МАН Г.Сарангэрэл гишүүнээр дамжуулан Туул голоор улс төр хийж байгаа нь шууд харагдаж байна.

-Та бүхний тавьсан шаардлагыг Байгаль орчин, аялал жуулчлалын яам биелүүлэхгүй бол яах вэ?

-Бид олон жил Туул голыг аварч хамгаалах талаар тэмцэл хийсэн. Бүр суулт хүртэл хийсэн. Бидний өгсөн гурван шаардлагыг биелүүлж Туул голын эрэг дээр байгаа албан тушаалтнуудын нэрсийг ил болгохгүй бол тэмцлийн хурц хэлбэрийг сонгоно. Бид цөхөрсөндөө тэмцлийн хурц хэлбэрийг сонгож байгаа зүйл огт биш гэдгийг хэлмээр байна.

ГЭРЭЛ ЗУРГИЙГ Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Төв аймгийн Алтанбулаг сумын нутаг дэвсгэр Зэвсэгт хүчний сургалтын нэгдсэн төвийн Очиртолгой гэх газарт гранат дэлбэрч Зэвсэгт хүчний 350 дугаар ангийн цэргийн хоёр алба хаагч амь насаа алдаж, найман цэрэг хүнд, хөнгөн гэмтэл авсан хэрэг уржигдар гарсан билээ. 350 дугаар ангийнхан батлагдсан сургалтын төлөвлөгөөний дагуу байлдааны буудлагатай тактикийн хээрийн сургуулийн бэлтгэл ажлыг хангаж байх үед байлдааны гар гранат дэлбэрсэн юм. Дэлбэрэлтийн талаар өчигдөр Зэвсэгт хүчний жанжин штабаас мэдээлэл хийлээ. Мэдээллийг Зэвсэгт хүчний жанжин штабын орлогч дарга, хошууч генерал Ж.Бадамбазар, Цэргийн төв эмнэлгийн эмчилгээ эрхэлсэн орлогч дарга, дэд хурандаа Т.Сүхбаатар болон Зэвсэгт хүчний жанжин штабын ажиллагааны удирдлагын орлогч дарга н.Дашзэвэг нар өгсөн юм. ЗХЖШ-ын орлогч дарга, хошууч генерал Б.Бадамбазар “2017 оны дөрөвдүгээр сарын 11-ний өдөр болсон ослын талаар мэдээлэл танилцуулах гэж байна. Ослын талаарх мэдээллийг 17: 40 цагт авсан. ЗХЖШ-ын 350 дугаар ангид төлөвлөгөөний дагуу хээрийн сургуулилтын үеэр гранат дэлбэрч хоёр цэрэг нас барж, найман цэрэг шархадсан харамсалтай хэрэг гарлаа. Үүнтэй холбоотойгоор 350 дугаар ангийн Б.Мөнгөншагай, ахлагч Б.Ариунболд нарын ар гэр, төрөл төрөгсдөд зэвсэгт хүчний бие бүрэлдэхүүний өмнөөс эмгэнэл илэрхийлж байна. Хууль хяналтын байгууллагуудаар ослын шалтгааныг тодруулахаар шалгуулж байна. Батлан хамгаалахын яам, ЗХЖШ-аас ажлын хэсэг томилогдсон. Эхний ажлын хэсэг нь Таван толгойд очиж ослын шалтгааныг тогтоох үүрэгтэй. Хоёр дахь ажлын хэсэг шархадсан найман цэргийн албан хаагчийг Улаанбаатар хот руу татан гаргах, тэдгээрт эмнэлгийн үзлэг үйлчилгээ хийлгүүлэх үүрэг гүйцэтгэж байгаа. Шархадсан найман цэргийг Цэргийн төв штабт авчирч шаардлагатай эмчилгээг хийж байна. Батлан хамгаалах яам, Зэвсэгт хүчний жанжин штабаас өчигдрөөс хойш шархадсан албан хаагчдын гэр бүлийхэнтэй холбоо тогтоож ажиллаж байна. Өчигдөр шөнө тухайн газарт ажиллаж байсан зарим цэргийн албан хаагчаас цагдаагийн байгууллага мэдүүлэг авсан. Гурван цэргийн албан хаагчийг сэтгэл зүйн шоконд орсон байж болзошгүй гэж үзэн хяналт, шинжилгээнд оруулсан. Тэр гурван цэргийн биеийн байдал сайн байгаа. Амь эрсэдсэн алба хаагч Б.Мөнгөншагай нь 30 настай. Эхнэр хүүхдийн хамт амьдардаг байсан. Өмнөд Судан, Афганистанд үүрэг гүйцэтгэж байсан чадварлаг албан хаагч. Б.Ариунболдын хувьд Баян-Өлгийн аймагт төрсөн 24 настай. Эхнэр хүүхдийн хамт амьдардаг байсан. Өмнөд Суданд мөн үүрэг гүйцэтгэсэн. Шархадсан найман алба хаагч 22-28 настай. Бэлтгэлийг амь эрсэдсэн алба хаагч Б.Мөнгөншагай ахалж байсан” гэлээ.

Т.СҮХБААТАР: НАС БАРСАН ХОЁР АЛБА ХААГЧИЙГ АВРАХ ЯМАР Ч БОЛОМЖГҮЙБАЙСАН

Цэргийн төв эмнэлгийн эмчилгээ эрхэлсэн орлогч дарга, дэд хурандаа Т.Сүхбаатар “Биднийг очиход тэсрэлтийн улмаас галын биет буюу гранатын хэсгүүд гарын сарвуу, гуя, шилбэнд нэвчиж орсон тул цэргүүд цус алдалтын байдалтай байсан. Хагалгаанд орсон хоёр цэргийн биеийн байдал хэвийн байна. Хоёулаа ухаан орсон. Ямар нэг дэмжлэг эмчилгээ шаардлагагүй гэсэн. Байлдааны сургуулилтын үеэр эмч, сувилагч гээд таван хүний бүрэлдэхүүнтэй баг ажиллаж байсан. Тэд шархадсан цэргүүдэд газар дээр нь яаралтай тусламж үзүүлсэн. Харамсалтайгаар амь насаа алдсан хоёр алба хаагчийн амь насыг аврах боломж байгаагүй” гэв.

“НАС БАРСАН АЛБА ХААГЧИЙН АР ГЭРИЙНХЭНД ҮНДСЭН ЦАЛИНГИЙН АРВАН ЖИЛТЭЙ ТЭНЦЭХ ХЭМЖЭЭНИЙ МӨНГӨН ТЭТГЭМЖ ОЛГОНО”

Дэлбэрэлт болж хоёр алба хаагч амь насаа алдсан хэргийн талаарх мэдээллийн үеэр Зэвсэгт хүчний жанжин штабын орлогч дарга, хошууч генерал Ж.Бадамбазар, Цэргийн төв эмнэлгийн эмчилгээ эрхэлсэн орлогч дарга, дэд хурандаа Т.Сүхбаатар болон Зэвсэгт хүчний жанжин штабын ажиллагааны удирдлагын орлогч дарга н.Дашзэвэг нараас сэтгүүлчид сонирхсон асуултдаа хариулт авсан юм.

---

-Бэлтгэл сургуулилтын үед байлдааны галт зэвсгийг хэрэглэж болдог юм уу. Осол гарсан шалтгаанаар Таван толгой сургалтын баазын үйл ажиллагааг түр зогсоосон гэсэн үү?

-Сургалт бэлтгэлийн хоёр үе шат бий. Хээрийн сургалт дээр байлдааны сум зэвсэг хэрэглэж болно гээд заасан байгаа. Сургуулилт дүрэм журмынхаа дагуу явагдсан гэж үзэж байгаа. Осолтой холбоотойгоор сургалтын баазын үйл ажиллагааг зогсоосон. Цаашид бусад ангиар явж хяналт шалгалт хийнэ. Тухайн бэлтгэлийг амь эрсэдсэн алба хаагч Б.Мөнгөншагай өөрөө ахалж, удирдан явуулж байсан юм. Хээрийн сургуулилтын үеэр гранат шидэх бэлтгэлээ хангах үед дэлбэрэлт болсон.

-Урьдчилсан байдлаар ослын шалтгаан нөхцөлийг тодруулсан юм болов уу?

-Төв аймгийн цагдаагийн хэлтэс болон хууль хяналтын байгууллагаас шалгаж байна. Үнэхээр гранатыг өөрсдөө алдсан уу, эсвэл хөндлөнгийн хүн оролцсон уу, гранат шаардлага хангахааргүй байсан уу гэдгийг хуулийн байгууллага тогтооно.

-Цэргүүд улсын аварга шалгаруулах марш тактикийн тэмцээнд бэлтгэж байсан гэх мэдээлэл гараад байна лээ. энэ талаар тодруулахгүй юу?

-Энэ бол ташаа мэдээлэл. Марш тактикийн тэмцээн тавдугаар сарын дунд үеэс зохион байгуулагдах бөгөөд бэлтгэлд энэ сарын сүүлчээр гарах байсан юм. Энэ бэлтгэлээр байлдааны сум, галт зэвсгийг хэрэглүүлдэггүй.

-Амиа алдсан болон шархадсан цэргүүдийн ар гэрт ямар мөнгөн тэтгэмж, тусламж дэмжлэг үзүүлэхээр шийдвэрлэсэн байгаа вэ?

-Тодорхой дэмжлэгүүдийг үзүүлж байна. Цагдаагийн байгууллага, Эрүүл мэндийн яам дэмжлэг туслалцаа үзүүлэхэд хамтран ажиллаж байгаа. Нас барсан алба хаагчийн ар гэрийнхэнд үндсэн цалингийн арван жилтэй тэнцэх хэмжээний мөнгөн тэтгэмжийг олгоно хэмээн Цэргийн алба хаагчийн тухай хуульд тодорхой зааж өгсөн байгаа. Үүнийхээ дагуу мөнгөн тэтгэмж олгохоор болсон. Түүнээс гадна гэр бүлийн хүн нь хөдөлмөрийн чадваргүй бол тэжээгчээ алдсаны тэтгэвэр олгох хуулийн заалт байгаа.

-Цагдаагийн ерөнхий газраас өгч байгаа мэдээллээр 11 алба хаагч шархадсан гэсэн мэдээлэл байсан. танайхаас болохоор найм гээд зөрүүтэй мэдээлээд байх юм?

-Бэлтгэлийн үед 25 алба хаагч байсан. Тэндээс хоёр нь амь эрсдэж, найм нь шархадсан бол гурван цэргийн алба хаагч шоконд орсон байсан. Тиймээс тэр гурвыг эмнэлгийн хяналтын үзлэгт оруулсан юм.

-Цэргийн хоёр алба хаагч харамсалтайгаар амь насаа алдсан хэрэгт Батлан хамгаалахын сайд хариуцлага хүлээхгүй юү?

-Хууль хяналтын байгууллага ослын шалтгааныг тогтоовол бид хариуцлагаа шууд хүлээнэ. Холбогдох албан тушаалтнууд Зэвсэгт хүчний жанжин штабын удирдлагын бүрэлдэхүүн тухайн анги буруутай юу гэдгийг тогтоогоод шат шатандаа хариуцлага хүлээх байх. Хариуцлагын тогтолцоо зэвсэгт хүчинд маш тодорхой байгаа. Хуулиараа ч тэр, цэргийн нийтлэг дүрмээрээ ч тэр тодорхой заачихсан. Хэрэв цэргийн алба хаагч гэмт хэргийн шинж чанартай зүйл үйлдсэн бол эрүүгийн хэрэг үүсгэн шалгадаг. Одоогоор ослын шалтгаан юу байсныг бид хэлж мэдэхгүй. Тиймээс цагдаагийн байгууллага эцэслэн тогтооно гэв.

БХЯ, ЗХЖШ-ЫН ДАРГА НАР БҮГД ХАРИУЦЛАГААС МУЛТАРЧ ҮЛДЭХ ҮҮ

Тайван цагт хоёр цэргийн алба хаагч харамсалтайгаар амь насаа алдаж, найман цэрэг хүнд, хөнгөн бэртэл гэмтэл авсан. Осол юунаас болж гарсан бэ гэдгийг одоогоор эцэслэн тогтоож чадаагүй байна. Энэ хэрэгт Батлан хамгаалахын сайд хариуцлага хүлээхгүй юү гэсэн асуултад Зэвсэгт хүчний жанжин штабынхан хариулахаас татгалзаж, тодорхой хариулт хэлсэнгүй. Мөн албаны эх сурвалжуудаас авсан мэдээллээр Батлан хамгаалахын сайдаасаа эхлээд удирдах албан тушаалтнууд, Зэвсэгт хүчний жанжин штабын удирдлага бүгд хариуцлагааас мултарч ард нь үлдэх гэж тус бүртээ хичээж арга зам хайж эхлээд байгаа гэдгийг онцлон хэлж байна лээ. Сүүлийн үед Батлан хамгаалахын сайд Б.Бат-Эрдэнэ олон нийтэд нэр хүндээ өсгөхийн тулд янз бүрийн пиар хийх болсон. Улстөрчдийн дунд явуулсан судалгаагаар сайдын рейтинг өндөр гарсан. Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр Монголын ард түмэн Б.Бат-Эрдэнэ сайдыг Ерөнхийлөгч болох хамгийн боломжит хувилбар хэмээн үзэж байна гэх мэдээлэл ар араасаа цувран гарч буй. Тэгвэл 350 дугаар ангийн алба хаагчид амь насаа алдсан хэргийг Батлан хамгаалахын сайд Б.Бат-Эрдэнийн нэр хүндийг унагаж хорлох зорилгоор зохион байгуулсныг үгүйсгэх боломжгүй гэж улс төр судлаачид үзэж байна лээ. Яагаад ингэж үзэж байна вэ гэхээр монголчууд төр нийгмийн зүтгэлтэн С.Зориг агсны амь насыг хөнөөсөн хэргээс цөөн хүн амтай жижиг оронд өндөр албан тушаалд үлдэж, хууль бусаар их хэмжээний мөнгө угаах, албан тушаалд очуулахгүйн тулд юу ч хийж болдог юм байна гэдгийг маш тодорхой харсан. С.Зориг агсны амь насыг хөнөөсөн хэрэг илрэхээс өмнө иргэд “Монгол хүн арай ч ийм зүйл хийхгүй байлгүй дээ” хэмээн бодож, итгэдэг байсан. Гэвч энэ итгэл С.Зориг агсны амь насыг онц хэрцгийгээр хөнөөсөн хэрэг илэрснээс хойш алдарсан гэж хэлж болно. Тэгэхээр бас олны үг оргүй биш ч байж мэдэхээр байгаа юм.

Цэргүүдийг бөөнөөрөө зогсч байх үед ахлагч Б.Ариунболд гранатын хөшүүргийг дарж чагтыг нь мулталсан үедээ газарт алдсанаас болж дэлбэрсэн байж магадгүй гэнэ.

Юунаас болж Таван толгойн сургалтын баазад дэлбэрэлт болсон талаар Төв аймгийн цагдаагийн хэлтэс, Мөрдөн байцаах газрын Онц хүнд гэмт хэрэгтэй тэмцэх хэлтсийн алба хаагчид хэргийг шалгаж байна. Өчигдрийн Засгийн газрын ээлжит хуралдаан дээр ч үүнийг ярилцжээ. Батлан хамгаалахын сайд Б.Бат-Эрдэнэ өчигдөр ослын талаар танилцуулж, Зэвсэгт хүчний жанжин штабын орлогч дарга, хошууч генерал Ж.Бадамбазар асуултад хариулсан байна. Ерөнхий сайд Ж.Эрдэнэбат амь үрэгдсэн цэргийн албан хаагчдын ар гэрт эмгэнэл илэрхийлж, тэдний болон шархадсан цэргийн алба хаагчдын ар гэрт шаардлагатай тусламж, дэмжлэг үзүүлэх, ослын дүгнэлтийг яаралтай гаргахад шаардлагатай мэдээллээр хангах, дүгнэлтийг үндэслэн хариуцлага тооцох зэргээр шуурхай ажиллахыг үүрэг болгов. Харин Цагдаа нар дэлбэрэлт болох үед байсан цэргүүдээс мэдүүлэг авч эхэлжээ. Хэргийн талаар албаны эх сурвалжаас авсан мэдээллээр цэргүүд “Зэвсэгт хүчний 350 дугаар ангийн Зэвсгийн офицер ахмад Б.Мөнгөншагай, тус ангийн гранатомётчин ахлагч Б.Ариунболд нар 25 цэргийн хамт хээрийн сургуулилт хийсэн. Цэргүүдэд гар гранат хэрхэн дэлбэрдэг талаар сургалт зохион байгуулж байсан. Бидэнд Ф1 гранатыг хэрхэн дэлбэлэх талаар сургалт хийсэн. Бүх цэрэгт ахмад Б.Мөнгөншагай зааварчилгаа өгч, нарийвчилсан сургалт хийсэн. Дэлбэрэлт болсон шалтгаан нь ахлагч Б.Ариунболд алдаа гаргасан. Ф-1 гранат цэргүүдэд үзүүлж байгаад буруу татсан. Ахмад Б.Мөнгөншагай “Чи бурууг нь татчихлаа ш дээ” гээд яваад очсон. Харин ахлагч Б.Ариунболд сандарснаасаа болж гранатаа газарт унагачихсан. Тэгээд дэлбэрсэн” хэмээн мэдүүлэг өгчээ. Цэргүүдийн сургалтад ашиглаж байсан гранат нь давшилтын биш хориглолтын үед нуувчнаас шидэх ёстой гранат аж.

Батлан хамгаалахын их сургуулийн багш нарын хэлж буйгаар дэлбэрэлт болсон шалтгаан нь “Гранат дэлбэлэх хээрийн сургуулилтын үед аюулгүйн ажиллагааг маш сайтар баримтлах ёстой. Бүх хүнийг тарааж нуувчинд байрлуулж байгаад дэлбэлэх ёстой байдаг. Энэ аюулгүй ажиллагаа алдагдсанаас болж олон хүн нэг дор бэртэж гэмтсэн бололтой. Гранат Ф-1 нь дараахь үзүүлэлт шинжүүдтэй. Нийт жин 600 грамм, шидэх зай 50-60 метр, гэмтэл авах гранат дэлбэрэх радиус нь 250 метр газрыг хамардаг. Аюулгүйн зай 280 метр байдаг. Тэслэгчийг авснаас хойш 2.7-4.2 секундын хооронд дэлбэрдэг. Гранатын гаргах тоо 300 ширхэг хэлтэрхий гаргадаг. Бидний таамаглаж байгаагаар цэргүүд бөөндөө зогсч байсан. Гэтэл хэн нэг нь гранатын гал цохигч буюу хөшүүргийг татаад чагтыг нь мулталчихсан. Ингээд сандраад газарт унагаснаас болоод гранат дэлбэрсэн байх. Хэрэв гранатын хөшүүргийг татаж чагтыг нь мулталсан байлаа ч гэсэн гартаа барьж байсан бол дэлбэрэлт болохгүй байсан. Ф-1 гранатын хөшүүргийг нь татаад чагтыг нь мулталж 50-60 метрт шидэхэд агаарт огт дэлбэрэхгүйгээр бүтээгдсэн байдаг. Харин газарт буугаад хоёр секундын дотор дэлбэрдэг юм” хэмээн ярьсан юм.

-ХАР ТУГАЛГАД ХОРДСОН ХҮҮХДҮҮД ХИЧЭЭЛДЭЭ ТААРУУ СУРЧ БАЙГААГ СУДЛААЧИД ТОГТООЖЭЭ-

Хэн нэгний хэлж, ярьсан зүйлийг хэдхэн хормын дараа мартчихдаг болсон. сая надад юу гэж хэлсэн билээ гэж дахин дахин бодоод ч санадаггүй. Эд зүйлсээ хаана тавьснаа эргээд олдоггүй хүмүүс ойр тойрныхон дунд чинь байдаг биз. бүр гар утсаа гартаа барьчихаад гэртээ хэдэн цагийн турш хайгаад байдаг. Мөн машиныхаа түлхүүрийг гартаа барьчихаад хайгаад байдаг. Хүнтэй танилцаж нэрийг нь асуусан ч хэдхэн хормын дараа мартчихдаг хүмүүс олон. Хүүхэд, залуусын дунд мартах өвчин ихэсч, сэтгэцийн эмчид хандах нь түгээмэл болсон гэдгийг Сэтгэцийн эрүүл мэндийн үндэсний төвийн эмч нар хэлж байна. Мөн ерөнхий боловсролын сургуульд сурч байгаа хүүхдүүд цочмог ууртай болсон. Хүн уурлахаар зүйл огт болоогүй байхад дүрсхийтэл уурлаж, өөрийнхөө хийж буй үйлдэл, хэлж байгаа үгээ хянаж чадахгүй болтлоо цухалдаж, уурсдаг. Хэт их уурлахаараа амнаас нь цагаан хөөс сахарч, таталт өгдөг хүүхэд олширч байгаа аж. үр баянзүрх дүүргийн сэтгэцийн эмчид нэгэн гэр бүл хандсан байна. Хүүхэд нь хичээлдээ тааруу сурдаг. багш нь хичээлийг нь ойлгуулах гээд ганцаарчилсан сургалт хийж зэмлэхээр уурлаад суучихдаг. бүр багшийгаа зодох гэж дайрсан тохиолдол ч гарсан байна. таван настай хүүгээ аав, ээж нь загнахаар өөдөөс нь уурлаж, гэрийнхээ эд зүйлсийг авч шидэж, эвдсэн тохиолдол гарчээ. Энэ мэт хүүхэд залуусын дунд сэтгэцэд нөлөөлөх уур бухимдал их байгаа аж.

Докторын зэргээ Хар тугалгын бохирдол хүний эрүүл мэндэд нөлөөлөх хор хөнөөлийн талаар хамгаалах зорилгоор г.батсайхан гэх эмч сүхбаатар, баянзүрх, Сонгинохайрхан дүүргийн Ерөнхий боловсролын сургуулиудын 160 хүүхдээс шинжилгээ авсан байна. Судалгааны багийнхан гэрийн даалгавраа хийхгүй залхуурдаг, өгсөн үүрэг даалгаврыг байнга мартчихдаг, цочмог уурладаг хүүхдүүдийг сонгон шинжилгээнд хамруулсан юм байна. гэтэл хичээлдээ тааруу сурдаг, цочмог ууртай 160 гаруй хүүхдийн цуснаас их хэмжээний хар тугалга илэрсэн гэнэ. судалгааны багийнхан хүүхдүүд хар тугалганд хордсоноос болоод мэдрэлд нь нөлөөлдөг юм байна. Үүнээс болоод хичээлдээ тааруу сурч байна гэх дүгнэлтэд хүрчээ.

Өнгөрсөн жил Анагаахын шинжлэх ухааны үндэсний их сургуулийн Орчны эрүүл мэндийн сургуулиас нийслэлийн таван цэгт амьдардаг хүүхдүүдийн цусанд хийсэн хар тугалгын агууламжийн шинжилгээний дүнг танилцуулсан. АШУҮИС-ийн Нийгмийн эрүүл мэндийн сургуулийн Орчны эрүүл мэндийн тэнхимийн эрхлэгч Д.Нарансүх “Бид 0-5 насны хүүхдүүдийн цусанд агуулагдах хар тугалгын агууламжийг тогтоохоор нийслэлийн Баянхошуу, “Да хүрээ”, “Нарантуул”, хотын төв болон Зайсан гэсэн таван цэгээс хүүхдүүд сонгон шинжилгээнд хамрууллаа. Шинжилгээний хариугаар хүүхдийн цусанд огт байх ёсгүй хар тугалганы агууламж 22 мкг/дп гарсан. Хар тугалга нь 5 мкг/дп-ээс их байвал хүүхдийн сэтгэхүйд нөлөөлдөг гэдгийг олон улсын стандартаар хэмжээ тогтоож өгсөн байдаг.

Мөн хүүхдийн цусан дахь хар тугалгын агууламж 45 мкг/дп-ээс их байвал желатин эмчилгээ хийх ёстой гэсэн зөвлөмж байдаг. Харин бидний судалгаагаар орон сууцанд амьдардаг хүүхдүүдийн цусан дахь хар тугалгын хэмжээ 3.7 мкг/дп гарсан бол агаарын бохирдол харьцангуй ихтэй орчин буюу гэр хорооллын бүсээс сонгогдсон хүүхдүүдийн цусан дахь хар тугалгын дундаж хэмжээ 10.8 мкг/дп буюу олон улсын зөвлөмж хэмжээнээс хоёр дахин их хэмжээтэй байна гэсэн үг юм. Энэ судалгааны дүнгээс өгөх гэсэн гол мессэж бол агаарын бохирдол харьцангуй ихтэй бүсэд буюу гэр хороолол, түүний ойр орчимд амьдарч байгаа хүүхдүүд болон орон сууцны хороололд амьдарч байгаа хүүхдүүдийн цусан дахь хар тугалгын хэмжээнээс их байгаа юм” хэмээн мэдэгдсэн.

Зөвхөн хүүхдүүд гэлтгүй насанд хүрсэн хүмүүсийн дунд сэтгэцийн өвчин их хэмжээгээр илрэх болсон. Байнга бие махбод дархлаа нь сулардаг хүмүүс байх. Бүгд л зүрх судасны өвчтэй гэх оноштой. Мөн залуус зэрлэг араатнаас дор авчир гаргаж байгаатай хотын гудамжинд өдөр бүр шахуу тааралддаг. Тэр тусмаа өвлийн улиралд танхайн гэмт хэрэг хэд дахин нэмэгдэж байгааг Цагдаагийн ерөнхий газраас хийсэн судалгааны дүн нотлох аж. Нийслэл хотод жилд 20 гаруй мянган гэмт хэрэг бүртгэгдэж байна. Үүний ихэнх хувийг хулгай, дээрэм, танхайн хэрэг эзэлдэг гэдэг. Танхайн хэрэг юунаас болж үйлдэгдээд байгааг судлаад үзэхээр залуусын уур омог, бусдын хэлж байгаа үгийг тэвчиж чадахгүйгээс болж хэрэг гарч байгааг цагдаа нар онцолдог. Тухайлбал, замын хөдөлгөөнд оролцож байгаа хоёр жолооч зам дээр зодолдоод нэгэндээ хүнд бэртэл гэмтэл учруулдаг. Яагаад хоорондоо зодолдсон бэ гэхээр “Энэ миний урдуур шахаж орсон. Тэгэхээр нь би урдуур нь орсон. Гэтэл өөдөөс дунд хуруугаа гаргасан. Ингээд машинаасаа буугаад зодолдсон” хэмээн мэдүүлэг өгдөг. Харин машины цонхыг хагалж, машиныг хэдэн талаас нь өшиглөж дотогш нь цөмлөх болсон талаар асуухаар “Уурандаа тэгчихсэн байна лээ. Тэр үед их уур хүрсэн болохоор машинд нь уураа гаргасан байх” хэмээн мэдүүлдэг байна. Нэгнийхээ тархинд хүнд гэмтэл учруулж, эрүүгийн хуулийн 182.2-т зааснаар эрүүгийн хэрэгт шалгагдсан залуус Чингэлтэй дүүргийн цагдаад “Гудамжинд чанга чанга яриад байхаар нь уур хүрээд шууд зодолдсон. Өөр санаа зорилго байхгүй. Бие биенийгээ огт танихгүй” гэх мэдүүлэг өгсөн байна лээ. Энэ мэт хэргүүд ар араасаа цувран гарч байгаа. Улаанбаатар хотын гудамжаар инээд хөөр цалгисан, ямар нэгэн зүйлд яаралгүйгээр аажуухан алхаж яваа хүн цөөхөн харагддаг. Дандаа л уур уцаартай, хөмсгөө зангидсан хүмүүс тааралддаг. Мөн манай улсад гарч байгаа онц ноцтой хэргийг 85 хувийг Улаанбаатар хотод гарсан гэмт хэрэг эзэлдэг.

УЛААНБААТАР ХОТ ХАР ТУГАЛГАД БОХИРДОЖ БАЙГАА ШАЛТГААН ЮУВЭ

Тэгвэл монголчууд бид яагаад бага насны хүүхдээс эхлээд ахмад настан хүртлээ уур уцаартай, мартамхай, ядарч сульдсан байдалтай байдаг болчихсон юм бэ гэх асуулт гарч ирнэ. Үүний хариулт нь Улаанбаатар хот тэр чигтээ их хэмжээний хар тугалгын бохирдолд орчихсон. Иргэд хар тугалгад хордож, эрүүл мэндээрээ хохирч байна гэдгийг эрдэмтэн судлаач, эмч мэргэжилтнүүд хэлж байна. Бүгд өөр өөрсдийн чиглэлээр хийсэн судалгаа шинжилгээ, баримт нотолгоон дээр тулгуурлан олон нийтэд анхааруулан ярих аж. Эмч нарын хэлж буйгаар Улаанбаатар хотын иргэд хар тугалгад хордсоноос болоод иргэд маш их уур уцаартай болсон. Мөн сэтгэн бодох чадвар нь муудаж, мартах өвчтэй болж байна гэж ярьж байна лээ. Нийслэл хотыг хар тугалгаар бохирдуулж байгаа зүйлсийн жагсаалтыг Нийгмийн эрүүл мэндийн хүрээлэнгээс гаргасан байна. Тээврийн хэрэгслүүдээс ялгарсан утаа, хуучин дугуй шатаах үед гарсан утаа тортог, хуучин байшингийн доторх будаг, авто засварын газрын орчин, төрөл бүрийн зай, техникийн захын орчин, телевиз, компьютер засварын цэг, кабель утас засдаг хэрэглэдэг газрууд, будгийн үйлдвэр, хоолны сав суулга (зэвэрдэггүй, дотор талыг нь өнгөлөх), барилгын материал (будаг), хөргөх төхөөрөмж, бензин, хүүхдийн тосон будаг, харандаа, хүүхдийн резин болон бусад тоглоомын будаг, тугалган мөнгөлөг цаас хэрэглэдэг бараа материал, гоо сайхны зарим будаг (нүд, үсний), гэр ахуйн шилэн эдлэл (улаан, шар өнгө гаргах), хүнсэнд чихрийн үйлдвэрлэл, усны хоолой бүрэх материал зэрэг нь бүгд хар тугалга их хэмжээгээр агуулж байгаа аж. Дээр дурдсан хүчин зүйлүүдээс шалтгаалж, Улаанбаатар хот тэр чигтээ хар тугалгаар бохирдож, иргэдийн эрүүл мэнд, амь насанд аюул учруулаад байгаа аж.

ХАР ТУГАЛГАД ХОРДСОН ХҮНД ИЛРЭХ ШИНЖ ТЭМДЭГ

Тэгвэл УКТЭ-ийн эмч Г.Мөнхтүвшин “Хар тугалга нь эрүүл мэндэд сөрөг нөлөө үзүүлдэг ба архаг болон хурц хордлого үүсгэдэг. Хар тугалга нь мэдрэлийн тогтолцооны өөрчлөлт, хөдөлгөөний өөрчлөлт, мэдрэхүйн хямрал, хоол боловсруулах эрхтэн тогтолцооны өөрчлөлт, зүрх судасны тогтолцооны өөрчлөлт, бөөр, нөхөн үржихүй зэрэг олон эрхтэн системийг хордуулах нөлөө үзүүлдэг.Толгой өвдөх, толгой эргэх, амархан ядрах, уцаарлах, нойр муудах, ой санамж муудах, хордлого хүндэрсэн үед эпилепси хэлбэрийн уналт, яриа харааны өөрчлөлт, ухаан самуурах, комын байдалд орж болох ба энцефалопати гүнзгийрнэ. Энэ нь хурц хордлогын үед илэрнэ.Мэдрэлийн системд нөлөөлөх механизм нь кальцийн оронд нь хар тугалга холбогдож, кальцийн дотоод орчны тэнцвэрт байдал алдагдах, митохондрийн зөөвөрлөх сүв нээгдэх, митохондрийн болон митохондрийн мембраныг шууд гэмтээх исэлдэлтийн эсрэг фермент дарангуйлагдах, липидийн бодисын солилцооны өөрчлөлт, цайр болон бусад төрлийн цайр агуулсан бүтээгдэхүүнийг орлож дамжуулах үйл ажиллагаанд оролцох, тархины астроцит эсэд хуримтлагдах, бодисын солилцооны явцад хар тугалга яснаас дайчлагдах, тархинд хар тугалгын хуримтлал үүсэх (тархинд хар тугалгын хагас задралын хугацаа хоёр жил) зэрэг үйл явцыг дамждаг байна.Хар тугалгын хордлогод өвчтөний гар хурууны тэнийлгэгч булчингийн хатангиршлаас үүсэх гар, тавхай унжих шинж илэрдэг.Хөнгөн ба нууц хордлогын үед мэдрэхүйн хямрал илэрнэ. Энэ үед мэдрэлийн судал даган өвдөх, гар хөл сулрах хүчгүй болох өөрчлөлт ажиглагдана. Аманд эвгүй үнэр амт амтагдах, хоолны дуршил буурах, ходоод гэдэс өвдөх зэргээр илэрнэ. Мөн хэл буйл харлах, шүд хэврэгших үрэвсэх зэрэг салстын судасны хананы шүлтлэг фосфатаза ферментийн идэвх суларснаас үүсдэг. Ходоод гэдэсний өвдөлт нь базлаж, өтгөн хаталт, даралт ихдэлт гэсэн гурван хам шинжээр илэрнэ. Зүрх орчмоор өвдөх, зүрхний хэм алдагдах, дэлсэх, судасны цохилт удаашрах зэрэг шинж илрэх бөгөөд энэ зүрхний булчингийн ферментийн солилцооны хямралаас үүсэлтэй. Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллагын зөвлөснөөр хүүхдэд таван мкг/дл, насанд хүрэгчдэд 5-10 мкг/дл гэж заасан байдаг. Зарим тохиолдолд рентген туяаны флюресценцийн шинжилгээгээр ясанд хуримтлагдсан хар тугалгыг тодорхойлсноор архаг хордлогыг илэрхийлнэ.Мөн шээсэнд уропропирин аминолевулины хүчил тодорхойлох бөгөөд архаг өртөлтийг илрүүлдэг” хэмээн зөвлөгөө өгч байна.

НЬЮ-ЙОРК ХОТ ХАР ТУГАЛГЫН БОХИРДЛООС САЛЖ ЧАДСАНААР ГЭМТ ХЭРГИЙН ГАРАЛТ БУУРЧЭЭ

Хар тугалгын хор хөнөөлийн талаар АНУ-ын эрдэмтэд сүүлийн 40 гаруй жилийн турш эрчимтэй судалж, шинжлэх ухааны бодит дүгнэлтүүдийг олон жил хийсэн судалгааны үр дүнгээр гаргаж байна. Хар тугалгын хор хөнөөлийн талаар судалж, шинжилгээ хийж буй эрдэмтдийн хамгийн том жишээ нь Нью-Йорк хотын талаарх бодит түүх юм. 1993 он гэхэд дэлхийн онц ноцтой гэмт хэрэг хамгийн их гардаг газар нь АНУ-ын Нью-Йорк хот болоод байсан гэнэ. Хотын иргэд бүгд уур уцаартай, байсхийгээд л онц ноцтой хэрэг ар араасаа цувран гарч, иргэдийг айдаст автуулдаг, айдаст автуулсан газар болон хувирсан байна. Тэр үеэр хотын даргын сонгуульд Руди Жулиан нэр дэвшихдээ гэмт хэргийн тоог бууруулахаар амласан байна. Түүний амлалт нь айдаст автсан хотын иргэдийн олонхийн саналыг авахад хүргэжээ.Тус хотод 1960 оноос хойш хүчирхийллийн хэрэг дөрөв, хүн амины хэрэг тав, дээрмийн хэрэг 14 дахин өсөөд байсан гэдэг. Харин Руди Жулиан хотын дарга болсноос гурван жилийн дараа буюу 1996 онд хүчирхийллийн хэрэг 17, хүн амины хэрэг 49, дээрэм 42 хувиар буурсан үзүүлэлт гарчээ. Гэмт хэрэг буурсан шалтгааныг хүмүүс олон янзаар тайлбарладаг байна. Гэвч тус хот хар тугалгын бохирдлоос бүрэн гарч чадсан байна.

Өөрөөр хэлбэл, хар тугалганд хордоод байсан иргэдийг эрүүлжүүлж чадсан аж. Ингэснээр иргэд хотын гудамжаар сэтгэл тэнэгэр алхаж, уурлаж бухимдаж явдаг царайнд инээд хөөр цацарч эхэлсэн байна. Үүнийгээ дагаад гэмт хэргийн гаралт хэд дахин буурчээ. Дэлхий нийтээр хар тугалгатай шатахууныг өргөн хэрэглэдэг байв. Хар тугалга хүний биед хортой, цаашлаад тархины үйл ажиллагаанд нөлөөлдөг болохыг эрдэмтэд нотолсноос хойш АНУ 1978 онд хар тугалга бүхий будаг, 1995 онд хар тугалгатай шатахуун хэрэглэхийг хуулиараа бүрэн хориглосон байна. Гэтэл хар тугалгатай шатахууны хэрэглээ нэмэгдэх тусам гэмт хэргийн тоо өссөн, буурахад нь дагаад буурсан зүй тогтлыг эрдэмтэд анзаарчээ. Тэгвэл манай улсад гэмт хэргийн гаралт жил бүр нэмэгдэж байгаагийн хамгийн наад захын шалтгаан нь манай улсад импортоор ирж буй шатахуунд их хэмжээний хар тугалга агуулагдаж байж болох. Учир нь автомашины зам дээр гарч байгаа гэмт хэрэг хэд дахин нэмэгдсэн байна лээ. Нийслэл хотын энд тэндгүй зай хаяж, авто засварын газрууд тос масло асгаж, хоёрдогч түүхий эд авч байгаа газрууд хуучин аккумулятор хагалж, өвлийн улиралд дугүй түлж байгаагаас Улаанбаатар хот тэр чигтээ хар тугалгад бохирдох нь аргагүй юм.