Author: Э. Хүрэлбаатар

Мандал овоон дээр. Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Монголын шинэ үеийн дууны урлагийн “загалмайлсан эцэг” хэмээгддэг Монгол Улсын Хөдөлмөрийн баатар, Ардын жүжигчин Г.Хайдав гуай ЗХУ-д дөрвөн жил сурч байх үедээ нэгэн том мөрөөдөлтэй болсон байна. Ингээд сургуулиа төгсөөд эх орондоо ирэхдээ тэр мөрөөдлөө биелүүлэх их хүсэл тээж ирсэн гэдэг. Тэр нь түүний Монголдоо дуурийн дуулаачийн сургууль байгуулж, мэргэжлийн дуучин бэлтгэхээр сэтгэл шулуудаад байсан үе. Тухайн үеийн Соёлын сайдаар ажиллаж байсан Ч.Лодойдамба, н.Болд тэргүүтэй хүмүүст мэргэжлийн дуучны сургууль байгуулах талаараа хэлсэн гэнэ. Гэвч Г.Хайдав гуайн энэ хүслийг тэд үл тоосон шинжтэй “Чи сургууль байгуулна гээд хөөрцөглөөд байх юм. Сургууль нь хаана байна. Оюутан, багш нар нь хаана байна вэ” гэж амыг нь тагласан гэнэ. Гэсэн ч Г.Хайдав гуай зүгээр суусангүй. Мэргэжлийн дуучин болж чадах хүүхдүүдийг энд тэндээс цуглуулаад байсан аж. Мөн Ч.Лодойдамба гуайг хэдэн өдөр эргүүлдэж, шалж байгаад Ю.Цэдэнбалтай уулзуулсан байна. Ингээд Маршал Ю.Цэдэнбал Г.Хайдавын санааг дэмжсэн гэнэ. Ингэж л манай улс сонгодог дуурийн дуучдаа 1964 оноос эх орондоо бэлтгэсэн байдаг.

Батсүмбэр хайрхан

Г.Хайдав гуай энд тэндээс 13 хүн сонгон авсан нь Баадайжав гуай, жанжин Сүхбаатарт тоглодог Дашнамжил, Х.Уртнасан тэргүүтэй залуус байв.Тухайн үед Х.Уртнасан дуурийн дуучин болох гээд шалгалт өгч явсан байна. Харин Дуурийн театрт Г.Хайдав, А.Загдсүрэн, Пүрэвдорж, Дамиран гээд алтан үеийн архаг дуучид шалгуулагчдыг сорьж, шалгаад сууж байсан гэнэ. Өдөр, шөнөгүй “араажав” сонсч, явуулж байгаа дуу болгоныг нь цээжилсэн Х.Уртнасан А.Загдсүрэн гуайн “Москва орчмын үдэш” дууг дуулжээ. Тэнд байсан хүмүүс “Чи энэ дууг яаж сурсан юм бэ” гэж гайхан асуухад нь Х.Уртнасан “Араажаваас сурсан юм” гэж хариулсан гэдэг. Ингэж л Г.Хайдавын байгуулсан “Дуулаачийн студи” гэх нэртэй сургуульд Х.Уртнасан анх элсэн орж, дэлхийн дуурийн шилдэг дуучин болох замналаа эхлүүлсэн түүхтэй аж. Ингээд л Х.Уртнасан сургуулиа дөнгөж төгсөөд ирсэн, ёстой л будаг нь ханхалсан шинэхэн багш Г.Хайдавын гарын шавь болжээ. Багш нь шавьдаа өөрийнхөө мэдэж, сурсан бүх зүйлийг хэн хэнээс илүү заасан биз ээ. Х.Уртнасан хотод байхдаа гэрээ их санадаг байсан гэнэ. Амралтын өдрүүдэд хотоос сүүний машинд суугаад л гэртээ харьчихдаг байж. Аав, ээж, дүү нар дээрээ очиж, ээждээ үнээг нь сааж өгчихөөд сүүний машинд суугаад эргээд явдаг байсан гэдэг.18 настай оюутан болсон Х.Уртнасан ийм маягаар сурсаар дөрвөн жилийн дараа сургуулиа төгсөж, мэргэжлийн дуурийн дуучин болсон байдаг.

Г.ХАЙДАВ: БАГШ ХҮН ШАВЬТАЙГАА ТАЙЗАН ДЭЭР ХАМТДАА ГАРЧ, ГОЛ ДҮРД ТОГЛОНО ГЭДЭГ ҮНЭХЭЭР САЙХАН ЗҮЙЛ

Монгол Улсын Хөдөлмөрийн баатар, Ардын жүжигчин Г.Хайдав гуайтай уулзаж гарынх нь анхны шавь нарын нэг,дэлхийн дуурийн шилдэгдуучин Х.Уртнасангийн талаар ярилцлаа.

-Дэлхийн дуурийн шилдэг дуучин х.Уртнасан таны гарын шавь. анх тань дээр дуучин болохоор ирж байсан үеэс нь дурсахгүй юу?

-Х.Уртнасанд би анх сонгодог урлаг, дуурийн дууг яаж дуулах талаар А үсэг заасан багш нь. Анх над дээр ирэхдээ Х.Уртнасангийн хоолойн цар хүрээ тийм ч гоц сайн байгаагүй. Гэхдээ цаанаасаа, нүгэлтэй авьяастай хүүхэд байсан. Зөв чиглүүлээд явах юм бол маш чадалтай хоолойтой болохыг нь алхам тутамдаа мэдэрч байлаа. Их шартай. Шарыг нь гозойлгоод загнахаар илүү сайн дуулна. Бидний сургуулилт хийж байгаад муудалцаж байсан нэг явдал санаанаас ердөө гардаггүй юм. Нэг өдөр “Чи ингэж дуулаад байхдаа яадаг юм бэ” гээд л нөгөөхийгөө загналаа. Тэгсэн өөдөөс “Ингэж дуулахгүй тэгээд яаж дуулах юм” гэдэг юм байна. Би ч уур хүрээд тас хийтэл алгадаад авлаа. Х.Уртнасан хаалга саваад гараад гүйчихсэн. Хэд хоног хичээлдээ ирсэнгүй. Сонсоод байх нь өрөөнд орж ирж чадахгүй яваад байгаа дуулдав. Тэгэхээр нь ойр дотны найз Ерөөгөөр дуудууллаа. Тэгсэн удалгүй “Хөөш тэгээд сургуулилт энэ тэрээ хийх юм уу” гээд хаалганы тэндээс хашгирч байна. Би ч “Наашаа ороод ир” гэлээ. Тэгсэн орж ирэлгүй буцаад явчихдаг байгаа. Тэгээд л удалгүй багш шавь хоёр эвлэрч сургуулилтаа сайн хийсэн юм даа. Үүнээс хойш би шавьтайгаа муудалцаж байсангүй. Би ЗХУ-д очоод юу сурч мэдсэн түүнийгээ бүгдийг нь заахыг хичээсэн. Чадсан ч гэж бодож явдаг. Миний сонгосон 13 хүүхдээс заасан бүхнээс минь илүү ихийг өөртөө авч чадсан нь Х.Уртнасанг гэж боддог.

-Та өөрийнхөө бэлтгэсэн шавьтайгаа олон том жүжигт хамтран тоглосон. Дандаа л гол дүр бүтээсэн байдаг байх аа?

-Тийм ээ. Багш хүн шавьтайгаа тайзан дээр хамтдаа гарч, гол дүрд тоглоно гэдэг үнэхээр сайхан зүйл. Х.Уртнасан маш богино хугацаанд Монголын эмэгтэй дуурийн шилдэг дуучин болсон. Багштайгаа эн зэрэгцээд жүжигт тоглох болсон. Бүр дэлхийн гайхалтай дуучин болж чадсан шүү. Их театрт Х.Уртнасанг дуулсны дараа надтай хамт сурч байсан хүмүүсээс “Монголын Х.Уртнасан гэж хүн манай театрт ирж дууллаа. Үнэхээр гайхалтай авьяастай. Х.Уртнасан гэгч Хятадын монгол уу, Оросын монгол уу. Арга барил нь гадаад дуучинтай их төстэй байна” гэсэн утгатай захиа ирсэн. Тэгэхээр нь “Наад хүүхэд чинь миний гарын шавь байгаа юм. Би бэлтгэж ийм болгосон юм” гэж хариу захиа бичиж билээ. Надад шавь олон бий. Гэхдээ Х.Уртнасан шиг дэлхийн том театраас эхлээд олон орны тайзан дээр дуулж явсан нь ховор. Тиймээс шавиараа би үргэлж бахархаж явдаг гэв.

Х.Уртнасан, МУГЖ Ц.Ерөө нар багш Г.Хайдавтайгаа

ДЭЛХИЙД ГАЙХАГДСАН МОНГОЛ ДУУЧИН

Х.Уртнасан дуучин маань 1970-1972 онд Болгарын консерватори төгссөн билээ. Болгарын сургуульд сурч ирснээс хойших хугацаа бол түүний ёстой л иртэй үе нь. 1973 онд Берлин хотноо болсон ДЗО-ны X их наадмын тэргүүн байр эзэлсэн. Москва хотын Их Театр, Кремлийн их хурлын ордон, Кишинев, Ташкент, Душанбе, Алма-Ата хотын дуурийн театр, Болгарын Софи хотын “Ардын театр”, Пелевен, варна, Стара Загора хотын дуурь бүжгийн театруудад уригдан тоглож байв. Түүний энэ оргил цаг үеийг дэлхий дахин шагшин магтаж, түүний дуулахыг сонссон бүхэн уулга алддаг байсан тухай олон дурсамж яриа бий. Мөн “Монголын Х.Уртнасан” гэсэн нэр алдар дэлхийн дуурийн дуучдын дунд түгж, түүний хоолойн цар хүрээ, дээшээ, доошоо гарч байгаа өнгийг гадаадын бусад орны дуучид гайхан биширч, шүтдэг болсон байдаг.

ГАЛТ ТЭРЭГНИЙ ЦОНХООР ААВ, ЭЭЖ ДҮҮ НАРАА ДАЛЛАСААР ДЭЛХИЙН ТОМ ТЕАТРЫГ ЗОРЬСОН НЬ

Х.Уртнасанг дэлхийн том театрт дуулахаар явахад нь гэрийнхэн нь Батсүмбэр сумын төвөөсөө гаргаж өгсөн гэдэг. 1984 онд Монголын соёлын өдрүүд ОХУ-д болсон аж. 200 гаруй хүний бүрэлдэхүүнтэй очиж тоглолт хийгээд иржээ. Энэ тоглолтын үеэр Х.Уртнасанг дуулахыг харж, сонссон Большой театрынхан түүнийг галт тэргэнд суух гэж байхад “Таныг Большой театрт “Чио Чио Сан”-д дуулж өгнө үү хэмээн урьж байна” гэсэн аж. Ингээд л тэрбээр Монголдоо ирж хэд хоночихоод дэлхийн их театрыг зорьжээ. Явахынхаа урд өдөр сумынхаа холбооны утсаар ээжтэйгээ хэдхэн минут ярьсан байна. Ингээд маргааш нь Батсүмбэр сумаар дайран өнгөрөх галт тэргэнд суугаад ЗХУ-ын их театрыг зорьж, аав, ээж нь охиноо замд нь гаргаж өгсөн байна. Аав Ц.Хорлоо, ээж А.Авирмэд дүү нар нь Мандал хайрханыхаа тэнд зогсчихоод л “Сайн яваад хурдан эргэж ирээрэй” гэж хашгирсаар үлдсэн гэдэг. Ер нь галт тэргээр явах болгонд түүний ар гэрийнхэн ийм байдалтайгаар үддэг байжээ. Өөрөөр хэлбэл, Х.Уртнасан гадаад явах бүртээ галт тэрэгний цонхоор ар гэрийнхнээ хараад л явдаг байсан гэнэ.

Хөдөлмөрийн баатар, ардын жүжигчин, профессор Цэвэгжавын Пүрэвдорж агсны амжилтыг буухиалсан хүн нь Зууны манлай дуурийн дуучин, ардын жүжигчин Хорлоогийн Уртнасан. Тэрбээр 1983-1984 онд Их театрын тайзнаа “Чио Чио сан”, “Тоска”, “Евгений Онегин” дуурийн гол дүрд дуулж байсан юм. Дэлхийн шилдэг таван театрын нэгд монгол хүн гоцолж, ОХУ-ын уран бүтээлч, хөгжимчин, дуучидтай хамтран ажилласан гэхээр бахархахгүй байхын аргагүй. Европын Чех ,Болгар, Унгар, Болгар, Румин, Герман Орос гээд л, Азийн Энэтхэг, Хятад, Тайланд, вьетнам, Латви,хойд Солонгос гээд 60 гаруй орны тайзан дээр дуулсан байдаг. Х.Уртнасанг дэлхийн том театрт дуулж, дуурийн дуучид түүний хоолойг гайхан биширч байхад ар гэрийнхэн нь юу ч мэдээгүй л, буйдхан алс хөдөөдөө ажин түжин сууж байсан гэдэг. “Би тэнд очоод дуулчихаад ирлээ” гэхээр аав ээж хоёр нь “Сайн яваад ирсэн л бол яамай. Сургуулийг нь төгссөн хүн дуулалгүй яах вэ. Сайн л дуулаад бай” гэж л хэлдэг байж.Түүнийг Большой театрт очиж дуулахад нь ар гэрийнхэн нь ер тоогоогүй гэнэ. Харин 1976 онд 30 насандаа Монгол Улсын гавьяат жүжигчин цол хүртэхэд нь аав, ээж нь магнай хагартал баярлаж байсан гэдэг. Ээж А.Авирмэд нь 30 насандаа БНМАУ-ын Хөдөлмөрийн баатар цол хүртэж байсан бол охин нь тэр насан дээр нь Монгол Улсын гавьяат жүжигчин болчихлоо гээд л хөл нь газар хүрэхгүй баярлаж, хөөрч байсан талаар дүү Х.Төмөрбаатар нь ярьж байна лээ. Энэ тухай “Гавьяат цол авчихаад нутагтаа ирэхэд үнэхээр сайхан байсан. Хүн болгон “Сайн байна уу, гавьяатаа” гэж мэндэлж, хүндэтгэж, настайчууд нь үнсэж, нутаг орныхондоо аав, ээж хоёр нь охиноороо бахархан ярьж байгаа нь хамгийн сайхан нь байсан” тухай дэлхийн дуучин маань дурсаж байсан юм.

МОНГОЛ “ЧИО ЧИО САН” Х.УРТНАСАН БУЮУ ДУУРИЙН ХАТАН ХААН ДУУЧИН

Х.Уртнасан гуайн хамгийн хайртай дүр нь мэдээж дэлхийд түүнийг таниулсан “Чио Чио сан”. Тэрбээр “Би “Чио Чио сан”-д сэтгэл зүрхээ, өөрт байгаа бүхнээ шингээсэн” гэж ярьж байна лээ. Тэртээ 1967 онд манай тайзнаа “мэндэлж” байсан “Чио Чио Сан” Монголын үзэгчидтэй уулзаад хэдийнэ хагас зуун жилийг үдсэн. Гэвч эрвээхэй хатагтайн дүрд дуурийн театрын үе үеийн сопранууд дуулж ирсэн ч Ардын жүжигчин, Төрийн шагналт, Зууны манлай дуурийн дуучин X. Уртнасанг гүйцэх нь үгүй хэмээн үзэгч олон одоог хүртэл ярьдаг. Тэрбээр дэлхийн алдарт Большой театрын тайзнаас эхлээд дэлхийн олон тайзан дээр “Чио Чио Сан ”-аа дуулсан. Түүнийг нэр алдарт хүргэж, дэлхийн дуурийн ноён оргилуудын нэг болох бүх боломжийг “Чио Чио Сан” жүжгийн эрвээхэй хатагтайн дүр нээж өгсөн байдаг. Мөн “Чио Чио Сан” жүжгийг тайзнаа амилуулснаараа Монголын дуурийн театр дэлхийн дуурийн театруудтай зэрэгцэж очсон гэдгийг урлаг судлаачид ярьдаг. Пуччини “Чио чио сан”-гаас гадна Б.Дамдинсүрэнгийн “Амарсанаа” жүжгийн Гэрэлгуа, А.Бородин “Игорь ван” жүжгийн Ярославна, “Учиртай гурван толгой” жүжгийн Нансалмаа, Дж.Верди “Травиата” Виолеттад, П.И.Чайковский “Евгений Онегин” жүжгийн Татьяна, Дж.Пуччини “Тоска” жүжгийн Тоска, А.Даргомыжский “Лусын дагина” жүжгийн Наташа, П.И.Чайковский “Иоланта” жүжгийн Иолантад, Верди “Отелло” жүжгийн Дездемона, Пуччини “Турандот” жүжгийн Турандот гээд олон гайхалтай дүрийг бүтээж сонгодог урлагийн Монголын хатан хаан болж байв. Х.Уртнасанг сонгодог урлагийн жүжигт тоглож дууссаны дараа уйлж ирээд баяр хүргэдэг үзэгчид олон байсан гэдэг. Төрийн шагналт, ардын жүжигчин, хөдөлмөрийн баатар, зууны манлай дуурийн дуучин Хорлоогийн Уртнасан гуайн санаанд н.Мядагбадам гэдэг хөгжимчин “Унд минь жүжиг ёстой сайхан боллоо, би нотоо ч харахгүй уйлаад суулаа” гэж ярьж байсан нь санаанаас гардаггүй гэнэ. МУГЖ, дуурийн шилдэг дуучдын нэг П.Цэвэлсүрэн Х.Уртнасанг “Оттело”- гийн Дездемонд дуулсны дараа хүрч ирээд ”Улс ийм сайхан дуучинтайгаа мэддэг болов уу” гэж хоолой зангируулан хэлж байсан гэдэг.

Нар баруун тийш хэвийж оройн сэрүүн унахтай зэрэгцэн дэлхийн алдарт дуучинтай хамт Батсүмбэр сумын чанх хойно байх Хангинахын хошуу орлоо. Тэднийх энд олон жил зуссан гэнэ. Хангинахын хошуу гэж сэргэлэн ногоон дэнж үнэхээр сайхан газар юм. Нарсан ойгоос хөхөө шувуу донгодож, шүд хага ташим хүйтэн булаг байгалийн хөгжим шиг л хоржигнон урсах аж. Хэнтийн нурууны салбар уулс ан амьтан, ховор ургамлаар баян тансаг газар ажээ. Жаргаж буй нарны туяанд юм бүхэн улбар болох нь сайхан үзэгдэл юм. Тэртээ зүүн урд талын хошууг ороон хонин сүрэг тархан бэлчээрлэнэ. Хангинахын хошууны чанх урдаас хэдэн үнээ дэлэн нь хагарах гэж байна уу гэлтэй дааж ядсаар бас чанга чанга мөөрсөөр айсуй. Б.Гантулга гэх залуу малчны гэрийн гадаах зэлэн дээр уяатай байгаа нялх тугал эхийнхээ дууг сонсоод тогтож ядан мөөрөх юм. Батсүмбэрийн энэ л шимт бор хөрснөөс мөн ч олон улсын аварга тариаланч, саальчин, хөдөлмөрийн баатар төрсөн. Ёстой л хөдөлмөр шүтсэн хүнд буян хишгээ харамгүй өгдөг сайхан нутаг билээ.

Хангинахын хошууны өвөр дээр Х.Уртнасан гуай том охин А.Дамаагаа төрүүлж байсан гэнэ. Нөхөр Сандуйдоржийн Адъяахүүтэйгээ гэр бүл болоод удаагүй байхдаа Х.Уртнасан гэртээ ирсэн байна. Тогоон чинээ гэдэстэй, хэзээ мөд төрөх дөхсөн байхдаа “Гэрээ санаад байна” гээд сүүний машинд суугаад хотоос хүрээд ирсэн аж. Гэтэл гэнэт өвдөж, сумаас эх барих эмч ирж амжаагүй байхад яах ийхийн зуургүй гэртээ амаржчихсан байна. Аав, ээж нь зээ охиноо эх барьж авсан аж. Том охин А.Дамаа нь хошууч генерал Л.Гарамжилын гэргий билээ.

Үргэлжлэл бий

Гэртээ согтуу ирээд эхнэрээ алгадсан эр Гэр бүлийн хүчирхийлэлтэй тэмцэх тухай шинэ хуулиар шийтгүүлжээ. Түүнд шүүхээс Цагдан хорих төвд 25 хоног баривчлах ялаар шийтгэсэн байна. Мөн хүүхдээ гэрийн даалгавраа хийсэнгүй хэмээн зодсон эмэгтэй мөн л шийтгүүлсэн гэнэ. Энэ талаар сурвалжлахаар Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх ерөнхий газрын харьяа Ганц худаг дахь 441 дүгээр ангид очлоо. 09:00 цагаас эхлэн уулзалтын байр дүүрэн хүнтэй байв. Биднийг очих үед Гэр бүлийн хүчирхийллийн хуулиар шийтгүүлсэн залуус ар гэрийнхэнтэйгээ уулзаж байлаа.

МУБИС-ийн багш баривчлагдаад иржээ. Тэрбээр ажлынхантайгаа уулзахдаа “Та хэдтэй ууж байгаад гэртээ харьсан юм. Тэгсэн эхнэр үглээд байхаар нь цохиж аваад баахан орилж хашгирсан байна лээ. Хажуу айл цагдаа дуудчихсан байсан. Эхнэр цохиулсан уурандаа цагдаад өргөдөл бичээд өгчихсөн. Тэгээд л 72 цагийн баривчилгаанд тэр шөнөдөө яваад тэндээсээ шууд шүүх хуралд орсон. Шүүгч надтай хамт гэр бүлдээ агсан тавьсан бүх хүнд 25 хоногийн ял өгсөн. Эхнэр цагдаад өгсөн өргөдлөө маргааш нь татаж авах гэж оролдоод чадаагүй гэсэн. Шинээр хэрэгжиж байгаа хуулиар өргөдөл өгсөн л бол эргүүлэн татаж авах ямар ч боломжгүй болчихсон юм байна. Ингээд баларч байна. Наадмаар энд л хоригдоод суух нь” хэмээн ярьж байлаа. Цагдан хорих төвийн ажилтнуудын хэлж байгаагаар гэр бүлийн хүчирхийлэлтэй холбоотойгоор баривчлах ялаар шийтгүүлсэн олон залуу байгаа аж. Долоо хоногт 40 гаруй хүн гэр бүлийн хүчирхийлэлтэй холбоотойгоор ял аваад ирдэг байна. Бүр 30 хүн хорих ёстой камерт 98 хүн хоригджээ. Өчигдрийн байдлаар таван камерт тус бүртээ 50 гаруй хүн хоригдож байгаа аж. Алба хаагч нарын хэлж байгаагаар шинэ хууль ямар хатуу болчихсон гэдгийг залуус ерөөсөө мэдэхгүй байгаа гэнэ. Шинээр батлагдсан хуулийн талаар ойлголт мэдлэг тааруу байгаагаас болж баривчлах ялаар шийтгүүлж байна. Хуулийн талаар олон нийтэд маш тодорхой мэдээлэл өгөх хэрэгтэй гэдгийг тэд онцолж байв.

С.МӨНХЗОРИГ: ЭХНЭРЭЭНЭГ УДАА АЛГАДААД Л 25 ХОНОГИЙН БАРИВЧИЛГААНД ЯВЧИХЛАА

Эхнэртээ агсан тавиад 25 хоногийн баривчлах ялаар шийтгүүлсэн С.Мөнхзоригтой уулзаж ярилцлаа.

-Яагаад баривчлах ялаар шийтгүүлчихсэн юм бэ. гэр бүлийн хүчирхийлэлтэй тэмцэх тухай шинэ хууль батлагдсан гэдгийг мэдэж байсан уу?

-Гэр бүлийн хүчирхийлэлтэй тэмцэх тухай хууль батлагдсан гэдгийг хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр гарч байсныг санаж байна. Гэр бүлийн хүчирхийлэл гэхээр ойр дотны хүмүүстээ байнга агсан согтуу тавьдаг, сэтгэл зүйгээр нь дарамталж, зодож нүдээд биед нь хүнд бэртэл гэмтэл учруулдаг хүмүүс гэсэн ойлголттой байсан. Шинээр батлагдсан хуулийг ч гэсэн эдгээр хүнд зориулсан гэсэн ойлголттой байлаа. Тэгсэн тийм биш юм байна. Яагаад баривчлах ялаар шийтгүүлсэн юм бэ гэхээр манай ажлын ажилтны хүүхдийн даахь үргээх ёслол болсон юм. Үсний найранд ажлынхантайгаа ороод архиар шахуулаад согтсон. Гэхдээ өөрийгөө удирдах чадвартай байсан. Тэгээд найрнаасаа гараад шууд гэртээ харьсан юм. Гэрийнхээ хаалгыг тогштол онгойлгож өгөхгүй нэлээд удсан. Орцонд зөндөө удаан зогсоод бухимдаад эхнэртэйгээ муудалцсан. Гэртээ хашгирч байгаад эхнэрээ алгадчихсан. Удалгүй бид хоёр эвлэрээд унтаад өгсөн. Маргааш нь ажил дээрээ очоод байж байтал цагдаа нар хүрч ирээд шууд 72 цагийн баривчилгаанд явууллаа. Тэгсэн эхнэр өөрийнхөө ээжид намайг согтуу ирээд “Агсан тавьсан, алгадсан” гээд хэлчихсэн юм байна. Хадам ээж цагдаад өргөдөл өгчихсөн байна лээ. Намайг хашраах гэж л өгсөн гэж яриад байгаа. 72 цаг хоригдож байтал шууд шүүх хурал болчихсон. Өмгөөлөгчгүйгээр шүүх хуралд орлоо. Эхнэрээ алгадаж авсан уу гэж асуухаар нь “Тийм ээ” гээд үнэнээ хэлчихсэн юм. Тэгсэн шууд 25 хоног баривчлах ялаар шийтгэсэн. Давж заалдах шатны шүүхэд гомдол гаргасан. Гэвч анхан шатны шүүхийн шийдвэрийг хэвээр нь баталчихсан. Ингээд л баларч байна.

-Танай гэр бүлийн хүн ирж уулзсан уу?

-Ирж уулзаагүй байна. Манай гэрийнхэн ирсэн. Хадам ээж өргөдлөө буцааж авах гэсэн боловч чадаагүй гэсэн. Шинэ хуулиар өргөдөл өгсөн л бол гомдлоо буцаан авах боломжгүйгээр шийдчихсэн байна лээ. Цагдаа нарын хэлж байгаагаар өмнө нь нөхөр нь согтуу ирээд эхнэр, хүүхдээ зодоод байдаг байсан. Нүдийг нь булуу болтол цохичихсон. Хамаг бие нь хөх няц болчихсон байдаг. Цагдаа нарт өргөдөл гаргаад өгдөг. Хуулийнхан саатуулсны дараа гэрийнхэн нь өргөдлөө буцаая гээд татчихаар нөгөө нөхөр батлан даалтад гараад эхнэрээ дахин зодоод байдаг байсан гэсэн. Үүнийг таслан зогсоохын тулд гэр бүлийн хүчирхийлэлд өртөж, өргөдөл гомдол цагдаад гаргасан л бол шууд баривчлах ялаар шийтгүүлж байна. Өргөдлөө эргүүлэн татаж аваад гомдолгүй гэсэн гарын үсэг зураад баривчилгаанаас чөлөөлөх ямар ч боломжгүй болчихжээ. Хуулиараа баривчлах ялаар нэг удаа шийтгэнэ. Дахиж гэр бүлийн хүчирхийлэлтэй холбоотой зөрчил гаргавал шууд Эрүүгийн хэрэг үүсгээд 2-5 жилийн хорих ялаар шийтгүүлэх юм байна. Надтай хамт 90 гаруй хүн хоригдож байна. Хуулийн заалтыг амьдралд нийцэхгүй, хэт нэг талыг барьсан байна гэж хоригдож байгаа залуус хэлж байна. Мөн гэр бүл салалт үүнээс болж үүсч байна. Өнгөрсөн арванхоёрдугаар сараас эхэлсэн хуулиар их олон хүн шийтгүүлсэн байна лээ. Алба хаагч нарын хэлж байгаагаар энэ хуулиас болж олон гэр бүл салж, хүүхдүүд өнчирч байна гэж ярьж байна лээ” гэв.

ХҮҮХДИЙНХЭЭ ГЭРИЙН ДААЛГАВРЫГ НЬ ХИЙЛГЭХДЭЭ ЦОХИСОН ЭЭЖИД 14 ХОНОГИЙН ХОРИХ ЯЛ ӨГЧЭЭ

Гэр бүлийн хүчирхийлэлтэй тэмцэх тухай шинэ хуулиар хэрхэн шийтгүүлж байгаа талаар асууж тодрууллаа. Сонгинохайрхан дүүргээс 40 гаруй настай нэгэн эмэгтэй 14 хоногийн баривчлах ялаар шийтгүүлээд иржээ. Тэр эмэгтэйн хүүхэд гэрийнхээ даалгаврыг хийхгүй гадуур тэнээд байсан гэнэ. Багш нь ээжид нь сурлагадаа муудаад байгаа гэдгийг хэлсэн байна. Ингээд гэрийн даалгаврыг нь хийлгэж байсан ээж уурандаа хүүхдээ цохиод авсан аж. Гэтэл хүүхэд нь цагдаа дуудаад өгчихсөн аж. Ингээд л гэр бүлийн хүчирхийлэл үйлдсэн хэмээн үзэж хорих ялаар шийтгэжээ. Мөн 17 настай хүүхэд хоригдож байгаа гэнэ. Сургуулийнх нь хонхны баяр болох гэж байгаатай холбоотойгоор ангийн хүүхдүүд нь 30 мянган төгрөг хураажээ. Тэгээд аав, ээжээсээ 30 мянган төгрөг нэхсэн байна. Үүнээс болж аавтайгаа муудалцаж аавыгаа цохиод авчээ. Ингээд цагдаа дуудаж, 14 хоног сатуулах ялаар шийтгүүлсэн аж.

ГАДААДАД БАЙГАА ЭХНЭР НЬ НӨХРӨӨ БАРИВЧЛУУЛЖЭЭ

Шведэд амьдарч байгаа Батсүрэн гэх эмэгтэй Нийслэлийн шуурхай удирдлагын төвд гомдол гаргасан байна. “Манай нөхөр гэртээ агсан согтуу тавиад байна. Над руу утасдаж, ална гээд дарамтлаад байна. Манайд очоод юу болж байгааг мэдээд өгөөч” гэсэн хүсэлт гаргажээ. Цагдаа нар гэрт нь очиж шалгаад эхнэрээ айлган сүрдүүлж дарамталсан гэх үндэслэлээр шүүх рүү хэргийг нь шилжүүлсэн байна. Баянзүрх, Сүхбаатар, Чингэлтэй дүүргийн шүүхээс нөхөрт нь 25 хоногийн баривчлах ял оноожээ.

ЭХНЭРИЙНХЭЭ ӨӨР ХҮНТЭЙ УУЛЗАЖ БАЙГААГ ГАР УТСАН ДЭЭРЭЭ БИЧЭЭД ХОРИХ ЯЛААР ШИЙТГҮҮЛСЭН БАЙНА

Цагдан хорих төвийн ажилтнуудын хэлж байгаагаар сонин тохиолдлоор баригдсан хэд хэдэн хүн байгаа гэнэ. Эхнэр нь ажлынхантайгаа гадуур гарч байгааг мэдэхээр фэйсбүүк хаяг руу нь Батсугар гэх залуу орсон байна. Ажлынхантайгаа хоорондоо бичилцсэн мессэжийг уншиж байгаад наргиж байгаа газар нь яваад очсон юм байх. Тэгээд эхнэрийнхээ ажлынхантай муудалцаж байгаад эргүүлийн цагдаад баригдаж эрүүлжүүлэгджээ. Маргааш нь хорооны цагдаа байцаалт авч, эхнэрийнхээ байгаа газрыг яаж олж очсон талаар асуусан гэнэ. Мань эр ч фэйсбүүк хаягаар нь орж мэдсэн гэдгээ мэдүүлжээ. Тэгэхэд эхнэрээ хууль бусаар тагнасан гэх үндэслэлээр 30 хоногийн баривчлах ял оноочихсон байна. Гэр бүлийн хүчирхийлэлтэй тэмцэх тухай хуульд гэр бүлийн хүний нууцад халдаж, тагнах нь хууль зөрчсөн ноцтой асуудал болж байгаа гэнэ. Мөн эхнэрийгээ өөр хүнтэй уулзаж, нялуурч байгаа бичлэгийг хийсэн залуу мөн л 25 хоног саатуулагджээ. Удахгүй цагдан хорих төвөөс суллагдах гэж байгаа гэсэн. Түүнчлэн Нийслэлийн шуурхай удирдлагын төвд “Манай нөхөр уурлаж, зодоод байна” гэсэн дуудлага иржээ. Цагдаа нар дуудлагын дагуу шалгалт хийж, Жаргалсайхан гэх залууг саатуулсан байна. Хэргийг шалгаж байгаа цагдаад “Манай эхнэр өөр хүнтэй явалдаад байсан юм. Худлаа гэвэл бичлэг нь энэ байна” гээд гар утсан дээрх бичлэгээ үзүүлсэн гэнэ. Гэтэл хууль бусаар бусдыг тагнаж чагнан гүйцэтгэх ажиллагаа хийсэн байна гэх үндэслэлээр буруутгаж шийтгүүлсэн аж.

Гэр бүлийн хүчирхийлэлтэй тэмцэх тухай шинэ хуулиар эрчүүд ингэж л баларч байна. Шинэ хуульд ямар зүйл заалт байгаа, ямар үйлдэл гаргавал хорих ялаар шийтгүүлэх вэ гэдгийг залуус мэдэхгүй байгаагаас үүдэн баривчлагдаж байна. Мөн ихэнх нь ажлаасаа халагдаж, гэр бүлээсээ салж байна. Ямар ч хууль сайн муу талтай байдаг. Хэдийгээр гэр бүлийн хүчирхийллийг таслан зогсоож, хаалганы цаана хүүхдээ, эхнэрээ зодож, дарамталж, амь насыг нь хөнөөх онц ноцтой гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлж чадаж байгаа ч олон гэр бүл үл ойлголцох байдалд хүрч, зарим талаар гэр бүлийн ариун нандин харилцаанд сэв суулгаж байгааг хэлэх хүн олон байна. Хамгийн харамсалтай нь гэр бүл салалтын золиос нь хүүхэд болж байна.

Түрүүч нь №138(5705) дугаарт

Батсүмбэрийн Сангийн аж ахуй энд байжээ

Төв аймгийн Батсүмбэр сумын Мандал хайрханы овоон дээр Зууны манлай дуурийн эмэгтэй дуучин, Ардын жүжигчин, Төрийн шагналт Х.Уртнасан гуайтай хамт зогсож байтал саарал өнгийн суудлын жижиг тэрэг давхиад ирлээ. Машинаас 70 гаруй насны болов уу гэмээр хүн бууж ирсэн нь Г.Цэвэлсүрэн гэх өвгөн байв. Батсүмбэрийн сангийн аж ахуйд насаараа ажиллажээ. Х.Уртнасан гуайг таниад сүйд болох аж. “Танай аав Ц.Хорлоо манай сангийн аж ахуйн мянгат бригадын анхны даргаар ажиллаж байлаа. Хэдийд нь яаж амжуулдаг юм бэ гэмээр л их олон ажил амжуулчихсан байдагсан. Танайхаар манай сумын мөн ч олон хүмүүс орж гардаг байж билээ. Би танайд туслахаар томилогдож очсон юм. Дүү нартай чинь хамт хононо. А.Авирмэд гуай шөнийн 02:00 цаг болж байхад л үнээгээ саахаар гардаг байлаа. Мөн ч ажилсаг, найрсаг хүмүүс байсан даа” гээд л ярьж гарлаа. Х.Уртнасанд хандаж “Намайг энд томилогдоод ирж байхад чи дуучин болох гээд хот руу явчихсан байж билээ” гэж байна. Бид овоон дээрээс баруун хойшоо буулаа. Эндээс Х.Уртнасан дуучных өвөлждөг байсан газарт шууд очих юм. Сөгнөгөрийн голын хөвөө ногоорчихсон, цэцэг, навч алаглан ургажээ. Нялх ногоо зүлгээ дагаад танан цагаан гэрүүд айл, саахалтын зайтай бууцгаажээ. Голын эрэг дагаад хаа сайгүй л үхрийн аргал байх. Нутгийнхан мод түлээд аргалаа тоож түлдэггүй юм байна. Айл болгоны гэрийн гадаа бургас, улиас, нарс тэргүүт мод хураалгаатай байх. Хонио хариулж яваа хүүхдүүд хойд энгэрийг чиглэн хоорондоо уралдаж байгаа бололтой улаан тоостойгоо гозойх юм. Дуучны аав Ц.Хорлоо сангийн аж ахуйн бригадын анхны даргаар томилогдож ирээд Мандал хайрханы ар өвөр Сөгнөгөрийн голын хөвөөнд бууж байж. Бригадын төв гэж ёотон шиг дөрвөлжин хоёр цагаан байшинтай жижиг суурин байжээ. Анхны бригадын төвийн хоёр байшин одоо хүртэл байдаг юм байна. 1950-иад оны дунд үеэс 1990 оныг хүртэл энэ л хоёр жижигхэн цагаан байшингийн өмнө бригадын ажилтнууд хуралдаж, улсын төлөвлөгөөг хэдэн хувиар давуулан биелүүлэх талаар ярилцаж, нэг бол тэр ажлаа хийж чадахгүй байна, энэ ажлыг ингэж хиймээр байна гээд л их ажил хэрэгч яриа дэлгэн хуралдан суусан биз ээ. Батсүмбэрийн сангийн аж ахуйн бригадын төвийн хоёр цагаан байшинг 1990 оны үед нутгийн айл хувьчилж авсан байна. Одоо үхрийн нэмнээ, сааль сүүнийхээ сав суулга хийдэг газар болгожээ. Х.Уртнасан гуайн хүүхэд нас энэ л голын хөвөө, хоёр цагаан байшинд өнгөрсөн билээ. Түүнийг салхилгагүйтэж, ямар нэгэн буруу зүйл хийхээр аав нь цагаан байшиндаа дуудаж уулздаг байсан гэдэг. “Нөхөр минь чи яахаараа тэгдэг юм. Дахиж тийм зүйл хийгээд үзээрэй” гээд л загнадаг байсан аж.

ХОТЫН СУРГУУЛИЙН ОХИН МОРИОР ХИЧЭЭЛДЭЭ ЯВДАГ БОЛСОН НЬ

Х.Уртнасан хотод сургуульд нэгдүгээр ангиа төгсөөд Батсүмбэр суманд ирж байж. Хотын сургуулийн форм, “паарчиг”-тай хичээлдээ явдаг охин намар нь хөдөөгийн сумын сургуулийн хоёрдугаар ангид орж, суралцах болжээ. Сумын сургуулийн сурагчид даавуун дээлтэй, бөөрөн дээрээ улаан таван хошуу хадсан цүнхтэй хичээлдээ явдаг гэнэ. А.Авирмэд гуай үйл үртэст уран хүн байсан болохоор том охин Х.Уртнасандаа улаан таван хошуутай даавуун цүнх, хөх даавуун дээл намар оёж өгчээ. Охин айл саахалтын хүүхдүүдтэйгээ нийлж, морьтой сургууль руугаа явдаг байсан аж. Хичээлдээ явж байгаа хүүхдүүд бригадын төвөөс гараад л хоорондоо уралдаж, жолоо татахгүй давхисаар сургуулийнхаа хашааны үүдэнд ирдэг байжээ. Хичээлдээ ирэхдээ ч, харихдаа ч уралдсаар очдог байснаа хуучлав. Сумын бага сургууль гэж хөндлөн барьсан дүнзэн хүрэн байшин байх. Модоор пүн хийж, халуу оргитол галладаг жижигхэн ангидаа Х.Уртнасан ном эрдэм сурчээ. Ангийнхантайгаа нийлж ангиа нураачих шахам хашгиралдан үймэлж, сахилгагүй нь дэндсэн ангийнх нь хөвгүүд түүний хоёр салаа гэзэгнээс нь зулгааж уйлуулчихаад хэрхэн аргадах учраа олж ядахдаа зуухан дээр халааж түлсэн ааруул өгдөг байж. Юм бүхнийг танин мэдэх гэсэн хүүхэд насны гэгээн дурсамж, сурагч үеийн хөөр хөгжил, баяр баясгалантай мөчүүдийн талаар Х.Уртнасан гуай инээмсэглэл тодруулан ярих ажээ.

Төрийн шагналт, ардын жүжигчин Х.Уртнасан

ШӨНИЙН 02:00 ЦАГТ ЭЭЖТЭЙГЭЭ ҮНЭЭ СААЖ, ҮХРИЙНХЭЭ САРАВЧИНД ДУУЛДАГ ОХИН

Дэлхийн алдарт дуурийн дуучин Х.Уртнасангийн хүүхэд нас хэрхэн өнгөрсөн талаар төрсөн дүү Төв аймгийн театрын дуучин Монгол Улсын гавьяат жүжигчин Х.Далантайтай уулзлаа. Тэрээр “Би эгчийгээ 15 настай байхад төрсөн юм. Их өндөр биетэй, нарийхан туранхай охин байж билээ. Манай аав, ээж хоёр ажилтай гэж жигтэйхэн. Ээж үнээгээ гурван удаа саана. Орой үнээгээ саачихаад шөнө шувууд жиргэж эхлэхтэй зэрэгцээд босно. 02:00 цагт л босдог байсан. Эгч том болчихсон болохоор ээжид байнга тусалж үнээ саана. Саалийн тэрлэгээ өмсөөд л хөл нүцгэн үнээндээ гарна. Харанхуй шөнө үнээ тугалаа танихгүй хэцүүддэг байсан гэж ярьдаг юм. Адилхан зүстэй олон үнээтэй. Үүр хаяарах болоогүй байхад үнээгээ сааж эхлээд нар арай мандаагүй цагт дуусдаг байсан юм. Намар оройхон тугал ивэлгэхээр гарахдаа дандаа хөл нүцгэн явна. Хяруу буучихсан хүйтэн шөнө хөл даарахын хэцүү хатууг хэлэх юм биш. Хэвтэж байгаа үхрийн цавинд хөлөө хийж дулаацуулдаг байлаа. Манай ах, эгч нар бүгд л тэгж үнээ ивэлгэдэг байсан даа. Сүүний чиглэлийн үнээ болохоор монгол үхрээс хэд дахин их сүү гарна. Том мөөмнөөс нь базаад л саагаад байна. Хувинтай сүү дүүрээд л тэрийг нь өөр том саванд юүлчихээд л саадаг байсан гэдэг. Эгч ээжээс дутахгүй ажилсаг байсан. Саальчин болсон бол мундаг ажиллах байсан байх шүү. Бүр улсын залуу аварга саальчин болж, Залуучуудын үнэн сонинд зурагтайгаа гарч байлаа. Эгч биднийг үхрийн саравчинд эгнүүлээд суулгачихна. Тэгээд том эгчээр өөрийгөө “Улсын гавьяат жүжигчин Цогзолмаа дуулна” гэж зарлуулж байгаад л дуулж гарна. “Гарын арван хуруу нь

Гажаа нь үгүй шулуун даа

Гартаа хийсэн бөгж нь

Хольц нь үгүй шижир дээ” гээд л цангинатал дуулна. Эгчийгээ дуулж байхад бид үе үе алга ташиж баяр хүргэнэ. Бид том эгчийгээ Ундаа гэж авгайлж дууддаг. Манай Ундаа ч үнэхээр гоё дуулж байна шүү. Өөр дуу дуулаач гээд л шална. Манай хүн ч яахав хүлээн авагчаар дуулсан дуу болгоныг дагаж дуулсаар байгаад сурчихдаг болохоор дуулахыг харин ч нэг үзүүлнэ дээ” гэв. Х.Уртнасангийн анхны тайз нь үхрийн саравч, анхы үзэгчид нь дүү нар нь байжээ. Үхрийн саравчиндаа сурсан дуу болгоноо хоолойн чадлаар хашгиран дуулах болсон байна. Хаана л явна дуу дуулж явдаг болжээ. Эндээс л дуугаар сэтгэлийн жигүүр хийж, өвөл голоос мөс үүрэээд явахдаа, үхэр, тугалаа ойртуулахдаа, морины нуруун дээр салхи татуулан давхиж явахдаа байнга дуулдаг болсон байна.

“ДАРГА НАР ЯВАХТАЙ ЗЭРЭГЦЭЭД ГЭРИЙН ЗҮГ ХАР ХУРДААРАА ЧАВХДААД”

Ээж А.Авирмэд нь БНМАУ-ын анхны эмэгтэй саальчин хөдөлмөрийн баатар болсноос хойш Ц.Хорлоогийн гэрээр гадаад, дотоодын албаны хүмүүс ирэх болжээ. А.Авирмэд гуай их цэвэрч нямбай хүн байсан гэнэ. Гэрээ өөрийнхөө оёж хатгасан зүйлээр чимэглэж, хүүхдүүдээ хужираар угааж, хувцасыг нь байнга индүүдэж өгдөг аж. Хотоос сайд дарга нар ирэхээр Сангийн аж ахуйн дарга нараас эхлээд л бөөн сүр дуулиан болдог байж. Х.Уртнасан гамбир, боов, боорцог, данхтай цай гартаа бариад дүү нараа дагуулаад гэрийнхээ ойролцоох жалга руу “хөөгдөнө”. Аав, ээж нь дарга нарыг явтал битгий ирээрэй гэж захина. Өнгө өнгийн цэцэгс түүж, цэцгэн эрхи сүлжин толгойдоо зүүж, чулуун гэр тойруулан барьж, янз бүрийн хэлбэртэй чулуугаар гэрийнхээ эд хогшлыг хийгээд өдөржин тоглож өнждөг байжээ. Гэрт нь ирсэн дарга, зочдын машин хөдлөхтэй зэрэгцээд л Ундаа дүү нараа орхиод гэрийн зүг чавхадчихна. Гэр рүүгээ хар гүйхээрээ ороод тавагласан чихрээс гартаа дүүрэн атгаж аваад гараад гүйнэ. Авсан чихрээ дүү нартайгаа хувааж идсээр гэртээ ирдэг байсан талаарх хөгжилтэй түүх түүний санаанаас огт гардаггүй аж. Мөн ногооны талбайгаас лууван хулгайлж өдөржин иддэг талаар нь Х.Уртнасан гуайн дүү нар хөгжилдөн ярих юм. “Ундаа биднийг дагуулаад л гэрийн урд талын ногооны талбайд очино. Бид хүн харж байгаад нууцаар орж баахан лууван сугалж авна. Тэгээд л бөөнөөрөө хулгайлсан луувангаа иднэ. Чихэрлэг шүүстэй лууванг өдөржин амтархан идэхийн сайхныг ярих юм биш. Чихэр ховор цагт лууван үнэхээр сайхан амттай байсан юм. Лууван хулгайлж идсэн хэрэгт биднийг уриалж дагуулж явснаараа эгч буруутан болж аав, ээжид загнуулна. Тэгсэн ч хашрахгүй хэд хоноод л дахиад л өнөө амттай луувангаа гэдсээ дүүртэл иднэ. Ундаа эгч бидэнд анх ногооны салад хийж өгсөн хүн. Өөрөө өрөм идэж ерөөсөө чадахгүй. Ээжийн өгсөн алгын чинээ өрөмний цөцгийг нь долоочихоод л үлдсэн шар хэсгийг нь идэхгүй хаяна. Тэгснээ үхрийн саравчинд байцаа, лууван хөшиглөж өрөмтэй холино. Өрөмтэй хэрчсэн ногоондоо өөрөө нугасгүй дуртай. Инээд алдаад л идээд байна. Бид ч дуртай иднэ. Ээж эгчийг миний охин овоо доо өрөм идээд байдаг боллоо гэж магтана. Удалгүй 17 настайдаа хот руу дуучин болохоор явчихсан юм даа” гэв.

Х.Уртнасан гуай Хөдөлмөрийн баатар, Ардын жүжигчин Л.Цогзолмаа, Ардын жүжигчин А.Долгор нарын хамт

Х.Уртнасан гуайн хамт алдарт Сөгнөгөрийн голыг өгсөөд явлаа. Голын эхэнд олон түмний сайн мэдэх Сөгнөгөрийн амралт бий. Залуухан цагаан хус найгаад, голын ус мэлзэлзэн мяралзаж, шар будаг нэлэнхүйд нь цацчихсан юм шиг шар цэцэг хөл гишгэх зайгүй ургажээ. Батсүмбэрт жил бүрийн намар оюутнууд ирж, ажил хөдөлмөр оргилон буцалж, сангийн аж ахуй дуу хуур болсон газар болон хувирдаг байж. “Анхны алхам”, “Мартагдашгүй намар” киноны зураг авалтыг Сөгнөгөрийн гол, энэ л байгалийн яруу тансаг газарт хийсэн байдаг. Х.Уртнасан дуучин “Энэ “Анхны алхам” киноны зураг авалт хийсэн талбай шүү дээ. Нөгөө Болд дадлага хийж байгаа эмэгтэй дээр очиж уулзахдаа яг энд трактороо суулгаж байсан газар. Энд өвс хадаж байгаа зураг авалт хийгдсэн” гээд л нэгд нэгэнгүй зааж өгсөөр явлаа. Х.Уртнасан 16 наснаасаа Сөгнөгөрийн амралтад болдог бүжгэнд явдаг болжээ. Орой үнээгээ саачихаад найзуудтайгаа нийлж дөрөө харшуулан хатируулсаар Сөгнөгөрийн амралтын газарт ирж оюутнуудтай оройн бүжгэнд орж сэнсэртэл эргэлдэн бүжсээр шөнө дөлөөр гэртээ харьдаг байжээ. Оройн бүжгэнд орчихоод сарны саруулд найзуудтайгаа хоолой нийлүүлэн дуулсаар гэрийн зүг дэргэтэл хатирч явах даанч жаргалтай байсан биз ээ. Бид голоо өгсөж явсаар тахианы ферм байсан газарт ирлээ. Монголын хамгийн олон тахиатай ферм энд байсан билээ. Үүр цайхтай зэрэгцээд азарган тахианууд донгодон хашгирч, бяцхан ангаахайнууд чөлөө завгүй жив жив дуугарсан газар байсан гэх ул мөр одоо энд алга. Тахианы сангас овоолоостой газар ч ул мөргүй болж. Ц.Хорлоо гуайнх энд хэдэн жил зусчээ. Нэг жил аав, ээжийгээ эзгүйд шөнө орсон усан борооноор хонио уул руу алдчихжээ. Шөнөжин хайгаад олж чадалгүй үүр цайлгасан гэнэ. Арав гаруй хонийг нь чоно барьж, гэдсийг нь бөндийтөл гаргаад тавьчихсан байжээ. Аав, ээжийгээ ирэхэд нь Х.Уртнасан уйлаад л зогсож байсан гэдэг.

ДУУЧИН БОЛСОН ТҮҮХ

Энд тэнд дуу дуулаад л яваад байгаа охиноо хараад ээж нь дуучин болж магадгүй гэж бодсон бололтой юм. Тэгээд аав Ц.Хорлоод нь “Энэ хүүхдийг хотод дуучин болгодог юм билүү” гэж хэлсэн байдаг. Аав нь эхлээд ээжийнх нь хэлсэн санааг дэмжихгүй байснаа нэг өдөр бригадын цагаан байшиндаа дуудаж уулзсан гэдэг. Тэгэхдээ “За охин минь чи тэгээд дуучин болж чадах юм уу. Дуучин болсон гээд л янз бүрийн хувцас өмсчихөөд яваад байв даа” гэсэн байгаа юм. Х.Уртнасан ч “Ааваа би чадна аа. Сайн дуучин болно” гэж итгэл дүүрэн хэлжээ. Ингээд Хөдөлмөрийн баатар А.Авирмэд гуай охин Х.Уртнасангаа дагуулаад хотод байдаг хамаатан садандаа хэдэн битон сүү бэлдээд морин тэргээр сумын төв рүү явсан аж. Ингээд сумын төвөөс галт тэргэнд сууж их хотод очсон гэнэ. Тэр үед Ардын ансамбльд шалгалт өгчээ. Монгол Улсын Ардын Жүжигчин, Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн, хөгжмийн зохиолч Д.Мяасүрэн, Хөдөлмөрийн баатар Л.Цогзолмаа нар шалгаж авчээ. “Гарын арван хуруу” дуу дуулаад тэнцсэн байна. Шалгуулчихаад гараад явж байтал ээжийнх нь нутаг буюу Төв аймгийн Бүрэн сумын уугуул Монгол Улсын гавьяат жүжигчин Р.Дамдинбазартай таарсан аж. Ээж нь нутгийнхаа хүнд охиноо захиж үлдээгээд гэр рүүгээ яваад өгсөн байна. Түүний дуучин болох гараа ингэж л эхэлж байж.

Л.ЦОГЗОЛМАА: ҮСЭЭ ХОЁР САМНАСАН СААЛЬЧИН БОР ОХИН ЭЭЖИЙГЭЭ ДАГАЖ ИРЭЭД ДЭЛХИЙН ШИЛДЭГ ДУУЧИН БОЛСОН ДОО

Зууны манлай дуурийн эмэгтэй дуучин, Ардын жүжигчин, Төрийн шагналт Х.Уртнасан гуайн анхны багш нь Монголын XX зууны манлай сайхан эмэгтэй, Монгол Улсын ардын жүжигчин, Хөдөлмөрийн баатар Лувсанжамцын Цогзолмаа билээ. Анх ямар хүүхэд хөдөөнөөс дуучин болохоор ирж байсан талаар багш Л.Цогзолмаа гуайтай хөөрөлдлөө. 90 гаруй настай Хөдөлмөрийн баатар маань ануухан байна лээ.

-Таны хайртай шавь нарын нэг нь яах аргагүй гуай мөн. Дэлхийн алдарт дуурийн дуучин маань анх танд шавь болж ирсэн байсан гэдэг. Энэ талаар та дэлгэрэнгүй ярихгүй юу?

-Ээж нь Монголын анхны хөдөлмөрийн баатар эмэгтэй А.Авирмэд гуай шүү дээ. Бид А.Авирмэд гуайг их хүндэлдэг байсан юм. Үнэхээр гайхалтай хөдөлмөрч хүн байсан даа. Нэг өдөр үсээ хоёр салаа самнасан, даавуун дээлтэй, их сэргэлэн нүдтэй, нүдэнд дулаахан бие хаа сайтай охин дагуулаад ороод ирлээ. Би тэр үед Ардын ансамбльд ажиллаж байлаа. Тэгсэн А.Авирмэд гуайн том охин Х.Уртнасан гэнэ. Дуулуулж үзлээ, байгалиас заяасан их сайхан зөв хоолойтой хүүхэд байв. Бид дуулахыг нь сонсоод бас шүлэг уншуулсан санагдаж байна. Үүний дараа хоорондоо ярилцаж үзээд дагалдан дуучнаар авлаа. Дөнгөж 17 настай саальчин охин байлаа шүү дээ. Цаанаасаа байгалиас, бурханаас заяасан авьяастай хүн. Эхлээд дуучин болох сургуулийг нь төгсөж, багш нараар огт хичээл заалгаж байгаагүй болохоор тийм ч сайн дуулахгүй. Би өөр дээрээ аваад Учиртай гурван толгой дуурийн хамгийн анхны хувилбараар Нансалмаагийн хэсгийг зааж өглөө. Хэд хоног бэлдээд дуулсан маш амархан сайжирсан юм.

-Урлагийн алтан үеийнхэн х.уртнасан гуайг бэлтгэл сургуулилтаа маш сайн хийдэг байсан гэж ярьдаг юм байна лээ?

-Х.Уртнасанд авах зүйл маш их бий. Тэр сайхан чанаруудаас аав, ээжийгээ дуурайсан үнэхээр хөдөлмөрч хүн. Нэг юм заагаад өгчихөөр өөрийн болтол нь бэлтгэл сургуулилт хийнэ. Ямар нэгэн зүйлээс ухарч няцна гэсэн ойлголт байхгүй. Дайраад л орсон бол ард нь гарч байж л санаа нь амардаг зантай. Төрөлхийн авьяастай хүүхэд хөдөлмөрлөөд өөрийгөө хөгжүүлээд эхлэхээр хоолойн цар хүрээ ч маш их өсөн дэвшиж дээшилсэн. Манайд дагалдан дуучин болоод их удалгүй гоцлол дуучин болсон. Ер нь дуурийн дуучин болж магадгүй болоод эхэлсэн. Энэ үед Г.Хайдав дуурийн дуучны сургууль байгуулж байгаа гээд аваад явсан юм.

-г.хайдав гуай х.уртнасан дуучныг сургуульдаа авахын тулд бэр гуйж байгаа юм шиг л танаас гуйгаад сүртэй зүйл болсон гэдэг байх аа?

-Ш.Хайдав нэг өдөр манай ажил дээр хүрч ирээд танай Ичинхорлоо, Насанбуян, Х.Уртнасанг авмаар байна. Би дуурийн дуулаачны сургууль байгуулж байгаа гээд гуйсан юм. Би тэр үед Х.Уртнасандаа “Хэрээ шиг муухай хоолойтой хүнийг гургалдай шиг дуучин болгодог багш байна. Гургалдай шиг сайхан дуулдаг хүнийг хэрээ шиг болгодог багш бий. Чи дуурийн сургуульд явах юм уу гэж асуусан. “Багшаа би явмаар байна” гэж хэлсэн. Тэгээд л Г.Хайдавын шавь болгоод явуулсан даа. Хэдхэн жилийн дотор танигдахын аргагүй сайхан дуурийн дуучин болсон. Үнэхээр дэлхийн дуурийн шилдэг дуучдын нэг болсон. Шавиараа би үргэлж бахархаж явдаг юм. Тэр ажил дээр ч амьдрал дээр ч нугарч, хугарч үзээгүй хүн. Х.Уртнасангийн амьдрал тийм ч шулуун дардан байгаагүй ээ. Тэр болгоныг сөрж даван туулаад л гарсан. Х.Уртнасан дэлхийд гайхагдсан дуурийн дуучин шүү. Үнэхээр чадалтай хоолойтой дуучин. Би шавийгаа Хөдөлмөрийн баатар болох хүн гэж дандаа бодож явдаг юм. Түүнийг Монгол Улсын хөдөлмөрийн баатар болчихоод зогсож байхад хэн ч энэ хүн баатар болж байгаа юм уу гэж хэлэхгүй дээ. Монголын урлагийг дэлхийд гаргасан агуу дуучин. Дэлхийн дуучин шавь минь дэлхийд өөрийнхөө шавь нарыг бэлтгэж гаргаад л явж байна. Энэ болгонд нь баярлаж, талархаж явдаг юм даа гэв.

Үргэлжлэл бий

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Туул голын эрэг дагуух хэдэн мянган бургасыг нэлэнхүйд нь хядаж, голын эрэгт яг тулгаад барилгын суурь цутгаж байгаа “Зүүнбаян рэйфанери” компанийн талаар манай сонин сурвалжлан уншигчдадаа хүргэж байсан билээ. Тэгвэл дээрх компани хууль зөрчин барилга барьж байгаа асуудлаар БОАЖЯ-ны Тусгай хамгаалалттай нутгийн удирдлагын газрын ахлах мэргэжилтэн Ч.Гал өчигдөр мэдээлэл хийлээ. Тэрээр “Зүүнбаян рефайнери” ХХК тухайн үеийн Байгаль орчны сайдын 2008 оны наймдугаар сарын 22-ны өдрийн 283 тоот тушаалаар дөрвөн га газрыг аялал жуулчлалын зориулалтаар ашиглахаар эрх авсан. Мөн газар ашиглах гурвалсан гэрээг дээрх оны наймдугаар сарын 25-ны өдөр байгуулсан байна. Улмаар эрх авч, гэрээ байгуулсны дараа зөөврийн сууц байрлуулан, хамгаалалтын хашаа барьжээ. Тухайн үеийн ТХНУГ-ын /Тусгай хамгаалалттай нутгийн удирдлагын газар/ дарга Т.Эрдэнэчимэг 2014 онд тус компанийн ашиглалтын талбайг голын хамгаалалтын бүсээс гаргах нэрээр талбайн солбицлын анхны байсан долоон цэгийг холбогдох тушаалгүйгээр 2014 оны дөрөвдүгээр сарын 23-нд 17 болгон өөрчилсөн байна. Өөрчлөгдсөн солбицол бүхий газар ашиглах гэрчилгээ, гурвалсан гэрээг Богдхан уулын дархан цаазат газрын Хамгаалалтын захиргаанд ирүүлээгүйгээс мэдээллийн зөрүүтэй байдал бий болсоор ирсэн” гэв. Мөн “Үүнтэй холбогдуулан хамгийн анх 2014 оны тавдугаар сарын 29-ний өдөр Хамгаалалтын захиргаанаас тухайн ашиглаж буй газарт хяналт шалгалт хийсэн байна. Гэтэл бургас мод сүйтгэсэн зөрчил илэрч 6.560.940 төгрөгийн торгууль, нөхөн төлбөрийг ногдуулж Байгаль орчин, аялал жуулчлалын яамны 900013003 тоот дансанд төлүүлсэн. Үүний дараа 2016 оны есдүгээр сарын 19-ний өдөр мөн тухайн компанийн ашиглаж байгаа талбайд дахин хяналт шалгалт хийхэд бетон зуурмаг үйлдвэрлэх тоног төхөөрөмж байрлуулсан, бургас мод ихээр сүйтгэсэн зөрчлүүд дахин илэрсэн.

Бетон зуурмагийн тоног төхөөрөмжийг нүүлгэх албан шаардлага хүргүүлсэн байдаг. Гэвч тус компанийн зүгээс улсын байцаагчийн албан шаардлагыг биелүүлэх боломжгүй байна гэсэн утгатай хариуг тухайн үед өгсөн юм. Энэ мэт байдлаар байгальд их хэмжээний хохирол учруулсныг удаа дараагийн шалгалтаар тогтоож, 2017 оны тавдугаар сарын 01-ний өдөр Нийслэлийн байгаль хамгаалах газартай хамтран огтлогдсон бургас, модны экологи-эдийн засгийн үнэлгээний дагуу “Зүүнбаян рефайнери” ХХК-д Байгаль орчны улсын байцаагч Ойн тухай хуулийн дагуу дахин 12.363.420 төгрөгийн торгууль, нөхөн төлбөр ногдуулсан. Гэвч “Зүүн баян Рефайнери” ХХК-ийн байгальд учруулж байгаа хохирол, тус компанийн зөрчил, дутагдал одоог хүртэл арилахгүй байсаар байна.Иймд “Зүүнбаян рефайнери” ХХК-ийн талбайн хэмжээ хэтрүүлсэн, ДЦГ-ын нийтлэг горим зөрчсөн, байгаль орчныг сүйтгэж, унаган төрхийг алдагдуулж байгаа үйлдлийг таслан зогсоох, газар ашиглах эрхийг дуусгавар болгох шаардлагатай гэж үзэн БОАЖ-ын сайд Д.Оюунхорол тушаал гарган тус компанийн лицензийг цуцаллаа” гэв.

“Зүүнбаян рэйфанери” компани Туул голын эргээс арав хүрэхгүй метр газар барилгын суурь ухаж байв. Туул голын сав газрын бүтцийг өөрчилж, хайргатай хэсгийг нь ухжээ. Энэ нь Усны тухай хуулийн гуравдугаар бүлгийн 22.2-т “Усны сан бүхий газрын эргээс 50 метрээс доошгүй зайд болон гол мөрний татамд онцгой хамгаалалтын бүс тогтооно”, Онцгой хамгаалалтын бүсэд барилга, байгууламж барих, газар хагалах, тэсэлгээ хийх, газар тариалан эрхлэх, ашигт малтмал хайх, олборлох, зэгс, шагшуурга, мод огтлох, элс, хайрга, чулуу авах, байгалийн ургамлыг үйлдвэрлэлийн зориулалтаар түүж бэлтгэх, мал угаах болон хөдөө аж ахуйн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх цэг байгуулахыг хориглоно” хэмээн заасан байдаг. Мөн тус хуулийн 22.3-т “Усны сан бүхий газрын эргээс 200 метрээс доошгүй зайд энгийн хамгаалалтын бүс, ус хангамжийн эх үүсвэрээс 100 метрээс доошгүй зайд эрүүл ахуйн бүс тогтооно” гэж заасан байдгийг илтэд зөрчжээ. Мөн Газрын төлбөр төлөөгүй, Дархан цаазат газрын дэглэм зөрчсөн, бургас сүйтгэсэн, газар ашиглах гэрээний нөхцөл болзлыг удаа дараа буюу ноцтой зөрчил үүсгэсэн. Газрын тухайн хуулийн 40 дүгээр зүйлийн 40.1.1, 40.1.6 зүйл заалтыг ноцтой зөрчиж байгаа аж.

“Нутаг руугаа явна гэсэн нойр хүрсэнгүй. Сэрвэлзээд аав, ээжийнхээ тухай бодсоор үүр цайлгачихлаа. Намайг найман настай байхад манайх Улаанбаатар хотоос Батсүмбэр рүү нүүж ирж билээ. Балчир насны, нялх оюун ухааны гэгээн дурсамжинд Батсүмбэрт ирэхэд үлгэрийн юм шиг л сайхан газар угтаж билээ. голын эргээ дагаад өнгө өнгийн цэцэгс битүү алагласан. Цэцэгт нуга дундуур хөл нүцгэн гүйгээд, голын усанд өдөржин сэлдэг байсан даа” хэмээн Зууны манлай дуурийн эмэгтэй дуучин, ардын жүжигчин, Төрийн шагналт Х.Уртнасан гуай ярив. Нутаг руугаа явах гэж байгаа түүнд юм бүхэн нутгийнх нь дурсамжийг шингээсэн мэт харагдана уу гэмээр уяруу байгаа нь илт. “ай манай нутаг руу цаг хүрэхгүй давхиад л орчихно шүү дээ. Шинэ засмал тавьснаас хойш ингэж явдаг болсон байна лээ” гэв. Ийн ярих түүнээс “Та ядахдаа ганц цаг ч унтаж чадаагүй юм уу. Нутаг руугаа явж байж нойрмоглож, үүрэглээд балрах юм биш биз дээ, Ундаа минь” гээд асуучихлаа. Тэгсэн өөдөөс нээх том харснаа “Чамайг бодвол урлагийн бригадаар монгол орноо хэдэн удаа тойрчихсон хүн шүү. ганц хоногийн нойр ч яамай байна” гээд л даналзаж байна шүү.Улаанбаатар хотоос Төв аймгийн Батсүмбэр сумыг өглөө эртлэн зорихоос өмнөхөн дэлхийн дуурийн алдарт дуучинтай мэнд мэдэлцээд хөөрөлдөж байгаа минь энэ.

Төв аймгийн Батсүмбэр сум Мандал хайрхан

Хоёрхон цаг давхиад л Батсүмбэр суманд очлоо. Бүүдгэр байсан тэнгэр юу болов гэмээр цэлмэчихжээ.Сумын төвөөр хөндлөн гулд туулж хуучин модон гүүрэн дээгүүр гарч, Мандал хайрханыг чиглэн давхилаа. Огцом өөдөө газар руу өгсөж байснаа гэнэтхэн цэлийсэн хавтгай талбай дээр гараад ирэх юм. Мандал хайрхан гэх нэртэй энэ тахилгат овоо хэзээнээс алдартай газар гэнэ. Долоон хошуу даншиг наадам болдог байсан Хүй мандалын дэвжээний баруухан талд орших бөгөөд Баатарвангийн хошуу, Илдэн гүний хошууныхан хоёр талаасаа Мандал хайрхан дээр цугларч нааддаг байсан түүхтэй гэдэг. Хайрханы орой дээр гараад ирэхээр ёстой л наадам хийж баймаар тэв тэгшхэн газартай юм. “Даншиг наадмаар бөх барилдуулж, сур харвадаг байсан юм гэнэлээ” гэж Батсүмбэр сумын настай хүмүүс ярих аж. Хэдхэн хоногийн өмнө Батсүмбэр сумынхан Мандал хайрханы тахилга наадам хийжээ. Морь уралдуулж, бөх барилдуулсан байна. Мандал хайрханы тахилга наадам болохоор хэдэн өдөртөө бороо намирч ороод ногоо суга суга ургаж, цэцэг навч алаглан ургасан тэнүүн сайхан зун болдог гэнэ.Батсүмбэр сумынхан Мандал хайрханыхаа ойр орчмын газрын хог шороог цэмцийтэл цэвэрлэжээ. Овоон дээр нэг ширхэг ч архины шил, тамхины иш алга. Овоон дээрх хадаг яндарыг хэц шиг урт болгоод татчихжээ. Хайрханы орой дээрээс хаашаа л харна бүх зүйлс алган дээр тавьчихсан юм шиг ил. Зүүн урагшаа харахаар дуунд мөнхөрсөн алдарт Сөгнөгөрийн гол мөнгөн утас шиг л гялтганан урсах аж. Голоо дагасан зүлэг нов ногоон, залуухан цагаан хус үе үехэн сэрчигнэх салхинд найган ганхана. Батсүмбэр сумын чанх урдаас Үдлэг бригадын дээд эхнээс Баянгол тунаран урссаар Сөгнөгөрийн голд нийлэн цааш урсах юм. Сөгнөгөр, Баянголын бэлчир дээрх зүлгэн дээр айлууд ярайтал буучихсан байгаа харагдлаа. Х.Уртнасан гуай “Сөгнөгөрийн амралтын тэндээс дунд сургуульд сурдаг байхдаа морины хурдаар давхидаг байж билээ. Бүр мотоцикльтой хүнтэй уралдаад түрүүлчихдэг байв. Амралтын газраас гарч давхиад Баянголын эх орохдоо унаж яваа мориныхоо жолоог татна гэж байхгүй. Улаан тоос татуулан давхисаар хүрдэг байлаа” хэмээн морь унаж хөндлөн гулд давхидаг байсан газраадаа гараараа занган алсыг ширтэн хэсэг зогслоо. Зууны манлай дуурийн эмэгтэй дуучин, Ардын жүжигчин, Төрийн шагналт Х.Уртнасан гуайд өнгөрсөн жилийн намар оройхон хүйтний ам наашилж, хөхүүрийн ам цаашилсан үеэр “Тантай хамт өссөн нутгаар тань явж сурвалжлага бэлтгэх гэсэн юм” гэх санал тавьсан юм. Тэгсэн телевизийн хүмүүс хөдөөгүүр явж зураг авалт хийдэг юм. Харин сонины сэтгүүлчид нутгаар чинь явж сурвалжлага бэлтгэнэ гэхээр гайхаад байх юм. Ямар учиртай сурвалжлага болж таараад байна вэ. Унд нь ерөөсөө ойлгохгүй байна шүү” гээд л гайхан асууж байв. Тэр асуултаа дуучин маань дахиад л тавьж байна шүү. Тэгэхээр нь “Манай сонин “Суу алдартнуудын өлгий” гэсэн олон цуврал сурвалжлага гаргаж байгаа юм. Монголын алдар цуутай хүмүүсийг энэ буландаа оруулж байгаа юм. Та надад аав, ээжийнхээ талаар хүүхэд насныхаа дурсамж гээд л бүх зүйлийг ярьж өгнө шүү” гэлээ. Тэгсэн “Миний өссөн энэ нутаг ч яалт ч үгүй суу алдартнуудыг төрүүлсэн, бойжуулсан, ундаалсан өлгий дөө” гэснээр ярих эрхээ авав бололтой. Ингээд бид түүний аав, ээжийн талаар хөөрөлдлөө.

Х.Уртнасан ээж А.Авирмэдийн хамт

АЛДАРТ ДУУРИЙН ДУУЧНЫ ААВ ЦЭНДИЙН ХОРЛОО БУЮУ ЛАМААС ЦЭРГИЙН ДАРГАБОЛСОН ТҮҮХ

Х.Уртнасан гуайн аавыг Цэндийн Хорлоо гэдэг. Булган аймгийн Бугат сум хуучин засаг захиргааны нэршлээр Цонхлон сумын гарвалтай,1914 онд төрсөн хүн юм байна. Ах лам нь нутгийнхаа томоохон хийдийн гавж хүн байсан гэнэ. Ц.Хорлоо хүү ах ламаа дагаж хийдэд шавилан суух болсон аж. Ээж Цэнд нь нутаг хошуундаа алдартай ажилч хичээнгүйгээрээ нэртэй, хүндтэй нэгэн байсан тухай олон түмэн ярьдаг байсныг Х.Уртнасан гуай ярив. 1937 оны их хэлмэгдүүлэлтийн үеэр Х.Уртнасан гуайн аавын ах ламыг баривчилсан гэнэ. Энэ үеэр Х.Хорлоо эх нутгаасаа дүрвэн гарч, нийслэл хүрээ буюу Улаанбаатар хотод ирсэн түүхтэй юм байна. Улаанбаатарт ирээд удалгүй цэрэгт явжээ. Цэргийн гурван жилийг нэр төртэй хааж, бусад цэргээс цэргийн мэдлэг сургуулилалт илүү байсан байсан учир Цэргийн ерөнхий сургуульд элсэж чадсан байна. Цэргийн сургуулиа төгсөөд Цэргийн холбоо хороонд ажиллах болжээ. Удалгүй цэргийн дарга болсон Ц.Хорлоо морин жолоочтой болж, Улаанхуаран орчимд ажиллах болсон гэнэ. Ийн аавынхаа ажил хөдөлмөрийн талаар ярьж суусан Х.Уртнасан дуучин маань гэнэт “Би дөрөв, таван настай байсан болов уу. Аав, ээжтэйгээ улсын наадам үзэж байсан үе санаанаас ердөө гардаггүй юм. Ардын хувьсгалын 30 жилийн баяр наадмаар ээж намайг морин дээр дүүрээд явж байгаа дүрс бичлэг үлдсэн байдаг юм. Яармагийн дэнжид наадам болно. Цэргийн дарга нар Туул голын урд хөвөөнд майхан бариад буучихна. Манайх ч гэсэн тэнд майхантай гарчихсан байсан юм. Наадмын хуушуур хийж байгаа хүмүүс газар ухаад зуухаа хийчихсэн. Тэндээ хуушуур хийнэ. Аав, ээж хоёр надад хуушуур авч өгч байлаа. Түүнээс хойш наадмын хуушуур өчнөөн л идсэн дээ. Гэсэн ч тэр наадмыг, тэр хуушуурын амтыг аль нь ч гүйцэхгүй л байгаа юм даа” хэмээн хүүхэд насны, сэтгэлд нь үлдсэн сайхан дурсамжаас дэлгэв. Түүнчлэн “Аав маань их ажилсаг хүн байсан. Өглөө эрт босоод л гэрээсээ гараад явдаг. Ямар ч ажлаас няцдаггүй хөдөлмөр шүтсэн хүн байлаа. Мөн дуу цөөтэй, хэн нэгэнд үг хэлэхээрээ хүний толгой руу орсон жинтэй хэдэн үг хэлчихээд л өөр илүү дутуу юм ярьдаггүй байсан нь түүнийг олон хүн хүндэлж, үгийг нь дуулах, өнөөдөр ч сэтгэлдээ дурсан хайрлахын үндэс мөн гэж ярив.

Х.Уртнасангийн аав Ц.Хорлоо ээж А.Авирмэдийн хамт

ВАНГИЙН УЛААН ОЛГОЙ АГВААНДОРЖИЙН ОХИН ХӨДӨЛМӨРИЙН БААТАР А.АВИРМЭД

Х.Уртнасан дуучны ээж Төв аймгийн Бүрэн сумынх. БНМАУ-ын анхны Хөдөлмөрийн баатруудын нэг А.Авирмэдийг Х.Уртнасан гуайн ээж гэдгийг Монголд мэдэхгүй хүн ховор биз ээ. Х.Уртнасангийн өвөө буюу ээжийнх нь аавыг Агваандорж гэдэг хүн байсан гэнэ. Бүрэн сумынхан Вангийн улаан олгой Агваандорж хэмээн хочилж дууддаг байсан аж. Их том биетэй, халзан толгойтой хүн байсан гэнэ. Эхээс олуулаа, тарвага агнадаг анчин байжээ. Х.Уртнасан “Манай өвөө Вангийн улаан олгой Агваандорж мөрийтэй тоглоом нүгэлтэй их тоглодог хүн байсан гэдэг. Мөрийтэй тоглоомноос болж амьдралаа үрж баларч явсан түүх ч байдаг. Мөрийтэй тоглоод хожлоо гээд айлын мал хотоор нь туугаад ирдэг. Эсвэл мөрийнд алдчихлаа гээд л гэрийнхээ ихэнх малыг туугаад явчихдаг байсан гэдэг. Миний мэдэхийн л мөрийтэй тоглоод явдаг хүн байсан даа. Бас бариач, нутгийнхаа хүмүүст бариа хийж, эдгээдэг хүн байлаа шүү дээ” гэв.

Харин түүний ээж А.Авирмэд анхны эмэгтэй хөдөлмөрийн баатар. БНМАУ-ын АИХ-ын Тэргүүлэгчдийн 1959 оны арванхоёрдугаар сарын 31-ний өдрийн зарлигаар социализм байгуулах үйлсэд гарамгай амжилт гаргасан хүмүүст “БНМАУ-ын хөдөлмөрийн баатар” цол олгосон байдаг. Уг зарлигт Хөдөлмөрийн баатар цол шагнагчдад Сүхбаатарын одон, “Алтан соёмбо” медаль олгож байхаар заасан байдаг. Анхны “БНМАУ-ын Хөдөлмөрийн баатар” цолыг 1957 онд Налайхын уурхайн бэхлэгч малтагч Д.Даваажав хүртэж байсан бол 1959 онд Булган аймгийн Хишиг-Өндөр сумын хоньчин З.Очир, Жаргалантын Сангийн аж ахуйн комбайнч Ц.Цэрэн-Очир, Аж үйлдвэрийн комбинатын ажилчин Д.Шарав нартай хамт 30 настай А.Авирмэд Хөдөлмөрийн баатар хэмээх эрхэм хүндэт цолыг хүртэж байсан түүхтэй. Төв аймгийн Батсүмбэрийн сангийн аж ахуйд олон жил саальчнаар ажиллахдаа “Алатау” үүлдрийн үнээг нутагшуулж, нутгийн үүлдрийн үнээ бүрээс жилд 2007 литр сүү сааж, “Мянгат саальчин” өргөмжлөлийг хүртэж байсан гэдэг. Ардын Их Хурлын депутатаар сонгогдож, МАХН-ын XIV, XV, XVI их хуралд төлөөлөгчөөр оролцож Намын Төв Хорооны гишүүнээр сонгогдож байсан юм. Мөн Сүхбаатарын одонгоор хоёр удаа, Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одон, “Алтан гадас” одонгоор хоёр удаа, “Алдарт эх” II зэргийн одон, Хөдөлмөрийн хүндэт медаль, ойн медалиудаар шагнагдаж байсан юм билээ.

Мандал овоо

ШОРОНГИЙН МАНААЧИЙН ШОВГОРТ ТӨРСӨН ДЭЛХИЙН АЛДАРТ ДУУЧИН

Зууны манлай дуурийн эмэгтэй дуучин, Ардын жүжигчин, Төрийн шагналт Х.Уртнасангийн аав Ц.Хорлоо, ээж А.Авирмэд нар Улаанбаатар хотод анх танилцаж байсан гэнэ. А.Авирмэд өргөмөл ахыгаа дагаж анх Улаанбаатар хотод ирсэн байна. Ингээд нөхөр Ц.Хорлоотойгоо танилцжээ. Дэлхийн дуурийн шилдэг дуучин ээжийнхээ 18 настайд нь төрсөн байна. А.Авирмэд тулгар биетэй байх үед нь өвөө Вангийн улаан олгой Агваандорж мөрийтэй тоглоомын хэргээр шоронд орсон гэнэ. Шоронд хоригдож байхад нь А.Авирмэд гэнэт өвдөж эхэлсэн байна. Хэдэн өдөр өвдөж, эмч, бариач нар хоёр яс салгаж чадаагүй байна. Тиймээс нутаг орондоо гайхагдсан бариач аавдаа очиж бариулахаар танил талаараа яриулж байгаад шоронд очсон байна. Ингээд манаачийн шовгорт Агваандорж охиныхоо хэвлийг илж, барьж эхэлсэн гэнэ. Төд удалгүй А.Авирмэд төрж, охин хүүхэд мэндэлсэн нь одоогийн дэлхийн алдарт дуурийн дуучин Х.Уртнасан юм байна. Одоогийн сайд нарын II эмнэлгийн баруун талын бактерлогийн төвийн орчимд байсан шоронгийн манаачийн шовгорт өвөө нь эх барьж авсан түүх ийм. Ингээд түүний хүмүүн заяаг олж мэндэлсэн газар нь Улаанбаатар хот боловч өссөн нутаг нь Төв аймгийн Батсүмбэр сум.

Ц.Хорлоо цэргээс чөлөөндөө гарахаас өмнөхөн Төв аймгийн Батмсүмбэр суманд томилогдож очсон байна. Тухайн үед Батсүмбэрийн Сангийн аж ахуйг Цэргийн аж ахуй гэж нэрлэдэг байсан гэнэ. Ийнхүү Х.Уртнасан хотод нэгдүгээр ангиа төгссөн зунаа Батсүмбэр суманд гэрийнхэнтэйгээ нүүн очжээ. Байгалийн тансагхан Сөгнөгөрийн гол, Мандал хайрхан, дүнхийсэн хөх Батсүмбэр уулын хормойд Ц.Хорлоогийнх шинэ нутагт нүүн ирж, эхнэр А.Авирмэд нь БНМАУ-ын Хөдөлмөрийн баатар, охин Х.Уртнасан нь дэлхийн агуу цуут дуурийн дуучин болох гараагаа эхлүүлж байсан гэгээн түүх ийн оршин байдаг газар ажгуу.

Үргэлжлэл бий

-СҮҮЛИЙН 10 ГАРУЙ ЖИЛД 200 БӨХӨН АГНАСАН ХЭРЭГ ГАРСАН Ч ИЛРҮҮЛЭЛТ ХАНГАЛТГҮЙ БАЙНА-

Ховд, Говь-Алтай аймагт цоохор ирвэс, монгол бөхөн, зэгсний гахай, хар сүүлт, тарвага агнах хууль бус ангийн гэмт хэрэг жилээс жилд нэмэгдэж байна. Дээрх хоёр аймгийн цагдаа, Мэргэжлийн хяналтын хэлтэс, Байгаль орчны газар зэрэг төрийн байгууллагынхан хөдөө орон нутагт хяналт шалгалт төдийлөн хийхгүй байгаагаас үүдэн хууль бус ангийн гэмт хэрэг илрүүлэлт тааруу байгаа гэдгийг албаны эх сурвалж онцолж байв. Говь-Алтай аймагт дэлхийд нэн ховор амьтны нэг монгол бөхөн хууль бусаар агнасан ноцтой хэрэг өнгөрсөн жилүүдэд байнга шахуу гарсан байна. Тухайлбал, Хөхморьт суманд 2011 оны арваннэгдүгээр сард 12 бөхөн хууль бусаар агнасан хэрэг гарсан байдаг. Дээрх хэргийг тус аймгийн цагдаагийн хэлтэс одоо хүртэл илрүүлж чадаагүй байгаа. Төгрөг суманд мөн л долоон бөхөн агнасан ноцтой хэрэг гарсан байдаг. Тодруулбал, Хууль бус анчид монгол бөхөн агнаад эврийг нь аваад зугтаасан байна. Энэ хэргийг ч мөн одоо хүртэл илрүүлж чадаагүй байгаа аж. Түүнчлэн Хөхморьт сумын нутагт 37 бөхөн агнасан хэрэг 2013 онд гарсан байна. Т.Нямдорж, С.Төмөржаргал нар хууль бус ангийн гэмт хэрэг үйлдсэн болохыг тогтоожээ. Аймгийн шүүхээс тэдэнд гурван жил, арван сар хорих ял ногдуулсан байна. Мөн 37 бөхөн агнасан хэрэгт экологи, эдийн засгийн үнэлгээгээр 48 сая төгрөгийн хохирол гарсан байна. Үүнээс гэмт хэрэгтнүүд 19 сая төгрөгийн нөхөн төлбөрийг төлжээ. Хууль бус анчид мөрдөн байцаалтын шатанд “БНХАУ-ын иргэд килограмм эврийг 80-100 мянган төгрөгөөр худалдаж авахаар захиалга өгсөн” гэж хэлсэн байдаг.

Өнгөрсөн хавар монгол бөхөнгийн сүрэг халдварт мялзан төст өвчнөөр хэдэн мянгаараа сүйрсэн. Энэ үеэр Хөхморьт сумын Байгаль орчны байцаагчийн хүүхэд болох Э тус сумын Засаг даргын Тамгын газрын нарийн бичгийн даргаар ажиллаж байхдаа монгол бөхөнгийн 78 хос эвэр авч яваад цагдаа нарт баригдсан хэрэг гарсан. Хэргийг Улсын мөрдөн байцаах газрын Байгаль хамгаалах журмын эсрэг гэмт хэрэг мөрдөх хэлтэст шалгаж байгаа билээ.

Сүүлийн жилүүдэд цоохор ирвэс агнасан цөөнгүй хэрэг гарсан. Цагдаа нар хэд хэдийг илрүүлээд байгаа. Тухайлбал, Хан-Уул дүүргийн нутаг дэвсгэр “Бугат халиун” зоогийн газарт Хулдбаатар гэгч цоохор ирвэсийн арьс бусдад худалдаалах гэж байсныг цагдаагийн алба хаагчид илрүүлсэн. Мөн Сүхбаатар аймгийн Эрдэнэцагаан сумын Бичигтийн боомтоор 2014 оны аравдугаар сард Сэлэнгэ аймгийн харьяат Чулуунбаатар ирвэсийн хоёр ширхэг арьс хууль бусаар хилээр гаргах гэж байгаад хил гаалийнханд баригдсан байна. Түүнчлэн Хан-Уул дүүргийн нутаг дэвсгэр ШШГЕГ-ын харьяа Зайсангийн хорих ангийн ойролцоо Б.Лувсанчүлтэм гэгч цоохор ирвэсийн арьс худалдаалахаар авч явах үед нь Эрүүгийн цагдаагийнхан илрүүлсэн.

Мөн Говь-Алтай аймгаас ирвэсийн арьс, эд эрхтнийг машинаар тээвэрлэн Улаанбаатарт авчирсан бүлэг залуусыг ЦЕГ-ын Зохион байгуулалттай гэмт хэрэгтэй тэмцэх газрын Байгаль хамгаалах журмын эсрэг гэмт хэрэгтэй тэмцэх хэлтсийн алба хаагчид илрүүлсэн байдаг. Эдгээр цоохор ирвэсийг дандаа Говь-Алтай аймгийн нутаг дэвсгэрээс агнасан гэдэг нь мөрдөн байцаалтын шатанд тодорхой болжээ.

ЧАНДМАНЬ СУМАНД СҮҮЛИЙН АРАВ ГАРУЙ ЖИЛД182 БӨХӨН АГНАЖЭЭ

Ховд аймагт 2015 оноос 2017 оны эхний улирлын байдлаар хууль бус антай холбоотой ердөө есөн хэрэг бүртгэгдсэн байх юм. Үүнийг нэг талаас нь харвал хууль бус ан эрс буурсан сайн үзүүлэлт мэт харагдах байх. Гэвч нөгөө талаас хууль бус ан хийж байгаа гэмт хэрэгтнүүдийг цагдаа, хууль хяналтынхан илрүүлж, араас нь цаг, хөдөлмөр гарган хөөцөлдөхгүй байгаатай шууд холбоотой гэнэ. Өөрөөр хэлбэл, хууль бус анчдыг илрүүлж чадахгүй байгаа учраас ийм статистик мэдээлэлтэй сууж байгаа гэсэн үг. Учир нь 2013 оноос өмнөх арав гаруй жилд хууль бус ан хийж болохгүй, баригдсан, үйлдсэн нь тогтоогдсон тохиолдолд өндөр торгууль төлж, хорих ялаар шийтгүүлэх тухай сурталчилж, ухуулаад ч хэргийн гаралт буураагүй байдаг. Хараа хяналт чанга үед намжаагүй хууль бус ан хяналтгүй болох тусам буурч, бараг гарахгүйтэй адил хэмжээнд хүртэл “зогсоно” гэж байхгүй. Харин ч далд хэлбэрт орж, дураараа дургих дүр зураг тодхон. Хамгийн гол нь тэднийг илрүүлэх ажиллагаа зогсож, араас нь хөөцөлдөж, хууль бус үйлдлийг нь таслан зогсоогч байхгүйгээс л хэргийн тоо эрс буурсан мэт үзүүлэлт гарч буй юм. Дэлхийн байгаль хамгаалах сангийн дэмжлэгтэйгээр “Ирвэс-3” багийнхан хууль бус ангийн гэмт хэргийг нутгийн иргэдтэй хамтран илрүүлдэг, тэдний нууц мэдээллийг үндэслэн хэргийн халуун мөрөөр орж, мөшгин үйлдэл дээр нь гарддаг, хууль бус анчдыг хянадаг байсан байгаа юм. Жил гаруйн өмнө Ховд аймгийн Чандмань суманд хулгайн анчид 13 бөхөн агнасан хэрэг гарсан. Гэмт хэрэгтнүүд эврийг нь тайрч аваад Чандмань сумаас холгүйхэн байх худагт бөхөнгийн сэг зэмийг хийж, цагдаа нараар тохуурхсан хэрэг гарч байв. Гэвч өнөөдрийг хүртэл дээрх хэргийг цагдаа нар илрүүлж чадаагүй л байна. Мөн 2014 онд тус сумын Жаргалант багийн нутаг Дөргөн нуурын баруун хөвөөнд зургаан тооны бөхөн агнасан хэрэг гарсан байна. Дээрх хэрэг мөн л илрээгүй байгаа аж. Албаны эх сурвалжаас авсан мэдээллээр сүүлийн арав гаруй жилийн турш зөвхөн Дөргөний хүрэн талд нийтдээ182 бөхөн агнасан хэрэг гарсан байх юм. 2006 онд 54 бөхөн агнасан ноцтой хэрэг Ховд аймгийн Чандмань суманд гарсан. Сумын төвөөс БНХАУ руу хөдлөхөөр зэхэж байсан Г.Алтангэрэлийн УБМ 92-39 дугаартай ЗИЛ-130 маркийн автомашины запас дугуйнд 54 бөхөнгийн 108 хос эвэр нуусныг “Ирвэс-3” шуурхай багийнхан илрүүлжээ. Г.Алтангэрэлийн эдгээр эврийг хил давуулж худалдах гэж бэлтгэснийг шалгаж тогтоосон байна. Шалгах явцад тус сумын харьяат Д.Баянбаатар, Д.Цогоо, Д.Мөнхчулуун нарын 13 хүн уг хэргийг бүлэглэн үйлдсэн нь нотлогджээ. Тэдний дунд өмнө нь бөхөнгийн эвэр хууль бусаар хил давуулсны улмаас эрүүгийн хариуцлага хүлээсэн хүн ч байсан юм байна лээ. Хулгайн анчдын “ТОЗ-8” маркийн дөрвөн буу, бөхөнгийн 108 эврийг хурааж, эрүүгийн хэрэг үүсгэн шалгасан байна. 54 бөхөн агнасан этгээдүүд байгаль орчинд 216 сая төгрөгийн хохирол учруулсан. Гэтэл тэд хэргээс ял зэмгүй мултарч, хэргийг хэрэгсэхгүй болгосон асуудал гарсан байна. 2008 оны гуравдугаар сарын 20-22-ны хооронд Ус тогтдог, Ширээгийн оргидог худаг орчмын нутагт зургаан бөхөн агнасан хэрэг гарсан. Гэмт хэрэгтнүүд мөн л эврийг аваад явсан байсан. 2008 оны аравдугаар сарын 17-20-ны хооронд Ус тогтдогоос хойхнуур хоёр, Дэнгийн шилийн оргидог худгийн орчимд (энэ нь Хар-Ус нуурын улсын тусгай хамгаалалттай газар) гурав, бүгд таван бөхөн буудуулсан байсан. Мөн л хууль бус анчид нь баригдаагүй гэнэ. Чандмань сумын Талын булаг гэх газарт зургаан тооны бөхөн агнасан хэрэг гарсан. Гэмт хэрэгтнүүд тогтоогдоогүй гэх шалтгаанаар хэргийг мөрдөн шалгах ажиллагааг түдгэлзүүлсэн байна. Загдсүрэн гэгч хулан агнасан, Үенч сумын нутагт аргаль агнасан, 2015 онд Мянгад суманд Намжилдорж, Сонинбазар нар тэх агнасан, Алтай суманд Барлаг багийн нутаг дэвсгэрт хулан агнасан, Буянт суманд зэрлэг гахай агнасан хэргүүд ч гарсан байна. Энэ мэт Ховд, Говь-Алтай аймагт хууль бус ангийн гэмт хэрэг буурахгүй байгааг эх сурвалж онцолж байсан юм.

БӨХӨНГИЙН СҮРЭГ ЦУСАН ХАЛДВАРТ ӨВЧИНД НЭРВЭГДЭЖ ЭХЭЛЖЭЭ

Өнгөрсөн жил бог малаас монгол бөхөнд гоц халдварт мялзан төст өвчин халдварлаж 11 мянган бөхөнгөөс одоо дөрвөн мянга гаруй бөхөн үлдээд байгаа. Халдварт өвчин тусч дархлаа нь суларсан бөхөнгийн сүрэгт цусан халдварт өвчний нян илэрч, эхнээсээ үхэж эхэлсэн гэдгийг Ховд, Говь-Алтай аймгийн Байгаль орчны газрын мэргэжилтнүүд хэлж байв.

БОАЖ-ын сайд Д.Оюунхорол Хан-Уул дүүргийн XI хорооны нутаг дэвсгэр Соёмботой уулын эргэн тойрны газрыг чөлөөлж чадав. Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр “Аялж уул” компани зочид буудал барихаар Соёмботой уулын газрыг нь ухаж байгаа талаарх мэдээлэл гарсан даруйд салбарын сайд тушаал гаргаж, газар эзэмших зөвшөөрөлтэй таван компанийн эрхийг цуцлах шийдвэр гаргав. Тодруулбал, 2016 оны дөрөвдүгээр сарын 14-нд иргэн Б.Төгсжаргалд олгосон “Аялж уул” компанийн 0.5 га, “Бам солоон” ХХК-д олгосон 0.7 га, иргэн С.Нэргүйд олгосон 557 м2, иргэн С.Энхтулгад олгосон 519 м2 газрын ашиглах эрхийг хүчингүй болгож, газар ашиглах эрхийг дуусгавар болгосон юм.

БОАЖ-ын сайдаар Н.Батцэрэг ажиллаж байх хугацаандаа Богд хан ууланд олон иргэн, аж ахуйн нэгжид газар олгох шийдвэр гарсан байдаг. Н.Батцэрэг сайд “Богд хан ууланд газар зарсан байж болзошгүй. Газар өндөр үнээр бусдад худалдаалах ажлыг нь түүний хүү зохион байгуулж байсан” гэх мэдээлэл байдаг. Үүний жишээ нь Соёмботой ууланд газар олгосон асуудал юм. Газар эзэмших зөвшөөрөл нь цуцлагдсан компани, иргэд “Хууль журмын дагуу газар эзэмших ашиглах гэрчилгээ авсан. Гэвч гэнэт ийм шийдвэр гаргаж байгаад гомдолтой байна” хэмээн БОАЖЯ, Богд хан уулын захиргаанд илэрхийлсэн байна лээ. Д.Оюунхорол сайд Монгол Улсын Засгийн газрын тухай хуулийн 24 дүгээр зүйлийн хоёрт заасан хэсэг, Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн тухай хуулийн 12 дугаар зүйлийн нэг дэхь хэсэг, 38 дугаар зүйлийн гурав, 39 дүгээр зүйлийн хоёр, 40 дүгээр зүйлийн 1, 2 дахь хэсэг, Соёлын өвийг хамгаалах тухай хуулийн 3.1.7, 38.1.2, Богд хан уулын дархан цаазат газрын хамгаалалтын захиргааны 366 дугаар тоот саналыг үндэслэн дээрх таван иргэн, аж ахуйн нэгжийн газар эзэмших гэрчилгээг хүчингүй болгосон байсан.

Соёмботой ууланд газар эзэмшиж байгааг хүчингүй болгох шийдвэр гаргасан гол шалтгаан нь Соёлын өвийг хамгаалах тухай хуулийн 3.1.7, 38.1.2 зүйл заалтыг үндэслэн гаргасан байдаг.

Өөрөөр хэлбэл, Соёмботой уулыг Богд хааны ундны усыг ариусгах зорилгоор Өндөр гэгээн Занабазарын төрсөн дүү Засаг бэйл Шижирбаатарын удмын хүн Жүн ван Юндэндоржийн санаачилгаар 1837 оны үед Умаа хум гэсэн үгийг Түвдээр цагаан чулуугаар шигтгэн бичсэн байсан түүхтэй гэнэ. Үүнээс хойш уг толгойг Умаа хум толгой гэж нэрлэх болсон байна.

Умаа хум үсгийн туяа Туулын уснаа тусч харагдахад хүмүүс хир буртаг муу муухай зүйлээ угаахгүй усаа цэвэр байлгахыг эрхэмлэдэг байсан түүхэн яриа байдаг. 1936 онд Ардын хувьсгалын 15 жилийн ойгоор Умаа хум үсгийн оронд Соёмбо тэмдэг шигтгэснээр уг толгойг Соёмбо толгой гэж нэрлэх болсон байдаг. Түүх соёлын өвийн дурсгалт газар хэмээн үзэж дээрх шийдвэрийг гаргасан байна лээ. Олон нийт “Д.Оюунхорол сайд зангаргатай шийдвэр гаргаж чадлаа. Өмнө нь Богд хан ууланд олгосон газрыг ямар ч сайд цуцлах шийдвэр гаргаж байгаагүй” хэмээн ярьцгааж байна. Одоо харин Зайсан толгойн асуудлыг эхнээс нь цэгцлэх хэрэгтэй байгаа юм. Зайсан толгой Соёмботой уултай адил түүх, соёлын өвийн дурсгалт газар яах аргагүй мөн.

Алс хязгаар нутгаас хүрээнд ирсэн иргэд Богд хааны ордны морин зүгт орших энэ толгойн аманд буудаг байсан гэх яриа байдаг. Мөргөлчид өвөр Зайсанд бууж, дээдэс нь мөргөл тахилга хийж өнгөрдөг байсан учир тэр үеэс “Зайсан толгой” хэмээн нэрлэх болсон байна. Мөн Зайсан толгойн оройд Зөвлөлтийн дайчдын дурсгалын цогцолбор бий. Эрэлхэгээр байлдаж амиа алдсан Зөвлөлтийн цэргүүдийн дурсгал болгож барьсан уг цогцолборыг 1969 онд архитекторч А.Хишигтээр ахлуулсан уран барилгачид барьж эхэлсэн бөгөөд 1971 он буюу Ардын хувьсгалын 50 жилийн ойгоор нээлтээ хийсэн түүхтэй. Цогцолборын доод ханан дээр “Энд Зөвлөлтийн дайчдын дурсгалыг тэнгэрт нартай хамт мөнхлөв, газарт галтай цуг дархлав” гэсэн үгийг сийлсэн байдаг. Цэрэг эрийн хөшөө бүхий дугуй ханаар хүрээлэгдсэн төв дунд гурван метрийн голчтой мөнхийн гал буюу тулга буй. Амь үрэгдсэн дайчдын гэгээн дурсгалыг үүрд дурсан санахыг бэлгэджээ.

Л.Гансүх БОАЖ-ын сайдаар ажиллаж байхдаа Зайсан толгойн газраас иргэн, аж ахуйн нэгжид газар эзэмших зөвшөөрөл олгож эхэлсэн байдаг. Түүний хууль бусаар олон арван га газар олгосон асуудлыг албаныхан одоог хүртэл авлига хээл хахуультай холбон ярьдаг. Иргэд, аж ахуйн нэгжүүд анх аялал жуучлалын чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулна хэмээн газар эзэмших гэрчилгээ авсан байдаг. Гэвч төд удалгүй өндөр барилгууд барьж, суурьшил бий болгож, тэднийг Монголын хууль хяналтын аль ч байгууллага зогсоож, зөвшөөрлийг нь цуцалж дийлээгүй өдийг хүрсэн.

Ингэж л Монголд хууль гууль болж эрх мэдэлтэй хүмүүс эрх дураараа аашилж болдгийг Зайсангийн аманд боссон барилгууд тод харуулдаг. Гэхдээ хууль бус газрын наймааг цааш үргэлжлүүлэлгүй цэгцэлж, газар эзэмших тусгай зөвшөөрлийг цуцлах цаг нь болсон. Соёмботой уулын газрыг иргэн, аж ахуй нэгжүүдээс чөлөөлж болж байгаа юм чинь Зайсан толгойн газрыг ч ялгаагүй чөлөөлж болно.