Author: Э. Хүрэлбаатар

Цувималаас эхлээд ган хүртэл бүгдийг хийнэ

Post author By Э. Хүрэлбаатар
Post date 2014-06-17
No Comments on Цувималаас эхлээд ган хүртэл бүгдийг хийнэ

-ДАРХАНЫ ТӨМӨРЛӨГИЙН
ҮЙЛДВЭРТ БҮТЭЭН БАЙГУУЛАЛТ ӨРНӨЖ БАЙНА-

Дарханы төмөрлөгийн үйлдвэрт их бүтээн байгуулалтын ажил ид өрнөж
байна. Төмрийн хүдрийг нойтон аргаар баяжуулах үйлдвэр барих ажил хийгдэж байгаа
юм. Сүүлийн хэдэн жил үйл ажиллагаа нь доголдож “амь” тавих дээрээ тулаад байсан Дарханы төмөрлөгийн үйлдвэр Монгол Улсын гангийн
дотоодын хэрэгцээг бүрэн хангах хүчин чадалтай цогцолбор бий болгохоор ажиллаж
байна. Энэ талаар сурвалжлахаар Дарханы төмөрлөгийн үйлдвэрийг зорин очсон юм.

ХАЯГДАЛ ТӨМРИЙН НӨӨЦ ДУУСЧЭЭ

Биднийг очих үед хаягдал төмрийг дахин боловсруулж барилгын арматур цутгах зэрэг анх байгуулагдсан цагаасаа
хийж байгаа бүтээгдэхүүнүүдээ үйлдвэрлэж байв. Биднийг төмөрлөгийн үйлдвэрийн цувих
хэсгээр ороход арматур цувиж байлаа. Уртаас урт улайссан төмрийг үйлдвэрийн цувих
шугам дээгүүр арав гаруй метр секунд хурдтай гулгуулах аж. Улайссан урт төмрийг
хайчлах хэсэгт очихоос өмнө хурдыг сааруулж, нягтаршуулдаг байна. Дараа нь нэгэн
ижил хэмжээгээр хайчилж байв. Ингээд иржгэр болгож хэвлээд хөргөх хэсэгт байршуулан
хэр чанартай болсныг шалгах зэрэг ажил хийгдэж байлаа. Ингэж барилгын үндсэн бүтээгдэхүүн
арматур буюу туйван бэлэн болох юм.

Дарханы төмөрлөгийн үйлдвэрийн үйлдвэрлэсэн
арматур төмөр Япон улсын технологиор хийгддэг болохоор чанарын хувьд маш өндөр
үзүүлэлттэй байдаг гэнэ. Япон улсын хувьд газар хөдлөлтийн идэвхитэй бүсэд байдаг
учир барилгын арматурыг хамгийн чанартай, бат бэх стандартаар хийдэг ажээ. Мөн хуурай
соронзон аргаар төмрийн хүдэр боловсруулах үйлдвэр ашиглалтад оржээ. Харин гол ажлуудын
нэг болох төмрийн хүдрийг нойтон аргаар баяжуулах үйлдвэрийн ажил хийгдэж байв.
Тоног төхөөрөмжүүдийг нь угсраад дуусах шатандаа оржээ. Цахилгаан станц ашиглалтад
орох, мантаж хийгдэх, үйлдвэрийн тоног төхөөрөмжийн тохиргоог хийх зэрэг ажлууд
хийгдэж байлаа.

Дарханы төмөрлөгийн үйлдвэрийг Японы Засгийн газрын тусламжтайгаар 1993 онд байгуулж байсан түүхтэй.
Өнгөрсөн жил 20 жилийн ойгоо тэмдэглэсэн
байна. Анх Дархан Сэлэнгийн бүсийн төмрийн ордуудыг түшиглэсэн хар төмөрлөгийн цогцолбор
үйлдвэрлэл хөгжүүлэхээр төлөвлөж байгуулж байжээ. Гэвч төмрийн хүдрийн уурхайг
огт ашиглаж чадахгүй шахам байсаар өдий хүрсэн юм. Үйлдвэрийг жилд 100 мянган тонн
цувимал бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх хүчин чадалтайгаар барьсан байдаг гэнэ. Гэвч байгуулагдсан
цагаасаа хойш хүчин чадлынхаа 30-60 хувийг л ашиглаж ирсэн байна. Гол түүхий эд
нь хаягдал төмөр. 1990 оны дунд үеэс
2008 он хүртэл хаягдал төмрийг иргэд ихээр
тушаадаг байжээ. Газар тариалангийн тоног, төхөөрөмжөөс эхлээд трактор, комбайны
эд анги гээд сайн чанарын хаягдал төмрөөр Дарханы төмөрлөгийн үйлдвэр хангагдаж
байжээ. Харин сүүлийн жилүүдэд хаягдал төмөр тушаадаг хүмүүсийн тоо эрс цөөрч, чанар
ч мөн муудсан байна. Одоо ирж байгаа хаягдал төмөр гэвэл аваарт орсон автомашин,
авто засварын газруудаас ирж байгаа мотор кроп, амортизатор гэнэ. Тиймээс дан ганц
хаягдал төмрөөр үйл ажиллагаа явуулна гэдэг бүтэшгүй зүйл болжээ. Дарханы төмөрлөгийн
үйлдвэр сүүлийн таван жилд дунджаар 50-60 мянган тонн цувимал бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэжээ.
Энэ нь дотоодын хэрэгцээний 20 хүрэхгүй хувийг
хангаж байгаа аж. Хаягдал төмрийн нөөц дуусаад ирэх үед Төмөртэй, Төмөртолгой,
Хуст-Уулын төмрийн ордыг 2009 оноос ашиглаж эхэлсэн байдаг. Мөн хуурай соронзон
аргаар баяжуулах үйлдвэрийг ашиглалтад оруулсан байна. Дарханы төмөрлөгийн үйлдвэрийн Хөгжлийн бодлого
хариуцсан дэд захирал К.Энхчулууны хамт нойтон аргаар төмрийн баяжуулах үйлдвэрийн
баригдаж байгааг сонирхлоо. Арав гаруй ажилтан гагнуур хийж байхад нь орлоо. Тоног
төхөөрөмжийн угсралтын ажил хийгдээд дууссан ч бага зэргийн гагнуур хийх ажил үлдээд
байгаа аж. Нойтон аргаар төмрийн хүдэр баяжуулах үйлдвэр барьж байгаа ажилтнууд
“Бид Монголын тусгаар тогтнолын илэрхийлэл болсон гангийн үйлдвэрийн эхлэлийг угсраад
байж байна. Удахгүй ашиглалтад оруулна” гэв.

НОЙТОН АРГААР БАЯЖУУЛЖ, АНГИЖРУУЛСАН
ТӨМӨР ГАРГАН АВАХ ҮЙЛДВЭР ИРЭХ АРАВДУГААР
САРД АШИГЛАЛТАД ОРНО

Төмөртэйн ордод АНУ-ын “Трио” фирмийн 750 тонн цагийн хүчин чадалтай
үйлдвэр суурилагдаад дууссан гэнэ. Хуурай төмрийн хүдрийг соронзон аргаар баяжуулсны
дараагийн үе шат нь нойтон аргаар баяжуулах үйлдвэр аж. Энэ үйлдвэр нэг сая тонн
хуурай соронзон аргаар баяжуулсан хүдрээр тэжээгдэж, 650 мянган тоннын нойтон баяжмал
боловсруулна гэсэн тооцоо гаргажээ. Төмрийн хүдрийг гурван орд газраас олборлоод Дарханы төмөрлөгийн үйлдвэр рүү татах.

Олборлосон төмрийн хүдрээ хуурай болон нойтон аргаар баяжуулан, гарсан баяжмалыг
шууд ангижруулсан төмөр болгох юм байна. Ангижруулсан төмөр нь ган бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх үндсэн түүхий эдтэй
болдог байна. Дарханы төмөрлөгийн үйлдвэр ган үйлдвэрлэх түүхий эд болох ангижруулсан
төмөртэй болох ажил ийнхүү хийгдэж байна. Төмөртэй, Төмөртолгой, Хуст-Уул зэрэг
төмрийн хүдрийн нөөц ихтэй газруудаас олборлосон хүдрээ хуурай соронзон аргаар
баяжуулаад нойтон аргаар дахин баяжуулан ангижруулсан төмрөөр ган үйлдвэрлэх гэнэ.
Энэ бүгдийг нийлүүлээд “Уул уурхай, металлургийн цогцолбор” гэж нэрлэжээ. Дарханы Төмөрлөгийн үйлдвэрийн одоогийн үйл ажиллагааг
өргөтгөн техник, технологийн шинэчлэл хийх, төмрийн хүдрийн баяжмал үйлдвэрлэх хуурай
соронзон сепаратор, нойтон аргаар баяжуулах үйлдвэр, шууд ангижруулсан төмрийн үйлдвэр
шинээр барих, дэд бүтцийн хувьд уурхайгаас Дарханы төмөрийн үйлдвэрт хүргэх 33.4 км төмөр зам, ачиж буулгах терминал байгуулах,
уурхай хүртэл 110кВт-ын цахилгаан дамжуулах 50 км агаарын шугам, өргөтгөл, дэд
станц барих гэсэн нөр их шат дараалсан ажил хийгдэж байна.

ГАНГИЙН ҮЙЛДВЭР БАРИХ АЖЛЫН ТЭЗҮ-Г КАНАДЫН “Hatch” КОМПАНИ ХИЙЖ ЭХЭЛЖЭЭ

Монгол ган үйлдвэрлэхэд тохирох технологи, хүчин чадал, ашиглагдах
материал зэргийг нарийвчлан судалсны дүнд Финланд болон Японы технологи тохиромжтой
гэж үзээд хоёр компанитай гэрээ байгуулан
тоног төхөөрөмж авах гэрээ байгуулан ажиллаж байгаа гэнэ. Нойтон аргаар төмрийн
хүдрийг баяжуулан ангижруулсан төмөр гаргаж авсны дараа өндөр хүчин чадал бүхий
гангийн үйлдвэр барих гэнэ. Шууд ангижруулсан
төмрийн үйлдвэрийн ТЭЗҮ-г Канадын “Hatch” компаниар хийлгэх ажил эхэлжээ.
“Hatch” компанийн хувьд гангийн салбарт дэлхийд тэргүүлдэг компани гэсэн. Гангийн
үйлдвэр барих туршлагын дэлхийд алдартай
компани юм байна. Дээрх ажлуудыг 2017 он хүртэл хийж гүйцэтгээд цогцолбор болгон
ашиглалтад оруулах төлөвлөгөөтэй аж.

МОНГОЛЧУУД 2017 ОН ГЭХЭД ГАНГИЙН ҮЙЛДВЭРИЙН ЦОГЦОЛБОРТОЙ БОЛНО ГЭВ

Манай улсын гангийн хэрэгцээ жилээс жилд нэмэгдэж байгаа гэдгийг
Дарханы төмөрлөгийн үйлдвэрийн Хөгжлийн бодлого хариуцсан дэд захирал К.Энхчулуун
хэлж байв. Түүний хэлснээр манай улс
2009 онд ган туйвангийн жилийн нийт хэрэглээ 71 мянган тонн байжээ. Харин
2012 онд 290 мянга болж дөрөв дахин өссөн гэх тоог судалгаагаар гаргажээ. Өнөө жилийн
хувьд 300 гаруй мянган тонн ган хэрэглэх тооцоотой байгаа гэнэ. Гангийн хэрэглээ
жилээс жилд нэмэгдэхийн хэрээр гадагшаа гарах
валютын хэмжээ ихэсч байгаа аж. Ган их хэмжээгээр гадаад орнуудаас худалдаж авч
байгаагаас үүдэн ам. долларын эрэлт хэрэгцээ нэмэгдэж, үнэ нь өдрөөс өдөрт нэмэгдээд
байгаа гэнэ. Хөгжилд хүрсэн орнуудын өндөр хөгжилд хүрсэн түүхийг судалж үзэхэд
хөрөнгө мөнгөний хуримтлал бий болонгуут гангийн үйлдвэр барьсан. Гангийн үйлдвэрээс
эх үүсвэрээ авч аж үйлдвэрлэл нь хөгждөг байна. Мөн хадаас, халбага, сэрээ, төмпөн
шанага, төмөр утаснаас эхлээд буу, сум, танк, автомашин гээд гангийн үйлдвэр улс
орны тусгаар тогтнолыг зарладаг чухал салбар Дарханы төмөрлөгийн үйлдвэр 2017 он
гэхэд цогцолбор болон ашиглалтад орсноор эхний ээлжинд 38 төрлийн бүтээгдэхүүн
үйлдвэрлэж эхлэх гэнэ. Энэ талаар Дарханы
Төмөрлөгийн үйлдвэрийн дарга Д.Батжавхлантай ярилцснаа дараагийнхаа дугаарт хүргэх
болно.

Үргэлжлэл
бий

Э.ХҮРЭЛБААТАР

мэдээ цаг-үе

Олон улсын хөдөлмөрийн чуулга уулзалтаар Монголыг онцлов

Post author By Э. Хүрэлбаатар
Post date 2014-06-15
No Comments on Олон улсын хөдөлмөрийн чуулга уулзалтаар Монголыг онцлов

Дэлхийг удирддаг гэгдэх Швейцарь улсын Женев хотноо болсон олон улсын хөдөлмөрийн дээд хэмжээний чуулга уулзалтад Монгол Улсын Ерөнхий сайд Н.Алтанхуяг оролцоод ирлээ. Түүний ямар ажил амжуулж юу ярьж явсан талаар хүргэж байна. Женев хотоос дэлхийг удирддаг гэсэн шалтгаан нь НҮБ-ын хоёр дахь том төв энд бий. Олон улсын хөдөлмөрийн байгууллагаас жил бүр зохион байгуулдаг хөдөлмөр эрхлэлт ба хөгжил дэвшлийн талаарх дээд хэмжээний чуулга уулзалт энэ сарын 4- 12 –ны өдрүүдэд болж өнгөрлөө. “Ажилтай хөгжил дэвшил-Хөдөлмөр эрхлэлт 2014” нэрийн дор болсон чуулга уулзалтад 183 орны таван мянга гаруй зочид төлөөлөгчид оролцсон юм. Дээд хэмжээний чуулга уулзалтад оролцож байгаа орнууд жилийн хугацаанд хөдөлмөр эрхлэлтийг хэрхэн дэмжиж ажиллаж байгаагаа тайлагнадаг байна. Мөн цаашид хөдөлмөр эрхлэлтийн талаар ямар зүйлд анхаарах ёстой зэргийг хэлэлцэж ерөнхий чиг баримжааг гаргадаг ажээ. Тус байгууллага 1919 онд байгуулагдсан бөгөөд өнөөг хүртэл Олон Улсын Хөдөлмөрийн Ерөнхий Бага хурлаараа нийт 188 конвенц, 199 зөвлөмжийг батлан гаргажээ. Дэлхий нийтээрээ эдийн засгийн хямралд орж байгаатай холбогдуулан энэ удаагийн чуулга уулзалтаар ажлын байрыг хэрхэн хадгалж үлдэх талаар онцлон ярьсан юм. Эдийн засгийн хямралын үед байгаа ажилтнуудаа халалгүйгээр авч үлдэн даван туулах арга замын талаар зөвлөмж өгч байсан юм. Тухайлбал, санхүүгийн хямралыг хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих хэлбэрээр даван туулахыг онцолсон байна. Төр болон ажил олгогч, үйлдвэрчний эвлэл нягт хамтран ажиллах ёстойг сануулж байв. Ажил олгогч, үйлдвэрчний эвлэлийг хамтдаа асуудлаа ярилцаж шийдвэрлэх, ялангуяа үйлдвэрчний эвлэл цалин нэм гэдэг арга хэлбэрээ өөрчлөхийг зөвлөсөн юм .

Дээд хэмжээний чуулга уулзалтын үеэр Монгол Улсыг онцолсны учир…

“Ажилтай хөгжил дэвшил- Хөдөлмөр эрхлэлт 2014” нэрийн дор болсон дээрх чуулга уулзалтад Монгол Улсыг онцолж байв. Манай улсыг онцлох болсон шалтгаан нь Олон улсын хөдөлмөрийн байгууллага Монгол Улсын Засгийн газрын зүгээс “Ажилтай орлоготой Монгол хүн” хөтөлбөр хэрэгжүүлж, хөдөлмөр эрхлэлтийг хариуцсан яам байгуулан ажиллаж байгааг зөв замаар явж байна хэмээн үзсэнтэй холбоотой ажээ. НҮБ-ын Женев дэх төв байранд болсон 103 дахь удаагийн чуулга уулзалтад Монгол Улсын Ерөнхий сайд Н.Алтанхуяг урилгаар оролцож илтгэл тавьсан юм. Мөн тус хуралд манай улсаас Хөдөлмөрийн сайд Я.Санжмятав, Швейцарийн холбооны улсад суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд В.Пүрэвдорж, Монголын үйлдвэрчний эвлэлийн дарга Х.Амгаланбаатар, Монголын ажил олгогчдын холбооны тэргүүн Х.Ганбаатар зэрэг 20 гаруй төлөөлөгч оролцов. Олон улсын хөдөлмөрийн байгууллагаас тавьж байгаа шаардлага, нөхцөлд нийцсэн бодлого хэрэгжүүлж байгаа хоёр орныг сонгон авч, Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайдын аль нэгийг урилгаар оролцуулдаг юм байна. Өнөө жилийн хуралд Ерөнхий сайд Н.Алтанхуягт дээд хэмжээний чуулга уулзалтад оролцож, илтгэл тавих урилгыг Олон улсын хөдөлмөрийн байгууллагын ерөнхий захирал Гайя Райдер албан ёсоор өгсөн аж. Тэрээр Олон улсын хөдөлмөрийн байгууллагын үеэр Ерөнхий сайдыг угтан хүндэтгэл үзүүлж, тусгай уулзалт хийсэн юм. Уулзалтын үеэр “Монгол Улсын Засгийн газрын зүгээс “Ажилтай орлоготой Монгол хүн” хөтөлбөр хэрэгжүүлж, хөдөлмөр эрхлэлтийг хариуцсан яам байгуулан ажиллаж байгаад талархал илэрхийлэв. Мөн Монголын Шинэчлэлийн Засгийн газраас барьж байгаа хөдөлмөрийн харилцааны эрх зүйн үндэсийг шинэчлэх, боловсронгуй болгох, мөн цалин хөлс, нийгмийн халамжийн тогтолцоонд шинэчлэлт хийхэд дорвитой хувь нэмэр оруулсныг тэмдэглээд зохистой эдийн засгийг дэмжих, боловсон хүчний чадавхийг сайжруулах талаар авч, халамжийн системийг халж, хүмүүстээ хөдөлмөр эрхлэх боломжийг бүрдүүлэхийн төлөө ажиллаж байгаа нь Олон улсын хөдөлмөрийн байгууллагын барьж байгаа бодлоготой нийцэж байгаа гэдгийг онцлон хэлсэн юм. Мөн 103 дахь удаагийн чуулга уулзалтын сэдэв нь “Ажилтай хөгжил дэвшил- Хөдөлмөр эрхлэлт 2014”.180 гаруй орны хэрэгжүүлэхээр шийдсэн бодлогыг гарахаас хоёр жилийн өмнө Монголын Засгийн газар “Ажилтай орлоготой монгол хүн” гэдэг хөтөлбөр хэрэгжүүлж эхэлжээ. Энэ нь манай улс бусад орнуудаас нэг алхмын өмнө явж байгаа гэсэн юм ажээ.

НҮБ-ын индэр дээрээс дэлхийн 180 гаруй орны таван мянга гаруй төлөөлөгчийн өмнө Ерөнхий сайд Н.Алтанхуяг “Монгол Улсын Засгийн газрын бүтцэд Хөдөлмөрийн яамыг шинээр үүсгэн байгуулж, хөдөлмөр эрхлэлт, хөдөлмөрийн харилцаанаас гадна жижиг, дунд үйлдвэр, хоршоо, мэргэжлийн боловсрол, сургалт зэрэг иргэдээ ажилтай, орлоготой байхад дэмжлэг туслалцаа үзүүлэх асуудлуудыг тус яаманд хариуцуулсан. Энэ нь хөдөлмөрийн зах зээлийн эрэлт-нийлүүлэлт тэр дундаа ЖДҮ-ийн хүний нөөцийн асуудал цогцоор шийдэгдэхэд чухал алхам боллоо. Мөн ажил олгогчийн захиалга, ажил хайж буй иргэдийн мэдээллийн бүртгэлийн нэгдсэн систем бий болгоход ихээхэн дэмжлэг болсон. Зах зээлд өрсөлдөх чадвар сул иргэдийнхээ хөдөлмөрлөх эрхийг хангах зорилгоор “40-өөс дээш насны иргэдийн хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих”, “Аж ахуй эрхлэлтийг хөгжүүлэх” зэрэг хэд хэдэн дэд хөтөлбөр, төслүүдийг амжилттай хэрэгжүүлж байна. Монгол оронд хөдөлмөр, нийгмийн олон асуудлыг гурван талт гэрээ хэлэлцээрийн хүрээнд шийдвэрлэж, орон нутаг, салбар, аж ахуйн нэгж, байгууллагад нийгмийн түншлэл амжилттай хөгжиж байна” гэж хэлсэн юм.

“Монголыг дэмжээрэй”

Ерөнхий сайдтай НҮБ-ын Женев дэх төвийн ерөнхий захирлын үүрэг гүйцэтгэгч Майкл Мөллер уулзсан юм. Тэрээр “Монгол Улс НҮБ-д хэд хэдэн чиглэлээр, хөдөөгийн эмэгтэйчүүдийн эрх үүргийг бэхжүүлэх, хоршооллын хөгжил, бүх нийтээр бичигтэн болох, зэвсэг хураах, ардчиллыг бататгах, энхийг сахиулах зэрэг чиглэлээр санаачилгатай ажиллаж байна” гэж хэлсэн юм. Мөн энхийг сахиулах цэргийн ажиллагаанд хувь нэмрээ оруулж, НҮБ-ын гишүүний үүргээ нэр төртэй биелүүлж байгаа нь олон улсад Монголын нэр хүндийг өргөж байгаа явдал гэдгийг цохон тэмдэглэж байв. Манай улсын хувьд 2015 онд болох НҮБ-ын Хүний эрхийн зөвлөлийн сонгууль, 2022 онд болох НҮБ-ын Аюулгүйн зөвлөлийн Байнгын бус гишүүний сонгууль болон удахгүй Найроби хотноо болох НҮБ-ын Байгаль орчны хөтөлбөрийн Ассамблейн Ерөнхийлөгчийн сонгуульд тус тус нэрээ дэвшүүлж байгаа аж. Иймд уулзалтын үеэр Ерөнхий сайд Н.Алтанхуяг ноён Майкл Мөллерт хандан “Манай сайхан оронд зочлохыг албан ёсоор урьж байна, “Монголд итгэж болно. Монголыг дэмжээрэй” хэмээн хэлсэн юм.

ЖДҮ-ийг нэмэгдүүлэх боловсон хүчин бэлтгэх төсөл хэрэгжүүлэнэ

Монгол Улсын Засгийн газар ОУХБ хоорондын хамтын ажиллагааны санамж бичигт Хөдөлмөрийн сайд Я.Санжмятав, ОУХБ-ын Ази, Номхон далайн бүсийн захирал Ёшитэрү Урамото нар гарын үсэг зурав. Үүний хүрээнд ОУХБ-аас томоохон ажлын хэсэг манай улсад ирэх наймдугаар сард зочлох гэнэ. Тэд жижиг дунд үйлдвэрлэлийг нэмэгдүүлэх, боловсон хүчний чадавхийг сайжруулахад анхаарч, төсөл хэрэгжүүлж ажиллахаар болжээ. Ерөнхий сайд Женев хотод ажиллах үеэрээ Олон улсын хөдөлмөрийн байгууллагын хэрэгжүүлж байгаа өрсөлдөх чадвар бүхий хариуцлагатай үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэхэд чиглэсэн SCORE (Sustaining competitive and responsible enterprise), Эдийн засаг, худалдааг төрөлжүүлэхэд шаардлагатай ур чадварыг хөгжүүлэхэд чиглэсэн STED (Skills for Trade and Economic Diversification) хөтөлбөрийн танилцуулга уулзалтад оролцож, эдгээр хөтөлбөрт Монгол Улсыг хамруулах асуудлаар санал бодлоо солилцсон юм.

Э.ХҮРЭЛБААТАР

мэдээ цаг-үе

Ази, Европыг холбосон эдийн засгийн чөлөөт бүсийг хөрөнгө оруулагчид сонирхож эхэллээ

Ази, Европыг холбосон эдийн засгийн томоохон бүс Алтанбулаг боомтыг худалдааны чөлөөт бүс болгох асуудал 1996 оноос яригдсан ч үйл ажиллагаа нь саяхнаас эхэлсэн. Тус чөлөөт бүсийн захирагчаар сар гаруйн өмнө томилогдсон Ч.Чимэдсүрэн ажил байдлынхаа тухай ийн өгүүлсэн юм. “Өнгөрсөн хугацаанд Алтанбулаг худалдааны чөлөөт бүс бий болгох ажилд нийт 23 гаруй тэрбум төгрөг зарцуулсан байдаг. Үүний дийлэнх хувийг цэвэр, бохирын шугам, цахилгаанд холбох зэрэг дэд бүтцийн ажилд зарцуулсан. Гэхдээ энэ тоо бол ирээдүйд олох орлого, ашгийн маш бага хувийг эзлэх учраас үүнд санаа зовох хэрэггүй. Би уг ажлыг аваад удаагүй байгаа ч гэрээ, хэлцэл, бичиг, цаасны бүх ажлыг жин тан болгож амжлаа. Мөн худалдааны чөлөөт бүсийн хамгийн чухал зүйл болох боомтоор тусгаарлагдсан хоёр улсын хилийг хязгаарлаж байсан 30 метр хашааг буулгаж, чөлөөт бүсийг жинхэнэ утгаар нь нээгээд байна. Зөвхөн энэ хашааг авч чадалгүй олон жилийн нүүр үзсэн байсан. Түүнчлэн чөлөөт бүсийн хаалга, тусгаарлагч, зам, мод суулгах, хашаажуулах гээд бусад зардалд тэрбум гаруй төгрөгийн ажил хийгдээд байна. Арай эрт томилогдсон бол Чөлөөт бүс байнгын ажиллагаанд шилжих үед өнөөдрийнхөөс өөр дүр төрхтэй байх байж дээ гэж бодогддог” гэв. Тэрбээр түүнчлэн “2015 онд ОХУ, БНХАУ-тай 100 тэрбум ам.доллартай тэнцэх худалдаа хийх стратегийн гэрээ байгуулсан. Ирэх онд БНХАУ-ын Манжуур хотод 20 тэрбум доллартай тэнцэх худалдаа хийх юм. “Алтанбулаг” худалдааны чөлөөт бүс ашиглалтад орсноор Манжуур хотын худалдааны ачааллаас таван хувийг өөр дээрээ авч, нэг тэрбум долларын худалдаа хийнэ. Монгол Улс “Алтанбулаг” худалдааны чөлөөт бүсээс 10 хувийн татвар авах тул ирэх онд улсын төсөвт 100 сая доллар орж ирнэ. Манай улсын эдийн засаг ядруу байгаа энэ үед дээрх 100 сая доллар гадаад валютын нөөцийн хомсдолыг арилгаж, эдийн засгийн хямралыг давах хөшүүрэг болох юм. Тиймээс бизнес эрхлэгчид, пүүс компаниудыг чөлөөт бүсэд үйл ажиллагаагаа явуулахыг урьж байна. Одоогоор манай бүсэд нэг сая доллараас дээш хөрөнгө оруулалт хийсэн найман аж ахуйн нэгж байна. Цаашид нэмэгдэх байх” гэсэн юм. Энэ нь зөвхөн эхлэл бөгөөд ирээдүйд Монголыг тэжээх томоохон бүс нутгийн нэг болно гэдэгт итгэлтэй байгаагаа ч ярьж байв.

Эхний таван жилд бараа бүтээгдэхүүнээс татвар авахгүй

Худалдааны бүсийг хөгжүүлэхдээ ойр орчмоор 15-20 мянган хүн амьдрахад зориулж суурьшлын бүс бий болгох юм байна. Суурьшлын бүсэд шаардлагатай дэд бүтэц, газрын харилцаа асуудалгүй бол төр засгаас авто замын сүлжээнд дэмжлэг үзүүлэх хэрэгтэй байгаа ажээ. Худалдаа, наймааг өргөжүүлэхэд жижиг, дунд бизнес эрхлэгчид оролцох нь нээлттэй, харин аж ахуйн нэгж байгууллагууд Захирагчийн ажлын албанд хандах хэрэгтэй гэнэ. Худалдаа, наймаа эрхлэгчдэд үзүүлэх гол таатай зүйл бол эхний таван жил хуулиар хориглоогүй зөвшөөрсөн бүх бараа, бүтээгдэхүүнийг нэг ч төгрөгийн татваргүйгээр худалдаалах боломжтой юм байна.

Засгийн газраас “Алтанбулаг” худалдааны чөлөөт бүсэд ОХУ-ын иргэд визгүй, БНХАУ, Япон, БНСУ зэрэг гуравдагч орны иргэд Монгол Улсаар дамжин өнгөрөх 10 хоногийн визээр зорчих журам баталжээ. ОХУ-¬ын иргэд хилийн чанад дахь манай улсын ЭСЯ, Консулын газарт зорчих хүсэлт гаргах, бусад улсын иргэд дамжин өнгөрөх виз хүссэнээр чөлөөт бүсэд нэвтрэх боломж бүрдэх аж. Чөлөөт бүсэд гадаадын иргэдийг нэвтрүүлэх журмыг хилийн чанад дахь ЭСЯ, Консулын газарт хүргүүлжээ.

Д.Батбаяр: Цементний хамгийн том эрэлт ОХУ-д байгааг бид судалсан

Энэ үеэр Чөлөөт бүсийн захирагч болон бусад албан тушаалтантай уулзаж, цементний худалдаа хийхэд зориулсан барилгын зөвшөөрөл, холбогдох бичиг баримтаа цэгцлэхээр ирсэн “Алтан үрэл, энх трейд” компанийн ажилтан Д.Батбаяртай уулзлаа.

-Үйл ажиллагаа нь эхлээгүй энэ бүсэд ямар учраас худалдаа хийхээр зорьж байна вэ. Ойрын хэдэн жилд ашиг өгөх болов уу?

-Бид Худалдааны чөлөөт бүс бий болгохоор ажиллаж байгааг жил гаруйн өмнө мэдэж, судалж эхэлсэн. Учир нь энэ бол маш том зах зээл. Тэгээд шаардлагатай бичиг, баримтуудыг зэхэж явсаар саяхнаас зөвшөөрлөө авлаа. Одоо бидэнд цемент агуулах байр, худалдаалах байраа барих ажил л үлдээд байна. Бид ирэх сарын 1 гэхэд ажлаа эхлүүлэхээр төлөвлөөд байна. Ашгийн хувьд бид тооцож үзсэн. Маш том эрэлтийн цэг дээр обьектоо байгуулах гэж байна. Хамгийн наад зах нь Алтанбулаг худалдааны чөлөөт бүсэд үйл ажиллагаа явуулахаар барилга байгууламжаа барих аж ахуйн нэгж, байгууллагууд хямд, чанартай манай цементийг сонгоно. Мөн энэ бүсийг түшиглэн суурьшлын бүсийн орон сууц, худалдааны төвүүд, бусад барилга байгууламжид зардал багатай, хямд, чанартай цемент хэрэгтэй. Мөн ОХУ бол хамгийн гол эрэлт нь юм. Эхний ээлжийн 50 вагон цементээ нааш нь ачуулахад бэлэн болсон.

-Энд худалдаа эрхлэхээр зэхэж байгаа хүн бүхэн л ОХУ-д гол найдвараа тавьж байна. Энэ нь хэр зөв шийдэл юм бол. ОХУ өнөөдрийг хүртэл Алтанбулаг боомтоор бараа бүтээгдэхүүнээ бараг оруулахгүй байна шүү дээ?

-Бараа бүтээгдэхүүн оруулах тухай асуудал бол Засгийн газар, холбогдох газруудын хийх гол ажил. Гэхдээ хямд мөртлөө чанартай, олон төрлийн, сонголт сайтай бараа, бүтээгдэхүүн хаана байна хүмүүс тийшээ л явна. Зөвхөн цемент ч биш цахилгаан бараа, бусад эдлэл хэрэглэл ялангуяа модны бизнесийн ирээдүй энд хэдхэн жилийн дотор хөгжинө. Бид эрэлт байгааг нь судалсан. Томоохон хийгээд алсаа боддог бизнесмэн бүрийн алдаж болохгүй боломж гэдгийг хүн бүр мэдэж, хөдөлж эхлээд байна шүү дээ.

-Барилга байгууламжаа барих зэрэг бусад ажилд хэдий хэмжээний хөрөнгө зарцуулагдахаар байна вэ. Мөн хаанахын цемент вэ?

-БНХАУ-аас цементээ оруулж ирдэг. Манай компани үйл ажиллагаа явуулаад долоон жил болж байна. Нийт зардалд урьдчилсан байдлаар 40 гаруй сая төгрөг зарцуулагдах байх.

Энэ мэтээр нэлээд хэдэн аж ахуйн нэгж эхний бараагаа буулгаж, зарим нь зураг төслийн ажлаа хийж байсан юм. Энэ бүс нутагт хүнд хэрэгцээтэй юу байдаг бүх зүйлийг бий болгохоор зорьж байгаа юм байна. Чөлөөт бүсээс гадна зэрэглэл бүхий зочид буудлууд, зоогийн газар, үдшийн цэнгээний газрууд, брэндийн болон жижиг, дунд үйлдвэрлэл, машины эд, ангийн сэлбэг, үйлчилгээний бусад байгууллагыг төвлөрүүлэхээр төлөвлөжээ. Үүний нэг нь хайрга, дайрга боловсруулах, замын боржур бэлтгэх үйлдвэр ажиллалаад эхэлсэн байна. Мөн япон, солонгос машины үзэсгэлэн худалдаа хийх байгууллага ч зөвшөөрлөө аваад байгаа гэнэ. Зөвшөөрлөө авсан болон байнгын үйл ажиллагаа эхлэхтэй холбоотойгоор үзэсгэлэн худалдаанд оролцох аж ахуйн нэгжүүд энэ долоо хоногийн сүүлчээс эхлэн талбайгаа эзэлж, зарим аж ахуйн нэгж барилга, байгууламжаа барьж, угсарч эхлэх юм байна.

Мөн биднийг байх үед Дархан-Уул аймгаас Худалдааны чөлөөт бүсэд дэлгүүрийн нэг га газар авахыг хүссэн нэгэн иргэн ирсэн юм. О.Хосбаяр “Бид энд брэндийн хувцас, барааны дэлгүүр байгуулах сонирхолтой байна. Өнгөрсөн дөрөвдүгээр сараас хойш зургаа дахь удаа энд ирж байна. Газрын зөвшөөрөл авахад нэлээд түвэгтэй байна. Учир нь, иргэн, аж ахуйн нэгж газар авах бол барьж, байгуулах зүйлийнхээ төслөөс гадна зарцуулагдах төсвийг харилцах дансанд байршуулж байж газрынхаа эрхийг авах юм байна. Энэ нь бас зарим шаардлагыг хангах ёстой. Тухайлбал, худалдаа, үйлчилгээний зориулалттай бол тэдэн давхар, тийм хэмжээтэй гэх мэт заалт орж байгаа бололтой. Энэ журмыг хараахан батлаагүй ч энэ нь жижиг бизнес эрхэлдэг энд худалдаа эрхлэх хүсэлтэй хүмүүст нэлээд өндөр шалгуур болоод байна. Гаднын томоохон бизнесмэнүүд ихэнх газрыг худалдан авсан гэх мэдээлэл ч байна” гэв.

Чөлөөт бүсийг төмөр замаар холбовол хөгжил хэдэн жилээр урагшилна

Худалдааны чөлөөт бүсийн үйл ажиллагаа жигдрэхтэй холбоотой нэлээд асуудал шинээр хөндөгдөхөөс гадна томоохон саналууд ч ирж байгаа гэнэ. Тухайлбал, гадны нэгэн компани Алтанбулаг сумын урдхан талд нефть боловсруулах үйлдвэр байгуулах санал, төслөө ирүүлээд байгаа гэнэ. Энэ нь монголчуудыг хямд шатахуунаар хангах маш том боломж гэдгийг Захирагчийн албаныхан онцолж байв. Түүнчлэн Концессийн гэрээгээр 23.8 км төмөр замаар Худалдааны чөлөөт бүсийг төмөр замтай холбох асуудал нэлээд дэмжигдэж байгаа аж. Концессийн гэрээг баталсан тохиолдолд Худалдааны чөлөөт бүс төмөр замаар холбогдож, мянга мянган ачаа барааг галт тэргээр тээвэрлэж, худалдааны эргэлтэд оруулах нь өөрөө маш том зах зээл, боломж юм.

Юутай ч бараг 20 жил дуншсан Алтанбулаг худалдааны чөлөөт бүсийг байнгын ажиллагааны горимд шилжүүлэхээр холбогдох хүмүүс цаг наргүй ажиллаж байна. Одоогоор барилга, байшин сүндэрлээгүй тал газар байгаа ч хэдхэн жилийн дараа Эрээн хотоос ч том эдийн засгийн бүс болох найдвар бий гэнэ.

Э.ХҮРЭЛБААТАР

мэдээ цаг-үе

Алтанбулагийн чөлөөт худалдааны бүс байнгын ажиллагаанд орохоор зэхэж байна

-БАЙНГЫН АЖИЛЛАГААНД
ОРОХОД СААД БОЛЖ БАЙСАН ХИЛИЙН 30 МЕТР ХАШААГ ӨНГӨРСӨН ДОЛОО ХОНОГТ БУУЛГАЖЭЭ-

Алтанбулаг чөлөөт худалдааны бүс энэ сарын 22-нд байнгын ажиллагаанд
шилжих гэж байна. Хэдхэн хоногийн дараа байнгын ажиллагаатай болох гэж байгаа болохоор
бэлтгэл ажил энд ид өрнөж байна. Биднийг очих үед чөлөөт худалдааны бүсийн цагдаа
нар өөрсдөө шалган нэвтрүүлэх газраа засаж тохижуулж, Монголын талаас автомашин
нэвтрэх хаалтуудыг суурилуулах газраа ухах ажээ. Харин Мэргэжлийн хяналтын болон
гаалийн байцаагч нар ОХУ-аас нэвтрэн орж ирэх тусгайлан зассан автомашины гаалийн
хяналтын тавцангийн тусгаарлагч хашааг будаж байв. Алтанбулагийн чөлөөт худалдааны
бүсийн том хаалгыг хэдэн жилийн өмнө барьсан билээ. Хар өнгийн төмрөөр барьсан хаалгыг
алтан шаргал болгож, шар будгаар будах ажлыг чөлөөт бүсийн захирагчийн албаны ажилчид
хийж байхад нь таарч очжээ. Алтанбулагийн худалдааны чөлөөт бүс учраас алтан шаргал
өнгөтэй байх нь зүйтэй хэмээн тэд үзжээ. Шалган нэвтрүүлэх үүд хаалганаас эхлээд
боомтын захиргаанаас шаардагдах бүх зүйлсийг байнгын ажиллагаанаас өмнө хийж дуусгахаар
яаравчлан ажиллаж байгаа нь энэ аж. Засгийн газраас “Зургаадугаар сарын 22-нд байнгын
ажиллагаатай болгож, үзэсгэлэн худалдаа зохион байгуул” гэсэн үүрэг өгчээ. Гэвч
хөрөнгө, санхүүгийн асуудлыг нь бүрэн шийдэж өгөөгүй гэнэ. Засгийн газраас хөрөнгө
мөнгөний асуудал шийдэгдээгүй гээд зүгээр суулгүй өөрсдийнхөө хүч, бололцоогоор
ажиллаж байгаа аж. Алтанбулаг худалдааны чөлөөт бүсийн ажилчид “Бид 22-нд нээлтээ
хийх ёстой гэсэн үүрэг авчихаад Сангийн яамнаас санхүүжилт авах гээд хүлээгээд байсан
бүтэх шинж алга. Тэгэхээр өөрсдийнхөө хүч бололцоог ашиглаад ажлаа хийж байна. Газар
шорооны ажил хийх хүнд юм. Бусад нь гайгүй. Барилгын ажилчид шиг л өглөөнөөс орой болтол хаалга хийх, зам тавих,
хашаа янзлах гээд янз бүрийн ажил хийж байна” гэв.

2000 оноос эхлээд энд чөлөөт худалдааны бүс байгуулахаар яригдаж
эхэлсэн байдаг. Бүр хашаа татаж, нээлт хүртэл хийж байсан. Гэвч өнөөг хүртэл үйл ажиллагаагаа эхлүүлж чадалгүй, үүд хаалга нь онгорхой, хоосон хашаа байсаар ирсэн
аж. Нутгийн иргэд “Худалдааны чөлөөт бүс хэзээ болох нь мэдэгдэхгүй хашаа хэдэн
жил болсон. Харин сүүлийн нэг сарын дотор эрчимтэй өнгө зүс орж, засаж, янзалж байх
шиг байна” гэж байв. Энд өмнө нь хийгдсэн гол томоохон ажил нь дэд бүтцийн асуудлыг
шийдсэн явдал юм байна. Алтанбулаг сумаас 20 гаруй километрийн зайнаас эхлэн газрын
гүнээс ус татан долоон худаг гаргаад цэвэр, бохир усны асуудлыг шийдээд өгчихжээ.
Мөн цахилгаан ч асуудалгүй болсон байна. Өнгөрсөн сараас эхлэн иргэд, компаниуд
үйл ажиллагаа явуулах эрх болон газар эзэмших гэрчилгээгээ авч эхэлжээ. Өмнөх жилүүдэд
87 аж ахуйн нэгж, байгууллага худалдаа хийхийг зөвшөөрсөн байдгаас 28 нь үйл ажиллагаа
явуулах бүрэн зөвшөөрөлтэй, ямар нэг зөрчилгүй юм байна. Харин үлдсэн компаниудад
хэд хэдэн зөрчил гарсны улмаас зөвшөөрөл нь цуцлагдсан байна. Гэхдээ Алтанбулаг
чөлөөт худалдааны бүсийн захирагчийн албанд компани, хувь хүмүүс газар авах саналаа
ирүүлсээр байгаа гэнэ. 80 га газрыг бүхэлд нь худалдаа үйлчилгээ, бусад үйлдвэрлэл
явуулахаар болж, компаниуд газар эзэмших зөвшөөрлөө авчээ.

Алтанбулаг чөлөөт худалдааны бүсийн Захирагчийн ажлын албаныхан
хөрөнгө оруулагчидтай хамтарч Алтанбулаг хилийн боомтоос чөлөөт худалдааны төв хүртэл
сайжруулсан шороон зам тавьжээ. Хэрэв төсөв, мөнгө гаргаад өгчихвөл асфальтан зам
тавих хэрэгтэй байгаа гэнэ.

Алтанбулаг чөлөөт худалдааны бүсийг өмнө нь албан ёсоор нээх гэхээр
нэг асуудал гарч ирдэг байжээ. Тэр нь манай талынхны хил гаальтай холбоотой асуудал
гэнэ. Алтанбулагийн хилийн боомтоор явсаар чөлөөт худалдааны бүс рүү орж ирэх асуудал
шийдэгдэхгүй арав гаруй жил болжээ. Тэр нь боомтоос чөлөөт бүс рүү орж ирэх замыг
хаасан 30 гаруй метр хашааг буулгах асуудал гэнэ. Яг албан ёсоор нээж үйл ажиллагаа
явуулах гэхээр Хил хамгаалах газар, Гааль, хилийн мэргэжлийн хяналтын газрынхан
зөвшөөрдөггүй байсан аж. 30 метр төмөр хашааг буулгаад замаа нээх гэхээр “Манай
дээд удирдлагууд зөвшөөрөхгүй байна. Тэндээс албан ёсны зөвшөөрөл авах хэрэгтэй”
гээд хашааг буулгуулахгүй байжээ. Харин хэд хоногийн өмнө Алтанбулаг чөлөөт худалдааны бүсийн захирагчийн
албаны дарга Ч.Чимэдсүрэн хил, гааль, мэргэжлийн хяналтын газрын дарга нартай уулзалт
хийж сая нэг юм буулгах зөвшөөрөл авсан байна. Боомтоор чөлөөт бүс рүү орж ирэх
замыг хаасан 30 метр хашааны асуудал шийдэгдсэнээр манай улсын эдийн засагт томоохон
хувь нэмэр болох чөлөөт худалдааны бүс нээгдэх ажил өрнөж эхэлжээ.

Энэ сарын 22-ноос эхлэн байнгын ажиллагаанд орох гэж байгаа чөлөөт
худалдааны бүсэд болох “Алтанбулаг экспо” худалдаанд оролцох 90 гаруй иргэн аж ахуй
нэгж албан ёсоор бүртгүүлжээ. Нийт 200 гаруй
компани, хувиараа бизнес хийж байгаа иргэд оролцохоор болсон байна. Эхний ээлжинд
компаниуд тусгайлан зассан талбайд, асар, сендвичен барилга зэргийг бариад худалдаагаа
эхлүүлэх гэнэ. Мөн худалдааны бүсийн хашаанд зочид буудал, баар, ресторан, үйлдвэр
үйлчилгээний газар зэрэг хүний хэрэгцээт бүхий л үйлчилгээ, худалдаа, амралтын газрыг
барьж, байгуулах компаниудын ажил хамт эхлэх гэж байгаа аж. Компаниуд чөлөөт худалдааны
бүс захирагчийн албаны бэлтгэлийн ажил дуусахыг
тэсэн ядан хүлээж байна лээ.

Хоёр жилийн өмнөөс эхлэн тус газарт “Норс барс” компани худалдааны битүү төв барьж байгаа аж. Барилгын ажил дуусах гэж байв. Барилгын инженер залуу
“Арав хүрэхгүй хоногийн ажил үлдээд байна. Одоо засал чимэглэлийн ажил хийгдээд
дуусвал түрээслэгч нараа оруулна. Нэг давхарт 80 лангуу түрээслэгч байрлаж, худалдаа
хийх юм. Хоёр давхарт ресторан ажиллуулахаар төлөвлөөд байгаа” хэмээн ярив. Биднийг
очих үед шалны плита наагаад дуусаж байсан юм. “Норс барс” компани барилгынхаа ажлыг
дөнгөж эхлүүлж байхад нь л лангуу түрээслэгч нар худалдаад авчихжээ. Тэд үйл ажиллагаа
эхлүүлэхийг л хүлээж байжээ. Чөлөөт бүс эхний
ээлжинд худалдаа эрхлэх орчин бүрдүүлж байгаа
гэнэ. Худалдаа өргөжөөд эхлэхээр цаашид бусад орны чөлөөт бүсийн хэмжээнд хүргэх зорилттой байгаа аж.

Г.Батхишиг:
ОРОСУУД ЮУ Л БОЛ ЮУ ХУДАЛДАН АВАХАД БЭЛЭН БАЙНА

Засгийн газар өнгөрсөн сард
“Алтанбулаг” худалдааны чөлөөт бүсэд ОХУ-ын иргэд визгүй, БНХАУ, Япон, БНСУ зэрэг гуравдагч орны иргэд Монгол Улсаар дамжин өнгөрөх арав хоногийн визээр зорчих журам баталсан. ОХУ-ын иргэд хилийн чанад дахь манай улсын ЭСЯ, Консулын газарт зорчих хүсэлт гаргах, бусад улсын иргэд дамжин өнгөрөх виз хүссэнээр чөлөөт бүсэд нэвтрэх боломж бүрдэх
аж. Чөлөөт бүсэд гадаадын иргэдийг нэвтрүүлэх
журмыг хилийн чанад дахь ЭСЯ, Консулын газарт
хүргүүлжээ. Үүний дагуу хойд хөршийн иргэд чөлөөт бүс дотор нэвтрэхдээ виз даруулалгүйгээр
бүртгүүлээд нэвтэрч, худалдаа хийх боломжийг бүрдүүлж өгчээ. Өөрөөр хэлбэл, гурав
дахь орны иргэд Алтанбулагт ирж бизнес явуулах боломжтой болсон байна. Иргэд
компаниуд Алтанбулаг чөлөөт бүсэд худалдаа эрхэлж, үйлдвэрлэл явуулах сонирхол их
байгаа гол шалтгаан нь худалдан авалт. Хойд хөршийн иргэд урд хөршийн болоод бусад
орны өргөн хэрэглээний бараа, бүтээгдэхүүн болоод бусад зүйлсийг худалдан авах сонирхол
их байгаа гэнэ. Оросууд юу л бол юуг худалдаж
авахад бэлэн сууж байгаа гэнэ. Хятад, Япон, Солонгосын бараа бүтээгдэхүүнээр цангаж
байгаа гэдгийг ганзагын наймаа хийдэг хүмүүс хэлж байна лээ. Алтанбулаг боомтоор
дамжин хойд хөрш рүү хувцас болон бусад зүйлс худалдаалдаг 200 гаруй иргэн байна.
Тэдгээр хүмүүсийн төлөөлөл биднийг сурвалжлага хийх үеэр ирж таарсан юм. Тэд байнгын
үйл ажиллагаа эхлэхийг тэсэн ядан хүлээж байгаа гэсэн. Энэ талаар жижиглэнгийн наймаа
эрхэлдэг Г.Батхишигтэй уулзаж цөөн хором ярилцсан юм.

-Энд
чөлөөт бүс нээгдэхэд худалдааны гол бараа, бүтээгдэхүүн нь юу байх бол. Оросуудад
яг ямар бараа, бүтээгдэхүүн хэрэгтэй байгааг та бүхэн судалсан л байх?

-Алтанбулаг чөлөөт худалдааны бүс хурдхан шиг л нээгдэх хэрэгтэй
байна. Азийн орнуудаас хоёр замаар хойд хөршийнхөн бараа бүтээгдэхүүнээ авдаг байсан.
Украйны асуудлаас болж баруун талын худалдаа зогсоод байна. Бараа, бүтээгдэхүүний
эрэлт хэрэгцээ ихэсч байна. Бидний аваад
очиж байгаа зүйлсийг булаацалдаад л авч байна. Зүүн урд талаараа Манжуураар урд
хөршийн бараа Орост орж ирдэг. Гэхдээ сонголт муутай хэт үнэтэй бараа зөөгддөг.
Тиймээс бидэнд боломж байна. Их том боломж харагдаад байна. Манай наймаачид болон
цахилгаан бараа худалдаалдаг компаниуд маш хямдхан үнээр бараагаа худалдаалдаг.
Тиймээс Манжуурын барааг бид унагааж чадна гэсэн үг.

-Хамгийн
гол нь барааны төрөл олон байх ёстой юм байна тийм үү?

-Сонголт сайтай хямдхан барааг худалдан авдаг нь эдийн засгийн хууль
шүү дээ. Алтанбулаг чөлөөт бүс дээр машины, хувцасны, цахилгаан барааны, цементний,
машины сэлбэг, дугуй гээд юм болгон энд төвлөрч худалдаа явагдах гэж байх шиг байна.
Бизнесийн салбарын ашиг олох шинэ гарц энд нээгдэх нь гээд хүмүүс их баяртай байна
лээ. Оросоос хүмүүс орж ирэх нь гарцаагүй. Оросын бизнес эрхлэгчид наашаа орж ирээд
бараа их хэжээгээр бөөндөөд гарна. Бидэнд зөвхөн Хятад, Япон, Солонгос зэрэг бусад
орны бараа, бүтээгдэхүүнийг бэлтгэж, энд төвлөрүүлэх л асуудал байна. Наашаа ирэх
сонирхолтой Орос олон байна. Биднээс хэзээ нээгдэх гэж байгааг байнга л асууж байна.
Хятадын Эрээн хотыг бид яаж хөгжүүлж өдий зэрэгтэй болгож өглөө. Яг тэрэн шиг оросууд
манай Алтанбулагийг хөгжүүлж, эдийн засгийн том эргэлтэд оруулах гарц байна.

-Та
автомашин оруулж ирээд энд худалдаалах боломжтой гэж ярьлаа. Оросууд өөрсдөө автомашинаа оруулдаггүй юм уу?

-Манайхан үнэндээ Азийн орнуудаар нэвт явж чадаж байна. Оросууд харин
тэгж явахгүй. Мөн манай улс л гол гарцан дээр нь сууж байна. Япон, Солонгос сүүлийн
үеийн загварын машиныг оруулаад ирвэл авах сонирхол хойд хөршийнхөнд байна. Чөлөөт
бүс дээр худалдаалахад л оросууд авна. Бэлэн саалийн үнээ байна. Бид саах хэрэгтэй
байна гэв.

Хувийн компани болон иргэд ийм боломж байгааг олоод харчихжээ. Тиймээс Алтанбулагт бизнесээ өргөжүүлэхээр ажиллаж байна.
Худалдаа, наймаа хийхээс гадна барилга байгууламж барих хүсэлтэй иргэн олон байна
лээ. Үүний дотор Анкарский хотоос түүхий нефть авчраад Алтанбулагийн худалдааны
чөлөөт бүсэд боловсруулаад хямд үнээр Монголд худалдаалах сонирхолтой нэгэн компани
төслөө ирүүлжээ. Автомашин, цемент зэргийг худалдаалах компани ч төслөө ирүүлээд
албан ёсоор газраа авсан байна. Тэд энэ долоо хоногоос ажлаа эхлүүлэхээр болжээ.
Байнгын үйлчилгээнд шилжихээр зэхэн буй Алтанбулагийн худалдааны чөлөөт бүсийн эзэмшлийн
гэгдэх 80 га талбайд ажил ийнхүү ундарч байна.

Э.ХҮРЭЛБААТАР

Үргэлжлэл бий8

булангууд мэдээ томилолт

Нямсүрэнгийнхээ “Дөрвөн цаг”-ийг унших ЭРЭЭНЦАВЫНХАН

Post author By Э. Хүрэлбаатар
Post date 2014-05-28
No Comments on Нямсүрэнгийнхээ “Дөрвөн цаг”-ийг унших ЭРЭЭНЦАВЫНХАН

Түрүүч нь ¹ 123 (4763), 124 (4764), 126 (4766) дугаарт

Чулуунхороот сум тариалангийн бүс нутаг. Эрээнцавын сангийн аж ахуйнханд улаанбуудай тариалалтаараа улсдаа тэргүүлдэг байсан үе бий. Аймаг, аймгаас ирсэн илгээлтийн эзэд энэ суманд суурьшин, газар тариалантай амьдралаа холбосон байдаг аж. САА тарж, “Эрээнцав хувьцаат” компани болсон цагаас улаанбуудай тариалалт хумигдсаар сүүлдээ хаалгаа барьсан түүхтэй. Энэ сумын иргэдийн олонх нь тариалангаар амьдралаа болгодог байж. Эрээнцав ХК-ийн үйл ажиллагаа зогссоноос болж олон хүн ажилгүй болж, амьдрал нь хэцүүдэж байсныг нутгийн олон мартаагүй гэнэ. Тухайн үед “Эрээнцав” компанийн ажилчдын цөөн хэд нь хувьцаагаа зарж чадсан гэнэ. Олонх нь хувьцаагаа зарж чадалгүй үнэгүйдүүлжээ. Тэгсэн хоёр жилийн өмнөөс хэнд ч хэрэггүйн дээр зарим нь байдаг эсэхийг нь ч мэдээгүй хувьцаа нь Хөрөнгийн бирж дээр үнэд орж эхэлсэн байна. Бүр хаалгаа бариад 20 орчим жилийн нүүр үзээд байсан “Эрээнцав” ХК-ийн үйл ажиллагаа сэргэж эхэлсэн байна. Энэ талаар сурвалжлахаар “Эрээнцав” компанийн тариалалт хийж буй газарт очсон юм.

Сумын төвөөс 30 гаруй километрийн зайд хаврын тариалалт хийж байв. Компа¬нийн ажилчид гэх 50 гаруй насны зургаан хүн техник угсралтын ажил хийж байлаа. Шинээр ирсэн үрсэлгээний техникийг угсарч байгаа нь аж. Хаврын тариалалтын ажлыг нугалахаар Эрээнцавын САА байх үед ажил хөдөлмөрөөрөө бусдыгаа манлайлан аварга болж байсан тариаланчид ирцгээсэн нь энэ. Залуу насаа тариалангийн талбайд зориулж, “Мягмарын аварга салааныхан” гэж өргөмжлүүлж байсан нэг салааныхан өдгөө ажиллахаар очоод байгаа нь энэ аж. Мягмарын салааны Б.Цогтсайхан, П.Цогтбаяр, Г.Мөнх-Очир, Р.Очиржав, Д.Зоригт нар гурван мянган га талбайд тариалалт хийх аж. Тэд “Биднийг залуу байхад энд бум бужигнасан тариан түрүү найгасан газар байлаа. Олон жил поолиндоо тариалалт хийсэнгүй. Тэгсэн 20 гаруй жилийн дараа 600 сая төгрөгийн үнэтэй трактортой дахин хаврын тариалалт хийдэг байна шүү. Шинэ техникүүдийг нь угсрахад хүндрэлтэй зүйл тулгарч л байна. Гэхдээ аргыг нь олоод, асууж сураглаад болгож л байна. Тариан тал¬байдаа ирэх сайхан бай¬на” гээд л ярих ажээ. Хам¬гийн сүүлийн үеийн тоног төхөөрөмжөөр Мягмарын са¬лааныхан “зэвсэглээд” байгаа гэсэн. Нэг бүр нь 600 сая төгрөгийн үнэтэй “КАТ”-ын трактор гэхэд тариалалт хийж байгаа хүн жолоо бариад байх шаардлага байхгүй. Ном уншаад кабин дотроо явсан ч боло¬хоор автоматжсан эд аж. Пооль дуусангууд трактороо эргүүлээд явуулчихад болох гэнэ.

ЭЛЭГНИЙ ЭМИЙН ТҮҮХИЙ ЭД САЛМИРИНЫГ ЭРЭЭНЦАВААС ЭКСПОРТЛОХ ГЭНЭ

Мөн “Эрээнцав” ХК-ийн захирал Г.Одгэрэл “Хаврын тариалалт дундаа орж байна даа. Хэд хоногоос дуусах байх аа” гэсээр угтан авч уулзсан юм. Энэ жил 2400 га талбайд рапс, 600 га-д салмирин гэх ургамал тарихаар болжээ. Г.Одгэрэл захирлаас “Эрээнцав” ХК-ийн үйл ажиллагааг хэрхэн дахин сэргээсэн талаар асуулаа. Тэрбээр “Гурван жилийн өмнө Хөрөнгийн бирж дээр хувьцаа босгох гээд хувьцаагаа ашиглаагүй компаниудыг хайж эхэлсэн юм. Тэгсэн “Эрээнцав” компанийн хувь¬цаа огт худалдагдаагүй байсан. Тэгээд компанийн захирал залуутай уулзаад хувьцааг нь худалдаж авсан юм. Анх хувьцааны ихэнх хувийг худалдаж авсан. Газар тариалан огт сонирхоогүй. Тэгээд компанийн эрхийг авахаар энд ирсэн хэрэг. Тэгээд л энэ их газрыг яах вэ гэж байгаад газар тариалангийн чиглэлээр ашиглаж болохыг анзаарсан. Манай компанийн Чулуунхороот болон бусад газрын 400 гаруй хүн хувьцаа эзэмшиж байгаа. Дэлхийд ганц хүний биш олон хүний хувьцаа орсон компани илүү амжилтад хүрч байна. Тиймээс энэ компанийг эргэж сэргээсэн юм” гэв. “Эрээнцав” ХК-ийн хувьцаа Хөрөнгийн бирж дээр анх нэг хувьцаа 260 төгрөгийн үнэтэй байсан гэнэ. Харин одоо дөрвөн мянган төгрөгт хүрчээ. Цаашид хувьцааны үнэ өсөх аж. Энэ намраас ашгаа хүртэхээр болоод байгаа гэнэ. Өмнөх жилүүдэд уринш хийж, газрыг дахин хагалах, боловсруулах, техник, тоног төхөөрөмж худалдан авах гээд хэдэн тэрбум төгрөгийн хөрөнгө гаргажээ. Зүүн хойд хязгаарт ирж тариалалт хийх болсон шалтгаан нь ийм учиртай гэнэ.

Эрээнцавын хил гаалиар рапс, эмийн түүхий эд болох салмирин зэрэг тариалсан зүйлсээ урд хөршид худалдаалахаар зорьж байгаа гэнэ. Засгийн газраас зүүн аймгуудын газар тариалангийн бүтээгдэхүүнийг экспортод гаргахыг дэмжиж байгаа. 600 га-д тарих салмирин гэх ургамал нь элэгний эмийн ганц түүхий эд юм байна. Элэгний эм бэлдмэл үйлдвэрлэж байгаа эмийн үйлдвэрүүд салмириныг худалдаж авах сонирхол их. Дэлхийн зах зээлд эрэлт ихтэй өндөр үнэтэй байдаг аж. Га талбайгаас арван центнер салмирин хурааж авах гэнэ. Намар арвин ургац хурааж авах юм бол урд хөрш рүү экспортлох гэнэ. Ирэх жилдээ багтаад үтрэм, агуулах барихаар төлөвлөж байгаа аж. Мөн салмирины үйлдвэрийг сумын төв дээр барихаар төлөвлөөд байгаа гэсэн.

ТАВАН МЯНГАН МАЛТАЙ П.ДАМДИНЛХАГВАГИЙНХ МЯНГА ГАРУЙ ТӨЛ ХҮЛЭЭН АВЧЭЭ

“Эрээнцав” ХК-ийн хээрийн бригадаас хөдөлж, Чулуунхороот сумын хамгийн олон малтай айлыг зорилоо. Өнгөрсөн жил дөрвөн мянга гаруй мал тоолуулсан П.Дамдинлхагвагийн гэрт очлоо. Энэ хавар төл сайн авчээ. Мянга гаруй төл хүлээж аваад байгаа гэнэ. Хонь, ямаа үхэр төллөөд дуусчихсан байв. Харин гүү энэ жил орой унагалж байгаа гэнэ. Мянга гаруй хонь хургалж, 400 гаруй ямаа ишиглэж, зуу гаруй үнээ тугаллаад байна. Харин 120 орчим гүү унагалах гэнэ. П.Дамдинлхагвагийнх малынхаа үр шимээр сайхан амьдарч байгаа айлуудын нэг аж. Гэрийнхээ гадаа шинэхэн “Ланд 200” сойчихсон сууж байна лээ. 2008 онд Төв аймгийн Сэргэлэн сумаас нүүж ирсэн гэнэ. Чулуунхороот суманд ирэхдээ 1500 гаруй малтай байжээ. Харин сүүлийн хэдэн жил Эрээнцавд өнтэй өвөл болсноос төл алдалгүй авсаар таван мянгад хүрээд байгаа нь энэ аж. П.Дамдинлхагвагийнх гурван малчинтай юм байна. Хонь, үхэр, адуугаа айл айлд хуваагаад өгчихдөг гэсэн. Тэрбээр “Хэдэн малынхаа хүчинд хэнээс ч дутахааргүй сайхан л амьдарч байна. Унах унаа, орон байр гээд дутагдах гачигдах зүйлгүй сайхан байна. Энэ нутаг надад үр өгөөжөө өгч байгаа. Тиймээс нутгийн зон олонд тусалж байх юмсан гэж бодож явдаг” гэв.

Чулуунхороот сум мал цөөтэй сумдын нэг. 2000 оны үед зуднаар сумынхан тэр аяараа хотоо харлуулж байжээ. Харин сүүлийн хэдэн жил бүгд малтай болжээ. Чулуунхороот сумын гурван айл П.Дамдинлхагвагийнд цалинтай мал хариулдаг байна. Сард нийгмийн даатгал төлөөд 300 мянган төгрөгийн цалин авчихдаг гэсэн. Мөн цалин өгөхөөс гадна гурил, будаа, мах зэрэг шаардлагатай зүйлсийг нь худалдаж аваад өгчихдөг болохоор цалингаа хэрэгтэй зүйлд нь зарцуулдаг байна. Мөн малчдадаа тус бүр хоёр жилийн өмнө 50 тоо толгой мал тасалж өгчээ. Анх 20 хүрэхгүй шахам хэдэн богтой байсан айлууд 300 гаруй малтай болжээ. Төв аймгийн Сэргэлэн сумаас алс хол энэ суманд нүүж ирсэн энэ айл ингэж л аж төрж байна. Дашрамд дурдахад, гурван жилийн өмнөөс Чулуунхороот сумын Засаг даргын Тамгын газраас нутгийн малгүй өрхийг малжуулах төсөл санаачлан хэрэгжүүлсэн байна. Энэ төслийн хүрээнд гурван айлд 30 эм хонь, арван эм ямаа өгч хоёр жилийн төлийг өгчээ. Төллөх 40 тоо толгой малыг хоёр жил болгоод дараагийнхаа айлд шилжүүлдэг байна. Ингэж явсаар гурван ч айл зуу гаруй малтай болсон гэсэн.

ХӨХ НУУРТ ХУН ЧУУЛДАГ БОЛЖЭЭ

П.Дамдинлхагвагийн зусаж байгаа газраас холгүй манай улсын хамгийн нам дор газар болох далайн түвшнээс дээш 552 метр өргөгдсөн Хөх нуурын хотгор гэж бий. Хамгийн нам дор орших энэ хөх нуур цэв цэнгэг. Цэлийсэн тэнэгэр талд хөхрөн мэлтэлзэх нь гоо аж. Нуурт 1970-аад онд биологийн ухааны доктор Аюурын Дулмаа гуай загас нутагшуулсан аж. Гэтэл хэдэн жилийн өмнө хэсэг хүн нуурын загасыг хэдэн арван тонноор нь Хятад руу гаргаж худалдаалсан байна. Үүний уршгаар загасгүй болсон нуур хэдэн намрыг мэлмэрэн мэлмэрэн үдсэн ч ойрын жилүүдээс хун чуулдаг болсон гэнэ. Намрын сэрүүн унаж, усны шувуудын элэг жиндэж эхлэх үеэс хун шувуу Хөх нуурт ганганалдаж байгаад халуун орныг зорин оддог болжээ. Хун үдэлдэг болсон болохоор ч тэр үү нуурын ус цэнхэртэн цэнхэртэн нэмэгдэж байгаа гэнэ. Хунгийн чуулган үзэх гэсэн жуулчин ч намар цагт тасрахаа байсан гэнэ.

Хөх нуурын эргээс хөдөлж зүүн хойд зүг рүү давхисаар Чулуунхороот суманд ирэв. Энэ сум Ховд аймгийн сумд шиг олон ястны өлгий нутаг. Халх, буриад, барга, үзэмчин, дарьганга, казак, дөрвөд, хотон, баяд, урианхай, захчин зэрэг 20 гаруй ястан аж төрдөг. 1960 оны эхээр Увс, Баян-Өлгий, Ховд, Хөвсгөл зэрэг аймгийнхан илгээлтээр ирж суурьшиж байжээ. Алс холоос зүүн хойд хязгаарт ирж суурьшсан хүмүүсийн хүүхдүүд хамаатан саднуудтайгаа уулзахаар зүүн хязгаараас баруун хязгаар нутаг руу явдаг байна. Үүнтэй холбоотойгоор Чулуунхороот сумын залуучуудын дунд “Увс аймгаас 1970 оны үед нүүж ирсэн айлын хүүхэд хотод очоод найз охинтой болж. Тэгсэн нөгөө охин хамаатан нь байж таараад баларсан гэсэн. Нутаг, усыг нь сайн судалж байж дотносохгүй бол ах, дүүстэйгээ гэрлэх юм болох вий” гэх яриа ч гарчээ.

Их найрагч Д.Нямсүрэн энэ л буйдхан сумын гудамжаар алхаж, тэнэгэр шаргал талыг нь ширтэж, суут бүтээлүүдээ энэ буйдхан газрын ус, агаар байгаль дунд бичиж туурвисан болоод ч тэр үү цаанаа л утга уянгын нам гүм орон мэт санагдана.. Цэцэрлэгийн жаал нь хүртэл ”Эх орон минь дуу шиг сайхан

Эх нутаг минь шүлэг шиг сайхан

Эргэх дөрвөн цагт амьд явах сайхан

Эрээнцавд бороо орох сайхан” гээд л их найрагчийн “Дөрвөн цаг” шүлгийг цээжээр унших аж. Чулуунхороот сумынхан энэ шүлгийг бүгд мэддэг байна.

Хэдэн жил усаа татаад байсан Улз гол эргээ хальсан дүүрэн устай халгин цалгин ирсэн байна. Зүүн хойд хязгаар гурван улсын хилийн зааг дээр орших Чулуунхороот сумаар иймэрхүү сонин сайхантай байна. Алс хилийн зааг дээр Эрээнцавд үе үе зөөлөн бороо шиврээд даанч сайхан зун болж байна лээ.

Э.ХҮРЭЛБААТАР

булангууд мэдээ танайд-өнжье

Хөвсгөл нуурыг анх удаа судалсан гидрогеологич Н.Батсүхийнх

Post author By Э. Хүрэлбаатар
Post date 2014-05-27
No Comments on Хөвсгөл нуурыг анх удаа судалсан гидрогеологич Н.Батсүхийнх

Бороон хөшиг татан шивэрсэн бямба гаригийн өглөө эрт Н.Батсүх багшийнд очлоо. Амьдралаа тэр чигт нь Монгол орны усыг судлахад зориулсан эл эрхмийг Найдангийн Батсүх гэдэг. Тэрбээр Монгол Улсын гавьяат багш, ШУТИС-ийн хүндэт профессор, газарзүй болон Геологи минералогийн шинжлэх ухааны доктор цолтой. Говь нутагт төрж, өссөн энэ хүн Хөвсгөл нуурыг 25 жил, Сэлэнгэ мөрний ай сав газрыг арав гаруй жил судалсан түүхтэй.
Хос мэргэжилтэй болсон т¿¿х
Гэрийн эзэгтэй Ц.Энхтуяа бидэнд цай барьж байхдаа “Манай өвгөн өнөө өглөө босчихоод энэ хавиар юм түжигнүүлж байснаа гэнэтхэн дуу алдаад явчихлаа. Би цочоод босоод ирсэн чинь толины өмнө очоод зогсчихож. Өчигдөр шүдээ авахуулсан юм. Тэгсэн хацар нь хавдаад хоносон байна лээ. Тэрийгээ толинд гэнэт хараад дуу алдсан нь тэр. Сэтгүүлчид ирэх гэж байхад хацар хавдчихлаа гээд манайхан энэ хавиар сандралдаж гүйлдлээ. Ойрын хэдэн жил ингэж сандралдаж, өрөө дамжиж гүйлдээгүй юм байна шүү” гээд инээж байна. Гэрийн эзэн ч инээд алдах ажээ. Н.Батсүх багш Өмнөговь аймгийн Хүрмэн сумын хүн. 1961 онд Өмнөговь аймгийн дунд сургуулийг төгсөж байжээ. 1961 оны хавар Гэгээрлийн яамны “хар” Жадамбаа гэх хүн Өмнөговь аймагт ирсэн гэнэ. Тэр хүн тус аймагт ирсэн шалтгаан нь ЗХУ-д долоон хүүхэд сургахаар болж, аравдугаар ангийн хүүхдүүдээс сонгон шалгаруулалт хийсэн байна. Онц сурдаг тэргүүний сурагчдын нэг Н.Батсүх мэс заслын эмч болохоор мөрөөдөж байсан учир хойд хөршид суралцах хуваарийг огт сонирхоогүй гэнэ. Гэтэл сургуулийнх нь захирал, ангийнх нь багш хоёр дуудаад “Чи энэ долоон хуваариас аль дуртайгаа сонго.
Чи заавал ЗХУ-д суралцах ёстой хүн” гээд тулгачихсан гэнэ. Ямар, ямар мэргэжил байгааг огт мэдээгүй хүү Гидрогеологич гэдэг үг нүдэнд нь тусахаар нь сонгочихжээ. Гидрогеологи гэж ямар утгатай үг болохыг ч мэдэлгүй сонгосныхоо дараа усны геологи гэсэн үг болохыг олж мэджээ. Ингээд Геологи шинжилгээний газрын нэрийн дор Москва хотын Геологи хайгуулын дээд сургуульд явж байсан түүхтэй аж. Түүнтэй хамт нэг мэргэжлээр рашааны гэдгээрээ олонд танигдсан судлаач, эрдэмтэн З.Нарангэрэл, Шинжлэх ухааны доктор Н.Жадамбаа нар явж байжээ. Эхний жил хэл сурах гэж нэлээд хэцүүдэж, дээр нь гэрээ санаад арай ядан л өнгөрсөн гэнэ. Харин дараа жилээс нь байдал өөрчлөгдөж, сонгосон мэргэжил нь ч сонирхолтой болж, өмнө нь таарсан бэрхшээл бүрийг өөрийнхөө хүчээр давахыг хичээж, сургуулиа амжилттай төгссөнөө дурсав. Ингэж л манай улс гидрогеологи, инженер геологи гэсэн хос мэргэжилтэй анхны боловсон хүчнээ бэлтгэж авсан түүхтэй аж.
Орост сургуулиа төгсөж ирээд Дундговь аймгийн Цагаан-Овоогийн нүүрсний орд бүхий газарт дагалдан инженер, гидрогеологичоор ажлынхаа гарааг эхэлж байсан гэнэ. Дараа нь МУИС-ийн Геологи, газарзүйн тэнхимд багшаар ажиллаж эхэлжээ. Тухайн үед манай орны геологи тэр дундаа гидрогеологийн мэргэжилтэй боловсон хүчин олноор шаардагдаж эхэлсэн байна. Уул уурхай шинээр нээгдэж буй газруудад газрын гүний ус ямар түвшинд байгаа зэргээс эхлээд судалгаа хийх хүн ховор байжээ. Мөн нийслэл хотод баригдаж байгаа барилга байгууламжид инженер геологийн судалгаа маш чухал учир холбогдох газруудад асуудал тавьжээ. Үүнийхээ дараа сургалтын төлөвлөгөө боловсруулж, батлуулаад 15 оюутан элсүүлж, 1973 онд гидрогеологи, инженер геологийн анхны мэргэжилтэн бэлтгэх суурийг тавьж байсан гэнэ. Одоогийн ШУТИС-ийн гидрогеологийн тэнхимийг Н.Батсүх багш ийн үүсгэн байгуулсан байна.

Хºвсгºл нуурыг судалсан анхны х¿н
ЗХУ-ын Эрхүүгийн сургуулийн болон манай улсын эрдэмтдийн хамтарсан баг 1971 онд Хөвсгөл нуурыг бүхэлд нь анх удаа судлахаар болжээ. Хөвсгөл нуурын ойр тойрны байгаль, ан, амьтан, ургамал, загас, газрын баялаг гээд бүх зүйлийг судалж эхэлсэн байна. Энэ судалгааны багт гидрогеологи талаасаа Н.Батсүх ажиллахаар болсон нь түүний Хөвсгөл нууртай амьдралаа холбох болсон шалтгаан гэнэ. Манай орны цэвэр усны нөөцийн 68 хувийг эзэлдэг Хөвсгөл нуурын талаарх судалгааг анх удаа хийсэн талаараа өнжиж буй айлын гэрийн эзэн ийн ярив. “Хөвсгөл нуурыг судлах нэрээр би уг нуурын хөвөөг ширтэж, эргээр нь алхаж 25 жилээ хамт өнгөрүүлсэн байгаа юм. Төрсөн нутаг шиг минь л санагддаг. Зүүдэнд ирнэ. Хөвсгөл далайг би судалж байгаа нэрээр далай намайг хүн болгосон доо. Хөвсгөл нуур геологийн хувьд их залуу нуур. Насжилтын хувьд залуу гэсэн үг. Сүүлд бий болсон шинэ ус гэдэг нь геологийн хувьд батлагддаг. Хөвсгөл нуурын газар зүйн тогтоцын хувьд гүн хавцал бүхий цардаст бүрхүүл дунд оршдог. Бусад нуур, далайгаас нас залуу болохоор шорвог болж амжаагүй. Цэнгэг, цэвэр уснаас бүрддэг болохоор манай орны цэвэр усны 68 хувийг бүрдүүлж байгаа юм. Судлаачид Хөвсгөл, Байгал нуурийг ах дүү нуур гэж нэрлэдэг юм. Энэ хоёр нуурын тогтсон байдал, хэлбэр дүрс хоорондоо ижил төстэй. Хөвсгөл нуурын хувьд лийр хэлбэртэй. Голын сүлжээ нь мөчирлөсөн мод шиг. Ийм л гүн цэнхэр нуурыг хэрхэн бий болсон, хэдэн шоо метр ус эзэлж байгаа, хаанаас эх авсан гол, горхи тэтгэж энэ их усыг бүрдүүлж байгаа зэргийг судалсан. Яах аргагүй анхны бөгөөд одоогоор хамгийн олон жил судлуулсан нуур” гэв. Н.Батсүх багшийн гаргасан судалгаагаар Хөвсгөл нуур бий болсон тэр хонхор газрыг манай орны бүх гол горхи 11 жилийн турш цутгаж байж сая нэг юм дүүргэх тооцоотой гэнэ. Хөвсгөл нуурын ус мөнх сарьдаг уулнаас эх авсан голоор тэжээгдэн тэтгэгдэж байдаг бөгөөд уг нуур далайн түвшнээс өндөрлөг цэгт байдаг болохоор ус нь их хүйтэн байдаг аж. Хөвсгөл нуурын усны нөөцийг Их ханх, Хороо, Далбаа, Түргийн гол зэрэг 40 гаруй гол, горхи бүрдүүлдэг. Гэхдээ эко системийн хувьд маш эмзэг нуур гэдгийг онцолж, “Хөвсгөл нуурт хог битгий хэл хиртэй хөлөө ч дүрэх ёсгүй” хэмээсэн юм.
Тэрбээр Хөвсгөл нуурын усны хэмжээ, түүнд цутгаж буй 96 голын судалгаа, нуурын ус жилийн дөрвөн улиралд ямар хэмтэй байдаг талаар мөн өвлийн улиралд хаагуураа мөсөн бүрхүүл зузаан тогтдог, загас, ан агнуур зэргийг 1970 -1995 он хүртэл 25 жилийн турш судалжээ. Энэ судалгааны үр дүнд “Хөвсгөл нуурын ай сав голуудын гадаргын ба газар доорхи урсац бүрэлдэх зүй тогтоц” гэсэн сэдвээр докторын зэрэг хамгаалсан байна.

Хºвсгºл нуур эргээ тэлэхийн цаад у÷ир
Хөвсгөл нуурын эрэг, хөвөөгөөр 25 жил бэдэрч, судалгаа хийсэн эл эрхмээс “Хөвсгөл нуур эргээ тэлээд байгаа гэдэг нь үнэн үү. Ямар учиртай юм бол” гэхэд Н.Батсүх гуай “1971 онд үер болсон юм аа. Бид судалгаа хийгээд байж байтал хэдэн өдөр үргэлжилсэн ширүүн бороо орсон юм. Тэгээд Өлхөн гэдэг их том сайраар бөөн шороо орж ирээд Эгийн гол гардаг хадан хавцал бүхий газрыг бөглөчихсөн. Үүнээс болоод Эгийн гол тасарчихсан. Биднийг анх очиход Ханх сум сайхан сэргэлэн дэнж дээр байдаг байлаа. Эгийн гол гардаг газар бөглөрснөөс болоод сум усанд автаад дээшээ буурь сэлгэн нүүж байлаа. Мөн Хатгал сумынхан Эгийн голоос ундны усаа авдаг байсан чинь усгүй болоод арав гаруй километрийн зайд оршдог Чулуутын булгаас усаа зөөдөг болсон. Иймд бид бөглөрсөн газрыг ухсан. Тэгээд Эгийн гол урсаж эхэллээ. Хэдэн жилийн өмнө бас үер болоод Эгийн голын ус тасраад байгаа гэж дуулдсан. Нутгийнхан ухсан гэж байна лээ. Үүнтэй л холбоотой л доо” гэв. Энэ эрхэм Хөвсгөлөөс гадна Сэлэнгэ мөрний ай сав газрыг судалсан юм. Энэ мэт судалгааны ажлуудын талаар яриад байвал яриад л байх шинжтэй юм.
Биднийг ийн ярилцаж байх хооронд гэрийн эзэгтэй “Та нар усаа л яриад байна уу. Ус яривал өдөржин яриад байж мэдэх л хүн” хэмээн инээх. Хариуд нь гэрийн эзэн “Би ч усаа судалснаас биш эмэгтэй хүн олигтой судлаагүй хүн шүү дээ” гэж егөөдөх юм. Н.Батсүх багшийнх айл гэр болсон түүх сонин аж. Гал голомтоо анх бадраасан газар нь одоогийн МУИС-ийн Комьютер, мэдээлэл зүйн сургуулийн өрөө аж. Тухайн үед МУИС-ийн багш нарын байр тэнд байжээ. Харин энэ хоёр өрөө байрандаа амьдраад 30 гаруй жил болжээ. Энэ айл дөрвөн хүүхэдтэй. Хоёр хүү нь АНУ-д амьдардаг аж. Нэг охин нь хувиараа бизнес эрхэлдэг бол том охин Б.Сийлэгмаа аавынхаа мэргэжлийг өвлөн авчээ. Одоо ШУТИС-д багшилдаг гэнэ.
Н.Батсүх багш Монгол Улсын Ерөнхийлөгч асан Н.Багабандиас гавьяатын тэмдгээ гардан авч байгаа зургаа томоор угаалгаад ханандаа өлгөжээ. Ач, зээ нарынхаа зургийг ажлын өрөөнийхөө ширээн дээрээ тавьжээ. Өнжиж байгаа айлын гэрийн эзэд үнэтэй тавилга энэ тэр гэхээсээ илүүтэй ном, судалгааны зүйлсээ илүүд үздэг нь харагдаж байв. Энгийн даруухан эд хогшилтой тов хийсэн айл. Судалгааны бүтээл, ном зэргээ коридортоо байх хаалгатай шүүгээнүүдийг дүүргэжээ.

Гэрийн эзэгтэйд зºвлºх нь гэсэн ор÷уулгын номоо арван мÿнган хувь хэвлэжээ
Гэрийн эзэгтэй Ц.Энхтуяа сүүлийн үед зохиолч Л.Өлзийтөгсийн номуудыг худалдан авч уншиж байгаа гэнэ. Тэрбээр МУИС-ийн Монгол хэл, уран зохиолын ангийг төгсөж, насаараа багшилсан нэгэн. Мөн өөрийнхөө сонирхлын дагуу ном орчуулдаг байна. Ихэвчлэн орос хэлнээс орчуулга хийдэг гэнэ. Түүний анхны орчуулгын “Гэрийн эзэгтэйд зөвлөх нь” ном 1988 онд гарсан байна. Түүнийгээ арван мянган хувь хэвлүүлж, гэрийн эзэгтэй нарт хоол хийх аргуудаас эхлээд хувцас индүүдэхийг хүртэл зөвлөсөн аж. Тухайн үед нэг төгрөг дөчин мөнгөөр борлогдож, гэрийн эзэгтэй нар булаацалдах шахан худалдан авч байжээ. Харин хоёр жилийн өмнө “Тархийг цэнэглэгч буюу оюунлаг танд” гэсэн суут хүмүүсийн хэлсэн үгийг орчуулан эмхэтгэн гаргажээ. Энэ мэт зургаан ном гаргасан байна. Харин гэрийн эзэн мэргэжлийн олон ном хэвлүүлэн гаргасан байна. Сүүлд өөрийнхөө удам судрын талаар “Хорвоод ганцхан Найдангийн Батсүх” гэсэн ном гаргажээ. Сүүлд гаргасан номынхоо талаар “Батсүх гэж хүн хорвоод ганцхан шүү дээ. Дахиж хэзээ ч давтагдахгүй хүн. Тийм болохоор номоо ингэж нэрлэсэн юм” гэж хэлж байна лээ.
Гэрийн эзэд удахгүй зуслан руугаа нүүх гэнэ. Тэд гэр бүлийнхээ уриаг “Хүн хөгширч биш хөшиж үхдэг” хэмээн тунхагласнаа ч ярив. Хүнд хөдөлгөөн, дасгал байнгын хэрэгтэй амин чухал зүйл гэдгийг сүүлийн жилүүдэд улам бүр мэдэрч байгаагаа ч ярив. Тиймээс өвлийн улиралд гүйлтийн замаар гүйдэг байна. Харин урин дулааны цагт байрныхаа гадаах цэцэрлэгт гүйж, дасгал хийдэг гэсэн. Түүнчлэн хоёр хөгшин маань амар амгаланг бэлгэдэж заан цуглуулдаг юм байна. Мөн гадаад болон эх орныхоо сонин хэлбэр хийц бүхий чулуу цуглуулаад олон жил болсон аж. Гэрийн эзэгтэй Ц.Энхтуяа гарынхаа буузыг хийж өгөхөөр гал тогооны өрөө рүү орлоо. Зөв хооллолтын талаар сайн мэдлэгтэй болохоор ах, дүү хамаатан садан найз нөхөд гээд зөвлөх хүн мунддаггүй тухайгаа ч ярив.
Монгол, Орос эрдэмтэд манай орныг 609.5 шоо километр усны нөөцтэй хэмээн тогтоожээ. Үүнээс 1.96 хувийг газар доорх ус эзэлдэг байна. Нийт хэрэглэж буй усны 90 гаруй хувийг газрын хэвлий дэх ус эзэлдэг аж. Сүүлийн үед гидрогеологичдын ур чадвар сайжирч байгааг тэрбээр дурдав. Одоогоор 270 гаруй газар доорх усны ордыг илрүүлээд байгаа юм байна.

Барилга, зам барихад Инженер геологи÷ийн судалгаа маш ÷ухал
Н.Батсүх багштай дахиад л ажил мэргэжлийнх нь талаар яриө өрнүүллээ. Монголд гидрогеологийн талаар шинжлэх ухааны докторын зэрэг хамгаалсан хоёр хүн байдгийн нэг нь эл эрхэм. Монголын усны нөөцийг тогтооход гар бие оролцож ихээхэн үүрэг гүйцэтгэсэн хүн гэдгийг мэргэжлийнх нь хүмүүс андахгүй. Н.Батсүх багш хос мэргэжилтэй хүн. Инженер, геологи мэргэжлийнх талаар асуулаа. Тэрбээр барилга байгууламж, зам, төмөр зам барихад газарзүйн нарийн судалгаа хэрэгтэй талаар ярив. Тухайлбал, нэг барилга барих болоход хөрсний хувьд ямар хөрстэй, өвөл, зундаа ямар өөрчлөлтөд ордог. Бас ус бороотой үед доошоо суулт өгдөг үү. Намагтай газар таараад өвөлдөө дэндийж, овойж хөлдөж байна уу гэх зэрэгт нарийвчилсан судалгаа хийдэг байна. Мөн сүүлийн үед тавигдаж байгаа замуудын чанар тааруу байгаа талаар хэлж байна. Мэргэжлийн инженер геологич хүнээр нарийн судалгаа гаргахгүй байгаагаас үүдэн муу зам тавиад байгааг ч хэлж байв. Тухайлбал хэл ам дагуулаад байгаа Лүнгийн зам гэхэд зарим газраа үерийн ус их авдаг газрыг мэдэхгүйгээс нэмэлт давхарга хийлгүйгээр шууд зам тавьсан. Зуны борооноос үерт автаж хөрсөндөө суулт өгснөөс болж зам эвдэрч энхэл донхолтой болдог байна. Мөн намаг ихтэй газрыг мэдэлгүй зам тавьснаас үүдэн өвөлдөө овойж хөлдөөд их хэмжээний мөнгийг салхинд хийсгэж байгаа гэнэ. Барилга байгууламжийн хувьд ч барих гэж байгаа газраа геологи талаас нь судалгаа сайн хийлгэх хэрэгтэй гэнэ. Хэдэн жилийн өмнө Н.Батсүх багшаас “Голомт” хотхоныг барих гэж байгаа компани мэргэжлийн зөвлөгөө авсан байна. “Голомт” хотхон барих гэж байгаа газарт өндөр барилга барихаар төлөвлөж байгаагаа хэлжээ. Тэгсэн тэр газарт нь 20 гаруй давхар өндөр барилга барих юм бол суулт өгөх аюул байгааг судалгаагаар нотолсон байна. Ингэж 20 гаруй давхар барилга бариад дараа нь эрсдэлд орох аюулыг урьдчилж харж, болиулж чаджээ. Хоёр жилийн өмнө Сайншандыг Чойбалсан хоттой холбох төмөр замын газрыг инженер геологи талаас нь судлаад иржээ. Мөн Дорноговь аймгийн зам барих гэж байхад нь судалгаа хийж өгчээ. Эндээсээ бид хоёрын яриа Улаанбаатар хотын газар нутгийн талаар өрнөсөн юм. Сэлбэ голын хөвөөн дээр Улаанбаатар хот байрлаж байгаа талаар ярив. Бүр Төрийн ордон байгаа газарт газрын гүний ус ойр байдгаас болж усанд автах аюул ойрхон байдгийг ярив.

“Бид усаа хайрлах хэрэгтэй”
Түүнчлэн Туул голын ай сав газар цаашлаад газрын гүнд байгаа ус их цэвэрхэн цэнгэг гэнэ. Гэвч нийслэлчүүд цэвэр усаа ууж чаддаггүйд санаа зовниж явдаг байна. Тэрбээр “Бидэнд ийм сайхан цэвэр ус уух хувь заяа байна. Гэтэл сүүлийн үед инженерийн шугам сүлжээ хэт хуучирснаас болж нийслэлчүүд зэвтэй ус ууж байгаад санаа зовниж явдгаа ярьж байна лээ. Түүнчлэн “Манай орон цэвэр усны нөөц ихтэй ч барагдахгүй зүйл гэж үгүй. Тиймээс усыг дахин ашиглах, ногоон ус буюу борооны усыг хүн бүр ашиглах хэрэгтэй. Ядаж машинаа ундны усаар угаамааргүй байна. Өнөөдөр яах вэ, бид цэвэр, цэнгэг усаа ууж, асгаад амьдарч болно. Бид усаа гамнах хэрэгтэй. Орон сууцны айлууд гэхэд бие засах газрын ус нь үргэлж урсаж байдаг гэх юм уу янз бүрээр усыг хайр гамгүй хэрэглэдэг. Харин сүүлийн үед уул уурхайн компаниуд усыг хайр гамгүй хэрэглэж байна. Алтыг гэхэд маш бүдүүлэг аргаар олборлодог. Газар ухаад том ширхэгтэй алтыг авчихаад дараа нь жижиг алтаа усаар ялган авдаг. Үүнээс болж бид алтаа ч усаа ч сүйтгэж дууслаа. Уул уурхайн компаниуд ногоон ус, саарал усыг ашиглах нь чухал болоод байна. Улаанбаатар хотын хувьд усаа газрын гүнээс авдаг. Гэтэл Туул голын хөндийн элс хайргыг олборлож байгаагаас үүдэн газар доорх усны ууршилтыг нэмэгдүүлж байна. Манай гидрогеологичид усын нөөц бүрэлдэх талбайн зураг хийсэн. Усны нөөц бүрэлдүүлж буй уулын орой хэсэг газар гэсэн үг. Ойн модны навч унаад дагтаршсан хөрс борооны усыг өөртөө агуулж аажмаар усны нөөцийг тэтгэж байдаг. Өөрөөр хэлбэл ой байхгүй бол ус хадгалагдахгүй гэсэн үг. Иймд ой модтой алтны нөөц бүхий газарт ашиглалтын лиценз олговол бид усгүй болно гэсэн үг” гэв. 1990 оноос өмнө цасыг хадлан бэлдэж байгаа юм шиг нуруулдаж бөөгнүүлээд дээгүүр нь юмаар хучиж хаврын цагт ашигладаг байсан тухай ярив. Н.Батсүх багш руу шавь нар нь чөлөө завгүй утасдах ажээ. Хөдөө орон нутагт судалгаа хийдэг шавь нараас нь эхлээд хэн хүнгүй л зөвлөгөө авах юм. ШУТИС-д 40 гаруй жил тэнхимийн эрхлэгчээр ажиллаж байгаад 2005 онд тэтгэвэртээ гарсан ч одоо хүртэл сургуульдаа багшилж байгаа аж. Бид өглөөнөөс орой болтол хөөрөлджээ. Өглөөний намирсан бороо зогсож тэнгэр хангай цэлмэсэн байв.
Бидний өнжсөн айлд зээ нар нь хагас бүтэн сайн өдөр ирж дуу, хөөр баяр баясгалан болдог гэнэ. Охин Б.Сийлэгмаа нь аав, ээжтэйгээ хамт амьдардаг аж. Гэр бүлийн хоёр анх танилцаж байсан Аржанчивлан сувиллын газартаа очиж амрах дуртай гэсэн. Жил бүрийн оюутны өвлийн амралтын үед очиж хэд хоног амраад ирдэг байна. Харин зуны амралтаараа нөхөр нь судалгааны ажилд явчихгүй бол АНУ руу хоёр хүүхдийнхээ гэрт очдог байна. Орой болсон хойно өнжиж буй айлаасаа гарлаа. Гэрийн эзэд цэцэрлэгтээ салхилахаар хамт гарцгаасан юм. Ус судлаач Н.Батсүхийнд усан бороо хөшиг татан шивэрсэн өдөр өнжсөн тэмдэглэл ийм буюу.

Э.ХҮРЭЛБААТАР
Гэрэл зургуудыг Г.ЛХАГВАДОРЖ

булангууд мэдээ томилолт

Соловьевск тосгонтой саахалтын зайд орших ЭРЭЭНЦАВ

Post author By Э. Хүрэлбаатар
Post date 2014-05-24
No Comments on Соловьевск тосгонтой саахалтын зайд орших ЭРЭЭНЦАВ

Түрүүч нь ¹123, 124 (4763, 4764) дугаарт

Чулуунхороот суманд 02:00 цагийн орчимд үүр хаяарч эхлэх ажээ. Тэгж байснаа удалгүй нар гэнэт мэлсхийтэл гараад ирэх нь сонин. Нарыг халхлах уул, толгод үгүй болохоор талын нар ингэж манддаг байна. Монголын баруун хязгаарт тас харанхуй ноёлж, хүн бүр дуг нойрондоо дугжирч байхад энд аль хэдийнэ нар мандчихсан байна. Үүр ингэж эрт хаяардаг шалтгаан нь энэ сум Монголын хамгийн нам дор газарт буюу далайн түвшнээс дээш 600 орчим метр өндөрт байдагтай холбоотой.

Сумын иргэд өглөө их эрт босно. 06:00 цагийн үед гэхэд иргэд аль хэдийнэ босчихсон хашаа хороогоо шүүрдэх нь шүүрдэж, элдэв бусад ажлаа амжуулаад гудамжаар явж байна. Дэлгүүр, талхны цех зэрэг суманд үйл ажиллагаа явуулдаг хувийн аж ахуй нэгжүүд тэр үед үүд хаалгаа нээнэ. Ирэх сарын 2-нд суманд овооны наадамтай аж. Овооны наадамд зургаан насны морь уралдахаар болжээ. Бай шагнал нь өндөр болохоор сумын адуутай болгон морь уяж байгаа талаар сумын төвийн иргэд ярьж байлаа. Сумын төвийн залуус өглөө эрт мориндоо хөлс авах юм. Нар дөнгөж мандуут сүүлийг нь боож, нэмнэсэн хурдан морь унасан залуус сумын төвийн урдхан талд цогиж яваа харагдана. Сүүлийн жилүүдэд энэ сумаас улс, бүсэд олон морь айрагдаад байгаа гэнэ. Малчид ч морь уях сонирхолтой болжээ. Морьтой, мотоцикльтой, явган гээд сумын төвийн хөл хөдөлгөөн хэдийнэ эхэлжээ. Сумын төвийн хүүхдүүд шуугилдан гүйлдээд, хил залгаа орших орос тосгоныхон ч босчихсон хоорондоо ярих нь сонсогдох юм. Хилийн торноос 20 хүрэхгүй метрийн цаана их, бага Тарь нуурийн эрэг дээр шувууд ганганах, мэлхий ваагалах юм. Сүрэг цагаан зээр сумын төвийн хажууханд хоножээ. Нүдэн баримжаагаар мянга гаруй зээр байгаа бололтой. Тарь нуурын үнэрээр ус уух гэж хилийн торонд ойртож ирээд байгаа бололтой юм. Зээр хоносон газрын баруун талаас хэдэн бараан адуу тууж явсан залуу сүрэг цагаан зээрийг хойноос нь хаман урд зүг рүү тоос татуулан хөөж гарлаа. Тэр хавиар тоос босч цагаан зээрийн сүрэг хөвөлзөн урд зүг рүү цахилан одов. Нутгийн адуучин залуу цагаан зээрийн сүргийг урагш нь хөөж байгаа шалтгаан нь хилийн өргөст торонд тээглэн үй олноороо үхээд байгаагаас нь хамгаалдаг аж. Хэдэн жилийн өмнө хил даван орж ирсэн зээрийг хойд хөршийн хилийн цэргийнхэн “Өвчтэй зээр манай нутагт орж ирж болохгүй” гээд АК буугаар шүршчихдэг байжээ. Буун дуу тачигнаж дууссаны дараа тэр хавь цусандаа будагдаж гэдсээ хөвүүлсэн, хөлөө хуга буудуулсан, тураг биеэ шүүрэн шанага болтлоо сийчүүлсэн зээрийн сүргээр дүүрдэг байсан гэдгийг Чулуунхороот сумынхан ярьж байна. Ингэж цуут дорнын цагаан зээрийг үй олноор нь хүйс тэмтэрдэг байсан бол одоо өөрчлөгдсөн гэнэ. Хоёр жилийн өмнөөс хойд хөршийнхөн зээр буудахаа болиод хил даван орж ирсэн зээрийн сүрэгт эзэмшил нутаг газрыг хашаалан өгч нутагшуулдаг болжээ. Иймд Чулуунхороот сумынхан цагаан зээрээ нутгийнхаа гүн рүү үргэлж туудаг гэсэн. Хилийн торонд зээр ойртож тааралдах юм бол явган явж байсан ч хамаагүй урагш нь туудаг болжээ.

Чулуунхороот сум буйдхан. Сумын төв хэдхэн байшинтай. Баруун, зүүн Эрээнцав гээд хуваачихсан. Зүүн Эрээнцавд хил гаалийнхан, төмөр замын ажилчид аж төрнө. Энэ суманд их найрагч Данзангийн Нямсүрэн амьдран суусан яруу найргийн онгод хийморийн нутаг гэдгээр хүн бүр андахгүй мэдэх биз ээ. Алдарт “Дөрвөн цаг” шүлгээ их найрагч энд бичиж байсан түүхтэй. Д.Нямсүрэн найрагчийн эхнэр хот руу шилжээд явсан байна. Гэрийг нь отгон охин Н.Бөртэ нь харж үлджээ. Харин том хүү Н.Наранбаатар сумандаа талхны цех нээгээд удаагүй байна. “Наранбаатарын талх” гээд сумынхан нь нэрлэчихэж. Иргэд, хүүхдүүд “Наранбаатарын талх байна уу” гэж дэлгүүрийн худалдагчаас асуух юм. Дэлгүүрт ирсэн даруйдаа л шинэхэн талх¬нууд эздэдээ хүрдэг байна. Н.Наранбаатартай сумын төвд явж байхад нь таарч мэнд мэдэв. “Ах нь энд талх бариад худалдаалдаг ажилтай болсон. Эндээ байгаад баймаар санагддаг юм. Хотод очихоор ажил олдохгүй хэцүүдэх биз. Ээж хот явсан” гэж ойр зуурын яриа өрнүүлэв.

Д.НЯМСҮРЭН НАЙРАГЧИЙН ШУВУУНЫ ӨНДӨГ ХАРАН ЗОГСОЖ БУЙ ГАНЦ ХӨШӨӨ БИЙ

Сумын дэлгүүрүүдийн бараа, бүтээгдэхүүний үнэ баруун аймгуудын сумдыг бодвол хямдхан. Хойд хөршийн архи, дарс, гахайн мах, лаазалсан загас, молоко зэргийг хямд үнээр зардаг байна. Хил гарсан наймаачид ирэхдээ дээрх хүнсний зүйлсийг жижиг цүнхэнд хийгээд аваад ирдэг гэнэ. Суманд гадны хүн явж байгааг андахгүй мэддэг ажээ. Энд нам гүмхэн. Сүүлийн хоёр жил гэмт хэрэг гараагүй. Сумын цагдааг сайн ажилласан гэж аймгийн аварга цагдаагаар шалгаруулжээ. 1999 онд уурын зууханд хүн шатааж хөнөөсөн онц ноцтой хэрэг гарч тухайн үед нийгмийг цочроож байжээ. Тэр хэрэг өнгөрсөн жил илэрч Ганзориг гэх эр найзыгаа хөнөөсөн гэж хэргээ хүлээсэн гэнэ. УМБГ-ын мөрдөгч хурандаа Б.Манлайбаяр хэргийг нэхэн шалгаж, илрүүлсэн байна. Дээрх хэргийг шүүх хурал Дорнод аймгийн шүүх дээр удахгүй болох аж.

Сумын төвийн төр, захиргааны хэдэн барилга нэг хашаанд байх ажээ. Сургууль, дотуур байр, сумын захиргаа, цэцэрлэг гээд бүгд нэг дороо. Уг нь 1990 оноос өмнө энэ хавьд оросуудын барьж өгсөн хоёр давхар 20 гаруй барилга, байгууламж байсан гэнэ. 1990 оноос хойш нутгийн иргэд хоёр давхар тоосгон байшингуудаа ихэнхийг нь буулгаад Дорнод аймгийн төв рүү зөөчихөж. Барилгуудын суурь нь л үлджээ. Олон жилийн хур хог хуримтлагдсан байсныг хоёр жилийн өмнөөс эхлэн хуу цэвэрлэсэн байна. Барилгын суурь байсан газруудад дахин барилга барих ажил хийгдэж эхэлсэн байна. Харин 300 орчим хүүхэд сурч байгаа дунд сургуульд гурван жилийн өмнө их засвар хийжээ. Мөн яруу найрагч Д.Нямсүрэнгийн нэрэмжит сургууль болгосон байна. Сургуулийн үүдэнд Д.Нямсүрэн найрагчийн сайхан хөшөө байна. Тэрэгний арал түшээд, гурван өндөг хараад зогсож байгаа хөшөөг саяхан боронзон өнгөөр будаж сэргээсэн бололтой юм.

“БУЛГАНД ОЧООД АЙРАГ УУЖ ЧАДАХГҮЙ ОНИГОО БОЛСОН”

Чулуунхороот сумын төвийн залуусын чөлөөт цагаа өнгөрүүлдэг ганц газар бол биллъярдны газар. Тэнд хэсэг залуус билльярд тоглоод зогсож байна. Тэднээс яриа өдөж “Танай сум ч хөгжих ч болоогүй байна даа” гэхэд нөгөө залуус том харснаа “Хуучнаа бодвол хөгжиж байна. Сумын дарга, даамлууд юм хийдэг болсон. Таван жилийн өмнө манай сум ямар байсан гэж бодож байна. Балгасаар дүүрсэн газар л байсан юм. Юун хөгжил энэ тэр ярих. Хоногийн хоолоо яах вэ гэж хэцүүдэж байсан үе. Харин одоо бол өөр болсон. Удахгүй манай сум хөгжих байх” гээд сумаа өмөөрөх ажээ. Тэд мөн “Уг нь Оросын тусламжаар Эрээнцавын САА байгуулагдаад ид мандаж байлаа. Хөвсгөл, Увс, Ховд баруун аймгуудаас илгээлтээр олон айл өрх ирж сууршиж байсан. САА байх үед 50 мянга орчим тоо толгой малтай хүртэл болж байлаа. Харин 1990 оны задралын үед баруун аймгаас ирсэн иргэд малаа хувьчилж аваад нутаг буцсанаас болж долоон мянган мал тоолуулаад улсдаа хамгийн бага малтай сум болж байсан. Долоон мянган мал тоолуулж байсны дараа жил зуд болоод бас л олон мал нүд аньсан. 1998 онд сумын нэг айл өлсгөлөнгөөр амиа алдаж байсан. Ажилгүй иргэд улаанбуудайгаа тээрэмдэж, гурил болгон идэж өдөр хоногийг өнгөрөөж, ядуурал хавтгайрч байлаа. Тэр үеэ бодвол бид идэх хоолтой болчихоод байна. Энэ жил манай малын тоо 50 мянгад хүрсэн гэсэн” гэв. Ядууралд хамгийн их өртсөн хүмүүс тариаланчид гэнэ. Ийм л хүнд хэцүүг энэ сумынхан даван туулжээ. Одоо сумын иргэдийн амьдрал өөрчлөгдөж эрс дээшилсэн гэнэ.

Билльярд тоглоод зогсож байсан залуус “Булган, Төв, Дундговь аймгийн хүмүүс суурин дээр нь дөрвөн литр айраг ууж чаддаг гэсэн үнэн юм уу” гэж асуув. Хариуд нь “Тэгж уудаг хүн олон байгаа” гэтэл Мягмар гэх залуу “Манай энэ хавийнхан малаа зөнгөөр нь хаячихдаг. Үнээ, хонь, ямаагаа саахгүй. Гүү барихгүй болохоор цагаан идээ огт хийхгүй. Гүү барьсан айлаар явахдаа хоёр хул айраг уугаад л болчихдог. Бид гурван хул айраг уугаад бөөлжиж байхад Булган зэрэг аймгийн жижигхэн биетэй эмэгтэй дөрвөн хул айраг уучихаад зүгээр байсан. Булганд очоод би хүмүүсийн доог тохуу болсон шүү” гэж инээд алдан ярив. Эндээсээ сумын Засаг даргатай уулзахаар явлаа. Энэ сум байгуулагдсан цагаасаа сонгуульд МАН ялсаар иржээ. Харин 2008 оноос Ардчилсан нам ялдаг болсон гэнэ. Өнгөрсөн орон нутгийн сонгуулиар 14 суудлын арванхоёрыг нь АН нам авчээ. Квотоор хоёр суудлыг МАН-д өгсөн гэж байна лээ.

ТАРИАЛАНЧДЫН ХУВЬЦАА ЭРГЭН СЭРГЭЖЭЭ

Ингээд Сумын Засаг дарга З.Гэрэлт-Одтой уулзаж цөөн асуултад хариулт авсан юм.

-Сумаа хөгжүүлэхийн тулд ямар ажлууд хийж байна даа?

-Бид сумынхаа иргэдийг ажлын байраар хангах талаар түлхүү анхаарч ажиллаж байна. Сумын иргэд ажилтай, малтай болчих юм бол аяндаа л сум хөгжинө гэж боддог юм. Залуу малчдыг малжуулах төслийн хүрээнд арав гаруй айлд тус бүрт нь 50 тоо толгой мал өгсөн. Мал өгсөн зарим айлын мал 300 толгойд хүрсэн байна лээ. Иргэдийнхээ орлогыг нь нэмэгдүүлэхэд анхаарч ажиллаж байна. Айл болгоноос ядаж нэг хүнийг ажилтай байлгах зорилго тавьсан нь бүгдийг нь төрд ажиллуулна гэсэн үг биш, тийм орон тоо ч байхгүй. Тэгэхээр төрөл бүрийн төсөл, хөтөлбөрт хамруулж, ажлын байр нэмэгдүүлэх, тодорхой орлогын эх үүсвэр олж болохоор, хийж чадах ажлыг нь олж өгөхийг хичээж байна даа. Манай сумынхны халуун ногоо хийх, нарийн ногоо даршлах эрдмийг Дорнод аймгийнхан сайн мэддэг. Солонгосын хөрөнгө оруулалттай “Агро ким” компанийн удирдлагуудтай ярилцаж, сумандаа нарийн ногоо, чинжүү хамтран тарихаар тохирсон.

-Танай суманд чинь рапс, элэгний эмний түүхий эд гарган авдаг ургамал тариалж байгаа гэсэн үү?

-2012 онд “Эрээнцав” ХК, “Эрхэт үйлс” ХХК-иудтай гэрээ байгуулж улаан буудай тариулна гэж анх тохирсон боловч Эрээнцав ХК рапс тарьсан. Энэ үед сумын иргэд ч миний хувьд ч рапс гэдэг ургамалын талаар буруу мэдээлэл, ойлголттой байсан учраас тэр жил мянган га-д тарьсан. Энэ жил гурван га талбайд салмирон болон рапс тариад байна.

-Сумын иргэд газар өмчлөх эрхгүй гэсэн. Энэ талаар тодруулахгүй юу?

-Газрын тухай хуулиар хилийн бүс, зурвас газарт иргэдэд газар өмчлүүлэхгүй заалттай. Энэ талаар холбогдох газруудтай ярилцаж шийдэлд хүрэхийг хичээж байгаа. Мөн их хурлын гишүүдэд ч энэ талаар ярьсан. Газрын тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах талаар Засгийн газрын төвшинд төслийн хэмжээнд явж байгаа, удахгүй шийдэгдэх байх аа.

-Орон нутгийн өмчөө хэр тордож байна даа?

-Чадах ядахаараа л тордож, бүгдийг нь эзэнтэй ажиллагаатай байлгах гэж хичээж, балгас болгоныг босгоно гэж бодож байгаа. Хуучин САА-н үед хөдөө, аж ахуйн машин механизмын засварын газар байсан том байшинг “Эрээнцав” ХК-ний хамт олонтой хамжиж дэмжиж засварлаад одоо сайхан болсон. Цаашид томоохон засварын газар болгох зорилготой. Манай сумын хувьд цахилгаанаа ОХУ-аас авдаг. Төлбөр өндөр байсныг төр анхааралдаа авч талыг нь ДБЭХС-ХК даадаг болсон. Энэ нь манай сумын иргэдэд оруулсан томоохон хөрөнгө оруулалт хөнгөлөлт болсон” гэв.

Чулуунхороот сумын “Эрээнцав” ХК үйл ажиллагаагаа сэргээн явуулж эхэлжээ. Гэтэл сумын тариаланчид хувьцаагаа огт худалдаагүй байсан гэнэ. Үүнээс үүдэн сумын тариаланчид үйл ажиллагаа нь сэргээд байгаа компанийнхаа хувьцаа эзэмшигчид болжээ. Энэ сумын зуу гаруй хүн хувьцаа эзэмшиж байгаа гэнэ. Энэ талаар сурвалжлахаар “Эрээнцав” ХК руу хөдлөв.

Үргэлжлэл бий

Э.ХҮРЭЛБААТАР

булангууд мэдээ томилолт

Гурван улсын хил дээрх Эрээнцавын ХИЛ, ГААЛЬ

Post author By Э. Хүрэлбаатар
Post date 2014-05-22
No Comments on Гурван улсын хил дээрх Эрээнцавын ХИЛ, ГААЛЬ

Түрүүч нь 123 (4763) дугаарт

Монгол Улсын зүүн хойд хаалга болох гурван улсын хил дээрх Эрээнцавын хилийн боомт 08:00 цагт онгойно. Хилийн боомт нээгдэнгүүт 20 гаруй хүн Монголын хилээр нэвтэрч Оросын хилийн шугам даван одов. Тэд явганаар хил нэвтэрч цаашаа таксинд суун Боорз хот орох аж. Оросын хилийн шугам даван алхаж яваа хүмүүсийн араас харахад явж чадахгүй шахам паацганах ажээ. Арга ч үгүй биз, нэг нь л гэхэд таван футболка, гурван өмд, зургаан цамц, хоёр куртик давхарлаад өмсчихсөн явж байгаа юм чинь. Хил гаалийнхан тэднийг ямар нэгэн дарамт шахалт үзүүлэлгүй хилээр гаргадаг байна. “Амьдрах гэж яваа хүмүүсийг бид энд хоргоогоод яах вэ. Тэртэй тэргүй хойд хөрш рүү ороод л янз бүрийн дарамт шахалтад орох юм чинь” хэмээн ярьж байна. Харин Оросын хилийг нэвт¬рэх үгүй нь эргэлзээтэй. Хил гаалийнхан ууртай байж таарвал хар тамга даруулах зэрэг хатуухан арга хэмжээ авахуулаад л буцна гэсэн үг.

Чулуунхороот сум манай улсын цөөн хэдэн төмөр зам, хилийн боомттой сумдын нэг. Улсын хил дээр байдаг болохоор нутгийн иргэд хойд хөрш рүү цагаан хуудсаар нэвтрэх боломжтой аж. Гадаад паспорт дээрээ виз даруулах асуудлыг цагаан хуудсаар шийдээд өгчихсөн болохоор үүнийгээ ашиглан жижиглэнгийн наймаа хийдэг байна. Урд хөршөөс бараа татаад түүнийгээ хойд хөршийн хил давуулан дамлан наймаалдаг 200 орчим хүн бий. Гэхдээ наймаа хийдэг иргэдийн ихэнх нь аймаг, сум, хотоос Чулуунхороот суманд шилжин ирсэн байдаг гэсэн. Чулуунхороот суманд шилжин ирэх шалтгаан нь цагаан хуудсыг нь ашиглаж, наймаа хийх зорилготой. Гэвч наймаачдад толгой өвтгөсөн асуудал мунддаггүй гэх. Цагаан хуудсаараа хилээс зуун километр зайд л явах эрхтэй. Хэрэв зуун километр газраас цааш хэтэрвэл ойрын таван жилдээ энэ улс руу зүглэх эрхгүй болно. Мөн Оросын гааль дээр Монголоос албан ёсоор хятад хувцас, бараа таваар оруулахыг хорьчихсон байна. Ямар учраас ийм хориг саад тавьсныг хил гаалийнхан огт хэлдэггүй байна. “Москвагаас л ийм шийдвэр ирсэн” гээд л сууж байдаг гэсэн. Монголоос албан ёсоор хувцас оруулахгүй болохоор наймаачид нууж хааж, давхарлаж өмсөөд хилээр гарч худалдаалдаг байна.

Хилээр гаргаж чадах юм бол цаана байгаа Оросын иргэдэд хятад бараа шиг эрэлттэй, хэрэгцээтэй зүйл байхгүй гэнэ. Өндөр үнээр булаацалдаад л авдаг аж. Хамгийн гол нь хойд хөршийн хил гаалиар хувцсаа гаргах нь чухал. Хэрэв хилээ саадгүй нэвтрэх юм бол нэг өмдийг анх худалдаж авсан үнээ хоёр дахин нугалдаг гэнэ. Урд хөршөөс 15 мянган төгрөгөөр авсан өмдөө оросуудад 45 мянган төгрөгөөр ху¬далдаалах жишээний. Ийм ашигтай болохоор л манайхан оросуудад хөөгдөн туугдаж, жижиг дээрмийн бүлэглэлүүдэд мөнгөө дээрэмдүүлсэн ч хашралгүй явдаг байна. Оросууд манайхантай их дээрэнгүй өнгө аясаар харьцдаг болсон гэдгийг хилээр гарч буй наймаачид хэлж байна. Хөөж туух, хараах зүхэх энүүхэнд гэнэ. Оросуудад салам зодуулаад улсынхаа хилээр орж ирсэн хүн ч цөөнгүй байдаг талаар наймаачид онцлон ярьж байна лээ.

ЭРЭЭНЦАВД ХУДАЛДААНЫ ТӨВ БАРЬЧИХВАЛ ОРОСУУД НААШАА ИРЭХ СОНИРХОЛ БАЙНА

Эрээнцавын наймаачид 35 мянган хүн амтай Боорз хотод л хувцсаа худалдаалдаг гэнэ. Визтэй цөөн нөхөд сая гаруй хүн амтай Чита хотод очдог байна. Хойд хөрш рүү наймаа хийдэг Г.Ганбаатар гэж өөрийгөө танилцуулсан залуутай хил гарах гэж байхад нь уулзаж, цөөн асуултад хариулт авлаа.

-Та бүхэнд хүндрэлтэй асуудал олон байдаг юм байна. Энэ талаар холбогдох газруудад мэдэгдэж байсан уу?

-Бид хэндээ мэдэгдэх юм бэ. Хойд хөршид явж байгаад асуудалд орлоо гэхэд сумынхаа Засаг даргад л хамгийн түрүүнд мэдэгддэг. Сумын Засаг дарга зохицуулж болох зүйл байвал бидэнд тусалдаг. Өөрөөр хүндрэл, бэрхшээлтэй зүйлсээ хэлэх хүн байхгүй шүү дээ. Бид чинь бор зүрхээрээ л яваа хүмүүс. Энд нэг зүйлсийг ярихгүй өнгөрч болохгүй байна. Манай улсын хил гаалийн ажилтнууд үнэндээ хилээр нэвтэрч байгаа иргэдэд соёлтой үйлчилгээ үзүүлдгээрээ хөрш хоёр орноосоо ялгарч байна. Юм болгоныг л муу хэлээд байдаг. Манай хил гаалийнхан харин ч ажлаа сайн хийдэг юм. Хятадын хил гааль шалгалт ихтэй ч гайгүй үйлчилгээтэй. Хилээр олон нэвтэрсэн байвал маш хурдан нэвтрүүлдэг. Гэтэл ОХУ-ын хил гааль хамгийн их хүнд сурталтай. Тэр тусмаа манайханд бүр ч их дарамт шахалт үзүүлэх юм. Яагаад тэгээд байгааг ойлгохгүй байгаа. Машинтай явж байгаад замын дүрэм зөрчлөө гэдэг ч юм уу, оросуудтай үл ойлголцох байдал үүсгэх гэдэг ч юм уу жижигхэн асуудал гаргахад л хар тамга дарчих юм. Нэг гэдийчихвэл ёстой гэдийсэн шиг гэдийнэ. “Машиныхаа запас дугуйг та нар зарчихдаг биз дээ” гээд хилээр гаргахгүй байх жишээтэй.

-Оросуудад манайхны барааг худалдаж авах эрэлт тийм их байдаг юм уу?

-Оросуудын цалин өндөр. Амьдралын боломж сайжирчихсан. Дээр нь их цамаан улсууд шүү дээ. Мөнгөтэй хүмүүс нь оймсыг нэг өдөр өмсөж, шинэ цамцыг хэдхэн өмсөөд л тайлаад шидчихдэг. Бас сүүлийн үеийн загварын хувцас их сонирхож байна. Тэднийг хэрэгцээнд зориулсан хувцас болон бусад хэрэглэлийг бид л хангаж өгч чадаж байна шүү дээ. Тийм болохоор бидний барааг үнэ цохиод л авчихдаг.

-Хил гаалийн хүнд суртлаас гадна дээрмийн бүлэглэл их байдаг гэсэн. Энэ талаар ярихгүй юу?

-Мафи ихтэй улс гэвэл Орос л байна. Танхай залуус ихтэй. Гудамжинд охид, хөвгүүд нь архи, пиво уугаад л зогсож байна. Жижиглэнгийн наймаа хийдэг биднийг дээрэмдэж тоноод байх нь бага. Гэхдээ жижиг гарын бүлэглэлүүд дээрэм хийдэг. Тэдэнтэй л таарчихгүй бол. Дөрөв хоногийн өмнө Боорз орчихоод ирлээ. Надаас бараа худалдаж авдаг нэг дэлгүүр байсан юм. Тэгсэн сая очсон шатчихсан байна. Бүлэглэлүүд нь хэсэг хэсгээрээ хувааж аваад худалдаа хийж байгаа хүмүүсээс татвар авдаг юм. Тэр дэлгүүр татвараа төлж чадаагүйгээс болоод шатаалгачихсан гэсэн.

-Оросууд манай улс руу орж ирээд хэрэгцээт зүйлсээ худалдаад авах боломж байгаа юу?

-Уг нь оросууд манай улсад ирэх сонирхол их байдаг юм. Тэдэнд манай улсад нэвтрэхэд ямар ч асуудал байхгүй шүү дээ. Хоёр жилийн өмнөөс Эрээнцавын хилийн боомт дээр виз олгодог болчихсон. Хилийн цаана байгаа мянга гаруй буриад гарын үсгээ цуглуулаад манайханд энд виз олгодог болох талаар хандсан. Үүнийг нь жил гаруй өмнө Гадаад харилцааны сайд Л.Болд ирээд асуудлыг шийдээд өгчихсөн. Оросуудад Монголын хил гааль нээлттэй л байна шүү дээ. Ямар ч асуудал байхгүй. Оросууд ч наашаа ирэх сонирхол байдаг. Даанч зам харгуй хөгжөөгүй болохоор наашаа зүглэхгүй байх шиг байна. Дорнод аймгийн төв хүртэл муу замаар олон цаг давхидаг юм. Тэгээд л ирэхгүй байна. Сумын захиргаа чөлөөт зах зээлийн бүс барихаар төлөвлөж байгаа гэсэн. Эрээнцав дээр чөлөөт бүсийн худалдаа нээгдэх юм бол Оросууд наашаа цувж өгнө дөө” гэв.

“ТӨР, ЗАСГИЙН УДИРДЛАГУУД ОРОСУУДТАЙ ЯРИЛЦАЖ БАЙГААД ЭНД ВИЗ ОЛГОДОГ БОЛЧИХООСОЙ”

Эрээнцавын хилийн боомт дээр сэтгүүлч ирсэн сургаар наймаачид ирж уулзалдах юм. Тэд “Цаад төр засгийн удирдлагууд оросуудтай ярилцаж байгаад энд виз олгодог болчих. Тэгвэл олон хүний амьдрал дээшлэх гээд байна гэдгийг сониноороо дамжуулж өгөөрэй” гэж гуйх ажээ. Энд бараа дардаг 200 орчим хүмүүст Оросын хил дээр виз олгодог болох нь юу юунаас илүү чухал гэсэн.

Монголын наймаачид урд хөршөөс шууд Орос руу бараагаа ачдаг болжээ. Манжуураар дамжуулаад төмөр зам, хурдны замаар нь авчирдаг болсон байна. Хэрэв мөнгөтэй хэн нэгэн энд томоохон худалдааны төв барих юм бол энд байгаа хэдэн наймаачид хэдэн мянган оросыг нааш нь дагуулаад ирэх боломжтой гэнэ. Эрээнцавд худалдааны төв л үгүйлэгдэж байна. Хэрэв худалдааны төв барьчих юм бол урд хөршөөс хэрэгцээт барааг маш хурдан оруулаад ирэх боломжтой гэнэ. Гуанжоу мужаас бараа татаад түүнийгээ Эрээнцав дээр төвлөрүүлэх. Тэр барааг нь Чита мужийнхан орж ирээд худалдан авах том зах зээл энд харагдаж байна лээ.

Өмнө нь Соловьевск хилийн боомтоор дамжин Эрээнцав руу оросууд байнга орж гардаг байсан гэнэ. Эрээнцавын хүүхдүүд хилийн торны доогуур шургаад тосгонд очдог. Эрээнцавынхан очиж оросуудтай найрладаг. Оросууд ч Чулуунхороот сум руу хамаатныдаа ирж байгаа юм шиг хил нэвтрэн орж ирдэг байжээ. Тэгсэн 1990 оноос хойш оросууд манай улсын хил рүү хамраа ч цухуйлгахаа байсан гэнэ. Зургаан жилийн өмнөөс л буриадууд хамаатнуудтайгаа уулзах гэж энэ боомтоор орж ирэх болжээ. Он гарсаар Соловьевск хилийн боомтоор 20 гаруй орос орж ирсэн гэдгийг хил гаалийнхан хэлж байна. Зунаас агийн буриадууд олноор орж ирэх юм гэсэн. Оросууд наашаа орж ирэх хүсэл байдаг боловч эзгүй хээр талд юугаа ч хийж ирэх юм гэдэг байна. Эрээнцавын боомт дээр иймэрхүү сонин сайхан байна. Улсынхаа хилээр инээж гарсан иргэд Оросын хилээр уур омгоо барьж ядан цухалдаад л орж ирэх дүр төрх эндээс харагдана.

ГУРВАН УЛСЫН ХИЛИЙН ЗААГ ДЭЭР

Эрээнцавын хилийн боомт дээрээс гурван улсын хилийн зааг байх газар руу хөдөллөө. Боомтоос зүүн тийшээ хөндий дундуур машинтай давхисаар хилийн цэргийн ангийн застав дээр ирэв. Заставын даргаас зөвшөөрөл аваад, гурван хилийн зааг дээр очлоо. Өнжмөл шаргал өвс найгасан захгүй хөндий нутаг цэлийх ажээ. Гурван улсын хилийн 0 багана энд байна.1993 онд гурван улсын төлөөлөгчид нийлж байгаад гурван тулгуурт баганыг босгожээ. Орос улсын хил дээр цэргийн ангийн том майхан барьсан харагдана. Харин Хятадын хил дээр жижигхэн явуулын байшин байна. Өнгөрсөн жилээс эхлэн хоёр хөрш улс гурван улсын хилийн зааг газраа аялал жуулчлалын бүс болгох үүднээс тохижуулж эхэлжээ. Хятадын тал Монгол, Оросын хилд тулган төмөр хашаа бариад өнгөт хавтангаар талбай засчихсан байна. Мөн улсынхаа бэлгэ тэмдэг бүхий хөшөөг босгочихжээ. Монголын торноос ердөө нэг метр хүрэхгүй зайд тулгачихсан байна. Оросууд ч гэсэн аялал жуулчлалын бүс болгох гэж байгаа гэнэ. Талбай засаад хайрга асгачихжээ. Мөн хоёр ч хөшөө босгож байна лээ. Урд, хойд хөрш улсын хилийн шугам манай улс руу нэлээд цөмөрч орж ирсэн байгаа харагдсан. Хилийн цэргийн ахлагч залуу “Манай улс энэ орчмыг тохижуулчихвал их хэрэгтэй. Манай оронд гурван улсын хилийн зааг хоёрхон байдаг. Нэг нь Алтай таван богд уулан дээр байдаг болохоор хүн очих боломжгүй. Харин Чулуунхороот суманд байх гурван улсын хилийн шугам дээр хүмүүс ирэх боломж байна. Хөрш улсууд тохижуулаад байхад манайхан таг чиг байна” гэж ярьж байв. Хятадууд хилийн цаахна өндөр цамхаг босгочихсон байна лээ. Цамхаг дээр нь камер ажилладаг гэсэн. Биднийг гурван улсын хилийн зааг дээр ирэх үед Хятадын цэргүүд хилээ эргэж байв. Хятадын хилийн цэргийнхэн хайчинд явахдаа жийп машин унадаг бол оросууд мотоцикль, машинаар хилээ эргэдэг болжээ.

Хилийн торноос урагшаа Хятад улсын нутаг зурайн харагдана. Хятадууд гурван улсын хилийн зааг бүхий газраас холгүйхэн толгодын цаана тосгон барьж байгаа аж. Урд хөршийнхөн иргэдээ хилийн торонд тулгаж амьдруулдаг болжээ. Харин оросууд манай улс хоёр огт хөдөлгөөн хийлгүй олон жилийн нүүр үзэж байгааг Чулуунхороот сумын Засаг даргын орлогч хэлж байсан. Энд ойрын хэдэн жил хилийн элдэв зөрчил гаралгүй, амгалан тайван байгаа гэнэ. Манай талаас малчид хилийн зурвасаас хол байдаг болохоор мал уруудаж хил давна гэсэн ойлголт байхгүй гэнэ. Хятадын тал ч нам гүм байдаг аж. Харин Оросоос жил бүрийн хавар, намар түймэр орж ирдэг ч энэ хавар гараагүй гэнэ.

Ийнхүү гурван улсыг холбосон зааг дээрээс Чулуунхороот сумын төв рүү хөдөллөө. 1600 хүн амтай энэ сумын амьдрал хэрхэн өрнөж байдаг юм бол.

ҮРГЭЛЖЛЭЛ БИЙ.

Э.ХҮРЭЛБААТАР

булангууд мэдээ томилолт

Гурван улсын хил дээрх Эрээнцавын эвдэрхий вокзал

Post author By Э. Хүрэлбаатар
Post date 2014-05-21
No Comments on Гурван улсын хил дээрх Эрээнцавын эвдэрхий вокзал

Эрээнцавын өртөөн дээрээс галт тэрэг Баянтүмэнгийн өртөө буюу Дорнод аймгийн төв рүү хөдлөх гэж байхад очлоо. Галт тэрэгний зүтгүүрийн араас суудлын хоёр, ачааны нэг вагон залгажээ. Аймгийн төв орох гэж байгаа сумын иргэд ачаа бараагаа барьсаар зүүн Эрээнцавын өртөөн дээр ирцгээж байв. Галт тэрэгний үйлчлэгч эмэгтэй “Та нар бараг л гэрээ нүүлгэчих юм. Хүн суулгадаг болохоос ачаа тээвэрлэдэг юм уу” гээд л загнах юм. Вагон руу ачаа бараагаа зөөж байгаа иргэд түүний хэлж байгааг тоож байгаа шинж ер алга.
Хайрцаг, шуудай, цүнхтэй, аймгийн төвд амьдардаг хүүхдэдээ гэрийн тавилга гэх мэт зүйлс оруулсаар байв. Төмөр замын дэр модыг солих ажил хийсэн болохоор галт тэрэг арав гаруй хоног яваагүй гэнэ. Үүнээс болж аймаг явах гэсэн иргэд олон болж өртөөний тэр хавийн хөл хөдөлгөөн ихэсчээ. Эрээнцаваас аймгийн төв ороход 4500 төгрөгөөр билет авдаг байна. 13:00 цагт хөдлөөд 270 гаруй километр газрыг есөн цаг туулаад очдог ажээ. Харин машинаар явахад хорин мянган төгрөгийн замын зардал төлөөд долоон цаг орчим явна. Зам гэж авах юм байхгүй. Дэржигнэсэн замаар 40 километр цагийн хурдтай явж байсан. Оросууд Эрээнцаваас аймгийн төв рүү явахдаа “Согтуу монголчуудын гаргасан мурилзсан зам” хэмээн шоолж ярьдаг гэнэ. Чойбалсан орох зорчигчид дунд ачаа багатай хоёр эмэгтэй зогсож байв. Тэд уйлалдаад л байх юм. Орос руу урд хөршийн бараа зөөдөг гэнэ. Тэгсэн Оросын хилийн боомтынхон гадаад паспорт дээр нь хар тамга дараад явуулчихаж. Хар тамга дарах болсон шалтгаан нь жил гаруйн өмнө Боорз хотод машинтай явж байгаад хурд хэтрүүлсэн гэх шалтгаанаар торгуулж байсан гэнэ. Үүнээс болоод хар тамга дарчихжээ. Ойрын хэдэн жилдээ хойд хөрш рүү зүглэхгүй болж хил давуулан хувцас худалдаалах бизнес нь талаар өнгөрчээ. Аймгийн төв орж гурав хоноод эргээд хил гарах гэж байсан аж.

Манжуураар арав гаруй сая төгрөгийн хувцас транзит тээврээр ирж байжээ. Тэгсэн хар тамга даруулаад хүнд байдалтай буцаж байгаа нь энэ аж. Ийн 13:00 цаг болох гэж байхад галт тэрэг дуут дохиогоо хангинуулаад хөдөллөө. Өртөөн дээр үлдсэн хүмүүс тал тал тийшээгээ таран одов. Зүүн Эрээнцавын тэр хавиар нам гүм, хаа нэгтээ морьтой, мотоцикльтой хүн явахаас өөр хөл хөдөлгөөн байхгүй. Сумын төв дээрээс хилийн цаадах тосгоны иргэдийн чангаар дуулах, хоорондоо ярих, тахиа донгодох нь тод сонсогдох ажээ. Монголын зүүн хойд хязгаар Монгол, Орос, Хятад улсын хилийн заагт орших Дорнод аймгийн Чулуунхороот сумаас бэлтгэсэн сурвалжлагаа дээрх үйл явдлаас эхэлж байна. Томилолтын сурвалжлагаа эндээс эхэлсэн нь сумын хөл хөдөлгөөн болдог ганц газар нь болохоор тэр. Эрээнцавын өртөө гэх хаягтай жижигхэн цагаан байшин бий. Гадна талыг нь цагаанаар шохойдоод хэрэндээ л өөд нь татдаг бололтой юм. Гэвч цагийн эрхээр хуучирч мууджээ. Вокзалын ажилчдын амьдардаг байшингууд ч эхнээсээ нурж эхэлсэн байна.
Энэ сумыг Чулуунхороот гэхээсээ илүүтэй Эрээнцав гэж хүмүүс нэршээд сурчихсан. Бусад сумдаас ялгарах онцлог нь гурван улсын хилийн заагт, торгон хил дээр байдаг. Оросын хилийн торноос ердөө 300 метрийн зайтай байдаг юм. Харин урд хөршийн хилээс 70 орчим километрийн зайтай. Эрээнцав өртөөний төмөр 80 гаруй километр яваад л Боорз гэх 35 мянган хүн амтай хотод очино. Боорз хотод Хятад, Оросыг холбосон төмөр зам бий. Өөрөөр хэлбэл Зүүн Азийг Дорнод Сибирь цаашлаад Европ тивтэй холбосон төмөр зам Монголын хилээс 80 километрийн цаана байна гэсэн үг. Боорз хотоос өмнөд зүг рүү явах төмөр зам урд хөршийн хилээр гарч Хайлаар, Харбин, Манжуур зэрэг хотуудаар дайрч явсаар хоёр салаалдаг байна. Нэг нь Хятад улсын урд хэсэг рүү. Нөгөөх нь хойд Солонгосын хил рүү буюу Пхеньян хоттой холбогдоно. Төмөр замын төгсгөлд томоохон хэд хэдэн усан боомт бий. Усан боомтоор хоёр Солонгос улс төдийгүй Япон улс ачаа бараагаар зорчдог байна. Эрээнцавын өртөөнөөс Зүүн Азийн орнууд руу ингэж холбогдох гарц харагдах ажээ. Харин Боорз хотоос баруун хойшоо явсан төмөр зам сая гаруй хүн амтай Чита муж, Улаан-Үд, Москва, тэндээсээ цаашаа Европын орнууд руу холбогддог. Эрээнцавын сангийн аж ахуй байх үед улсын фондын өвсийг эндээс бэлтгэдэг байжээ. Хадсан өвсөө баруун аймгийн малчдад хүргэх гэж газраар явах гэхээр цаг хугацаа алддаг. Унаа тэрэг, бензин тосноос авахуулаад асуудал олон байсан гэнэ. Харин Чойбалсан хотоос хөдөлсөн галт тэрэг Эрээнцаваас өвс ачаад хил гарч Чита муж ороод тэндээсээ Улаан-Үд хүрээд Алтанбулагийн боомтоор эргэн улсынхаа хилээр орж ирэн баруун аймгууд руу өвсөө тараадаг байжээ. Ийм л Ази, Европыг холбосон төмөр замын зангилаан дээр Эрээнцавын өртөө оршин байна.
Эрээнцав өртөө гэж ёотон шиг дөрвөлжин цагаан байшинд төмөр замын хэдэн ажилчид сууж байна. Эндээс ачаа тээврийн хувьд маш хямд зардлаар аймгийн төв рүү явдаг байна. Нэг вагонд 60 гаруй тонныг ачдаг байна. 60 тонн ачааг 300 мянган төгрөгөөр ачиж аймгийн төв оруулдаг гэдгийг Эрээнцав өртөөний ажилчид хэлж байна лээ. Хилээр ачаа тээвэрлэх боломжтой гэсэн. Гэхдээ Монголоос Орос руу ачаа гаргадаг хүн байхгүй аж. Харин Оросоос энэ боомтоор зүүн гурван аймгийн хэрэгцээг хангах шатахуун орж ирдэг байна. Үүнээс өөр хөл хөдөлгөөн огт байхгүй гэсэн. Төмөр замын ажилчид вагон явчих юм бол хийх ажилгүй шахам суудаг. 1930-1990 он хүртэл Эрээнцав боомт хөл хөдөлгөөнд дарагдсан газар байжээ. Оросууд энэ төмөр замыг бидэнд барьж өгсөн түүхтэй. Соловьевск-Эрээнцав-Баянтүмэний өргөн царигийн 238 километр төмөр замыг барьж байсан түүх нь Халх голын дайнтай шууд холбоотой юм. Түүхэнд зарлаагүй дайн нэрээр үлдсэн Халх голын дайнд Японы цэргийн 50 гаруй мянган хүн, Монгол, Зөвлөлтийн 18,5 мянган хүн амь насаа алдсан ширүүн тулаан болсон хэмээн тэмдэглэгдэн үлдсэн байдаг. Тулааны үед хэрэглэгдсэн бүх буу, зэвсэг, техникүүдийг энэ замаар зөөсөн аж. Анх Японы түрэмгийлэгчдийн эсрэг хүчээ зузаатгахын тулд яаралтай ачаа тээвэрлэхэд эхний ээлжинд гурван мянга гаруй танк, пулемёт гэх зэрэг техник, мянга гаруй автоцистерн хэрэгтэй гэх мэт тооцоог гаргаж цэргийн анги, дивизийн өдөр тутмын хэрэглээг тасралтгүй хангах ачаа тээвэр, анги салбарын ажилтнууд, байлдагчдыг тээвэрлэхийн тулд энэхүү төмөр замыг 1939 оны арваннэгдүгээр сард ашиглалтад оруулж байжээ. Буу зэвсэг, тоног төхөөрөмж цэрэг, хоол хүнс гээд хойд хөршөөс ирсэн бүх зүйлс энэ боомтоор дамжин төмөр замаар ирдэг байсан талаар нутгийн иргэд ярих юм. Халхголын дайн дууссанаас хойш Эрээнцавын сангийн аж ахуй байгуулагдаж атар газрыг хагалж тариа тарих ажил энд өрнөсөн байдаг. Газар тариалангийн бүх техникүүд энэ боомтоор ирж байжээ. Эрээнцавын боомтоор Оросоос нарийн ноост хонийг олон мянгаар оруулж ирж байжээ.
Энэ мэтээр төмөр замыг ашигладаг байж. Харин 1990 оноос хойш долоо хоногт хоёр удаа галт тэрэг явахаас өөр хөдөлгөөнгүй байна.
Эрээнцаваас явсан төмөр зам Чойбалсан хот хүрээд л төгсөнө. Аймгийн төв хүртэлх мухар замтай гэсэн үг. Энэ мухар төмөр замыг цааш үргэлжлүүлж Улаанбаатар хотын төмөр замтай холбочих юм бол Зүүн өмнөд Азийн зах зээлийг холбосон төмөр зам энд байна. Хэрэв энэ зам ашиглалтад орчих юм бол Япон, Солонгос зэрэг 200-300 гаруй сая хүн амтай Зүүн хойд Азийн орнуудын зах зээлийн үүд хаалга манай оронд цэлийтэл нээгдэж байна гэсэн үг юм. Монголоос уул уурхайн бүх л баялгийг Хятадын зах зээлээс хамааралгүй дэлхийн зах зээлд нийлүүлэх боломж энд харагдаж байна. Мөн Зүүн Азийн орнуудаас машин, техник, тоног төхөөрөмжөөс авахуулаад нефть гээд бүх зүйлсийг маш хямд үнээр оруулж ирэх боломж байна. Үүнийг манайхан огт анзаарахгүй байсаар өдий олон жилийн нүүрийг үзэж байна. Монгол Улсыг хөгжилд авчрах гарц бүхий төмөр зам хэзээ ашиглах нь тодорхойгүй олон жилийн нүүрийг үзжээ. Уг нь энэ төмөр замыг ашиглах талаар нэлээд ажил өрнөсөн боловч одоо таг зогсчээ. Сайншанд-Чойбалсанг холбосон төмөр зам барих ажил 2011 онд эхэлсэн. Нэг км өргөн царигтай төмөр зам барихад ойролцоогоор 2.2-2.5 сая ам.доллар зарцуулах шаардлагатай гэсэн тооцоог гаргасан байдаг. Хэдийгээр их хэмжээний хөрөнгө оруулалт хэрэгтэй ч энэ замыг барьснаар манай улс олон улсын зах зээлд өрсөлдөх чадамж, нэмүү өртөгтэй бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх боломж нээгдэх талаар холбогдох хүмүүс ярьж байсан. Манай улс жилд 60 сая тонн уул уурхайн бүтээгдэхүүн экспортлох тооцоо гаргаад байгаа. Үүнийг машины тэвшээр зөөгөөд байх нь хэцүү. Тиймээс төмөр зам зайлшгүй хэрэгтэй. Тэгэхээр энэ төмөр зам ашиглалтад орвол 60 сая тонн уул уурхайн бүтээгдэхүүний ихэнх хувийг тээвэрлэх нь гарцаагүй. Дорнын тал нутаг өрнийг холбосон хамгийн дөт төмөр замыг холбох ажил баригдах эсэх нь одоогоор эргэлзээтэй байна.
Энэ талаар Чулуунхороот сумын Засаг дарга З.Гэрэлт-Од “Хэдийгээр манай сум хөгжил муу ч гэсэн хүнд хэцүү үеэ даван туулсан гэхэд болно. 1990 оноос хойш сумын иргэдийн амьдрал хүнд байсан нь үнэн. Тэр байдлаасаа бид гарч эхэлж байна. Харин одоо Чулуунхороот сум хэрхэн хөгжих вэ гэсэн асуудал байгаа юм. Чулуунхороот сумыг Монгол Улсын хөгжлийн цэг дээр оршин байгаа сум гэж ойлгодог. Сайншандыг Дорнод аймгийн төвтэй холбох төмөр зам барих ажил уг нь эхэлж байсан юм. Гэтэл ажил нь зогсоод байгаа гэж сонссон. Бид хурдхан шиг л ашиглалтад ороод манай боомтоор галт тэрэг гардаг болоосой гэж хүсэх юм. Хэрэв төмөр зам холбогдоод ачаа тээврийн галт тэрэг яваад эхэлбэл манай сумынхныг амьдрал ч дагаад хөгжинө. Эндээс 80 хүрэхгүй километрийн цаана хоёр улсыг холбосон төмөр зам байна. Тэр замаар уул уурхайн олборлосон нүүрс зэргээ гаргаж болно. Мөн эргүүлээд Япон, Солонгос зэрэг улсаас автомашин болон бусад зүйлсийг тээвэрлэж болно. Аймгийн төвтэй хатуу хучилттай замаар холбочих юм бол мөн л хоёр улсыг холбосон хурдны зам энүүхэн хойно хилийн цаана байна. Автомашины тээврээр биш галт тэрэгний тээврээр уул уурхайн бүтээгдэхүүнээ гаргаж чадвал бид дэлхийн зах зээлд өрсөлдөж чадна” хэмээн ярьж байна лээ.

Үргэлжлэл бий
Э.ХҮРЭЛБААТАР

арын-нүүр булангууд мэдээ

Энэ их газар нутгаа бид хэзээ ашиглах юм бол

Post author By Э. Хүрэлбаатар
Post date 2014-05-17
No Comments on Энэ их газар нутгаа бид хэзээ ашиглах юм бол

Бид газар нутгаа ашиглаж чадаж байна уу. Улсынхаа нийслэл Улаанбаатар хотод л чихэлдэж, шахалдан, бухимдаж амьдарч байна. Дөрвөн уулын дундах давчуухан газар нутаг дээр л хөгжил дэвшлийг бий болгох гэж зүтгэцгээнэ. Өмнөговь зэрэг цөөн хэдэн аймагт уул уурхайн компаниуд газрын баялаг ашиглаж байна. Өөрөөр цэлийсэн их тал нутгаа ашиглаж чадахгүй л байна даа гэх бодол дорнын их талаар явж байхад бодогдов. Үнэхээр л нийслэл хотоос гараад 50 километр хүрэхгүй давхиад цэлийсэн хээр нутаг угтана. Манай орны зүүн хэсэгт уул, толгод гээд нүдэнд бүртийх ч зүйлгүй өнжмөл шаргал өвс найгасан тал нутаг байх. Мэнэнгийн их тал, Хөх нуур, Эрээнцавын их талд хэдэн малчин усаа бараадаж малаа бэлчээн аж төрцгөөнө. Туулаад барамгүй цэлийсэн их талыг огт ашиглахгүй өдий хүрч байна. Энд хэдэн ч том хот босгож болохоор. Хэнтийн нуруу, Минжийн хангай, Хөвсгөлийн их тайга нутаг гээд хүний хөл хүрээгүй газар олон. Усанд нь метр гаруй урт тул загас сэлээд, ан амьтад дүүрэн идээшлэх. Морь, онгоцноос өөр зүйл хүрэхгүй ян сарьдаг хөвч, тайга огт эзэнгүй байна. Ядахдаа өгөрч унасан модыг нь ашиглаж болмоор. Тэнд унанги мод дүүрэн байна лээ. Баруун тал Алтайн нурууны ар, өврөөр говь, хангай хосолсон газар нутаг мөн л эзэнгүй. Баруун аймгийн ихэнх иргэд хот руу нүүгээд ирцгээсэн. Цавчим өндөр уулс бүхий нутаг хэзээд ашиглахад бэлэн байна. Эзэнгүйдсэн энэ газар нутаг дээр дэлхийд гайхагдсан олон хот, тосгодыг босгож болмоор санагдана. Бид энэ их газар, нутгаа хэзээ бүрэн ашиглах юм бол доо.

Э.Хүрэлбаатар

Recent Posts

Recent Comments

Archives

Categories