Author: Э. Хүрэлбаатар

Амралтын өдрөөр гэр бүлээрээ салхинд гарч, байгалийн үзэмж тансаг буйд газарт очих хүсэлтэй хүмүүс бурханч лам Г.Пүрэвбатын их бүтээн байгуулалт хийж буй Аглаг бүтээлийн сүмийг зорих нь ихэсчээ. Төв аймгийн Борнуур сумын Нарт багийн нутаг Далийн ам байгалийн гоо үзэсгэлэнгийн хувьд үнэхээр тансаг газар юм. Наран тийшээ харсан аманд сүрлэг хадат уулс, битүү нарсан ой мод байх. Өвөлдөө нэвсийтэл цас дарчихдаг болохоор буга, гөрөөс, туулай хэрэм тэргүүтэй амьтад уулнаас буугаад ирдэг юм байна. Мөнх ногоон модны мөчир цасаа дааж ядан бөхөлзөж, жавартай салхи сэрчигнэхээс өөр аниргүй, нам гүм буйд газар болдог гэнэ. Харин зундаа уулсын суга, жалга судагнаас тув тунгалаг, шүд магнай хага ташим хүйтэн булгууд ундарч, хоржигнон урсаад нэлэнхүйдээ далийн ягаан цэцэг ургачихдаг байна. Бороо орвол битүү манан уулын хормой руугаа буудаг аж. Гарьд уулын бэлд орших сүмээс доош хацар ирвэгнүүлсэн зөөлөн бүгээн манан буугаад энэ ертөнцөөс тасарчихсан юм шиг л мэдрэмж төрдөг байна. Ийм л байгалийн тансаг яруу, үзэмж төгөлдөр газарт бурханч лам Г.Пүрэвбат болон уран бүтээлчид Аглаг бүтээлийн сүмийг барьж, бурхан номын цогцолбор газар бий болгохоор ажиллаж байна. Мөн тус хийдийг үзэхээр ирсэн амрагчдын цуваа үл тасрах ажээ.

Монголд шарын шашин дэлгэрээд олон зуун жилийн нүүр үзэж байгаа. Энэ хугацаанд сүсэгтэн олны өргөл барьцаар энд тэндгүй сүм хийд барьж, бурхан шүтээн залсан. Гэвч өнөөг хүртэл Аглаг бүтээлийн сүм шиг байгалийн өвөрмөц зүй тогтоцыг ашиглан цогцолбор барьсан түүх байхгүй. Их бүтээн байгуулалт хийгдэж байгаа Аглаг бүтээлийн сүм дээр өнжлөө.

Өглөө эртлэн нийслэл хотоос хөдөлсөн бид цаг гаруйхан давхиад Аглаг бүтээлийн хийд дээр очлоо. Аялал жуулчлалын компаниудын автобус хэдийнэ ирчихсэн байв. Албан байгууллага, анги хамт олон амралтын өдрөөр хийдийг зорьсон аялал зугаалга зохион байгуулдаг байна. Нэг хүн 26 мянган төгрөг төлөөд Аглаг бүтээлийн сүм, цогцолборыг үздэг гэнэ. Барагцаалбал гурван автобусанд 200 орчим хүн иржээ. Мөн “Талх Чихэр” компанийн ажилтнууд ирээд буцаж байв. Сүмийн үүдэнд машин битүү тавьчихжээ. Ирсэн хүн болгон 5000, хүүхэд мянган төгрөгийн тасалбар худалдаж аваад дээш явах аж. Бид сүмийн хашаа руу нэвтэрч дээш алхав. Тусгайлан зассан явган хүний замаар дээш явсаар Бурханч лам Г.Пүрэвбатын байгаа лаврин руу орлоо. Хотод хэд хоног ажилтай явж байгаад ирсэн гэнэ. Түүнтэй мэнд мэдэлцээд өнжих гэж байгаа тухайгаа хэлэв. Тэрбээр “Ойрын хэдэн жил бүтээн байгуулалтын ажил гэж эндээ суурьшиж, бясалгал хийж, уран бүтээлээ хийгээд хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл ч харах завгүй болсон” талаараа ярив. Тэрбээр “Та хэд нэгэнт л энд ирчихсэн юм чинь бурхан шүтээнд очиж мөргөл үйлдээд ир. Ах нь цайгаа уучихаад хүлээж байя. Тэгээд хамт эргэлийн мөрөөр гороо хийе” гэлээ.

Бид ч түүний хэлснээр хийд рүү орж бурхан тахилд мөргөхөөр гарлаа. Хийдийн үүдэнд хүмүүс дугаарлаад зогсчихсон байв. Хийдийн ажилтнуудтай уулзаж дараалал дайрч, “арын хаалга”-даж байж хийд рүү орлоо. Энхжингийн орны байгуулалт бүхий олон бурханыг энд хийж бүтээжээ.Цаглашгүй гэрэлт бурхан Энхжингийн орны найман бодь сэтгэлтэн хөвүүн асрагч охин тэнгэрийн шүтээн, цутгамал бурхан сүмд зочилсон хүн бүрийн мэлмийг гийгүүлэн оршиж угтана.

ДУХАНДАА ЭВЭРТЭЙ АДУУ, ГАНЦ ЭВЭРТЭЙ ЯНГИР ЗЭРЭГ ХОВОР ҮЗМЭР

Хийдийн гол шүтээн болох нэгэн суварга байна. Тусгайлан хийсэн болов уу гэмээр суварга дээр жижигхэн үнсэн саарал өнгөтэй хонины хоргол шиг бөөрөнхий зүйлс байх. Энэ нь гэгээн язгуурын шүтээнт Цогт үр цогцолсон суврага гэнэ. 77 гэгээн язгуурыг олж гэгээрсэн хутагт хувилгаадын цогт үр буюу ринсэлийг суваргад байрлуулсан нь энэ аж. Цогт үр гэдэг нь гэгээрсэн хутагт хувилгаадыг бие барах үед нь чандарлаж шатаах үед нэгэн зүйл огт шатахгүй үлддэг байна. Үүнийг нь цогт үр гэдэг аж. Хутагт хувилгаадын цогт үр нь буддын шашиндаа маш ховорт тооцогддог гэнэ. “Эрдэм чадалтай лам нар цогт үрийн хажууд ном уншихад бүгд хөдөлгөөнд ордог юм байна лээ” гэж сүмийн тайлбарлагч эмэгтэй онцолж байна лээ. Хийдийн суурийг тавихаас хоёр хоногийг өмнө бурханч лам Г.Пүрэвбат нэгэн бул хар чулуу зүүдэлсэн гэнэ. Зүүдэнд нь тэр чулууг тойруулаад хадаг яндар уячихсан сүсэгтэн олон мөргөж залбирч байгаагаар харагдсан гэнэ. Тэгээд л хийдийн суурийг ухаж байтал зүүдэнд нь үзэгдсэн том бул чулуу гараад ирсэн байна. 20 гаруй тонн жинтэй тэр чулууг “Энэ чулууг хөдөлгөж болохгүй юм байна. Бэлгэдэл талаасаа үзсэн ч энэ цогцолбор маань он удаа жил байх утга учрыг энэ чулуу агуулж байж магадгүй” гээд чулуугаа авалгүй хийдээ барьжээ.

Мөн Г.Пүрэвбат ламын олон жилийн турш зурсан гурван ч зургийг хийдийн хананд байрлуулжээ. Багш нарынхаа болон Богдын зургийг маш нарийн аргаар зурсан байна. Монгол гутлын хээ, ширээ сандал, хувцас гээд бүх зүйлсийн хээг нарийн гаргаж өгсөн байна. Их тэвчээр гаргаж зурсан нь илт харагдах юм. Ингээд хийдийн хоёр давхарт гарав. Тус хийдийнхэн маш ховор зүйлсийг дэлгэн тавьжээ. Метр гаруй урттай тул загасаас эхлээд матрын арьс, могойн арьс, таван эвэртэй хар халзан хонины толгой, нэхий, ганц эвэртэй морины алтадсан толгой, эвэртэй туулай, нэг эвэртэй янгир, дөрвөн эвэртэй нас бие гүйцсэн үхрийн толгой, цэцгэн эвэрт бор гөрөөс, давхар эвэртэй гөрөөсний толгой, таван биетэй нэг сүүлтэй загас, хоёр толгойтой яст мэлхий, цагаан өнгөтэй тарвага гээд хосгүй үнэт үзмэр угтлаа. Эдгээр ховор үзмэрүүдийг олон жилийн турш эрэл хайгуул болж байж олж авсан гэнэ. Монголд толгойдоо нэг эвэртэй янгир, данайсан том дөрвөн эвэртэй, нас бие гүйцсэн шар байжээ. Дээрх үзмэрүүдийг сонирхлоо. Үнэхээр духан дээрээ эвэртэй адууны толгой, ганц эвэртэй янгир, эвэртэй туулайн чихмэл нь бодит юм шиг л харагдах аж. Үүнийг хийдийн ажилтан “Эдгээр үзмэрүүд маш ховор зүйлс байгаа юм. Хаанаас олж авсан талаар мэдээлэл өгөх боломжгүй. Ямар ч байсан бүгд бодит зүйлс гэдгийг хэлмээр байна. Хүний гар орж хийсэн зүйл огт байхгүй” гэлээ. Модны үндэс, үзмэн мана, халтар мана гээд ховор нандин зүйлс ч олон байв. Бидэнтэй хамт үзмэр үзэж байсан хүмүүс дээрх зүйлсийг “Ийм зүйлс Монголд байсан гэж үү. Эвэртэй морь чинь үлгэрт л гардаг биз дээ” хэмээн ярилцаж байв. Өмнөговь аймгийн Мандал-Овоо сумаас Дулмаа гэх өндөр настан ирсэн байв. Тэрбээр Цогт үр бүхий суваргад сунаж мөргөж байв. “Хүүхдүүд минь их сайхан газар нээгдсэн байна лээ. Утай гүмбэн, Түвд рүү өндөр зардлаар явснаас Аглаг бүтээлийн хийдэд очсон нь хамаагүй дээр. Монголчууд үнэхээр сайхан зүйлс хийсэн гээд энд авчирсан юм. Эгч нь энд ирж мөргөл үйлдээд гэгээрчихээд явж байна. Байгалийн чулууг бурхан болгоод бүтээнэ гэдэг их хэцүү шүү. Үнэхээр их хүч хөдөлмөр гаргажээ” гэлээ.

БУРХАН БАГШИЙН БИЙ БОЛСОН ТҮҮХ БУЮУ ГАРЬД УУЛЫГ ТОЙРСОН БҮТЭЭН БАЙГУУЛАЛТ

Бид эргээд бурханч лам Г.Пүрэвбатын өрөө рүү очлоо. Хэдийнэ хувцсаа өмсчихсөн байлаа. “Ууланд гороо хийхдээ аялагч нарын хаясан хог хаягдлыг түүнэ. Уут бэлдээрэй” гэж н.Пэрэнлэй ламд хэлээд гарлаа. Хаврын урин дулаан ирсэн болохоор уулсын цас хайлж шар усны хоржигнон урсах чимээ, хүүхдийн цолгиун дуутай инээд тодхон сонсогдох ажээ. Хийдийг тойроод хэд хэдэн том бул боржин чулуу байсан гэнэ. Ухаад гаргах гэхээр чулууг өргөчих, ховхлоод авах техник Монголд байхгүй. Мөн бэлгэдэл чанарыг нь бодоод чулуун урлал хийчих боломжтой гэдгийг олж харсан байна. Ингээд хийдийн өмнө байх чулууг ажаад харсан урд тал нь шувууны хошуу шиг хэлбэртэй, хойд тал нь хэвтэж байгаа араатны бие шиг байсан гэнэ. Хийд тойроод байгаа дөрвөн том чулууны хэлбэр дүрсийг нь янзалж засаад амьтан хийх санааг олсон байна. Ингээд гарьд, арслан хоёрын дундаас төрсөн найман хөлт арслан бүтээжээ. Хийдийн зүүн талын чулуугаар бурханы номонд гардаг юунд ч дийлдэхгүй амьтны дүрс бүхий матар, лавай хоёрын дундаас төрсөн гэгдэх лавайт матар гэх амьтныг хийсэн байна. Хийдийн зүүн талын чулуугаар халиу, загасны дундаас төрсөн үст загас бүтээжээ. Загасан идэшт халиу загастай эвцэлдэн дундаас нь загас толгойтой, халиу биетэй хүчирхэг амьтан төрснийг үст загас гэж нэрлэдэг гэнэ. Мөн луу барсны дундаас төрсөн барс, луу гэх амьтныг хийдийн арын Гарьд уулын өвөрт бүтээжээ. Хэлбэр хийц нь маш уран нарийн юм. Урлаачид маш их хөдөлмөр гаргаж, нарийн хийц бүхий амьтад хийсэн нь илт. Дээрх амьтдын дүрийг бий болгосон газар болгонд “Үл зохилдох хямрал бүхэн арилдаг” гэх бэлгэдэлтэй гэнэ. Эдгээр чулуун урлалыг “Эвцэлдэхгүй амьтан дундаас эвийн хүчээр төрсөн амьтад юунд ч дийлдэхгүй хүч чадалтай, аливаа хямрал, атаа жөтөөг дардаг” гэж бурханы номонд үздэг гэдгийг Г.Пүрэвбат лам онцолж байлаа. Аливаа зүйлс учир жанцантай байдаг шиг хийд байгуулах үед дээрх амьтдыг хийхэд зориулагдсан мэт дөрвөн чулуу хэлбэр дүрстэйгээ шахуу байгальдаа байсан гэнэ.

Уул өөдөө өгсөж явахдаа Г.Пүрэвбат ламаас “Энд хийд бариад бурхан шашны цогцолбор бий болгох санааг анх яаж олсон бэ” гэж асуулаа. Тэгсэн өөдөөс инээснээ “Энэ их учиртай газар байгаа юм. Ах нь Борнуур сумын хүн. Энүүхэн доор манайхан үе удмаараа нутаглаж ирсэн байдаг. Ах нь энд л хонь хариулж хүн болсон юм. Тэгээд л цаанаасаа учиртай байжээ. Хүний хөлөөс хол аглаг буйд газарт бурхан номын мөр хөөж суухаар шийдэж хийдээ барьж байлаа” гэв. Биднийг ийн ярилцаж явтал хэсэг залуу дуу алдаад л явчихлаа. “Энэ мод чинь дээрээсээ хувхайрч үхчихээд мөчирнөөсөө гол мод нь гарчихсан байна шдээ. Яаж ургахаараа ингэж ургадаг юм бэ” гэцгээх нь сонсогдов. Аянга буугаад модны орой хэсэг үхчихсэн байна. Аянганд цохиулсан мод хувхайрч, бүр мөчир нь унаж байснаа гурван жилийн өмнөөс гэнэт модны доод хэсгээр мөчир салаалан ургасан байна. Гэтэл мөчрөөс дахин гол гарч мод ургаж эхэлжээ. Хийдийн лам нар дээрх модны орой дээр нь алтан охь залж дархалсан байна. Монголчууд хайртай малаа сэтэрлэдэг шиг модыг дархалдаг ёс байдаг энэ. Эндээс эргэлийн зам эхэлдэг байна.

Уул өөд өгсөж хэсэг явахад хадан агуй тааралдах юм. Агуйн нэг талаас ороод нөгөө талаар мөлхөж гарах юм. Эргэлийн анхдагч үүдэн хаалгаар орсон хүн амар амгалан гэгээрэлд хүрэх үүд хаалга нээгдэж байгаа хэмээн сүслэн залбирах ёстой гэнэ. Эндээсээ Зуурдын хавцгай гэх гурвалжин хонгилоор ороод арга, бэлгийн шүтээн бүхий газарт хүрэх юм. Эргэл хийж яваа хүмүүс мөн л шуугилдаад явчихлаа. “Хүүе ээ, энэ дотор эрэгтэй хүний “боов” хад байна. Агуй хадан дотор байна шдээ”гээд хүүхнүүд нь инээд алдах. Тэгсэн нэгэн эрэгтэй “Энэ агуй чинь эмэгтэй хүний юу юм биш үү. Бас эротик газар байх нь. Бурхан номын газар гэсэн чинь эвгүй зүйлтэй таарлаа” гээд л хүмүүс чулууг харсан сэтгэгдлээ хуваалцах юм. Энэ чулууг лам Пэрэнлэй “Хүмүүс хүүтэй болмоор байна. Охинтой болмоор байна гэдэг биз дээ. Тэгвэл энэ хад үүнийг бэлгэдэж байгаа юм. Зуурдаас төрлийг хайж буй агшинд эр төрөл бий болгох бол эцэгтээ тачаадах, эм төрөл авах бол эцэгтээ тачаан, алинд нь тачаасан түүнийгээ тэвэрдэг” гэж байдаг. Мөн ямар нэгэн уур уцаар болон бусад атаа жөтөөг бодохыг тэвчих хэрэгтэй. Үүнийг л хүмүүст ойлгуулах гээд байгаа юм” гэж тэнд байсан хүмүүст хариулт өглөө.

Бурхан багш тэнгэрийн орноос энэ орчлонд мэндлэх үед бурхан багшийн ээж цагаан заан зүүдэлсэн гэх домог байдаг. Хэлбэр нь яг зааных шиг чулууг чулуу урлаач нар янзалж зургаан соёотой цагаан заан бүтээжээ. Зааны хажууд эхийн сав байх юм. Тэнд очсон хүн болгон эхийн саваар мөлхөж гарах ёстой. Эхийн сав шиг хэлбэртэй байгалийн хадан доогуур гарсан хүний хилэнц арилдаг гэнэ. Хадны доор орших нүхийг харахад тийм ч том биш. Заавал мөлхөж гарахаас өөр аргагүй. Гэсэн ч түүгээр биеийн хэмжээнээс үл хамааран ямар ч хүн мөлхөөд гарчихдаг нь сонин. Жил гаруйн өмнө 60 гаруй килограм жинтэй жижигхэн биетэй хүн эхийн саванд гацаж хүмүүсийг сандаргасан тохиолдол гарчээ. Ууланд мөн эхийн умай байх ажээ. Хүйсэн дээрээ модтой босоо хадны нүүрэнд умайн хэлбэртэй нүх буй. Түүгээр сард нэг удаа усан дусал гоождог гэсэн. Бурхан багш хорвоо ертөнц дээр төрсөн шиг. Аглаг бүтээлийн хийд дээр очсон хүн болгон цагаан зааны хажуу талын эхийн саваар гарч, хилэнцээ арилгаад бурхан багшийн хадан дээр сийлсэн бурханы дүрийг олж харна. Ингээд доош алхах үед чулуугаар хийсэн долоон лянхуан сийлбэр чулуу байв. Энэ нь бурхан багш эхээс төрөөд долоо алхах үед гишгэсэн газар болгонд лянхуа цэцэг ургасан гэдгийг бэлгэдэн хийжээ. Лянхуа сийлбэр чулууг Монгол Улсын гарьд Б.Гантогтох тэргүүтэй олон бөхчүүд уул өөд гаргасан байна. Улсын цолтой арав гаруй бөхчүүд лянхуа суурийг уул өөд олон удаа амарч байж гаргасан гэнэ. Дээд эргэлийн замаас доод эргэлийн зам руу орох заагт бие биенээ налан ургасан мод таарах юм. Энэ нь бурхан багшийн хорвоо ертөнц дээр төрсөн түүх шиг эхээс төрөөд цэцгэн сууриар алхаад их амьдрал руу алхан орж байгаа мэтээр зохиомжилж хийсэн байна. Замд чулуу болон газрын хөрсийг янзалж, хүн халтирч унахаас сэргийлж шат гаргасан байв. Зохиомжийн дагуу амьдралын хаалгаар ороод цааш явах үед гурван том хадтай тааралдах юм. Хүний гар огт хүрээгүй байгалийн хад яст мэлхий мэт дүрстэй аж. Яст мэлхий нь өвчин зовлонгүй, урт удаан наслахын бэлгэдэл билээ. Яст мэлхийн хажууханд өөд өөдөөсөө харсан заан хад харагдах юм. Чих нь далбайсан хэлбэртэй заан хад нь амар амгалан сэтгэлийн тэнхээтэй амьдрахын ерөөлтэй. Гурав дахь тааралдах хад нь ембүү шиг хэлбэртэй аж. Хадны орой дээр нь өвс ургаж, зулзаган нарс мод ургасан харагдав. Хадан дээр мод ургасан байгааг харсан хүн болгон гайхширдаг юм билээ. Ембүү хад нь эд мөнгө арвин байхыг бэлгэдэж байгаа гэсэн. Урлаач нар нэгэн том чулууг амаа ангайж байгаа матар болгон урлажээ. Хамт явсан зурагчин маань матрын аманд багтаж байна лээ. Тэгэхээр хэр том хадыг матар болгон урласан болох нь мэдэгдэх биз ээ. Матрыг энд урласан нь мөн л бэлгэдлийн чанартай. Матар хазсан амьтнаа үхэн үхтэл огт тавьдаггүй амьтан гэнэ. Иймд буддын шашинд орсон бол хайр энэрлээр хэзээ ч дутаахгүй гэх бэлгэдэл агуулсан байна. Мөн арав гаруй метр өндөртэй хадыг хаанаас нь ч харсан цагаан өвгөний дүр төрх харагдаад байсан гэнэ. Тэгээд нүүр, гарыг нь гаргатал хамаг газар, усны эхийг захирдаг гэгдэх цагаан өвгөний дүр төрх бүр сайн тодорчээ. Мөн лам дүрстэй хад ч байна лээ. Аглаг бүтээлийн хийдийн хойд талын Гарьд ууланд энэ мэт их олон төрлийн байгалийн өвөрмөц дүр төрхтэй хад таарах юм. Зангидсан гараараа хад цохьсон юм шиг хэлбэртэй хад ч байна. Үүнийг Нударга хад гэж нэрлэх болжээ. Мөн хүний мөр бүхий хад ч байх юм. Номын хүрдэн суварга шиг хэлбэртэй нарс мод, гулсдаг хад хүртэл байлаа. Эргэлийн замын хамгийн өндөр оргил бүхий хадан цохион дээр нэг ч хадаас оруулалгүй модон сүм барьж байна лээ. Барьж дуусгаад оройг нь алтадсан шаргал өнгөөр будах юм гэсэн. Үүнийгээ Тэнгэрээс буусан сүм хэмээн нэрийджээ. Сүмээс доош бууж явахад арван метр өндөртэй хадан дээр сийлсэн догшин сахиус гэгдэх Очирваань бурханыг сийлсэн байв. Бурханыг бүтээсэн хийцийн тухай ярих юмгүй үнэхээр сайхан бүтээжээ. Монголд хадан дээр ингэж нарийн аргаар бүтээсэн бурхан байхгүй гэнэ. Очирваанийн бурханыг хадан дээр хийхэд маш олон хүн оролцсон байна. Хүн бүрийн сэтгэл зүрх нэгдэж гайхалтай бүтээл төрүүлжээ. Арван метр бурханы доохно хадны хөмөг газрыг агуй болгож чулуугаар барьсан агуйт суварга барьсан байна. Энд Аглаг бүтээлийн хийдийн лам нар өвлийн цагт бясалгал үйлдэж, хэдэн хоног өдрөөр суудаг газар бий болжээ. Ингээд эргэлийн замын төгсгөлд нирваан дүрийг үзүүлж буй арван метрийн урт хадан дээр сийлсэн бурхан багшийн хөрөгтэй тааралдах юм. Гарьд ууланд хийсэн их бүтээн байгуулалт ийм ажээ. Байгалийн өвөрмөц тогтоц хад чулууг ашиглан урлагийн бүтээл болгосон нь дээрх зүйлсээс харагдаж байв.

МОНГОЛЧУУД ӨӨРСДӨӨ ХИЙЖ БАЙГАА БҮТЭЭН БАЙГУУЛАЛТ ГЭНЭ

Энэхүү бүтээн байгуулалтыг гадны ямар ч хөрөнгө оруулалтгүйгээр монголчуудын сүсэг бишрэлийн өргөл барьцаар босгож байна. Монгол залуус нийлэн их бүтээн байгуулалтыг хийж байгаа ажээ. Г.Пүрэвбат ламын үүсгэн байгуулсан Урлах ухааны сургуулийг төгсөгч залуус эдгээр зүйлсийг хийж бүтээж байна. Энэ талаар Г.Пүрэвбат лам “Шавь нар маань өөрсдөө ирээд л хийж өгөөд байх юм. Монголын урдаа барьдаг урчуудыг төрүүлж чадсан юм байна гэж шавь нараараа бахархах сэтгэгдэл байнга төрж байна” гэлээ. Үнэхээр 84 урлаач цогцолбор газрын бүтээн байгуулалтыг хийж байна. Аглаг бүтээлийн сүмийн цогцолбор газрынхаа ажлын 50 гаруй хувийг барьжээ. 21 метр өндөртэй, алтан өнгөлгөөтэй сүм барих ажил ид хийгдэж байв. Мөн Сахиусны сүм барих ажил хийгдэж байна. Цул төмрөөр их биеийг нь барьсан сүмийг амьтны ясаар битүү урлаж чимэглэл хийх гэнэ. Сүмээ чимэглэх ясаа хүртэл цуглуулчихсан байна лээ. Энэ зунаас чимэглэлийн ажил хийгдэх ажээ.

АГЛАГ БҮТЭЭЛИЙН СҮМИЙН АГУЙ “АЛМАС”-ТАЙ БОЛНО

Уул тойрсон бид аялагч нарын хаясан ундааны сав, чихрийн цаас зэргийг түүсээр бууж ирлээ. Нэг үеэ бодвол монголчууд байгаль дэлхийгээ хайрладаг, хог хаядгаа больсон байна. Хоёр цаг гаруй яваад уулнаас бууж ирэхдээ нэг тор л хог түүлээ. Уулнаас бууж ирээд удаагүй байтал хоёр залуу тосч гүйж ирээд “Багш аа, нөгөө алмасаа доод байшин руу зөөх үү. Бид ачих гэсэн хүн нь цөөдөөд хаалгаар гаргаж чадахгүй байна” гэв. Бид “Юун алмас хаана байгаа юм бэ” гэсээр удахгүй ашиглалтад орох гэж байгаа Алтан сүм рүү хамт орлоо. Хоёр метр гаруй өндөртэй, үс ноос болсон амьтныг бүтээжээ. Үүнийгээ “Цаст уулын цагаан алмас” гэдэг амьтан гэж тайлбарлав. Тэнгэрийн сүмийн хажууханд байх агуйд алмасаа байрлуулах гэнэ. Цоохор ирвэс базсан байдалтайгаар сарлаг болон бусад амьтны ширээр хийсэн “алмас”-ыг бид өргөлцөв. Хоёр зуу гаруй килограмм жинтэй гэнэ. Алтансүмээс нөгөө “алмас”-аа гаргаад ирсэн тэр хавьд явсан хүмүүс “Алмас байна ш дээ. Ямар сонин юм бэ. Алмас үзье” гээд гүйлдээд ирэх юм. Хүмүүс “Яг алмас байна шүү дээ. Яг хийсэн байна” гээд л өмнө нь алмас гэх амьтныг нүдээр үзэж байсан юм шиг л ярих ажээ.

Бурханч лам Г.Пүрэвбат хэд хэдэн сонин бүтээл урлажээ. Тэр нь Аглаг бүтээлийн хийд орчмын уул усны лус савдагууд гэнэ. Тухайлбал, Гарьд уулсын газрын эзэн гээд эвэртэй шувуун толгойтой, урт далавчтай, гар хөлтэй амьтан байна. Гадна төрх нь ийм амьтан байдаг юм уу гэмээр сонин. Мөн зүүн луст уулын эзэн гүрвэлийг зохиомжилж бүтээсэн байна. Энд тэндээс нь эвэр гарсан урт хумстай амьтан байх. Зүүн луст ууланд гүрвэл их байдаг учир ийн сэтгэж хийсэн бололтой. Харин Баруун луст уулын эзнийг могойгоор дүрсэлжээ. Эвэртэй, хэлээ гаргасан догшин төрхтэй юм. Тэнгэрийн хуягт луу, өтөгтэй уулсын гурван толгойтой загас гээд Г.Пүрэвбат ламын бүтээсэн хачин сонин амьтад олны нүдийг хужирлаж, улам бүр хүч аван амилж байна уу гэмээр сүр хүчтэй харагдана.

Тус газарт уулнаас бууж ирсэн туулай, тэжээвэр тахиа, галуу, цацагт хяруул гэх мэт арав гаруй төрлийн шувууд байна лээ. Ирсэн хүн болгон шувуудыг тэжээж хооллодог юм байна. Мөн явган хүний зам дагуу жимсний модны бут сөөг тарихаар болжээ. Мөн хийдийн ойролцоо дөрвөн эвэртэй 50 гаруй тооны хонь бэлчиж яваа харагдав. Энэ талаар Г.Пүрэвбат лам “Хэдэн жилийн өмнө Баянхонгор аймагт явж байхад дөрвөн эвэртэй эр хурга айлд байхад нь таарсан юм. Тэр хургыг аваад энд авчирч хуц болгоод хэдэн эм хонинд тавьсан. Одоо 50 гаруй дөрвөн эвэртэй хоньтой болчихоод байгаа” гэв. Мөн үнэт үзмэрүүдийн талаар асуухад “Хаанаас олдсон талаар ярих болоогүй байна. 1890 оны сүүл үед Өвөрхангай аймагт духан дээрээ эвэртэй морь байсан талаар түүхэн баримт байдаг шүү дээ. Монголд эвэртэй адуу байсан” гэж товчхон хариулт өгөв.

Энд нийслэл хот төдийгүй, хөдөө орон нутгаас хүмүүс зорин ирж байлаа. Мөн жуулчид ч энд ирэх болжээ. Ирсэн хүн болгон л байгалийн үзэмж тансагийг, үзвэр, бүтээлүүд сайхан болсныг шагшин магтах юм. Хийдийн үүдэнд байх элэг, бөөрөнд сайн гэгдэх рашаанаас савныхаа хэмжээгээр хийж аваад хөдлөх ажээ. Нар жаргах гэж байхад бид нийслэл хот руу хөдөллөө. Орой бүрэнхий болохоос өмнө бидэнтэй хамт 30 гаруй машин төв замд нийлсэн юм. Харин Г.Пүрэвбат лам дахин уулзах ерөөл тавиад Аглаг бүтээлийн хийддээ хэдэн өдөр бясалгал хийхээр хоцорлоо.

Э.ХҮРЭЛБААТАР

Гэрэл зургийг

Г.ЛХАГВАДОРЖ

Сонгинохайрхан дүүргийн 62 дугаар сургуулийн багш, сурагчид хоёр хуваагдчихжээ. Ажлаа хаясан багш нар нь ажлаа хийж байгаа хэдийгээ “Та нар ажил хаяхгүй бол дараа нь амаа барина даа. Захирал болж ирчихээд байгаа Ш.Сарантуяа чинь удахгүй яваад өгнө. Тэр явчих юм бол та нар ажилгүй болно” гэж байгаа гэх. Харин ажил хаяагүй багш нар нь “Хэн ч захирал болсон яадаг юм. Ажлаа хийж, сурагчдадаа хичээлээ ороод, цалингаа авч байвал болох нь тэр. Харин та нар ажил хаяж байгаад дараа нь хэцүү байдалд орно доо. Боловсролын яамнаас дарга нар ирээд хууль бусаар ажил хаясан гээд халчих вий дээ” гэх мэтээр маргалдаж, тэмцэлдэж эхэлжээ. Багш нар тэмцэлдээ сурагчид болоод эцэг, эхчүүдээ хүртэл татан оролцуулах болжээ.

Мөн сурагчид нь ч багш нараа өмөөрөөд хоёр хуваагдчихсан байна. Томилогдож ирсэн, ажлаа өгсөн хоёр захирал болоод хоёр хуваагдаад байгаа багш нарынхаа төлөө сурагчид маргалдаж, зодоон цохион хийх дээрээ тулсан асуудал ч гарсан байна. Багш нар нь ангийнхандаа “Хичээлээс илүү чухал асуудал болоод байна. Та нар Ш.Сарантуяа дээр бөөнөөрөө очоод “Та ажлаа өг. Та багш нараа дарамталж дээрэлхдэг, их муу хүн гэсэн гэж хэл” гэж хэлдэг болсон тухай эх сурвалжууд дурдаж байна.

Мөн ингэж ятгахдаа “Багш нь дараа дүнг чинь сайн гаргахыг бодно” гэх утгатай зүйлс хэлдэг гэх. Сурагчид нь багшийнхаа хэлснээр “Багш зөв ярьж байна. Тэртэй тэргүй сургуулиа төгсөх юм чинь хичээл ороод яах юм. Тэгснээс сургуулиа аврахгүй бол манай сургууль хаагдах юм байна” гээд ажил хаяхгүй байгаа багш нар болоод шүүхийн шийдвэрээр томилогдож ирсэн захирлыг хэл амаар доромжилж, мессэж хүртэл бичдэг болжээ. Харин ажил хаяагүй багш нарын ангийнхан “Хичээл орохгүй байгаа багш нар болоод сургуулийн удирдлагууд биднээс хураасан мөнгөнөөсөө болоод ингэж байгаа гэсэн. Угаасаа байнга мөнгө хураадаг байсан. Энэ байдлаараа удвал бид бусад сургуулийн хүүхдүүдээс сурлагаараа хоцорно” гэх болжээ. Сурагчид багш нар нь юу гэнэ тэр үгээр байдаг болсон байна. Эцэг, эхчүүд ч “Багшийнх нь үгнээс гарвал хүүхдийг минь шахаж хавчиж, дүнгээр нь боох байх” гээд хэлсэн үгээр нь байдаг болжээ.

62 дугаар сургуулийн сурагч нарт багш нарын хэрүүл тэмцлээс үүдэн хичээл орохгүй байгаа нь огт хамаагүй болжээ. Хүүхэд болгонд “Мэдлэг боловсрол чухал биш болжээ. Сургуулийн хувь заяаг бид шийдэх юм байна. Багш нарынхаа зааснаар л бүх зүйлсийг нь хийе. Захирал нараа эсэргүүц гэвэл жагсаал хүртэл хийе” гэсэн бодол оюун ухаанд нь бат нот суучихжээ. Яг л Нигерид суурьшилтай исламын хэт даврагч “Боко Харам” бүлэглэлийнхэнтэй адилхан болсон байна. Дэлхий нийтийг цочирдуулаад байгаа “Боко Харам” бүлэглэл 500 гаруй бага насны хүүхэд, эмэгтэйчүүдийг барьцаалсан. Бүлэглэлийнхэн барьцаалсан хүүхдүүдийн оюун ухааныг өөрчилж, бусадтай харилцдаггүй, ярьдаггүй болгож, зөвхөн өөрсдийнхөө бүлэглэлтэй ярилцаж, юу хий гэсэн болгоныг хийдэг робот шиг л болгочихсон нь тогтоогдоод байгаа. “Боко Харам” бүлэглэлд барьцаалагдсан 80 гаруй хүүхдийг барьцаанаас суллахад нэрээ хүртэл мартсан байсан талаарх мэдээлэл дэлхий нийтийг шуугиулсан. 62 дугаар сургуулийн багш нар сурагчдаа яг л “Боко Харам” бүлэглэлийн барьцаалагдсан хүүхдүүд шиг хэн ч биш болгож өөрсдийнхөө “амьгүй албат” болгож байгаа нь биднийг сурвалжлага хийх үед мэдрэгдэж байв.

ШҮҮХИЙН ШИЙДВЭРИЙГ ЭСЭРГҮҮЦЭЖ 84 БАГШ АЖИЛ ХАЯЖЭЭ

Сонгинохайрхан дүүргийн хамгийн шилдэг гэгдэх 62 дугаар сургууль дээр юунаас болж ийм асуудал үүсэх болсон талаар сурвалжиллаа. Тус сургуулийн 84 багш энэ сарын 19-нөөс эхлэн ажил хаялт зарлаад байгаа. Тэд долоо хоногийн турш ажил хаяад байгаа шалтгаан нь шүүхийн шийдвэрийн дагуу сургуулийн захирлаар томилогдож ирээд байгаа Ш.Сарантуяаг эсэргүүцэж байгаа юм. Багш нарын ажилт хаялтаас үүдэн хоёр мянга гаруй хүүхэд хичээлдээ явахгүй байгаа аж. Сурагчид “Багш хичээл орох болохоор утсаар холбогдож хэлнэ. Тэр болтол хичээлдээ битгий ирээрэй” гэж хэлсэн гэнэ. Ажилт хаялт зарлаад байгаа багш нарын төлөөлөл өчигдөр МҮОНРТ-ийн байранд сэтгүүлчдэд мэдээлэл хийсэн. Багш нар ажил хаяад байгаа шалтгаанаа “Шүүхийн шийдвэрийн дагуу захирал болж ирсэн Ш.Сарантуяаг иргэний зориг гаргаж захирлын албан тушаалаа өөрийн хүсэлтээр өг. Хэрэв тэгэхгүй гэвэл бид ажил хаяна гэж хэлсэн. Ш.Сарантуяа нь энэ сургуульд өмнө нь гурван жил захирал хийгээд сонгон шалгаруулалтад тэнцээгүй юм. Ингээд ажлаа өгч байсан. Ш.Сарантуяа удирдах ажилтны ёс зүйгүй, хамт олныг хагалган бутаргасан үйлдлийг удаа дараа хийсэн, үндэслэлгүйгээр багш ажилчдадаа хариуцлага тооцдог, бусдыг байнга дарамталдаг байсан. Иймд түүнийг ажлаас чөлөөлтөл ажил хаялтаа үргэлжлүүлнэ” гэж мэдэгдэв.

БАГШ НАР НИЙСЛЭЛИЙН БОЛОВСРОЛЫН ГАЗРЫН ДАРГА НАРЫН НҮДЭН ДЭЭР ГАР ГАРААСАА БАРИАД Ш.САРАНТУЯАГ СУРГУУЛЬ РУУ ОРУУЛААГҮЙ ГЭНЭ

62 дугаар сургуулийн гадуур цөөн тооны сурагчид гүйлдэж, тоглож байв. Ихэнх ангид хичээл ороогүй гэнэ. Харин 75 багш ажлаа хаяагүй болохоор 21 бүлгийн 800 гаруй сурагчийн хичээл хэвийн үргэлжилж байлаа. Багш нар ажил хаях болсон талаар сурагчид болон сургуулийн зарим ажилчин бидэнд мэдээлэл өгсөн юм.

Захирлаар томилогдож ирсэн Ш.Сарантуяа нь 2010-2013 оны хооронд уг сургуулийг удирдаж байсан гэнэ. 2014 оны гуравдугаар сард захирлын сонгон шалгаруулалтад орж, шалгаруулалтын хоёрдугаар байранд оржээ. Ингээд 62 дугаар сургуулийн захирлын сонгон шалгаруулалтад нэгдүгээр байр эзэлсэн Н.Батжаргал томилогдож ирсэн байна. Тэрбээр ажлаа аваад жил орчим болж байгаа аж. Гэтэл сонгон шалгаруулалтад тэнцээгүй нөөцөд шалгарсан Ш.Сарантуяа “Намайг үндэслэлгүйгээр ажлаас халсанд гомдолтой байна” гээд шүүхийн байгууллагад хандчихсан байна. Бүр гурван шатны шүүхээр “Ш.Сарантуяаг үндэслэлгүйгээр ажлаас нь халсан байна. Эргүүлэн ажилд нь томил. Шүүхийн шийдвэрийн биелэлтийг Нийслэлийн шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх газарт даалга” гэж шийдвэр гаргажээ. Улсын дээд шүүхийн шийдвэр өнгөрсөн сарын 24-нд гарсан байна. Ингээд гурван шатны шүүхээр хууль бусаар халагдсан гэдэг нь тогтоогдсон Ш.Сарантуяа шүүхийн шийдвэрийн дагуу ажлаа хүлээн авахаар сургууль дээрээ ирсэн гэнэ. Тэгсэн 62 дугаар сургуулийн 20 гаруй багш сургуулийнхаа үүдэнд гар гараасаа бариад зогсчихсон байжээ. Багш нар Ш.Сарантуяад хандан “Чамайг энэ сургуулийн босгоор оруулахгүй. Чи энэ сургууль руу орох эрхгүй хүн. Орох гээд байгаа юм бол гар гинжийг таслаад ор” гэжээ. Энэ бүгдийг сургуулийн захирал Н.Батжаргал цонхоороо хараад зогсож байсан гэнэ. Мөн Нийслэлийн боловсролын хэлтсийн томоохон албан тушаалтнууд ч сургууль дотроос хараад зогсож байжээ. Боловсролын салбарыг удирдаж яваа тэд багш нарын энэхүү үйлдэлд юу ч хэлээгүй байна. Харин багш нарынхаа “Гагнасан гинжийг таслахтун” гэх тоглоомоор “тоглож” байгааг харсан сурагчид Ш.Сарантуяаг сургууль руу орохыг эсэргүүцэж тэр хавьдаа тэмцлээ илэрхийлж, ширээ сандлаа тачигнуулж эхэлсэн байна. Үл ойлголцох байдал эндээс эхэлжээ. 62 дугаар сургуулийн зарим багшид Ш.Сарантуяаг сургуулийн босгоор алхуулахгүй байх том шалтгаан байсан бололтой.

62 дугаар сургуулийн үүдэнд ахлах ангийн бололтой сурагчид коридорт зогсож байв. Тэд “Ш.Сарантуяа захирал угаасаа муу хүн. Манай сургуулийн олон багшийг сургуулиас нь халсан. Нэг багшийг сургууль дээр архи ууж ирлээ гээд шууд халчихсан. Сурагчдыг үймүүллээ, харин хичээл орж байгаа багш нарыг хичээлээ муу заадаг гээд л загнана. Их дээрэнгүй зан ааштай хүн. Ажил хаясан багш нар бидэнд хичээлээ нөхөөд заана гэж ярьж байна лээ. Бид гэртээ хийх ажилгүй болохоор сургууль дээрээ ирчихсэн байна” гэв. Харин сургуулийн ажилтан “Ш.Сарантуяа багш нарт ажлын шаардлагыг арай хэтэрхий чанга тавиад байдаг юм. Үүнээс болоод л багш нар дургүй байдаг. Хэнхэг гэж ярьдаг” хэмээн ярив. Ажил хаялт зарлаагүй багш нар “Н.Батжаргал сургуулийн захирлаар томилогдож ирээд л багш нарыг ялгаж салгаж харилцдаг болсон. Өөрт нь саймширч харьцаагүй багш нарыг шахаж хавчдаг болсон. Харин өөрийнхөө хүрээлэлд байдаг багш нарт цалингийн нэмэгдэл, мэргэжил дээшлүүлж сургуульд сурч байгаа урамшуулал гэх зэргээр байнга мөнгө өгнө. Ажил хаялт зохион байгуулж байгаа хүмүүс цалингүй ажил хаялт хийж байгаа. Тэгсэн тэдний цалинг зохион байгуулж байгаа хүмүүс өгнө гэж байна лээ. Адилхан цалинтай багш бусдынхаа цалинг өгнө гэж яриад байгаа. Мөн ажил хаяж байгаа багш нарт өдөр болгон цаанаас нь хоол, цэвэр ус өгөөд байгаа. Тэд сургуулийн хажууд амьдардаг айлд орж орой болгон л хурал хийж ажил хаяагүй багш нарыг өөрсдийнхөө талд оруулах гэж утасдаж дуудаж байгаа. Хэн ч захирал болсон яах вэ. Гол нь сурагчдын эрх ашиг хохирч байна. Улирлын амралт эхлэх гэж байхад манай сургууль амрахгүй гэж байна” гэж учирлаж байв.

“БОЛОВСРОЛЫН САЛБАРТ 25 ЖИЛ АЖИЛЛАСАН ХҮНИЙ ХУВЬД ИЙМ БАЙДЛААР АЖЛАА ӨГӨХГҮЙ”

Ингээд тус сургуулийн захирал Ш.Сарантуяатай уулзаж цөөн асуултад хариулт авлаа.

-Халагдсан, томилогдож ирсэн хоёр захирлаас болж гурван мянган хүүхдийн эрх зөрчигдөөд байна. Багш нар таныг дарамталдаг гээд эсэргүүцлээ илэрхийлж байна. Энэ талаар тодруулахгүй юу?

-Ийм нөхцөл байдал үүсээд байгаад үнэхээр их харамсч байна. Миний бие боловсролын салбарт 25 дахь жилдээ ажиллаж байна. Энэ салбарт ажиллах хугацаанд Улаанбаатар хотын аварга багшаар хоёр удаа, улсын тэргүүний багшаар мөн л хоёр удаа шалгарч байсан. Төр засаг ч миний хүч хөдөлмөрийг үнэлж одон тэмдгээ харамгүй өгч байлаа. Энэ салбарт хийсэн ажилтай, хэлэх үгтэй хүн гэж өөрийгөө бодож явдаг. Одоо болж байгаа зүйлсийг нууж хаах зүйлгүй үнэн зөвөөр яримаар байна. 62 дугаар сургуульд гурван жил захирал хийж байгаад өнгөрсөн жилийн өдийд сонгон шалгаруулалтаар захирлын ажлаа өгсөн юм. Сонгон шалгаруулалтад тэргүүлсэн хүн надаас 0.8 оноо илүү авсан байсан. Миний бие хоёрдугаар байр буюу нөөцөд шалгарсан. Ингээд энэ ажлыг авч болсон юм чинь өгсөн шиг өгье гэж бодоод ёс уламжлалын дагуу ажлаа албан ёсоор өгсөн. Хэсэг хугацаанд гэртээ суулаа. Тэгээд Нийслэлийн боловсролын газарт очоод би нөөцөөр шалгарсан. Надад ажил байна уу. Байхгүй гэвэл аль нэг сургуульд багшаар ажилламаар байна гэсэн.Тэгсэн “Та багшаар ажиллаж чадахгүй байх. Нөөцөд үлдсэн хүн хоёр жил хүлээх ёстой” гэсэн. Юу гэсэн үг вэ 13 жил олны хүүхдэд багшилж, АНУ-д мэргэжил дээшлүүлсэн хүн шүү дээ. Миний олон шавь нар салбар бүртээ амжилттай явж байна. Ингээд хэсэг хугацааны дараа шүүхэд гомдол гаргасан. Эхлээд энэ салбарт өдий болтол ажиллаад шүүх энэ тэр гээд яах вэ гэж бодож байсан. Ингээд шүүхээс хууль бусаар халсан байна гээд ажилд нь эргүүлэн томилох шийдвэр гарсан. Харин ажилдаа жил гаруй хугацааны дараа иртэл ийм байдал угтлаа. Миний бие багш, ажилтнуудаа дарамталж шахсан зүйл огт байхгүй. Бүх хүнтэй ижил тэгш харилцдаг байсан. Нэг хамт олон болохоор жаргал зовлонг нь хуваалцаад л ирсэн юм.

-Юунаас болоод багш нар таныг эсэргүүцээд байгаа юм бол?

-Тэрийг хэлж мэдэхгүй байна. Муухай харилцаа үүсгэж гомдоож байсан зүйл огт байхгүй гэдгийг хэлсэн. Багш нар ажил хаях болсон шалтгаан нь учир битүүлэг байгаа. Цаанаа том эрх ашиг байх шиг байна. Багш нарыг ашиглаж өөр хүмүүс удирдаад байна гэж хараад байгаа. Шүүхийн шийдвэр гарсны дараа Боловсролын хэлтсийн дарга дуудсан. Тэр хүн хоёр цаг өмнөө суулгаад юу ч хэлэхгүй байсан. Яагаад тэгснийг мэдэхгүй байна. Үүний дараа Нийслэлийн боловсролын газарт дуудаад “Чи салбараа шүүхэд өгч, хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр гүтгэж доромжилсон гэж хэлсэн. Би ч Үндсэн хуулинд заасан эрхээ эдэлж үзэл бодлоо илэрхийлсэн гэж хэлсэн. Үүний дараа сургуулийн үүдэнд багш нар оруулахгүй зогсоосон. Дөрвөн удаа ажлаа авах гээд очтол Нийслэлийн боловсролын газраас хүн ирээгүй. Би дарга руу нь залгаж та нарыг иртэл энд сууна гэж байж арай гэж ирсэн. Тэгээд ажлаа хүлээж авах болтол сургуулийн багш нар хамт ороод ирсэн. Багш нар бүх ажлыг хянаад ажил хүлээн авахад байлцсан гэсэн акт дээр гарын үсэг хүртэл зурсан. Би энэ салбарт ажиллаж дөрвөн ч удаа удирдах албан тушаалтан болж ирэхдээ анх удаа ингэж ажил авч байгаа юм. Ажил хүлээж аваад дуустал Нийслэлийн боловсролын дэд дарга “Үйлдвэрчний эвлэлийн даргаа нөгөө юмаа гардуулж өг” гэсэн. Тэгсэн сургуулийн үйлдвэрчний эвлэлийн дарга “Та иргэний зориг гарган ажлаа эргүүлээд өг. Бид ажлаа өгөхгүй гэвэл ажил хаялт хийнэ” гээд шаардах хуудас өгсөн. Яагаад ингэж байгааг асуухад юу ч хэлээгүй. Ингээд л багш нар ажил хаяад сурагчид хохироод сууж байна даа.

-Таныг захирал хийх гээд хэт улайраад байна гэж ярих хүн олон байна?

-Зарим хүнд тэгж харагдаж байгаа байх. Боловсролын салбарт гэр бүлээрээ хоёргүй сэтгэлээр ажиллалаа. Би захирал болох гэж зүтгээд байгаа юм биш. Багшийн ажлаа хийе гэсэн ажил байхгүй гэсэн. Аргаа бараад л шүүхэд хандсан. Энэ сургуулийг дүүргийн тэргүүний сургууль, улсын тэргүүний хүүхдэд ээлтэй загвар сургууль хүртэл тордож, додомдсон. Энэ амжилтад миний болон хамт олны хүч хөдөлмөр орсон шүү дээ. Энэ салбараас би ийм байдалтай гарахгүй. Яагаад гэвэл олон жилийн хүч хөдөлмөр, залуу насаа энэ салбарын сайн сайхны төлөө зориулсан. Гэхдээ цагийн юм цагтаа гэж үг байдаг байх аа гэв.

АЖИЛДАА ОРОХГҮЙ БОЛ ШҮҮХЭД ХАНДАНА ГЭВ

Бид 62 дугаар сургуулиас гарч явахад нэгэн сурагчийн ээж таарав. Тэрбээр багш нар ажил хаяад байгаа шалтгаан нь сургуулийн 40 жилийн ой болох гээд ирэх сарын 11-нд “Улаанбаатар палас”–т сурагчдын нэгдсэн тоглолт болох юм. Тоглолтын тасалбар 20 мянган төгрөг. Сургуулийн хүүхдүүдээс мөнгө хураасан. Тэр мөнгөө эргүүлээд өгч чадахгүй болчихоод ийм асуудал үүсээд байгаа. Сурагчдаас хураасан мөнгө нь хэдэн арван саяар хэмжигдэж байгаа” гэдгийг онцолж байлаа.

62 дугаар сургуулийн багш нар Ш.Сарантуяаг Улсын дээд шүүхийн бичиг баримтыг хуурамчаар үйлдэн бүрдүүлсэн гэж шүүхэд гомдол гаргасан байна. Уг гомдлыг шүүх хэлэлцээд Ш.Сарантуяаг хуурамчаар бичиг баримт бүрдүүлээгүй гэх шийдвэрийг ч мөн гаргажээ. 62 дугаар сургууль дээр болоод байгаа үйл явдлын талаар Нийслэлийн боловсролын газрын орлогч дарга Р.Түвшинбатаас тодруулахад “Бид ажил хаясан багш нартай хэд хэдэн удаа уулзсан. Уулзалтаар тэдэнд хууль бусаар ажил хаяад байгаа шүү гэдгийг сануулсан. Маргааш мөн л очиж уулзана. Хэрэв уулзаад ажилд орохгүй бол шүүхийн байгууллагад хандана. Хууль хяналтын байгууллага шийдвэр гаргасны дараа арга хэмжээ авах асуудал яригдана” гэв.

Нийслэлийн боловсролын газрын орлогч дарга Р.Түвшинбатын хэлж буйгаар багш нар ажил хаялтаа зогсоохгүй бол шүүхэд хандах гэж байгаа юм байна. Харин шүүх аливаа гомдлыг 30 хоногийн дотор шийдвэрлэдэг. Мөн тодорхой шалтгаан гарвал шүүх хурал хэдэн ч удаа хойшилж болдог. Тэгэхээр багш нар ажил хаялтаа зогсоохгүй гэвэл 62 дугаар сургуулийн хоёр мянга гаруй сурагчдад энэ хавар хичээл заах багш олдохгүй бололтой.

Э.ХҮРЭЛБААТАР

“Яаралтай дуудлага аваад багийн төвөөс яарч сандарсан хүмүүс мотоцикльтой гараад давхидаг. Замын ховилд гуядуулаад шороон зам дээр ойчих их хэцүү. Хөл гараа шалбалж, бэртэж гэмтдэг. Харин цасан дээр харуулдаад ойчих нь зөөлөн унадаг. Бэртэл гэмтэл ч авахгүй шүү дээ” гэж Хануй багийн бага эмч Ч.Жавзанпагма, Д.Батмөнх нар ярив. Хануй баг мянга гаруй хүн амтай. Сүүлийн жилүүдэд зүрх судасны өвчлөл, төрөлт нэмэгдэж, хөдөөгийн мал­чид хятад мотоцикль уна­даг болсноос хойш ослын дуудлага өдөр бүр гардаг болжээ. Энэ талаар эрүүл мэндийн салбарт 20 га­руй жил ажиллаж байгаа Ч.Жав­занпагма эмчтэй ярилцлаа.

–Багийн эмнэлэг ажил­лахаа болиод гурван жил болж байгаа гэсэн үү?

-Тийм ээ. Манай багийн эмнэлэг хаагдаад гурван жил болж байна. Уг нь манай багхүн ам их болохоор эмнэлэгтэй байсан юм. Төсөв мөнгө нь дээрээс шийдэж өгдөг, эмнэлэгтээ хүн хэвтүүлж эмчилгээ сувилгаахийдэг байлаа. Тэгсэн манай сумын эмнэлэгт төсөв мөнгө бага ирдэг болсноос үүдээд багийн эмнэлэгт төсөв мөнгө огт олгогдохгүй болчихсон. Үүнээс болоод олон жил ажилласан багийн эмнэлгийнхээ хаалгыг барилаа. Одоо эмнэлгийн барилгыг хоёр хуваагаад нэгэнд ньхүүхдийн цэ­цэрлэг оруулчихсан. Хүйтний улиралд түлэх түлш, хэрэглэх бусад зүйл байхгүй болохоор сумын эмнэлгээс ирсэн эм тариагаа гэрээрээ хадгалж байна. Бусад сумын эмч нар бид хоёр шиг баг дээрээ байрлахгүй. Сумынхаа эмнэлэгт байрладаг. Хануй багийн хувьдсумын төвөөс 100 гаруй километр алслагдсан. Хөдөөнөөс холын дуудлага ирлээ гэхэд хамгийн түрүүнд багийн эмчид ханддаг. Багийн эмч очиж үзээд сум руу дуудлага өгдөг юм. Ингээд сумын эмч нарзуу гаруй километрийн цаанаас наашаа гарах болдог. Цаг хугацаа их алдаж байгаа юм. Өвчтөний биеийн байдал маш хүнд, эмч нарыг ирэх гэсээр байтал эвгүйдчих гээд ер нь л хүнд хэцүү үе олон гарч байна даа.

–Танай багийнхан хэлж байна лээ. Манай багийн эмч нар унаа тэрэг, мөнгө төгрөг гэж байхгүй. Нутгийнхаа хүмүүсийг гуйгаад л холын дуудлаганд явдаг гэж байсан?

-Багийн эмч нарт унаа тэрэг гэж байхгүй. Шатахууны төсөв мөнгө огт байхгүй. Гэтэл багийн төвөөс 30 гаруй километр зайд өвөлжиж байгаа айл яаралтай түргэн тусламжийн дуудлага өгдөг. Эрүүл мэндийн салбарын иргэдэд үйлчлэх хамгийн ойр байгууллага нь багийн эмч. Мотоциклиос унаад цус алдаад байна. Хурдан ирэхгүй бол болохгүй байна. Яаралтай хурдан ир” гээд л яарч сандарсан хүмүүс утсаар ярьдаг. Бид чинь тангараг өргөсөн эмч хүмүүс шүү дээ. Сумын төвтэй утсаар холбогдчихоод гэртээ суугаад байлтай нь биш. Эмнэлгийн багаж хэрэгсэл, эм тариагаа аваад л гардаг. Багийн төвийн машин, мотоцикльтой хүмүүс дээр очоод гуйдаг. Нутгийн хүмүүс болохоор гуйх болгонд явж өгдөг. Гэхдээ дуудлаганд явж байгаа хүмүүст хэцүү байдаг. Хол газарт явахаар машин нь усаар явна гэх биш, бензин тос их ордог. Тэр болгоны цаана гуйсан хүний халааснаас мөнгө гардаг. Багийн төв дээр амьдарч байгаа хүмүүсийн амьдрал ахуйг сайн мэддэг. Тийм болохоор мотоцикльтой хүмүүсийг ихэвчлэн дуудлаганд гуйдаг. Сая гэхэд цасан шуурга нүүр нүдгүй шуураад эргэн тойрны зүйлс огтхарагдахгүй шөнөөр 30 гаруй километрийн зайд өвөлжиж байгаа айлаас нэг эмэгтэй цус алдаад байна гэсэн дуудлага ирсэн. Багийн төвөөс мотоцикльтой гараадявлаа. Шуурга хүчтэй болохоор замдаа зөндөө олон удаа унасан. Цасан дээр харуулдаад ойчиж байгаа болохоор бэртэж гэмтэх нь бага. Хайрцагтай эм тариагаа хагалчихгүй гээд нэг гартаа бариатай чигтээ унаж байгаа юм. Сүүлдээ хэсэг төөрч явсааросгох дээрээ тулж байгаадайлаа олсон. Айлдаа яваад ортол өөдөөс айж сандарсан хүмүүс “Яасан удаан ирдэг юм бэ. Энэ хүн амь насаа алдах юм бол чи хариуцах юм байгаа биз дээ” гээд загнаж гарлаа. Цус алдсан эмэгтэй хувхай цагаан царайтай болчихсон. Хамаг цусаа юүлчихсэн байсан. Цус алдсаны улмаас гурван давхар гудас нэвтэрчихсэн байгаа юм. Анхан шатны үзлэгээр савны гадуур жирэмслээд тэр нь хүндэрч цус алдчихсан болох нь тодорхой болсон. Бага эмч анхан шатны тусламж үзүүлэх болохоос биш мэс засал хийх, нарийн мэргэжлийн эмч нарын хийдэг ажилбар хийх эрхгүй. Хийж болохгүй гээд хуулиндаа хүртэл заагаад өгчихсөн байдаг. Гэхдээ хүний эрдэнэт амь нас чухал шүү дээ. Яах ч арга байхгүй. Цус алдаад байгааг зогсоохын тулд мэс ажилбар хийж байгаа юм. Савны гадуур жирэмсэн болж хүндэрч, цус алдсан эмэгтэйн амь насыг аварч чадсан. Хэрэв сумын эмч, аймгаас эмч ирэхийг хүлээсэн бол тэр эмэгтэй амь насаа алдах нь тодорхой байсан. Дуудлаганд машинтай явсан чинь цасанд хий эргээд явдаггүй. Өмсөж явсан дээлээ хүртэл тайлаад дугуйн доогуур нь хийж өгөөд газар ахиулж байсан. Гол үертэй байхад хүртэл ус руу зориглоод л орно шүү дээ.

–Саяхан нэг эмэгтэй гэртээ төрөөд та хоёрыг банга хүртсэн гэж сонссон?

-Яаралтай дуудлагаар очдог. Анхан шатнытүргэн тусламж үзүүлээд сум руу авч явах ёстой. Гэвч шороон замаар 70 гаруй километр явснаас 30 километр шороон замаар яваадзасмал замдаа нийлээд аймгийн төвийн эмнэлэгт очсон нь шулуун байдаг. Иргэд өөрсдөө сум руу биш аймагт очмоор байна гэдэг. Тэгэхээр шууд л аймагт хүргэж өгдөг. Манай багийн нэг эмэгтэй жирэмсэн болсон юм. Эмчийн хяналтад байж байгаад төрөх дөхөөд ирэхээр нь аймгийн төвд албан ёсоор хүргэж өгсөн юм. Тэгсэн аймгийн эмнэлэгт хоёр хоног хэвтээд гурав дахь хоног дээрээ гэртээ харьж хононо гээд хүрээд ирчихсэн байсан. Тэгсэн тэр шөнөдөө өвдөөд эхэлсэн байсан. Шөнө дуудлага ирсэн. Яваад очтол жирэмсэн эмэгтэйн ус нь гарчихсан. Юу юугүй л төрөх гэж байсан. Гэрт нь төрүүлж болохгүй гээд Эрүүл мэндийн сайдын тогтоол гарчихсан. Гэвч яах ч аргагүй гэрт нь эх барьж авсан.Олон жил эрүүл мэндийн салбарт ажиллаж, энэ багийнзалуусын ихэнхийг эх барьж авсан болохоор ямар нэгэн хүндрэл гараагүй. Эх, хүүхдийг эсэн мэнд аймгийн эмнэлэгт хүргэж өгсөн. Сүүлийн жилүүдэд бага эмчийн орон тоо их гардаг болчихсон. Бага эмчээр сурах хүүхдүүд ч байхгүй болчихсон байна. Үүнийг анхаарч үзэх хэрэгтэй болоод байгаа.

–Багийн эмнэлэг хаагдсанаас болоод гэрээ эмнэлэг болгох, өвчтөн хүртэл хэвтүүлдэг болсон гэсэн үү?

-Манай багийнхан, ойролцоо багийн иргэд ухаан алдчихсан, цус алдсан гэх мэт биеийн байдал тааруу хүмүүсээ багийн эмнэлэг хаагдсанаас хойш шууд л манайд аваад ирдэг. Өвчтөнийг гэртээ оруулаад л эмчилгээ хийдэг. Өөр сонголт байхгүй юм чинь. Геологийн нэг ажилтан өнгөрсөн зун гараа төмөр алханд бяц цохичихсон ороод ирсэн. Цусыг нь тогтоох гэж оролдож байх хооронд манай гэр, ор хөнжил гээд л нэлэнхүйдээ цус болчихсон байсан. Цусыг нь тогтоож өгөөд аймгийн төв рүү аваад явсан. Тэр хооронд манай нөхөр цусыг нь цэвэрлэсэн байна лээ. Өндөр-Улаан сумын эмнэлгийн Хануй багийн салбар нэртэйгээр эмнэлэг ажиллаж байхад цус харвасан хүмүүс олон ирж эмнэлэгт хэвтэж байсан. Тэгсэн Архангай аймагт Хануйгийн эмч нар харвасан хүнд сайн гэсэн яриа гарсан байдаг. Саяхан цус харвасан хүнийг аймгийн эмнэлгээс гарахад манайд аваад ирсэн тохиолдол гарч байсан. “Та л сайн эмчилгээ хийдэг гэнэ. Эдгээгээд өг” гээд гуйгаад байгаа юм. Хэлж тайлбарлаад ч нэмэр байдаггүй. Гэртээ дөрөв хоног хэвтүүлээд буцаасан шүү дээ. Энэ мэт багийн эмчид хүндрэл бэрхшээлтэй зүйл олон тулгардаг. Хануй багт Өндөр-Улаан сумынсалбар эмнэлгээ эргүүлээд нээх хэрэг­тэй байна.

ХИЙЖ БҮТЭЭСЭН АЖЛААРАА 1500 БАГААС 26-Д ШАЛГАРЧЭЭ

Хануй багийнхан хонин жилийг ерөөл бэлгэ дэмбэрлээр дүүрэн угтаж байгаа гэдгээ хүн бүр л ярьж байв. Хоёр жилийн өмнө багийн хурдан морь сонирхдог, морь уядаг залуус нийлээд “Хануйн хүлэг” гал байгуулсан гэнэ. Гал байгуулагдаад жил бүрийн хаврын тэргүүн сард болдог улс, бүсийн хурдан хүлгүүд тоосоо өргөдөг “Дүнжингарав” уралдаанд хоёр азарга дээгүүр давхижээ. Багийн Засаг дарга А.Батдэлгэр тэргүүтэй уяач нар Б.Барбаатарын хээр азарга, Г.Бадамжунай нарын халзан азаргыг аваад очсон гэнэ. Уралдаан шинийн 4-нд болно гээд азаргануудынхаа уяа сойлгыг тааруулаад очсон байна. Тэгсэн хойшлоод, уяа бага зэрэг алдагджээ. Гэхдээ халзан азарга нь 8-т давхиж, хээр азарга нь 20 гаргаад ирсэн байна. Эрлийз азарга уралдаагүй бол айрагдчих боломж байсан гэнэ. Мөн мянга гаруй хүн ам­тай энэ баг өнөө жил 87 мянга гаруй мал тоолуулжээ. Архангай аймгийн багуудаас хийж бүтээсэн ажлаараа хоёрдугаар байрт орсон байна.

Мөн улсын хэмжээнд 1500 гаруй баг байд­гаас уг шалгуураар байр эзлүүлэхэд 26 дугаар байрт орж, анх удаа ийм өндөр үнэлгээ авч, амжилт гаргаад байгаа гэнэ. Энэ талаар багийн дарга А.Батдэлгэр “Манай баг хонин жилийг чамлахааргүй амжилттай угтаж байна. Өнгөрсөн жил манай баг цахилгаантай холбогдсон. Гэрэл цахилгаантай болсон болохоор баг маань илүү сайн хөгжих байх гэж харж байгаа. Бидний цаашдын зорилго нь Хануй багаа Монгол Улсын жишиг баг болгох. Энэ талаар ч хийж бүтээх ажил их байгаа” гэж ярьж байв.Хануй багийн нутгаас Азид хоёрт ордог томоохон буган чулуун хөшөө бүхийтүүхийн хосгүй үнэтдурсгалт газар, Ромын эзэн хааны үеийн эдэлж хэрэглэж байсан гэгдэхсүйх тэрэг, аяга гэх мэт зүйлс олдсон байна. Хануй багийн иргэд монголчуудын ор тас мартаад байгаа нэгэн сайхан ёс уламжлалыг хэвээр нь хадгалж байна лээ. Залуус хоорондоо насан туршийн андбололцож, хоорондоо морь солилцдог. Бүр анд бололцсон талынхаа аав, ээжийг талын “Талын аав, Талын ээж” гэж хүртэл дуудаж байна лээ. Хоорондоо эв найрамдалтай байх. Андгай тангараг өргөж анд нөхөр бололцох уламжлал Хануй багийнханд хадгалагдан үлджээ.

Ой модоор бүрхсэн өндөр хөх уулсын дунд оршиххануй бригадын төвөөс нар жаргах гэж байхад нийслэл хотын зүг хөдөллөө. Бригадын төвийн хэдэн цагаан байшин цасан дундаас бүртэлзэн ард хоцров оо.

Э.ХҮРЭЛБААТАР

Хөдөө очиж Мартын 8-ны баяр тэмдэглэх, хөдөөгийн эмэгтэйчүүд хэрхэн баярлаж байгааг сурвалжлахаар Арын сайхан хангай нутгийг өнгөрсөн долоо хоногийн сүүлчээр зорин гарав. Хүрэх газар гэвэл хот, аймаг сумаас алс хол, уулсын бөглүүд орших Архангай аймгийн Өндөр-Улаан сумын Хануй баг. Улаанбаатар хотоос 600 гаруй километрийн зайтай. Харин Архангай аймгаас 102, Өндөр-Улаан сумаас 90 гаруй километрийн зайд оршдог алслагдсан газар. Эрдэнэмандал, Чулуут сумын иргэд аймаг явахдаа дайран гарахаас өөр хөл хөдөлгөөн тэнд барагтай байхгүй. Бригадын төв дээр 40 гаруй айл өрх аж төрдөг юм байна. Нутгийн иргэд Хануй баг гэж ярихаасаа илүүтэй Хануйгийн бригад гэнэ. Бага сургууль, цэцэрлэг, улаан булантай, мянга гаруй хүн амтай, 400 орчим айл өрхтэй Монголын томоохон багуудын нэг. Архангай аймгийн төвөөс цасаар шуурч байхад Хануй руу хөдөллөө. Жолооч “Шөнөд оройгүй, Шөлөнд дээжгүй гэдэг биз дээ. Цасан шуурга намдаана” гээдбүрэнхий болсон хойно гарав. Ийн явсаар шөнө дундлаад Хануй бригадын төвд очлоо. Багийн төв гэж хуучны хөнд­лөн цагаан байшингууд, бан­зан хашаан дотор хүрэн дүнзэн байшинтай буйдхан газар харагдав. Бид багийн Засаг дарга А.Батдэлгэрийн гэрийг сурсаар хойд энгэрийн өвөлжөөнд байх гэрт нь очлоо.

“ХООЛ ХИЙЖ ӨГСНИЙГ ХҮНД БИТГИЙ ХЭЛЭЭРЭЙ”

Нүүр нүдгүй цасаар шуурч байсан тэнгэр цэлмээд хоножээ. Хаашаа л харна цав цагаан цас, цэв цэнхэр тэнгэр. Хануй голын бургасны захаас бараан морьтой хүн бригадын төвийг чиглэн ирж яваа нь холоос цагаан цаасан дээр хар цэг тавьчихсан юм шиг л бүртэлзэн үзэгдэнэ. Бригадын төвийнхөн өглөө эртлэн босчээ. Айл болгоны гэрийн яндангаар цагаан утаа суунаглана. Багийн дарга А.Батдэлгэр саравчиндаа орчихсон өвлийн уралдаанд уясан хурдан морьдынхоо тэжээлийг өгч байгаа харагд­лаа. Харин саахалтын зайд өвөлжиж байгаа Ц.Болдбаатар үхрийнхээ хөл­дүү­сийг ганцаараа арилгаж байв. Мөн сургуулийн галч Д.Мөнхтөр ч өглөөнийхөө ажлыг хийж байгаа бололтой. Уулын суганд таран буусан айлуудын гадаа дандаа л эрчүүд өглөөнийнхөө ажлыг амжуулж, малаа аялуулж байгаа нь Хануй бригадын эрчүүд ямар ажилтай хүмүүс байдаг юм бэ гэж бодогдохоор. Тэр өглөө нэг ч эмэгтэй хашаа хороогоо цэвэрлэж, хөлдүүс арилгаж харагдсангүй. Мартын 8-ны өглөө Архангай аймгийн Өндөр-Улаан сумын Хануй багийнхан эрчүүд нь ажлаа хийж, эмэгтэйчүүд нь амралтын байдалтайгаар өглөөг угтаж байгаа нь энэ. Багийн төвийн эрчүүд эхнэр, охидоо баярлуулах гэж өглөөний уламжлалт ажлаа хурдан амжуулж, гарынхаа цай, хоолыг хийж эхэлсэн нь энэ аж. Эрчүүдхээр хоносон үхэр, адууныхаа сургийг гаргахаар бие биенийхээгар утас руу залгах юм. “Адуундаа явсан уу. Манай хээрийн адуу харагдаж байна уу. Тарлан монголтой хэдэн үхэр голын бургасанд хоносон байна уу. Гол дээр үхсэн гурван сарлаг хэнийх вэ” гэх.Мөн “Яагаад малдаа явахгүй байгаа. Эхнэрээ баярлуулж байна уу” гэжнэгнээсээ асуухаар нөгөөх нь тас нэрэлхэх. “Мотоцикль асахгүй байна. Унтчихсан байна. Одоо ингээд явах гэж байна” гээд лянз бүрийн шалтаг олж хэлээд гэргийгээ баярлуулж байгаагаа нуугаад байх юм. Харин гэрт нь шал өөрүйл явдал өрнөж байлаа. Ээжүүд үс зүсээ янзалж, тэр хавиархаа цэгцэлж, охид, хүүхдүүд цэвэрхэн хувцсаа өмсөж, аав нь орж гарахдаа зөөлөн зөөлөн дуугарах нь баярынх нь бэлэгний нэг гэл­тэй.

Хануйд ганцхан Жи Мобайл”-ын сүлжээ барина. Жи 20-ын нэгжээр утсаа цэнэглэчихээр сүлжээндээ үнэгүй ярьдаг. Хануй брига­дынхан хоорондоо бүгд үнэ­гүй ярина. Тийм болохоор бригадад болж байгаа үйл явдал нэгэндээ хурдан хүрнэ. Эрчүүд гэртээ хоол хийж байгааг, хоол хийх үйл явц хэрхэн өрнөж байгааг хүүхнүүд бие биендээ сонирхуулан гайхуулна. Сургуулийн захирал С.Монголмаад нөхөр Б.Гантөмөр нь банштай цай хийж өгсөн гэнэ. Харин бага ангийн багш Д.Буянхишигт нөхөр Д.Өлзий-Орших нь хуу­шуур хайрч өгсөн бол Д.Должинжавын нөхөр Г.Дамдиндорж мах шарж өгчээ. Багийн эмч Д.Батмөнхийн нөхөр Л.Тамир гараа гарган цуйван хийж байгаа сураг дуулдав. Хоолныхоо давсыг ихдүүлж шорвог болгочихоод дахиж хоол хийсэн хүн ч байгаа талаарх инээд наргиантай зүйлс яригдав. Бригадын хүүхнүүд “Нөхөрхоол хийж байна. Ойрд гал тогоонд орол­цоогүй юм. Намайг хоол хийж байгааг хүнд битгий хэлээрэй гээд байх юм. Хэнээсээ ичдэг байна аа” гээд л тас тас инээд алдах. Айл болгоны гэрт гэр бүлийн халуун дулаан уур амьсгал бүрдэж, адуу мал гээд өглөө гараад орой ирдэг эрчүүд гэр бүлийн хүнээ баярлуулж байгаа нь цаанаа л сайхан санагдана. Хануй бригадын хүүнүүдийн баяр ингэж л эхэлдэг юм байна. Нөхрийнхөө гарын хоол, цайг зооглосон эмэгтэйчүүд өдөр нэгнийдээ цугларч, баяраа тэмдэглэх гэнэ. Харин залуус багийн улаан буланд болох цэнгээнт бүжигт орох гэнэ. Эмэг­тэйчүүдийн баярын үйл ажиллагааны талаарх урьдчилсан мэдээлэл ийм.

ЧИН СЭТГЭЛЭЭ ЗОРИУЛЖ ХИЙСЭН БОЛГОН БУСДЫН ЗҮРХ СЭТГЭЛД ХҮРДЭГ БУЮУ ГАРААР ХИЙСЭН МЭНДЧИЛГЭЭ

Сургууль, цэцэрлэгийн хүүхдүүд баасан гаригт охи­доо баярлуулжээ. Цэцэр­лэ­­гийн хүүхдүүд ээждээ зориулж цаасан дээр зураг зур­­сан байна. Багш нь гараараа мэндчилгээ бичээд хүүхдүүдийн ээждээ зориулж хэлсэн үгийг нь цэвэрхэн, сайхан бичиж өгчээ. Хүүхдүүд “Аав шигээ машин унадаг хүн болно. Ах шигээ барилга барина. Хурдан морь унадаг хүн болно” гэж багшдаа хэлж бичүүлжээ. Цэцэрлэгийн багш нь хүүхдүүдийн мэнд­чил­гээний цаасан дээр ихэд хичээнгүйлэн зураг зураад, хажууд нь жижигхэн хиймэл цэцэг наасан байгаа харагдлаа. Харин сургуулийн хүүхдүүд ээж нартаа зориулан захиа бичжээ. Захиагаа ээж нартаа баярынх нь өдрөөр бэлэглэсэн гэнэ. Харин сургуу­лийн багш нартаа зориулан 4А ангийнхан ханын самбар гаргажээ. Хүүхдүүд өнгийн харандаагаар “Багш нартаа Мартын 8-ны баярын мэнд хүргэе” хэмээн бичээд, сарнай цэцгийн баглаа барьсан дээлтэй охины зураг зурж, үлдсэн зайг нь тэнгэр болгон цэнхэр өнгөөр буджээ. Мөн багш болгонд сурагчид нь мэндчилгээ хийж бэлэглэжээ. Зарим нь дөрвөлжин шугамтай дэвтрийн гол цаасыг дөрөв хувааж нугалаад, өнгө өнгийн харандаагаар сэтгэлийн үгээ бичсэн байхад зарим нь тууш дэвтрийн хуудсан дээр дөрвөн мөрт зохиосон харагдав. Гэхдээ мэндчилгээ бүрийн буланд ваартай, эсвэл газраас ургасан цэцэг зурсан нь улам чимнэ. Хүүхдүүд ямар ч алдаагүй, цэвэр ням­бай бичжээ. “Ээжээ таныг ганцааранг нь орхиод аав­тай хамт наадамд явсанд уучлаарай” гэж нэгэн хүү бичсэн байхад хоёрдугаар ангийн охин “Багшаа би таныг дуурайсан багш болно. Тэгээд сургуульдаа багшилна” гэж хүсэлмөрөөдлөө бичсэн байлаа. Чин сэтгэлээ зо­риулж хийсэн болгон бус­дын зүрх сэтгэлд хүрдэг. Хануй бригадын ээж, багш нар хүүхэд, шавь нарынхаа өгсөн бэлгийг аваад зөндөө их баярлаж, зарим нь баярын нулимс унагасан гэнэ.

МАРТ-8-НЫГ ТЭМДЭГЛЭХЭЭР ДЭЛ­ГҮҮР ЗОРИН ИРЭХ МАЛЧИНЗАЛУУС

Хануй багт Б.Ганчулууных л дэлгүүр ажиллуулдаг. Мөн аймгийн төвөөс шатахуун, дизель зэргийг 200 литрийн поошигт хийж авчраад зардаг юм байна. Өөрөөр хэлбэл, багийнхаа иргэдийг шатахуун түгээх станц, хүнс, бусад бүтээгдэхүүнээр хангадаг ганц газар нь энэ аж. Дэлгүүр рүү яваад орлоо. Жижигхэн дэлгүүрийн лангуунд юм бүхэн өрөөтэй. Гэрийн эзэн Б.Ганчулуун дэлгүүртээ зог­сож байна. “Манай багийн залуус өглөөнөөс хойш цувран ирж, эмэгтэйчүүдийн баяр тэмдэглэх зүйлсээ худалдаж аваад явж байна” гэлээ. Айл саахалт өвөлжиж байгаа залуус нийлж багийн дэлгүүрт ирэх ажээ. Ойролцоо өвөлжиж байгаа гурван залуу хонины бэлчээр дээр мотоцикльтой таарч нэгнээрээ хонио харуулаад хоёр нь ширээ засах зүйлс худалдан авахаар иржээ. Тэд чихэр, жигнэмэг, ундаа, дарс, пиво, хиам, өргөст хэмх зэргийг худалдаж аваад гарцгаав. Тэдний дараа үстэй дээлний гадуур хүрэм өмсөж, ноосон малгайг баг болгоод өмсчихдөг хэн болох нь танигдахгүй залуус орж ирэв. Дэлгүүрийн худалдагч тэднийг хэдийнэ таньсан бололтой мэнд мэдэлцэхэд залуус малгайгаа авч “За нөгөө хэдийгээ баярлуулах гээд л явж байна. Өдөр нэгнийхээ гэрт цугларчихаад, орой хонио хотлуулчихаад бүжгэнд ирнэ”гэж ярилцаад авах зүйлсээ худалдан авах юм. Б.Батбилэг гээд 20 гаруй насын залуу эхнэр Энхжаргалын хамт иржээ. Гадаа 20 гаруй хэмийн хүйтэн байсан ч баяраа тэмдэглэх зүйлс худалдан авахаар 30 гаруй километрийн цаанаас мотоцикльтой ирцгээжээ. Мөн Ц.Очирбат, Отгонтуяа нар ч ирж таарав. Багийн дэлгүүрт байх хамгийн үнэ­тэй чихэр, дарс, пиво зэрэг зүйлсийг худалдаж аваад цаасан хайрцагт хийн мото­цикль­доо ганзагалаад хөдөлц­­гөөв. Залуу хосууд их цасан дунд хүйтнийг үл ажран холоос дэлгүүрийг зоринирж байгаа нь мартын 8-ны баярыг найз нөхдийн хүрээнд тэмдэглэх аж. Тэдний дараа гурван залуу орж ирлээ. Дэлгүүрийн Жи-Мобайлын нэгж дууссаныг сонсоод “Өө, ахиухан авчихгүй. Нэг дөхсөн дээрээ овоо хэдэн нэгжтэй болоод авъя гэж бодсон юм. Тэгсэн 1000 ч байхгүй шүү. Та утсандаа байгаа нэгжээ явуулчих аа. Ээж, эгч нар руугаа ярьж, мэнд мэдмээр байна ш дээ” гэхэд худалдагч “Надад ч нэгж алга аа. Маргаашнаас ирнэ. Мөнгөө үлдээчих. Би чам руу залгаад кодыг нь хэлээд өгье” гэв. Залуус “Хотынхоншиг цэцэг навч өгөөд байж чадах биш. Байгаагаараа л, тэрүүхэн тэндээ цомхон тэмдэглэж байна. Мал төллөхөөс өмнө найз нөхөдтэйгөө уулзаж нэг оройг инээж, баярлаж өнгөрөөх гэсэн юм” гэж ярьж байна. Мөн хиам худалдаж авахдаа “Яанаа энэ хиамыг чинь нарийн хэрчиж чадахгүй байх. Идэх л юм чинь бүдүүн хэрчээд л өгчихнө биз. Цаад гурав чинь анзаарахгүй ээ” гээд инээлдэв. Мөн “Өнгөрсөн жил цаадуул чинь эмэгтэйчүүдийн баяраар та нар баярласан. Та нарын баяр болсон гэж гомдол мэдүүлээд байгаа шүү дээ. Уух зүйлсээ бага авсан нь дээр байх. Дарсаа харин ахиухан авчих” гээд авсан зүйлсээ хайрцагтхийж аваад, нэг ньгарч одов.

Их үдийн алдадХануй бригадын хүүхнүүд тал талаас цугларав. Бүгд л торгон дээл өмсөж, одон медаль зүүсэн байгаа харагдав. Бригадын төвийн хижээл насны хүүхнүүд жил бүрийн гуравдугаар са­рын 8-нд нэгнийдээ цуг­ларч, марталдаг уламжлалтай аж. Д.Үрчгэр, Багийн эмч, Д.Батмөнх, Л.Чимгээ, Д.Од­гэрэл гээд багийн хүүхнүүд цугларч эхэллээ. Торгон дээл өмссөн хүүхнүүд “Алдарт эхийн одонгоо зүүх газаролдохгүй юм. Төр засгаас өгсөн юм чинь ганц эрхийнхээ өдөр зүүе. Тэр болгон гангарч, гоё дээлээ өмсөөд байж чадахгүй юм. Нийллэгэнд ирэхдээ л үс гэзгээ будуулж, нүүрээ будаад ирж байна” хэмээн ярив. Хотоос ирсэн сонинысэтгүүлч нийллэгэндорно гэдгийгдуулаад санаа зовж байгаа бололтой байлаа. Д.Оюунбилэг, Д.Сувдмаа, Т.Цэнд-Аюуш, Л.Цэрэнлхам, Д.Хажид нар ирцгээлээ. Ин­­гээд Хануй бригадын эмэг­­тэй­чүүдийн баярыннийл­­­лэг эхэллээ. “1992 онд мартын баярыг ёстой мартагдахааргүй тэмдэглэж байсан шүү” гэлээ. Тэр үед сургуулийн багш нар мартын 8-ны баяраар хүрч ирээд айл саахалтын айлуудыг нэгнийд нь цуглуулж байгаад урлагийн тоглолт хийдэг байсан гэнэ. “Баасандолгор гэх багш гоё дуулдаг байлаа” хэмээн хүүх­нүүд ярилцах ажээ. Нийллэгт ирсэн хүүхнүүд дэлгүүрээс дарс, 300-400 грамм чихэр худалдаж авсан гэнэ. Хүн болгон энэ жишгээр явсаар арав гаруй шил дарс, чихэр, жигнэмэг зэрэг цугларав. Гэрийн эзэд бууз жигнэж өглөө. Тал талаас цугларсан чихэр таваг дүүрэн болох юм. Мөн набор ч төрөл төрлөөрөө цугларчээ.Арав гаруй шил дарсны үйсэн бөг­лөөг задлах болов. Дарс онгойлгогч байхгүй тэнд байсан багийн дарга, дэлгүүрийн эзэн Ганчулуун дээр миний бие нэмэгдээд өнөөхийг нь онгойлгох юм болов. Уруулын будгаар онгойлгох гэсэн болохгүй юм. Хүчтэй дарах гэхээр шил нь хагарчих гээд бид гурав хэрэндээл “юм” болж байж арай гэж хоёр дарс онгойлгож өглөө. Хаалганы бариул, автийрк зэргээр дарс онгойлгох багаж хэрэгсэл болгож авсан юм. Дарс уусан эмэгтэйчүүд хууч хөөрч “Манай багт Нэгдэл дундын үйлдвэр, худалдаа бэлтгэлийн анги байхад мөн л олон хүн байдаг байсан. Адилбиш захирал багийнхаа хүүхнүүдэд 1996 онд мэнд­чилгээ гараараа бичиж өгөөд уулзахад их сайхан нийллэг болсон шүү” хэмээн ярив. Тэгснээ түрүүчийн бид гурвын будилан байж онгойлгосон дарсны ижлийг нэг нь аваад, ядах юмгүй бөглөөг түлхчихээд “Ингэдэг юмыг та нар яагаад байв аа, түрүүнд” гээд тэрүүгээр нэг инээд болгов.

Төд удалгүй нийллэг дуу хуураар эхэлж“Хөөрхөн борлог мориороо хөндийг туулах сайхансан. Хөгшин буурал ээжийгээ хүндлэн асрах сайхан даа” гээд хоолой нийлүүлэндуулж гарлаа. Цомхон эхэлсэн нийллэг дэлгэр сайхан боллоо. “Хүрэн үнээгээ саах уу даа” гээд тас тас хөхрөлдөөд дэлгүүрээс 2.5 литрийн пиво нэмж авчруулав. Дэлгүүрийн агуулах буюу га­даах амбаарт хадгалаад хөлдчихсөн шар айргийг тэд савыг нь хагалж, доторхийг нь цагаан төмпөнд хийгээд гал дээр халааж жаврыг нь гаргаад аягалж уух юм.Хөгжөөн наргиан, дуу хуураар дүүрэн Хануй бригадын хүүхнүүдийн нийллэг үдэш болтол үргэл­жиллээ. “Хануй голын хүүхнүүд царайлгаараа алдартай шүү дээ. Ирсэн хүн хоргодоод байдаг сайхан нутаг шүү” гээд хүүхнүүд нь намжирдан биенээ тохойгоороо ёворч ирээд л хөхрөлдөх юм.

Бүрий болж одод түгжээ. Энд тэндээс гэрэл гарч байлаа. Багийн бүжигт оролцох залуус мотоцикльтой, поортертой гээд унаа унаагаа хөлөглөн ирж байгаа нь тэр.

Үргэлжлэл бий

Э.ХҮРЭЛБААТАР

Монгол Улсын гурван сая дахь иргэн болон хорвоод мэндэлсэн Х.Монголжин охины аав, ээж, эмээ, өвөө нар баяр хөөрөөр дүүрэн байна. “Амьд явахад алтан аяганаас ус ууна гэгчээр энэ насандаа ийм сайхан бэлгэ дэмбэрэлтэй зүйл үздэг байжээ” хэмээн хоорондоо ярилцаж байна лээ. Э.Хатанболдын аав Д.Энхтүвшин “Ах нь ингэжбаярлаж байснаа санахгүй юм. Хүүгийн минь охин Мон­голын гурван сая дахь иргэн болсон гэдгийг дуулаад лмагнай хагартлаа баярласан. Миний үр удмын хүүхэд гурван сая дахь иргэн болж, монгол түмэнд баяр хөөр авчирч байна гэж бодохоор их сайхан байна” гэх. ХаринХ.Монголжин охины ээж Г.Аззаяагийн аав Р.Ганбат “Зүүдлээд ч байгаа юм шиг санагдаад байх юм. Хэлэх үг ч олдохгүй болтлоо баярлаж сууна. Хүмүүн заяаг олж төрнө гэдэг чинь зүүний үзүүр дээр арвай буудай асгахад нэг нь тогтож үлдэхтэй ижил бай­даг юм гэсэн. Миний охиноос гарсан энэ жаахан охин Монгол Улсын гурван сая дахь иргэн болж, бүр ийм жаахнаараа түмний танил боллоо шүү дээ. Энэ насандаа ийм сайхан баярт үйл явдалтай нүүр тулна гэж бодож явсангүй” хэмээн ярьж байна лээ.

Өдөржин орж, гарч байсан зочид хэдийнэ явцгаажээ. Э.Хатанболдын гэрт аав Д.Энхтүвшин, Г.Аззаяагийн аав Р.Ганбат бид үлдэв.Төд удалгүй хоёр аав нь гэр гэр рүүгээ явсан юм. Ингээд гадны зочин миний бие, гэрийн эзэн Э.Хатанболд, Г.Аззаяа, Х.Монголжин бид гэрт үлдэв. Э.Хатанболд галаа сэргээж зуухандаа нүүрс хийх, гэр орноо цэвэрлэж, хог шороо цэвэрлэх, хүүхдийнхээ даавууг угаах гээд мундахгүй олон ажлын ард гарахаар ажилдаа орлоо.

Өглөө ирэхэд улаан даавуун дээл өмсөж, бүрх малгай тавиадгэрийнхээ хойморт суучихсан телевизийн сэтгүүлчдэд ярилцлага өгөөд сууж байсан Э.Хатанболд биеийн тамирын хар өмд, цагаан футболка өмсчихсөн зогсох аж.

Тэгснээ “Ахаа дүү нь хогоо шүүрдэх гэж байна. Та Азаа, охин хоёрын орны урд очоод суучих. Дүү нь хурдхан шиг хогоо шүүрдчихээд сууя” гэж хэлээд инээв. Хивс рүүгээ ус цацаад нарийн ширхэгтэй шүүрээр шүүрдэж гарлаа. Хурдан хурдан хөдлөөд л хогоо шүүрдэж байснаа”Шороо бужигнаж байна уу” гэж эхнэрээсээ асуух юм. Азаа өөдөөс нь инээгээд “Манай Хатнаа гэрийн ажилд их сайн. Гэртээ байхдаа хамаг ажлаа өөрөө л хийчихдэг юм. Гэхдээ ажилдаа явахаараа хэд хоногоор явчихдаг. Жирэмсэн болсон гэдгийг дуулаад л”Амарч бай. Найз нь бүгдийг нь хийнэ” гээд надаар ажил хийлгэхгүй санаатай” гэж ярив.Тэд дөрвөн ханатай гэрт тохилог гэгч нь амьдардаг юм байна. Гэрийн эд зүйлс бүгдэмх цэгцтэй. Мөн найз, нөхөд, зочдоос ирсэн чихмэл тоглоом, цэцэг зэргийг эгнүүлээд тавьчихжээ. Э.Хатанболдыг хогоо шүүрдээд дууссаны дараа бид анх хэрхэн танилцаж байсан талаар яриагаа эхэллээ.

Э.Хатанболд, Г.Аззаяа нар өөд өөдөөс хараад инээд алдах ажээ. Бүрнүүр нь улайгаад ичээд байгаа бололтой хэсэг сууцгаав. Тэгснээ Э.Хатанболд “2011 онд найзуудтайгаа аймгийн төвд уулзсан юм. Тэгсэн нэг найз мааньнайз охиноо дуудсан юм. Гурван охин хүрээд ирсэн. Тэгээд л анх танилцаж байлаа. Азааг анх хараад ямар хөөрхөн охин бэ гэж бодсон. Хоорондоо танилцаад удаагүй байтал Азаа яваад өгсөн. Тэгэхээр нь утсыг нь олж аваад мессэж бичсэн. Хариу ирэхгүй хэд хоносон. Тэгж байгаад мессэж бичилцдэг болоод дараа нь уулзаад, үерхэж эхэлсэн. Тэгээд л тусдаа гарсан юм” гэв. Харин Г.Аззаяа “Өндөр биетэй, нүүрэмгий бололтой залуу санагдсан. Мессэж бичээд байхаар нь тоглоод байна гэж бодоод итгээгүй” гэлээ. Э.Хатанболд хүнд даацын машинаар “Таван толгой транс” компанийн нүүрсийг Ганц модны боомт руу зөөдөг байсан гэнэ. Ажил нь эхлэхээр хэдэн сараар явчихдаг болохоор тэд ойр ойрхон уулзаж чаддаггүй байжээ. Харин хоёр жилийн өмнөөс нүүрсний тээвэрт явах нь цөөрч Э.Хатанболдынх гэдэг айл шинээр нэмэгджээ. Э.Хатанболд өвөөгийнхөө тусдаа гарахдаа барьж байсан дөрвөн ханатай гэрийг хадмынхаа хашаанд барьж, айл гэр болсон байна. Хоёр талын аавууд нийлж байгаад гэрт ньтавилга авч өгөн бэсрэг найр хийсэн гэнэ. Ингэж л Э.Хатанболд, Г.Аззаяа нар Монгол Улсынхаа өрхийн тоог нэгээр нэмж гал голомтоо бадрааж байжээ. Тэд бусдын гарыг харалгүй, өөрсдийнхөө хүч бололцоогоор амьдралаа босгож яваа залуу хосууд. Уул уурхай тэр тусмаа нүүрсний салбар зогсолтод орсонтой холбоотойгоор Э.Хатанболд ажилгүй болсон байна. Гэхдээ түрээсээр авч, үнийнх нь талыг төлөөд байгаа машинаар ачаа тээвэрт явж амьдралаа болгодог байна. Харин Г.Аззаяа дэлгүүрт худалдагч хийх зэргээр олон ажил хийсэн байна.

Монгол Улсын гурван сая дахь иргэн болон мэндэлсэн Х.Монголжин охины аав Э.Хатанболд Өмнөговь аймгийн Ханхонгор сумынх. Удам гарвалын талаар Э.Хатанболдоос асуусан боловч “Аав энэ талаар сайн мэдэх байх” гэхээс өөр зүйл хэлсэнгүй. Ингээд бид Э.Хатанболдын аав Д.Энхтүвшингийн гэр рүү явлаа. Хоёр гудамжны хойд талын дунд хэсэгт байх цэлгэр хашаанд Д.Энхтүвшингийнх амьдардаг аж. Д.Энхтүвшингийн аавыг Дарамшир гэдэг аж. Хоёр дайнд оролцоод ирсэн ахмад дайчин байсан гэнэ. Э.Хатанболдын удам судрыг хөөж үзэх юм бол Ханхонгор сумын хурдан адуут М.Дарамшир гэх хүний үр удам юм байна. Д.Энхтүвшин ахын хэлж буйгаар тэднийх нэг хэсэгаймгийн наадмын хурдан морины түрүү, аман хүзүү, айргийг алдахгүй авдаг байсан гэнэ. Ханхонгор сумын Мандах бригад, Гурван сайхан уулын дунд сайхны өвөр бэлд нутагладаг малчин удмын хүмүүс юм байна. Дарамшир гэх олон хүрэн тэмээтэй, хэдэн азарга адуутай айл Ханхонгор суманд аж төрдөг байжээ. Мэргэн гэх эмэгтэйгээс гарсан гурван хүүхдийн нэг нь Э.Хатанболдын өвөө болох М.Дарамшир юм байна. Д.Энхтүвшин “Аав, ээждээ эрхэлж өссөн хүн дээ, би. Манайханхэдэн үеэрээХанхонгор суманд мал маллаж ажтөрсөн хүмүүс. Манайх их олон адуутай айл байлаа. Аавын хоёр дүүЦэвэгмидхорол, Намжилдорж гээд сумандаа төдийгүй аймагтаа зартай уяачид байсан. Аймгийн наадамд их л олон морь айрагдуулсан хүн байгаа юм. Аав минь их төлөв даруу хүн байсан. Бидэнд барагтай бол үг хэлэхгүй. Хүүхэд байхдаадайнд явсан талаар нь их асууж сурагладаг байсан. Дайнд явсан талаараа ерөөсөө ярихгүй. Харин хамт явсан хүмүүс “Танай аав бусдаасаа түрүүлээд л дайсны цэргүүдийн бүслэлт рүү давшаад орчихдог байсан. Их зоригтой хүн” гэж ярьдаг байлаа. Манай аав юунд ч их шийдэмгий ханддаг байсан” гэлээ. Э.Хатанболдын эмээгийн ах нь Пүрэв гэж хүн байсан гэнэ. Удмынхаа боловсролтой, даргын албан тушаал хашиж явсан нэгэн гэнэ. Намын төв хорооны үзэл суртлын хэлтсийн даргаар олон жил ажиллаж байгаад тэтгэвэртээ суужээ.

ЖОЛООЧ, ТЭМЭЭЧИН, АГЕНТ, ГУРВАН САЯ ДАХЬ ИРГЭНИЙ ӨВӨӨ Д.ЭНХТҮВШИН

Харин Э.Хатанболдын аав Д.Энхтүвшин Ханхонгор суманд дунд сургуулиа төгсөөд мал маллаж байгаад Хилийн цэргийн 0131 дүгээр ангид хил дээр гурван жил алба хаасан нэгэн. Шивээхүрэнгийн боомтын Цайлангийн заставт цэргийн албанд гурван жилийг өнгөрөөжээ. Цэргийн албанд машин барьж сураад халагдсан гэнэ. Цэргээс халагдаад хоёр жил гаруй аймгийн төвд Зил130 машинбарьжээ. Үүнийхээ дараа хөдөө гарч, нэгдлийн тэмээ маллаж эхэлсэн байна. Тэгсэн бригадын дарга нь нэг өдөр дуудаж “Бригадын агент хий” гээд Агентийн албан тушаал дээр тавьсан байна. Мөн Өмнөговь аймагт анх удаа жуулчны бааз байгуулагдахад хөтөчөөр ажиллаж байсан гэнэ. Гадаадын жуулчдад тэмээ унуулж говийн үзэсгэлэнт газраар явдаг байжээ. 1986 онд нутгийн бүсгүй Н.Энхтуяатай айл гэр болсон байна. Э.Хатанболдын ээж Н.Энхтуяа гурван хүүхдийг нь гаргаж өгөөд хүнд өвчний улмаас 2002 ондбурхан болжээ. Өнчин гурван хүүхдээхүний зэрэгт хүргэх гэж Д.Энхтүвшин их зүтгэсэн гэдгийг ойр тойрны хүмүүс хэлж байна лээ. Хүүхдүүд нь ээжийгээ санаж бэтгэрээд, өвчин ороож зовоож байсан гээд амьдралын хүнд замыг туулан гарсан байна.

“ЭЭЖЭЭ, ХҮҮ НЬ НЭГ ОХИН ДАГУУЛААД ОЧЛОО ШҮҮ”

Ханиа бурханы оронд үдээд нэг хэсэг ганцаараа явсан Д.ЭнхтүвшинМандал-Овоо сумын уугуул Ё.Дарьсүрэн гэх бүсгүйтэй ханилан суусан байна. Тэд бие биенийхээ байхгүйг нөхөн сайхан аж төрж байна. Аавгүй байсан хүүхдүүд аавтай болж, ээжгүй болсон хүүхдүүд ээжтэй болжээ. Энэ талаар Ё.Дарьсүрэн эгч “Хэдэн хүүхдүүдээ хүний зэрэгт хүргэх гэж их хичээсэн дээ. Бидэнд их сайхан чанар байдаг. Их амархан эв зүйгээ ололцоод хүүхдүүдийнхээ ээж нь болсон. Тэд Э.Шинэхүү, Э.Хатанболд нар намайг төрүүлсэн хүүхдүүдээс минь дутахгүй л хайрлаж байна. Би ч энэ хэдэн хүүхдээөрцнөөсөө унасан юм шиг л хайрлаж хөлийг нь дөрөөнд, гарыг нь ганзаганд хүргэж,эрийн цээндхүргэсэн юм шүү” гэв. Х.Монголжин охин Д.Энхтүвшин ахын тав дахь ач юм байна. Гэрийнхэн нь Э.Хатанболдын талаар “Өөрт нь ямар ч хэцүү ажил байсан даалгаад л өгчих юм бол яс хийдэг зантай” гэж хэлж байна лээ. Д.Энхтүвшин ах “Таван толгой транс” компанийн нүүрснийачаа тээвэрт жолоочоортаван жил гаруй ажиллаад гарсан байна. Түрээсээр 40 метрийн урттай хүнд даацын машинаар ачаа зөөх ажилд явж амьдралаа болгодог байна. Э.Хатанболдын дүү Э.Батсүрэн хотод дэлгүүрт худалдагч хийж байгаа аж. Харин хоёр эрэгтэй дүү болох Э.Хатансайхан, Э.Хатанбүүвэй нар дунд сургуульд сурч байна лээ. Бага дүү Э.Хатанбүүвэй нь ширээний теннисээр аймагтаа гурван удаа түрүүлсэн байна. Өнгөрсөн жил улсын чанартай тэмцээнд амжилттай оролцож 200 гаруй хүүхдээс зургаад орсон гэнэ. Энэ жил даагаа нэхэж түрүүлэх бодолтой байгаа гэсэн.

Тэд Э.Хатанболдыг анх эхнэрээ гэртээ авчирсан талаарх хөгжилтэй түүхийг ярив. Гэрийнхэндээ өмнө нь нэг хүүхэдтэй үерхэж байгаа гэдгээ хэлж байсан гэнэ. Ээж Ё.Дарьсүрэнгийн бие нь өвдөөд хэвтчихсэн өдөр гэнэт ээж рүүгээ утсаар залгаад “Ээжээ, хүү ньнэг охин дагуулаад очлоо шүү” гэж ярьсан байна. Гэрээ ч олигтой цэвэрлэж чадаагүй байхад бэр болох Г.Аззаяаг дагуулаад ороод иржээ. Гэрийнхэн нь шинэхэн бэрээ хараад сандралдаж хоол, цай хийх, чихэр, боов дэлгүүрээс худалдаж авах гэж сандарч гүйлдэн хөгжилтэйгөөр анх танилцаж байжээ. Э.Хатанболдын дөрвөн ханатай гэрийн талаар Д.Энхтүвшин “Манай аав, ээж анх энэ гэрт гал голомтоо бадрааж байлаа. Би, миний том хүү ч энэ гэрт тусдаа гарсан. Их ээлтэй сайхан гэршүү” гэж байна лээ.

Монгол Улсын гурван сая дахь иргэн Х.Монголжин охины аавын талынханийм удам судартай, энгүүн сайхан амьдралтай айл байна лээ.

Үргэлжлэл бий

Э.ХҮРЭЛБААТАР

Манай сурвалжлагч Э.Хүрэлбаатар Өмнөговь аймгийн Даланзадгад сумаас мэдээлж байна.

Монгол Улсын гурван сая дахь иргэн Өмнөговь аймгийн Даланзадгад суманднэгдүгээр сарын 24-нд 08:27 цагт төрсөн. Монголын гурван сая дахь иргэн болж хорвоод мэндэлсэн бяцхан охины аавыг Энхтүвшингийн Хатанболд, ээжийг нь Ганбатын Аззаяа гэдэг аж. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржэнэ сарын 28-ны аргын тооллын морь цагт “Монгол Улс гурван сая дахь иргэнээ өлгийдөн авлаа. Өмнөговь аймгийн Даланзадгад сумын нэгдүгээр төрөх эмнэлэгт 1992 онд төрсөн Э.Хатанболд, Г.Аззаяа гэх залуу гэр бүлийн анхны хүүхэд Монголын гурван сая дахь иргэнээр тодорлоо” гэжмэдэгдсэн билээ. “Өдрийн сонин”-ы сурвалжлах баг Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржийг Монгол Улсын гурван сая дахь иргэнийг зарласан даруйд Өмнөговь аймгийн төвд амьдарч байгааЭ.Хатанболдын гэр рүү хөдөлсөн юм.

Өчигдөр 09:00 цагт Монгол Улсын гурван сая дахь иргэн болон мэндэлсэн Х.Монголжин охины гэрт очлоо. Хашааных нь үүдэнд олон машин эгнээд зогсчихсон байгаа харагдав. Хашаанд нь олон айл байдаг аж. Х.Монголжин охины ээж Г.Аззаяагийн эмээ, аав болон хамаатан садангууд нь нэг хашаанд аж төрдөг юм байна. Хашааны баруун талаасаа хоёр дахь дөрвөн ханатай гэр Э.Хатанболдынх. Бид ч зорьсон айлынхаа гэр рүүяваад орлоо. Гэрийн хойморт Э.Хатанболдын аав Д.Энхтүвшин гэх 50 гаруй насны эр сууж байв. Харин хажууд нь Г.Аззаяагийн аав Ганбат сууж байлаа.

Мөн охины аав Э.Хатанболд гэрийнхээ хойморт улаан даавуун дээл өмсчихсөн сууж байх аж.Улаанбаатар хотоос сурвалжлагч нар ар араасаа цувраад ирчихжээ. Сэтгүүлчид Э.Хатанболдыг тойроод суучихсан асуултаар “бөмбөгдөж” байв. “Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж утсаар юу гэж ярьсан бэ” гээд л нэг нь асууж байна. Харин Э.Хатанболд камерийн өмнө суучихсан сандарч байгаа бололтой түгдэрч байснаа “Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж байна. Э.Хатанболдоо чамд болон танай гэр бүлийнхэндхалуун баяр хүргэе. Танай охин Монгол Улсын гурван сая дахь иргэн болсон шүү” гэж ярьсан. Би ч сандраад олигтой зүйл ярьж чадаагүй” гэж товчхон хариулав. Дараагийн сэтгүүлч “Хүүхэдтэй болсноо яаж мэдсэн бэ” гэхэд “Манай Азаа бөөлжөөд” гэснээ “Үгүй, дотор нь муухай оргиод байна гэж хэлээд л анх мэдсэн” гэж хариулах. Энэ мэт асуултууд ар араасаа цуварсаар байв.

Тэгсэн гаднаас 70 гаруй насны болов уу гэмээр эмээ орж ирсэн нь Г.Аззаяагийн эмээ М.Эрдэнэзул гуай байв. Хүмүүстэй мэнд мэдээд “Хотод охинд зориулж том лам нарном хурж байгаа гэнэ. Зул барьж, сүү өргөе” гэв.

Залуу хосын гэр өчигдөр үдээс хойш хүний хөлд дарагдах болжээ. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж гурван сая дахь иргэнийг зарлаад хэдхэн минут ч болоогүй байхад аймгийн төвийн иргэд Э.Хатанболдын гадаа цугларсан аж. Хүмүүс “Гурван сая дахь иргэнийг харна” гээд л гэрийнх нь гадаа бөөнөөрөө зогсчихсон байсан гэнэ. Бүр сүүлдээ аймгийн цагдаа нар ирж цугларсан иргэдийг тараажээ.

Ханхонгор сумаас Э.Хатанболдын хамаатан садан иржээ. Мөн Мандал-Овоо сумаас Г.Аззаяагийн төрөл садан ч ирцгээсэн гэнэ. Тэд аймгийн телевизийн мэдээг үзээд л яарч сандралдан нааш хөдөлцгөөсөн байна. Хосууд ширээ дүүрэн тавгийн идээ засжээ.Орж ирсэн зочин болгонд хул дүүрэн мэлтэлзүүлэнингэний хоормог өгөх аж. Зүүн орон дээрээ Х.Монголжин охин унтаж, ээж нь охиноо хараад хажууд нь сууж байв.

ЕРӨНХИЙЛӨГЧ ОХИНД МИНЬ МОНГОЛЖИН ГЭСЭН НЭР ӨГСӨН

Телевизийн сэтгүүлчид ярилцлагаа авч дууссан бололтой эхнээсээ гарч явсаар зочид цөөрөв. Тэгсэн Э.Хатанболд охиныхоо төрсний гэрчилгээг авахаар аймгийн бүртгэлийн газар руу явахаар боллоо. Бид ч түүнтэй хамт гэрээс гарлаа. Ингэж Э.Хатанболдтой уулзалдав.

– Гурван сая дахь иргэний аав болсон чамд болон танай гэр бүлд баяр хүргэе?

-Баярлалаа. Сүүлийн хэд хоног үнэхээр сайхан байна. Бид хоёрын анхны хүүхэд маань Монгол Улсын гурван сая дахь иргэн боллоо шүү дээ. Эхлээд гурван сая дахь иргэн төрөх талаар ямар ч мэдээлэл байхгүй явсан юм. 24-ний өглөө гэнэт өвдөөд эмнэлэгт очсон. Эхнэр маань дөрвөн цаг гаруй өвдөж байж төрсөн. Охинтой болсон гэж дуулаад зөндөө баярласан. Хөөрхөн охинтой боллоо гэж бодохоор өөрийн эрхгүй л баяр төрөөд байсан. Хэнтэй адилхан хүүхэд байгаа бол, хурдхан л харах юмсан гэж бодогдоод байдаг юм билээ. Тэгээд гэртээ очиж шөл авчрахаар явж байхдаа эхнэр рүүгээ “Охинтойгоо гурвуулаа сайхан амьдарна аа. Охин төрүүлж өгсөн чамдаа баярлалаа” гэж мессэж бичсэн.Тэгсэн “Хөөрхөн охин төрүүлж өглөө шүү” гэж хариу бичсэн. Нэг хоноод л манай хоёр эмнэлгээс гарсан. Охиноо гарч ирэнгүүт нь баруун хацар дээр нь үнссэн чинь өөрийн эрхгүй л уйлсан. Их гоё үнэртэй, жижигхэн улаан хүүхэд байсан. Бас миний том хамрыг дуурайсан юм шиг харагдаад байгаа. Хүмүүсийн хөлд дарагдаад охинтойгоо тухтай ч эрхэлж чадахгүй л байна.

– Уржигдарл охиноогурван сая дахь иргэн гэдгийг мэдсэн үү?

-Тиймээ. Өчигдөр (уржигдар) мэдсэн. Эхлээд манай том ах Э.Шинэхүү утасдаж “Хүмүүс хотод танай хүүхдийг гурван сая дахь иргэн болсон гэж яриад байна” гэж хэлсэн. Би ч тухайн үед арай үгүй байлгүй гэж бодоод итгээгүй юм. Тэгсэн нэг яамны сайд ярьсан. Дахиад өөр нэг яамны сайд ярьсан. Тухайн үед сандраад нэрийг нь мэдэж чадаагүй юм. Тэгсэн 14:00 цагт Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж миний утас руу залгасан. Баяр хүргээд, бид хоёр хэсэг утсаар ярилцсан. Намайг ирж уулзаарай гэж хэлж байна лээ. Тэгээд охинд миньнэр өгч болох уу гэхээр нь эхнэр бид хоёр “Болно. Та манай охинд нэр өгчих” гэсэн чинь Монголжин гэдэг нэр хайрласан. Зүүдлээд ч байгаа юм шиг их сонин мэдрэмж төрдөг юм байна.Их л баярлаж догдолсон хүн байна. Үнэхээр л их хувь заяа юм даа. Энэ олон хүүхдээс намайг аав болгож хорвоод мэндэлсэнохин минь Монгол Улсын гурван сая дахь иргэн боллоо шүү дээ.

– Охиндоо та хоёр Сэлэнгэ гэж нэр хайрласан байсан юм биш үү?

Тийм ээ. Гэхдээ манай гэр бүлийнхэн ярилцаж байгаад Ерөнхийлөгчийн өгсөн нэрээр нэрлэхээр шийдсэн. Эмээ “Төрийн минь сүлд өршөө. Төр хүүхдийг нь харж байхад Монголжин гэдэг нэрийг нь өг гэсэн юм. Тэгээд л Монголжин нэрийг өгсөн гэв.

ӨРХИЙН ЭМЧИД ЗАГНУУЛЖ, УЛСЫН БҮРТГЭЛД АЛБАН ЁСООРБҮРТГҮҮЛЛЭЭ

Э.Хатанболд бид хоёр машинд ийн ярилцаж явсаар өрхийн эмнэлэг дээр ирлээ. Өрхийн эмчээр нэг хуудсан дээр тамга даруулах юм. Бид хоёр өрхийн эмнэлэг рүү яваад орлоо. Эмчийн өрөө рүү давхиад орсон чинь “Тамга нь олдохгүй байна. Цаанаа хүлээж бай” гэжэмч хэллээ. Бүр бид хоёрыг аашлах шинжтэй шүү. Бид үүдэнд нь нэлээд хүлээв. Тэр хавиар явсан хүмүүс Э.Хатанболдыг таниад сүйд болох аж. “Гурван сая дахь хүүхдийн аавд баяр хүргэе” гээд ирж гар барих. Тэгсэн нөгөө ааш муутай эмчид хэн нэг ажилтан хэлсэн бололтой юм. Төд удалгүй “Өрөөндөөдуудаж оруулаад баяр хүргээд сүйд боллоо. Бүр нөгөө алга болсон гээд байгаа тамгаа ширээнийхээ нүднээс гаргаж ирээд цаасан дээр нь дарж өглөө. Бид хоёр ингэж өрхийн эмнэлэг дээр хэсэг саатаад аймгийн Улсынбүртгэлийн хэлтэст очсон юм. Өрхийн эмнэлэгт саатаад цайны цаг болж байхад нь яваад очжээ. 201 номерт шинэ төрсөн хүүхдийг бүртгэж байлаа. Гэхдээ Э.Хатанболдыг таниад шууд бүртгэж авсан юм. Өмнөговь аймгийн Улсын бүртгэлийн хэлтсийн дарга Ч.Энхмөнх биднийг хүлээн авч уулзав. Э.Хатанболд гэрлэлтийн баталгаагаа үзүүлээд охиныхоо төрсний гэрчилгээг албан ёсоор авав. Э.Хатанболдод улсын бүртгэлийн ажилтнууд баяр хүргэлээ. Ингэж Монгол Улсын гурван сая дахь иргэн Мэргэн гэх ургийн овогтой Э.Хатанболдын Монголжин албан ёсоор Монгол Улсад бүртгэлтэй боллоо. Манай сурвалжлах багийнхан ч Х.Монголжинг улсын бүртгэлд албан ёсоор бүртгүүлэх үйл ажиллагаанд гар бие оролцсондоо ихэдбэлгэшээсэн юм аа.

Өмнөговь аймгийн Улсын бүртгэлийн хэлтсийн дарга Ч.Энхмөнх “Манай бүртгэлийн хэлтэст сард дунджаар 130-150 хүүхэд шинээр бүртгүүлж байна. Монгол Улсын гурван сая дахь иргэн Х.Монголжингийн аав, ээж хаанахын хүмүүс вэ гэдгийг сонирхох хүн олон байна. Аав Э.Хатанболд нь Өмнөговь аймгийн Ханхонгор сумынх. Ээж Г.Аззаяа нь Мандал-Овоо сумынх гэдгийг албан ёсоор хэлж байна” гэлээ.

Ингээд бид бүхэн эргээд гэр рүү нь хөдлөв. Өмнөговь аймгийн Мэргэжлийн хяналт, эрүүл мэндийн газар, цагдаагийн байгууллагаас Хатанболдынд олон хүн оруулж, гаргахгүй гээд тэр хавийн хөл хөдөлгөөнийг эрс багасгажээ. Төрөөд хэдхэн хонож байгаа жаахан охиныг харж, тэвэрч, үнсэх гэсэн хүмүүс ханиад томуу хүргэчихэж магадгүй хэмээн ийн сэргийлэх нь зүй юм. Э.Хатанболд бид хоёр гэрт нь хамт орлоо. Х.Монголжин ээжийнхээ мөөмийг хөхчихөөд унтаад өгчээ. Г.Аззаяа ээжийгээ дуурайсан сүү сайтай болж магадгүй шинжтэй байгааг эмээ М.Эрдэнэзул нь хэлэв.

“ОХИНЫГ МИНИЙ ГЭДСЭН ДЭЭР ГАРГААД ТАВЬСАН ЧИНЬ ИХ ЧАНГААР УЙЛСАН”

Ингээд Г.Аззаяагаас ээж болсон сэтгэгдлийг нь хуваалцлаа. Тэрбээр “Хордлого өгч эхэлсэн цагаас л хэвлийд минь бүрэлдэж байгаа үр минь гэх сэтгэл төрж, хайрлаж эхэлдэг юм билээ. Нэгдүгээр сарын 24-ний04:00 цагийн үед гэнэт өвдсөн. Тэгээд эмнэлэгт очсон. Аймаар их өвддөг юм билээ. Тэгээд 08:27 цагт охин минь төрсөн. Охиныг минийгэдсэн дээр гаргаад тавьсан чинь их чангаар уйлсан. Охиноо хараад, чанга уйлахыг нь сонсоод дагаад уйлсан. Аймаар өвдөж байсан өвдөлтөө ч мартаж, мэдрэхгүй болоод хүүхдээ хараад баймаар санагдаад байсан. Их жижигхэн улаан хүүхэд харагдсан. Тэгээд л хүүхдээ амлуулж гал уургийг нь хөхүүлсэн. Тэгж байтал Хатнаа “Охинтойгоо гурвуулаа сайхан амьдарна аа. Охин төрүүлж өгсөн чамдаа баярлалаа”гэсэн мессэж бичсэн байсан. Ингээд л бид хоёр гурвуулаа болоод л амьдарч байна даа” гэлээ. Монголчуудыг олуулаа болгож, олон болгох гэж ирсэн Х.Монголжин охинд цөөнгүй хүн бэлэг амлаад байгаа.

Э.ХҮРЭЛБААТАР