Author: Э. Хүрэлбаатар

Эрүүгийн байцаан шийтгэх хууль, Прокурорын байгууллагын тухай хуульд өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслийг УИХ-ын байнгын хороогоор хэлэлцсэн. Прокурорын дэргэдэх мөрдөн байцаах албыг эргүүлэн сэргээх талаар хэлэлцэх үеэр АТГ-ын дарга Н.Ганболд УЕП-ын дэргэдэх мөрдөн байцаах албыг байгуулах юм бол АТГ цаашид ажиллах боломжгүй болж байна гэж мэдэгдсэн. Мөн дээрх хуулийн төсөлтэй холбоогоор АТГ-аас Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлдхандаад байгаа. Энэ талаар Улсын ерөнхий прокурорын дэргэдэх Мөрдөн байцаах албаны дарга асан Б.Галдаатай ярилцлаа.

-Улсын ерөнхий прокурорын дэргэдэх Мөрдөн байцаах албыг анх байгуулж байсан үеийн талаар яриагаа эхлүүлье?

-2002 оны есдүгээр сард багц хуулиуд батлагдаж, Ерөнхий прокурорын дэргэд Мөрдөн байцаах алба гэж байгуулсан. Хуулийнхан хуулийнхнаа шалгаж чадахгүй байна, ард иргэдийн эрх хууль, төрийн байгууллагын хүрээнд зөрчигдөж байна гэсэн нийтийн хүсэл сонирхол дээр тулгуурлаж энэ албыг байгуулсан. Засгийн газрын баталсан тогтоолын дагуу 24 мөрдөн байцаагчтайгаар үйл ажиллагаагаа эхлүүлсэн. Өмнө нь ийм алба байгаагүй, энэ чиглэлийн хэргүүдийг цагдаагийн мөрдөн байцаагчид гүйцэтгэж байсан юм. Манай алба байгуулагдсаны дараахь 2-3 жилд бидэнд хүндрэлтэй асуудал цөөнгүй байсан. Материаллаг баазгүй, боловсон хүчингүй, суурь баазгүй хөрсөн дээр энэ албыг байгуулсан учраас бүгдийг шинээр бий болгосон.Гэхдээ энэ хугацаанд залуучуудын чадавхи, байдал ч сайжирч, мэргэшиж эхэлсэн. Хуулийнхаа дагуу хараат бус байх үүднээс төсөв, хөрөнгө нь хүртэл тусдаа батлагдаж байсан түүхтэй. Хэн нэг хүнээс хараат бус, сайн муугаа өөрөө үүрч явдаг тогтолцоог бий болгохыг зорьсон. Бид 2012 онд арван жилийн ойгоо тэмдэглэж, ажлаа дүгнэсэн. Чамлахааргүй ажил хийж, иргэддээ үйлчилсэн байдаг юм. Энэ хугацаанд 600-700 гомдол, 400 гаруй эрүүгийн хэрэг шийдвэрлэсэн гэсэн тоон мэдээ байсан. Хүлээсэн үүргээ хариуцлагатайгаар биелүүлж, албан хаагчид мэргэшээд ирэхээр олон нийтийн хандлага ч бидний хийсэн ажлыг үнэлж, дүгнэдэг, сайшааж, урамшуулдаг болоод ирж байгаа юм. Энэ нь биднийг ажлаа сайн хийсэн гэснийг харуулж байгаа бас нэг үнэлгээ юм болов уу. Гэтэл гэнэт л манай газрыг татан буулгаад, АТГ-т нэгтгэчихсэн.

-Прокурорын дэргэдэх мөрдөн байцаах албыг АТГ-т нэгтгэснээр иргэдийн эрх ашиг зөрчигддөг байдал эргэн сэргэлээ. Хууль, хяналтынхан ч гэлтгүй төрийн албан хаагчид ч иргэдийн эрх ашгийг зөрчих боллоо гэх мэдээлэл цөөнгүй гарлаа. Энэ тал дээр ямар тайлбар өгөх вэ?

-Интернэт, олон нийтийн сүлжээ, хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр яригдаж, бичигдэж байгаагаас харахад хуулийнхан хуулийнхнаа шалгаж чадахгүй, Мөрдөн байцаах хэлтэс ажлаа хийж чадахаа болилоо гэх хандлагууд бий болж байна. Үнэний ортой шүү дээ. Нэг анги төгссөн, нэг нутгийн, нэг хашааны, нэг гэрт өссөн, нэг сургууль төгссөн албан хаагчид бие биеэ шалгаж, хэрэг илрүүлнэ гэдэг аль ч талаасаа бодсон үнэнд нийцэхгүй.Иргэд АТГ-ын дэргэдэх мөрдөн байцаах албанд хандлаа гэхэд харьяаллын дагуу тухайн цагдаагийн хэлтсийг шалга гээд харьяалал тогтоогоод өгч байна. Нэг албанд мөр зэрэгцэн ажиллаж байгаа цагдаа нар нэгнийгээ гэмт хэрэгт буруутган шалгах болдог. Шалгаж байгаа хүнд ч хэцүү, шалгуулж байгаа нь ч өмнө нь найздаа жаргал зовлонгоо ярьчихсан байхыг үгүйсгэх аргагүй. Ямар нөхцөл байдал үүсэхийг ойлгож байгаа биз дээ. Энэ бол зохицуулалт муу байгаагийнх. Үүнийг би хувьдаа Үндсэн хуулиар хүлээсэн үүрэг, олон улсын хүний эрхийн байгууллагуудын өмнө хүлээсэн үүрэг, хариуцлагаасаа ухарсан өнгөцхөн, гоомой шийдвэр гэж үзэж байгаа.Монгол Улс хүний эрхийн 50 шахам гэрээ, конвенцид нэгдсэн байдаг. Энэ олон улсын өмнө хүлээсэн үүргээ биелүүлэхэд гол үүрэг гүйцэтгэгчийн нэгээр манай алба зогсож байсан. Хүний эрх хаана зөрчигдөж байна вэ. Хуулийн хүрээнд зөрчигдөж байна, төрийн албаны хүрээнд, хуулийн байгууллагын хүрээнд ихэнхдээ зөрчигдөж байна шүү дээ. Тиймээс энэ нөхцөл байдалтай хамааралтайгаар бодит байдлыг үнэлж, харах хэрэгтэй юм. Хүний эрхийн дэд хороо, Эрүүдэн шүүхийн тусгай хорооноос Засгийн газарт зөвлөмж, чиглэл явуулж, анхааруулаад байгаа нь нэг юм хэлээд байгаа юм шүү дээ. Буруу шийдвэрээ засаж, залруулаач, эргэж хараач гээд байгаа юм. Ингэхдээ манай албыг аль нэг байгууллагад аваачаад наах биш юм. Энэ байгууллагын статус биеэ даасан, хараат бус байх ёстой.

-Гэхдээ УЕП-ын дэргэдэх Мөрдөн байцаах албыг АТГ-ын харьяанд өгсөн ч өмнө нь хийж байсан ажлаа үргэлжлүүлэн хийх боломж бүрдэхгүй байна уу?

-Гэнэтхэн л АТГ-т манайхыг нэгтгэж, төсөв хөрөнгийг нь ч тийшээ шингээчихсэн. Гэтэл үнэндээ АТГ бол зөвхөн албан тушаалын хэргээр хэдхэн газрыг шалгадаг байгууллага шүү дээ. Биднийг АТГ-т нэгтгэхдээ эрүүгийн болоод өмнө нь манай байгууллагын шалгаж байсан хэргүүдийг хэн, ямар алба шалгах вэ гэдэг нь тодорхой бус, хоосон орон зай үлдээсэн. Энэ орон зайг нөхөх эрх зүйн орчин, нөхцөлийг бүрдүүлж чадаагүй. Энэ бүхнээс болж олон нийт бухимдаж, хаана хандахаа мэдэхгүй бужигнаж байна. Энэ бүхний эцэст хүний эрх зөрчигдөх, хууль гажуудах, үүнийг ашиглан зарим нэг нь ял завших, зарим нь хохирох нөхцөл нь бүрдчихээд байна. УЕП-ын дэргэдэх Мөрдөн байцаах албыг АТГ-ын харьяанд өгснөөс хойш хууль хяналтын албан тушаалтнуудтай холбоотой шүүхэд шилжүүлсэн хэрэг байхгүй гэж сонссон.

-Тодруулбал?

– Тусгай субьектүүдийн хэрэг, зөрчлийг шалгадаг улс орон ч бий. Гэтэл манайд арав гаруй жил болоод ирсэн байгууллага гэнэт яагаад болохоо байчихсан юм бүү мэд. Байгуулсан алба, хамт олноо магтаж, саймширхаж байгаа юм огт биш. Эрх зүй, хүний эрхийг хамгаалах, хуулийг эрүүл хэрэгжүүлэх, хөгжүүлэхэд энэ алба өөрөө чухал үүрэгтэй байсан юм. Үндэсний хэмжээнд үйл ажиллагаа явуулдаг, хөдөө гадаа их явдаг, тэр дундаа хуульчдын өөрсдийнх нь гэмт хэргийн шинжтэй үйлдлийг шалгадаг гэдэг утгаараа өндөр хариуцлагатай алба байсан. Нэгдүгээрт хууль, шүүх, цагдаа, төрийн байгууллагын албан хаагч буруутай, үгүйг нь тогтоодог, хууль бус үйл ажиллагаа бий болохоос урьдчилан сэргийлдэг, сэрэмжлүүлдэг ганц байгууллага нь байв. Мэргэжил нэгтнийхээ алдаа, оноог зөв дэнсэлдэг газар юм. Түүнээс биш мөр зэрэгцэж байгаа нэгнийгээ ялладаг, эсвэл хийсэн бурууг нь цайруулдагч газар биш. Гол нь зөв дүгнэж, зөв замыг бий болгох, үнэнийг тогтоох гээд байгаа юм.

-Эрүүгийн байцаан шийтгэх хууль, Прокурорын байгууллагын тухай хуульд өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төсөл УИХ-аар хэлэлцэгдэх үеэр гол яригдсан зүйл гэвэлПрокурорын дэргэдэх мөрдөн байцаах албыгэргүүлэн байгуулах асуудал байсан. Асуудал хэлэлцэж байх үед АТГ-ын дарга Н.Ганболд “Прокурорын дэргэдэх мөрдөн байцаах газрыг эргүүлэн байгуулах юм бол АТГ цаашид ажиллах боломжгүй болж байна” гэж мэдэгдсэн. Энэ талаар ямар санал бодолтой байна вэ?

-Үнэндээ бол АТГ шалгах ёстой хэргээ хуулийн дагуу шалгана. Хорьж, цагддаг, эрүүдэж, шүүдэг процесс нь хууль, журмынхаа дотор явагдана. Энэ нь Мөрдөн байцаах албыг АТГ-т нэгтгэсэнтэй огт хамааралгүй асуудал. Прокурорын дэргэдэх мөрдөн байцаах газар эргүүлэн байгуулагдлаа гэхэд АТГ-ын үйл ажиллагаанд ямар ч саад бэрхшээл болохгүй шүү дээ. Бид иргэн хүнийг ямар нэгэн гэмт хэрэгт холбогдуулан шалгахдаа хуулийн дагуу ажиллаж байгаа үгүйг хянадаг газар байсан. АТГ бол өөрийн гэсэн хуультай, түүгээрээ зохицуулагддаг, эрх зүйн орчинтой. АТГ-ын чиг үүрэгт Прокурорын дэргэдэх мөрдөн байцаах газрынчиг үүрэг ямар ч хамаа байхгүй. Тэс өөр хоёр зүйл. Иргэнийг шалгах үедээ хууль зөрчсөн, алдаатай, гэмт хэргийн шинжтэй зүйл хийвэл манай байгууллага шалгах эрхтэй.

-Мөрдөн байцаах албыг бие даасан байдлаар дахин сэргээх тухай Ерөнхий сайд асан Н.Алтанхуяг хууль санаачилснаа танилцуулсан нь багагүй хэл ам боллоо. АТГ-аас Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлд хүртэл бичиг хүргүүлсэн байна лээ. Энэ албыг яагаад ингэж их эсэргүүцээд байгаа юм бол?

-Мөрдөн байцаах албыг АТГ-т нэгтгэх үед тэнд байсан албан тушаалтнууд ямар нэг юм хэлэлгүй, шууд кноп дарж, дэмжээд л гараад явчихаж байсан. Энэ нь мөрдөн байцаах албыг өөрсдөдөө нэгтгэх сонирхолтой байсан гэсэн үг. Хууль санаачлах эрх УИХ-ын гишүүн бүрт бий. Хуулийг батлах эсэх нь Их хурлын эрх мэдлийн асуудал. Гэтэл хэн нэгний санаачилсан хуулийн төсөлд АТГайж, сандарч, балмагдаад Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлдалбан бичиг хүргүүлээд байгааг гайхаж байна. Хүргүүлсэн бичгийнх нь үндэслэлийг би мэдэхгүй. Гэхдээ юунаас нь айж, сандраад байгаа хэрэг вэ. УЕП-ын дэргэдэх Мөрдөн байцаах алба ямар мангас биш дээ. Үнэн мөнийг тогтоох, хүний эрхийг хамгаалах чиг үүрэгтэй л байгууллага шүү дээ. Шүүгч, прокурор, хэрэг бүртгэгч, мөрдөн байцаагч, тагнуулын ажилтан, цагдаа, тахар гээд бүгдтэй нь л адил чиг үүрэгтэй байгууллага. Энэ алба чиг үүргийнхээ дагуу ажиллаж болохгүй ямар шалтгаан, нөхцөл байгаа юм бол. Бид ямар нэг гомдол, мэдээллийн дагуу ажил үүргээ гүйцэтгэдэг. Түүнээс биш хэн дуртайгаа шалгах эрх, шаардлага бидэнд байхгүй. Хууль, шударга ёс, хүний эрхийг дээдэлье гэж Үндсэн хуулиндаа тусгасан бол үүнийгээ хангах эрх зүйн орчныг тогтвортой байлгах, бүрдүүлэх хэрэгтэй. Үүнийг хангах гэж яваа байгууллагын нэг нь Прокурорын дэргэдэх Мөрдөн байцаах алба юм шүү дээ. Цагдаа, прокурор, шүүхийн байгууллага эсэргүүцээгүй байхад ганцхан АТГ эсэргүүцээд байгаад гайхаж байна.

-Мөрдөн байцаах албыг бие даасан байдлаар дахин бий болгох хэрэгтэй гэж та үзэж байгаа байх. Энэ тухай товчхон тайлбар хийж өгөх үү?

-Мөрдөн байцаах алба тийм ч сүртэй зардалтай, эрх дархтай байгууллага биш шүү дээ. АТГ-тай харьцуулахад төсөв хөрөнгө нь хамаагүй бага, 20 гаруй мөрдөн байцаагч маань цагдаагийн цалингаар цалинждаг ийм л газар байсан. Энэ албыг дахин сэргээх байх гэж боддог. Энэ байгууллага байснаар хууль, шүүх, цагдаа, төрийн байгууллага доторх хуулийн хүрээнд мэт боловч хүний эрхийг зөрчиж буй байдлыг багасгах, арилгах юм. Жилд шүүх рүү 20 орчим, прокурорт 20-30 хэрэг яллах дүгнэлт үйлдүүлэхээр шилжүүлдэг. Энэ бүгдийг зохих хууль, журмын дагуу шийдвэрлүүлдэг. Эрүүдэн шүүх ажиллагаатай холбоотой гомдол цөөнгүй ирдэг. Зодоод хэрэг хүлээлгэчихдэг, хилсээр хүлээлгэдэг, бусдаар дарамтлуулж хүлээлгэдэг, гэм буруутай нь тогтоогдоогүй байхад хорьж, цагддаг, хууль бус шийдвэр гаргадаг цөөнгүй баримт бий. Хүний эрхийн комиссоос гаргасан 2013, 2014 оны тайлангаас хүний эрхийг зөрчиж байгаа олон зуун баримт харж болно. Зөвхөн эрүүдэн шүүх явцтай холбоотой 2-3 хэрэг жилд шүүхээр шийдэгддэг. Энэ нь хүний эрх хуулийн байгууллагын хүрээнд зөрчигдөж байгааг хэлээд байгаа юм. Манай байгууллага ажилласнаар сүүлийн жилүүдэд энэ төрлийн хэрэг байхгүй, бусад төрлийн мэдээлэл ч багасах хандлагатай болсон. Энэ нь манай байгууллагыг ажлаа хэрхэн хийж байсныг хэлээд өгнө. Одоо харин энэ байдал эргэж бий болох хандлагатай байна.

-АТГ-аас үе үе хэвлэлийн хурал зарлаж, тэр албан тушаалтан тийм хэмжээний мөнгө хувьдаа завшсан, түүнийг ийм хэргээр сэжиглэн байцааж байна гэх мэтээр мэдээлэл хийдэг болсон. Шүүхийн шийдвэр гараагүй байхад ийм мэдээлэл хийх нь хүний эрх зөрчиж байгаа асуудал гэж шүүмжлэлд өртөөд байгаа. Эсвэл энэ нь АТГ-т хамааралгүй байдаг юм уу?

-Үндсэн хуулиар гэм буруутай эсэхийг нь шүүх тогтооно. Түүнээс өмнө хуулийн аль ч шатанд хэн нэгэн сэжигтэн, яллагдагчийг гэм буруутан болгох эрх хэнд ч, ямар ч албан тушаалтанд байхгүй. Гэхдээ ийм буруу хандлага манайд бий. Жишээ татсанаар тань АТГ-ын тухай ярихад тус байгууллага өөрсдийн хийсэн ажлаа буруу сурталчлаад байгаа юм. Шүүхийн тогтоол гараагүй байхад хэн нэг сэжигтний нэр ус, хийж байсан ажил, сэжиглэж байгаа хэргийн тоо баримтыг дэлгэчихээд байгаа нь буруу. Шүүхийн тогтоол гараагүй байхад тэчнээн тэрбум төгрөг завшсан, ийм хэрэг хийсэн гэж зарлах нь хүний эрхийгзөрчиж байгаа асуудал. Дараа нь шүүхээр хэргийг шийдвэрлэхэд АТГ-аас эсвэл аль нэг байгууллагаас зарласан, мэдээлсэн хэрэг нь нотлогдохгүй байвал хүний эрхийг ноцтой зөрчсөн гэсэн үг. Ийм тохиолдол байдаг. Нөгөө хүн нэр төрөө сэргээлгэнэ, бие мах бодийн хохирлоо төлүүлнэ гээд гомдол гаргалаа гэхэд одоо түүнийг нь мөрдөн шалгах хэлтэс, байгууллага байхгүй болсон гэсэн үг. Энэ бол олон улсын өмнө хүлээсэн үүргээсээ ухарч, буцаж буй шинж, ийм байж болохгүй л дээ. Харин ийм төрлийн, тийм хэргээр сэжиглэгдэж байна гэсэн мэдээлэл өгч болно. Түүнээс биш мөрдөн байцаалтын процесс, байгууллагын үйл ажиллагааг задалж болохгүй шүү дээ. АТГ-аас хэн нэгэн хүнийг холбогдсон хэргийн талаар, нэрийг нь зарлаж, мөрдөн байцаалтаар албан тушаалаа ашиглаж тэдэн төгрөгийн мөнгө завшсан нь тогтоогдлоо гэж мэдээлэл хийж байгаа ньхууль зөрчсөн асуудал гэж үзэж байгаа. Хэрэв УЕП-ын дэргэдэх мөрдөн байцаах алба байсан бол, иргэд гомдол ирүүлсэн бол бид хуулийн дагуу тухайн хүний эрхийг хамгаалж АТГ-ыгшалгах байсан.

-Албан тушаалтай холбоотой хэд хэдэн хэргийг танай байгууллага шалгаж байгаад дунд нь орхигдуулсан тухай яриа гарсан. Энэ талаар тайлбар өгөөч?

-Улсын Их Хурал 2014 оны нэгдүгээр сарын 24-ний өдөр баталсан Эрүүгийн байцаан шийтгэх хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулиар Эрүүгийн байцаан шийтгэх хуулийн 26 дугаар зүйлийн 26.1 дэх хэсэг, мөн хуулийн 27 дугаар зүйлийн 27.2 дахь хэсгийг тус тус хүчингүй болсонд тооцсоноор Улсын ерөнхий прокурорын дэргэдэх Мөрдөн байцаах албаны харьяаллын гэмт хэргүүд Авлигатай тэмцэх газрын мөрдөн шалгах хэргийн харьяалалд, ахуйн чанартай гэмт хэрэг нь Цагдаагийн байгууллагын харьяалалд тус тус шилжүүлсэн. Өөрөөр хэлбэл, бид шүүгчтэй, прокурортой, цагдаатай, хэрэг бүртгэгчтэй холбоотой 10 орчим хэргийг АТГ-т шилжүүлсэн. Манай байгууллага хүлээсэн үүргийнхээ дагуу ажлаа хийсэн, шийдвэрийн дагуу хэргийг шилжүүлсэн. Түүнээс биш манайх хэрэг илрүүлэхгүй, орхигдуулсан зүйл байхгүй. Манай байгууллагын тухай энэ мэт хар мэдээлэл иргэдэд хүргээд байх нь буруу юм л даа. Манай байгууллагыг хүний эрхийг хамгаалж чаддаг, гэм буруутайг эсвэл буруугүйг тогтоож чаддаг байгууллага гэдгийг хүний эрхийн байгууллагууд ч хүлээн зөвшөөрдөг. Одоо ч нийгэмд хүлээлт бий болоод байх шиг байна.

Э.Хүрэлбаатар

-МАНАЙ УЛСАД АЛБАН ЁСООР МЭДЭГДЭЛГҮЙГЭЭР 2006 ОНООС ӨМНӨ АВСАН ГАДААД ПАСПОРТТОЙ ИРГЭДИЙГ ОХУ-ЫН ХИЛЭЭР НЭВТРҮҮЛЭЛГҮЙ БУЦААХ БОЛЖЭЭ-

Улсын бүртгэлийн ерөнхий газарт 2006 оноос өмнөх гадаад паспортоо солиулах гэсэн олон иргэн хандах бол­жээ. Иргэд өнгөрсөн сарын сүүлчээс эхлэн олноор хандаж, өглөө­нөөс үдшийн бүрий болтол дугаарлах болсон аж. ОХУ-ын хил гаалийнхан 2006 оноос өмнө авсан гадаад паспорттой манай улсын иргэдийг өнгөрсөн тавдугаар сарын 24-нөөс улсынхаа хилээр нэвтрүүлэхгүй болсонтой холбоотойгоор ийнхүү дугаарлах болжээ. Энэ талаар сурвалжлахаар УБЕГ-т очлоо. Гадаад паспор­тын хэлтсийн хоёр заал хөл гишгэх зайгүй дүүрэн хүнтэй байв. Халуун бүгчим өрөөнд дугаарлан зогсож байгаа иргэд “Үйлчилгээгээ хурдан үзүүл. Хүмүүсийн бичиг баримтыг шалгаж байна гээд удаад байх юм. Энд хүмүүс бүтэж үхлээ. Цонхоо нээж, салхи оруулахгүй бол энд хүн ухаан алдаж унах гээд байна” гээд л энд тэндээс хашгирч байлаа. УБЕГ-ын Гадаад паспортын хэлтсийнхэн 20 гаруй цонхоор иргэдэд үйлчилж байгаа харагдав.

Мэргэжилтнүүд аль болох хурдан шалмаг үйлчилгээ үзүүлэх аж. Гэвч ачааллаа үнэндээ дийлэхгүй сууж байв. Хэдхэн минут болоод л 2006 оноос өмнөх гадаад паспорт хийсэн модон хайрцаг дүүрч, цаад өрөө рүү аваад орох юм. Мөн шинээр хэвлэгдсэн гадаад паспорт олголтын хэсэгт ч хүмүүс дугаарлан зогсож байв. Үүрийн 06 цагаас эхлэн иргэд дугаарлан зогсжээ. Өглөөний 07 цагт ирсэн иргэн 11:00 цагийн орчимд үйлчилгээгээ аваад гарч байлаа.

“ДЭЭРЭЭС ИЙМ ТУШААЛ ИРСЭН ГЭЭД ИРГЭДИЙГ ХИЛЭЭР НЭВТРҮҮЛЭХГҮЙ БОЛЧИХСОН” ГЭВ

2006 оноос өмнө гадаад паспортоо авсан, одоо солиу­лах шаардлагатай болсон иргэдийн ихэнх нь ОХУ руу наймаа хийдэг хүмүүс аж. Хиагтаар Улаан-Үүд рүү гарч наймаа хийдэг арав гаруй наймаачин гадаад пас­пор­тоо солиулах гээд зогсож байгаатай таарлаа. Тэд “Оросын хил гаалийнхан хэзээнээсээ монголчуудыг нохойноос дор үздэг юм. Хахууль авлига өгөөд ч хэрэг байхгүй. Хэдэн наймаачнаас хил гаалиар гарах болгонд мөнгө авна. Их мөнгө өгчих юм бол дараагийн удаа бүр их мөнгө нэхээд даварна. Хэрэв авлига өгч, хил гаалийнхны арга эвийг нь олохгүй бол биднийг ямар ч шалтгаангүй байхад хилээр гаргахгүй гээд гүрийнэ. Монголчуудын муу хэлээд байдаг Хятадын хил гаалийнхан оросуудтай харьцуулшгүй. Хятадууд их шуурхай үйлчилгээ үзүүлдэг. Таван сарын 24-нөөс эхлээд 2006 оноос өмнө авсан гадаад паспорттой хүмүүсийг хилээр нэвтрүүлэхгүй гээд эхэлсэн. Бидэнд ямар ч тайлбар өгөөгүй. Та гадаад паспортоо солиод ир. Сольж ирээд ор” гэхээс өөр зүйл хэлэхгүй. Гадаад паспорт ямар ч асуудалгүй байхад хилээр нэвтрүүлэхгүй байна гэдгээ Алтанбулагийн хил гаалийнханд мэдэгдсэн. Хил гаалийнхан ОХУ-ын хилийнх­нээс яагаад 2006 оноос өмнөх гадаад паспорттой иргэдийг хилээр нэвтрүүлэхгүй байгааг асуухаар дээрээс ийм тушаал ирсэн. Бид тушаал биелүүлж байна. Арван жилийн өмнө авахуулсан зурагнаас хүн нь шал өөр болсон байгаа. Тиймээс шинээр паспорт авах хэрэгтэй гэсэн хариу өгдөг. ОХУ-ын хил гаалиар нэвтэрч чадахгүй болсон иргэд аргаа бараад Гадаад хэргийн яам, УБЕГ-аас асуусан. Бидэнд энэ талаар ОХУ-аас албан ёсны ямар ч мэдэгдэл ирээгүй. 2006 оноос өмнө авсан Гадаад паспорт хүчин төгөлдөр үйлчилж байгаа гэсэн хариу өгдөг. Хоёр улсын хилийнхэн уулзаад ирэх сарын 1-нийг хүртэл 2006 оноос өмнө авсан паспортоор зорчихоор боллоо. Ингээд долдугаар сарын 1-нээс өмнө гадаад паспортоо гаргаж авахаар зогсож байна” хэмээн ярьцгааж байлаа. ОХУ-ын хил гаалийнхны монголчуудад хандах хүнд суртал хэрээс хэтэрч байгааг тэнд байгаа хүн бүр толгой сэгсрэн ярьж байлаа. Мөн гадаад паспортоо солиулахаар дугаарлан зогсож байгаа хүмүүс дунд зогсож байсан Г.Батсүрэн гэх эмэгтэй аялал жуулчлалын компанид мөнгө төлж Байгал далай үзэхээр явсан гэнэ. Гэтэл ОХУ-ын Хиагтын хил дээрээс буцсан байна. Автобус дүүрэн хүмүүсээс таван хүн хилээр нэвтэрч чадалгүй хот руу машин хөлсөлж гэр рүүгээ харьсан гэдгээ ярьж байлаа.

ПАСПОРТ СОЛИХ ТАЛААР ЭНЭ САРЫН 11-НД МАНАЙХАНД МЭДЭГДЖЭЭ

Өнгөрсөн оноос ОХУ руу визгүй зорчдог болсон. Визгүй зорчдог болсноор ОХУ-ыг зорих иргэдийн урсгал эрс нэмэгдсэн. Мөн ОХУ руу аялахаар, ганзагын наймаа хийх иргэдийн тоо нэмэгдсэн байна. Манай улстай хил залгаа ОХУ-ын хилийн боомтууд 2006 оноос өмнө гадаад паспорт авсан иргэдийг нэвтрүүлэхгүй байгаа талаар Гадаад харилцааны яамны Консулын газраас Монгол Улсаас ОХУ-д суугаа Элчин сайдын яаманд энэ талаар уулзалт хийсэн байна. Өнгөрсөн онд ОХУ-тай иргэд харилцан зорчих хэлэлцээр байгуулахад хоёр талын иргэд 30 хоногийн хугацаанд визгүй зорчихоор болсон. Хэлэлцээрт ямар нэг өөрчлөлт оруулбал 30-аас доошгүй хоногийн өмнө дипломат шугамаар нөгөө талдаа мэдэгдэнэ гэж заасан гэнэ. ОХУ-ынхан манай улсын Элчин сайдын яамныхантай энэ сарын 11-нд уулзахдаа “Арван жилийн өмнө авахуулсан гадаад паспортны зургийг нөгөө хүнтэйгээ харьцуулахад шал өөр. Магадгүй өөр хүний гадаад паспортыг ашиглаж хилээр нэвтрэх гэсэн тохиолдол гарч магадгүй. Тиймээс долоон сарын 1-нээс хойш 2006 оноос өмнө паспорт авсан иргэдийг ОХУ-ын хилээр нэвтрүүлэхгүй болсон тухайгаа илэрхийлсэн байна. Гэхдээ энэ талаарх мэдээлэл УБЕГ-ын ажилтнууд болон иргэдэд огт хүрээгүй тэд “ОХУ чухам яагаад ийм шийдвэр гэнэт гаргасныг мэдэхгүй байна” гэж байв.

2006 ОНООС ӨМНӨ 300 ГАРУЙ МЯНГАН ИРГЭНД ГАДААД ПАСПОРТ ОЛГОСОН

УБЕГ-ын ахлах бүрт­гэгч Л.Энхбаяраас цөөн асуултад хариулт авлаа.

-ОХУ-аас 2006 оноос өмнө гадаад паспорт авсан Монгол Улсын иргэдийг хилээр нэвтрүүлэхгүй болж байгаагаас танай байгууллагын ачаалал хэд дахин нэмэгджээ. Энэ талаар тодруулахгүй юу?

-ОХУ-аас өнгөрсөн сард 2006 оноос өмнө гадаад паспорт авсан иргэдийг хилээр нэвтрүүлэлгүй буцаасан асуудал гарсан. Энэ талаар өмнө нь огт мэдэгдээгүй юм. Оросын талаас манай байгууллагад урьдчилж мэдэгдсэн зүйл байхгүй байгаа. ОХУ-аас манай улсын иргэдийг хуучин загварын паспорттой байна гэсэн шалтгаанаар нэвтрүүлээгүй гэсэн мэдээлэл байгаа. Бусад орны хувьд арван жил болсон паспортоо соль гэсэн шаардлага тавьдаг юм билээ. Манай байгууллагын хувьд өнгөрсөн оноос ОХУ-руу визгүй зорчдог болсноор ачаалал нэмэгдэж эхэлсэн. Иргэд аялал зугаалгаар их явж байна. Мөн сурагч, оюутнууд аль нэг улс орон руу сурахаар явах үед ачаалал нэмэгддэг. Гэхдээ сүүлийн хэд хоног маш их ачаалалтай байгаа. Бид иргэдэд аль болох чирэгдэлгүй хурдан шуурхай үйлчлэх зорилгоор гадаад паспортын мэргэжилтнүүдийг нэмж ажиллуулж байна. Өнгөрсөн онд УБЕГ 40 гаруй мянган иргэнд үйлчилсэн байдаг. Харин энэ жилийн зургаан сарын байдлаар 78 мянган хүнд гадаад паспорт олгосон байна. Сүүлийн хэд хоногт өдөртөө 1.2 мянга орчим хүний паспортын хүчинтэй хугацааг сунгаж, мянга гаруй гадаад паспортыг шинээр хэвлэж байна.

-Хуучин, шинэ паспорт юугаараа ялгаатай вэ?

-Ялгаатай зүйл гэвэл 2006 оноос өмнө иргэдэд олгогдож байсан паспорт ганц зурагтай байгаа. Харин сүүлийн жилүүдэд шинээр олгож байгаа паспорт давхар зурагтай. Давхар зургаараа л ялгаатай болохоос бусад бүх зүйл нь адилхан. Зөвхөн ОХУ руу зорчих гэж байгаа бол 2006 оноос өмнө олгогдсон паспортоо солиулах хэрэгтэй. Бусад оронд ямар ч асуудалгүй зорчих боломжтой гэдгийг иргэдэд хэлмээр байна.

-2006 оноос өмнө хэдэн мянган гадаад паспорт иргэдэд олгосон байдаг вэ?

-УБЕГ-аас 2006 оноос өмнө 300 мянган гаруй гадаад паспортыг иргэдэд олгосон байгаа. Иргэдэд олгогдсон дээрх 300 мянган гадаад паспортны ихэнх нь хугацаа нь дуусч байгаа. Манай байгууллагын хувьд гадаад паспорт олгохдоо 1-5 жилийн хугацаатай олгодог. Тиймээс олгогдсон паспортны ихэнхийнх нь хугацаа албан ёсоор дуусч, дахин шинээр авах юм.

ШЕНГЕНИЙ ОРНУУД АРВАН ЖИЛ АШИГЛАСАН ПАСПОРТТОЙ ИРГЭДЭД ВИЗ ОЛГОХГҮЙ ГЭНЭ

Мөн Швейцарийн Элчин сайдын яамнаас арван жилээс дээш хугацаанд ашигласан паспорттой иргэдэд виз олгохгүй болсон гэдгийг Гадаад хэргийн яамнаас өнгөрсөн сард албан ёсоор мэдэгдсэн. Тус мэдэгдэлд “Гадаад албан паспортоо арваас дээш жил ашиглаж байгаа буюу таван жилээр хоёр удаа сунгуулсан иргэд паспортоо шинэчлэхгүй бол Швейцарь руу зорчих, виз мэдүүлэх эрхгүй болсон. Учир нь удаан хугацааны турш нэг паспортоор зорчиход хүний насны онцлогоос шалтгаалан гадаад төрхөд өөрчлөлт орох зэргээр хувьсал явагддаг аж. Жишээ нь, 16 настай байхдаа авахуулсан зурагтай арван жилийн хүчинтэй паспортоор та 26 настайдаа зорчих хэрэг гарвал одоогийн төрхөө 16 настай байсан төрхтэйгээр яаж итгэл үнэмшилтэй харагдах вэ гэдэг асуудал гарч ирэх нь зүй. Ийнхүү олон жилийн сунгалттай гадаад паспортыг маань олон улс хил гааль дээрээ хүчингүй гэж үзэж иргэд хохирч болзошгүй байгаа тул иргэд, холбогдох байгууллагууд анхаарах шаардлага гарч байна” гэсэн юм.

ЗГХЭГ-ын дэд дарга асан Г.Дэнзэнг АТГ-ынхан баривчилсан. Тэрбээр баривчлагдахаасаа өмнө буюу Германаас ирээд хэвлэлд ярилцлага өгсөн байдаг. Юу ярьсныг нь тоймлон хүргэе.

Би бол сөрөг хүчний хөрөнгөтэй залуусын “зохиосон” дүр

Өөрийг нь оргон зайлсан гэх ярианы тухай тэрбээр “Үйл ажиллагаа нь эрс сайжирч, олборлолт борлуулалт нь хэд дахин нэмэгдсэн төрийн өмчит “Эрдэнэс-Тавантолгой” компанийг төрийн луйварчид баллаж дуусгахаас нь өмнө аварч хувийн хэвшилд шилжүүлье гэдэг “найруулгатай” жүжиг ид өрнөж байгаа. Энэ жүжгээ амжилттай болгохын тулд хуучин муу дүрээ сэргээж ашиглаж байгаа л төдий юм. Үнэндээ би “ардчилал”-ыг муухай харагдуулахын тулд сөрөг хүчний хөрөнгөтэй залуусын “зохиож” бий болгосон зохиомол дүр. Энэ дүрийг “Шинэчлэл”-ийн Засгийн газрыг огцруулахдаа амжилттай ашигласан “ах” нар одоо ээлжит хулгай дээрээ дахин ашиглах гэж оролдож байгаа нь үнэхээр зэвүүцэм санагдаж байна. Өнөөдөр намайг золигт гарган бохир улс төр хийж байгаа “ах” нараас 27, 28-тайдаа та нарыг хувьсгал хийж байхад чинь өмнөх үе чинь ингэж зүхэж золиослож байсан уу гэх мэт олон зүйл асуумаар л байдаг. Бухимдал гэж илэрхийлэхэд ч багадмаар хэцүү цаг үеүдийг туулж байна. Бид залуу гэр бүл, хүүхдүүд өсч том болж байна. Огт хамаагүй зүйлсээс болж хүн бүрийн харцанд зэмлүүлж амьдарсаар байх уу гээд олон бухимдмаар зүйл байна даа. Маш их зүйлийг тайвнаар хүлээж аван хүлээцтэй хандахыг л хичээх юм” гэжээ.

Н.Алтанхуяг манай хадам аав биш

Харин Ерөнхий сайд асан Н.Алтанхуягтай яаж холбогдсон талаараа “Н.Алтанхуяг даргатай 2007 оноос хамт ажиллаж байгаа.УИХ дахь АН-ын бүлэгт зөвлөхөөр ажиллаж байхдаа сургуулиа дөнгөж төгссөн намайг багшаар минь дамжуулан дуудаж уулзаад, “Надад гурван бодлого байна. Энэ бодлогыг бодоход чи туслах хэрэгтэй байна” гэсэн юм. Бид хоёрын танилцсан түүх энэ. Эхнийх нь бодлого төрийн албан хаагчийн цалинг 500 мянган төгрөг болгох тухай байсан. Нөгөө хоёр нь Оюутолгой, Тавантолгой дээр тооцоо бодож, математик загвар боловсруулах байсан. Бодох нь ээ, хэрэглээний математикч болохоор надад хандсан нь тэр байж. Энэ чиглэлээр мэргэшсэн болохоор тэр гурван бодлогыг нь бодъё, чадна гэсэн. Тэгээд математик загварыг нь боловсруулахаар болсон. Ингээд би УИХ дахь АН-ын бүлгийн ажилтан болсон. Ингэж явсаар 2008 оны сонгуультай золгосон. Сонгуулийн дараа би ажлуудаа дуусгаж, тодорхой үр дүнд хүрчихсэн байсан. Тэгэхэд Н.Алтанхуяг дарга намайг үнэлсэн юм болов уу, 2008-2012 онд хамтарсан Засгийн газарт Тэргүүн шадар сайдаар ажиллахдаа зөвлөх, дараа нь ахлах зөвлөхөөрөө ажиллуулсан” гэжээ. Харин эхнэрийнхээ тухайд “Намайг тэргүүн шадар сайдын ахлах зөвлөхөөр ажиллаж байх үед буюу 2011 онд гадаадад сургууль төгссөн боловсролтой нэг бүсгүй Н.Алтанхуяг даргын зөвлөхөөр ажилласан. Залуу хүмүүс танилцсан, үерхсэн, нэг нэгэндээ татагдсан. Бусад залуусын адил л бид хоёр учирсан.Н.Алтанхуяг дарга манай хадам аав биш. Би дүүгийнх нь охинтой ингэж хамт ажиллаж байхдаа дотносож танилцаад гэр бүл болсон. Тэр үед Н.Алтанхуяг даргын хамаатан гэж мэдээгүй. Найз охин маань ч хэлээгүй. Дараа нь мэдсэн. Ер нь бол даргатайгаа хамаатан болж болохгүй гэсэн хууль байхгүй биз дээ. Гэхдээ Н.Алтанхуяг дарга бид хоёр хамаатан боллоо гээд өмнөх харилцаа огт өөрчлөгдөөгүй. Ажил хэргээ зөвшилцдөг, ярилцдаг, заадаг, зөвлөдөг яг ямар байсан тэр янзаараа л үргэлжилсэн” гэсэн байна.

Цахим хурал, “11 11” төвийг санаачилсан

ЗГХЭГ-ын дэд даргын суудалд очсон талаараа “2008-2012 оны хамтарсан Засгийн газрын үед Хэрэг эрхлэх газарт манай ажиллаж байсан гурав, дөрөвхөн хүний нэг нь би. Тийм болоод л ЗГХЭГ-ын дэд даргаар томилсон байх. ЗГХЭГ-ын дэд дарга болчихоод үндсэн хоёр функц хариуцаж ажилласан. Яахав залуу хүний эрч хүчээр шинэ, шинэлэг зүйлс хийчихье гэж нэлээд оролдсон. Хийсэн, эхлүүлсэн шинэлэг ажлууд маань ч одоо үргэлжлээд явж байгаа байх. Жишээ нь, орон нутгийн хөрөнгө оруулалт хариуцсан хүн Баян-Өлгий аймгаас онгоц, байр, хоолны мөнгө гээд өчнөөн зардал гаргаж 1000 гаруй км туулан байж Улаанбаатарт ирдэг. Тэгээд аймгийнхаа асуудлыг шийдүүлэх гэж Сангийн яамны нэг хэлтсийн даргын үүд сахидаг. Хугацаа, мөнгө үрсэн энэ тогтолцоог өөрчилж, “Цахим хурал” бий болгосон. Миний санаачилсан бас нэг ажил бол “11 11” төв” гэж ярьжээ.

“Дуусаагүй обьектын зөрчлийг зарласнаар өөр дээрээ гал дуудсан”

Тэр ингэж ярьжээ. Тодруулбал, “2012 оны есдүгээр сард ЗГХЭГ-ын дэд даргаар томилогдсоны дараахан Ерөнхий сайд Н.Алтанхуяг Ховд, Увс, Баян-Өлгий аймагт ажилласан. Энэ хугацаанд аймгийн удирдлагуудаас ч, иргэдээс ч гарч байсан гол санал нь нэг зүйл дээр их төвлөрдөг байсан л даа. Тэр нь дуусаагүй объект. Тиймээс хотод буцаж ирээд дуусаагүй барилгын жагсаалтыг улсын хэмжээнд гаргаж үзэхэд тухайн үед 133 объект байсан. Тэр бүгдэд шалгалт оруулаад үзэхэд маш олон зөрчил илэрсэн. 2009 онд төсөвт өртөг нь 800 сая төгрөгөөр эхэлсэн сургуулийн барилга дараа жил нь дуусдаггүй. Дараа жил нь дахиад л ямар нэгэн шалтгаанаар төсөвт өртөг нь нэмэгддэг. Замын ажлуудыг хэлж болж байна. Дуусаагүй хэрнээ жил бүр үнийн дүн нь өсөөд явдаг том зөрчил байсан. Бас нэг нь тендерт ялсан компаниуд нь ажлаа хийж дуусдаггүй мөртлөө санхүүжилтээ аваад байдаг зөрчил. Барилгынхаа 30 хувийг л барьсан хэрнээ Сангийн яамнаас яагаад ч юм 70 хувийн санхүүжилт авчихдаг. Тэгээд барилгаа гүйцээдэггүй. Үүнийгөөрчилж, цэгцэлье гэж шийдсэн учраас зарласан. Хожмоо “Авлигажсан төсөв” гэж зарладгийн үндэс нь ч энэ л дээ. Дуусаагүй объектийн энэ зөрчлийг зарласан нь над руу маш том гал дуудсан гэж одоо боддог юм” гэсэн байна.

“Н.Алтанхуяг гэдэг хүнийг муухай харагдуулах гэсэн зохиомол хэрэг байсан”

“Эрдэнэс-Тавантолгой” компанийн ТУЗ-ийн дарга байхдаа их хэмжээний мөнгө завшсан, эхнэрийнхээ нэр дээрх “Говь повер” компаниар дамжуулж 17 тэрбумын тендер авсан гэдэг шуугианы тухай ийм тайлбар хийжээ. “Эрдэнэс-Тавантолгой”-н ТУЗ-ийн даргын ажлыг долоон сар орчим хугацаанд л хашсан. Энэ хугацаанд 17 тэрбум байтугай нэг ч төгрөгийн тендер аваагүй гэдгээ хатуу мэдэгдье. Нэг л өглөө тийм сенсаац мэдээ сайтуудаар тарсан.Ёстой юу ч мэдэхгүй байхад л над руу дайралтууд ирж эхэлсэн. Зогсоо зайгүй, тасралтгүй гүтгээд унахаар хүн эхэндээ “пааниг”-т ордог юм билээ. Юу болоод байгааг ч ойлгохоо байсан. Өөрөө тайлбарлая гэхээр хүмүүс хүлээж авахгүй байсан. Бүх л сонин хэвлэлээр “Н.Алтанхуягийн хүргэн Дэнзэн бол муу хүн” гэсэн зохион байгуулалттай PR явчихсан. Манай эхнэр хүүхдээ гаргачихсан, нярай биетэй гэртээ байсан үе.

Юун тендер, юун Тавантолгой вэ. Тэгээд ч тэр компанийн Уянга нь “Ж” овогтой. Манай эхнэр Г овогтой. Ер нь бол Дэнзэн гэдэг хүнтэй яаж энэ бүхнийг холбох вэ гэж бүх талаас нь судалсан байдаг юм билээ.

Ерөөсөө л Н.Алтанхуяг гэдэг хүнийг муухай харагдуулах гэсэн зохиомол хэрэг энэ байсан. Эхлээд Г.Дэнзэн, тэгээд Л.Гансүх зөвлөх гээд Н.Алтанхуяг даргыг тойрсон хүмүүс рүү дайралтууд явсан. Өөрөөр хэлбэл, тухайн үеийн Ерөнхий сайд Н.Алтанхуягийг огцруулахын тулд, “Шинэчлэл”-ийн Засгийн газрыг унагахын тулд зохион байгуулалттайгаар нэр хүндийг нь унагах гэж дайрсан. Жишээ нь, тэр үед “Г.Дэнзэн муу хүн” гэж нэг ч удаа дайраагүй ш дээ. Дандаа л “Ерөнхий сайдын хүргэн Дэнзэн бол муу хүн” гэж дайрсан байдаг юм. Эхлээд хэвлэлээр гутаан доромжилж, энэ үнэхээр муу хүн юм байна гэсэн ойлголт ард түмэнд төрүүлж байгаад л огцруулдаг юм байна лээ. Тэгээд тасралтгүй хэвлэлээр дайрсан ш дээ, над руу. Бас тэр үед нь Ерөнхийлөгчийн сонгууль хүртэл давхацчихсан. Тэгж л би том улс төрийн золиос болсон хүн” гэсэн байна.

“Я.Батсуурь захирал сайн ажилласан”

Харин “Эрдэнэс Таван толгой” компанийн тухай “Анх намайг энэ компанид очиход үнэхээр хүндрэлтэй нөхцөлүүд угтсан. 350 сая ам.долларын зээл аваад ард иргэддээ тараачихсан, компанийн санхүүгийн байдал маш хүнд. Тэгээд яаж босгох вэ гэж бодсон. Ер нь бол зардал хэмнэхээс ажлаа эхэлсэн. Яагаад гэхээр маш үрэлгэн гэмээр зардлууд “Эрдэнэс-Тавантолгой”-д байсан. Хоёр гадаад захиралтай, тэд жилдээ 300 сая төгрөгийн цалинтай, сарын зургаан сая, жилдээ 72 сая төгрөгөөр Зайсанд орон сууц хөлсөлж амьдардаг байсан. Ингээд зогсохгүй эхнэр, хүүхэдтэйгээ жилд 2-3 удаа гадаадад зорчих зардлыг нь даадаг гэрээтэй байсан юм. Иймэрхүү гаж тогтолцоог нь өөрчилсөн. Тэгээд ч ТУЗ-ийн шийдвэр гэдэг хамтынх байдаг, ганц Г.Дэнзэнгийнх биш” гээд Я.Батсуурь захирлыг баривчилсан явдлыг гайхдагаа хэлжээ. Цааш нь “Эрдэнэс-Тавантолгой”-н гүйцэтгэх захирлаар ажиллаж байсан Я.Батсуурь, түүний хамт олон үнэхээр сайн ажилласан. Компанийг зөв түвшинд аваачиж ажиллахын төлөө их хүчин чармайлт гаргаж “Эрдэнэс-Тавантолгой”-н үйл ажиллагааг ахицтай, бодитоор сайжруулж чадсан хүн. Хүмүүс Тавантолгойг их амархан төсөл юм шиг ойлгодог. Тийм болоод л бүгд ярьдаг биз. Гэтэл үнэхээр хүнд ш дээ. Гадаад захирлууд нь 300 саяын цалин авч байхад жирийн уурхайчин нь сарын 600 мянган төгрөгийн л цалинтай ажилладаг” хэмээн ярьжээ.

“Буруугүй гэдгээ баримтаар нотолно”

Тэгвэл ажлаа өгчихсөн,Н.Алтанхуяг огцорчихсон байхад яагаад АТГ өөрөөр нь оролдоод байгаа тухай ярихдаа “ТӨК-ийг үнэгүйдүүлж бүлэглэлийнхээ мэдэлд авах гэсэн явцуу шуналтай хүмүүсийн явуургүй арга. Муу нэртэй Дэнзэнтэй холбож байгаад бүхнийг амжуулъя гэсэн башир арга. Тэрэндээ Я.Батсуурь захирлыг хутгах гэж оролдсон гэж харж байна. Үүний баталгаа нь тухайн үед ч, одоо ч АТГ-аас намайг шалгасан зүйл нэг ч байхгүй байгаад юм. Огт хэрэг хийгээгүй хүнийг шууд гүтгээд шоронд хийх хэмжээний зориг тэднээс арай л гарахгүй байх. Үнэн миний талд учраас би зоригтой байгаа. АТГ намайг огт шалгаагүй хэрнээ шалгаж байгаа мэтээр зарладаг, хэвлэлийн бага хурал хийдэг. Хэрэг хийсэн бол би 2013 ондоо л явдаг газар руу нь явах байсан биз. Германаас ирснээс хойш намайг дуудаж шалгаагүй. Угаасаа хийсэн хэрэггүй хүнийг яаж дуудаж байцаах юм” гээд ойрын ирээдүйд тавьсан зорилгоо хэлжээ. “Үнэн учрыг илчилж, бохир улс төрийн золиос болсноо нотолмоор байна. Холбогдох байгууллагуудад нь хандана. Би буруугүй гэдгээ баримтаар удахгүй нотлох болно. Мөн залуу хүний хувьд өөрийгөө хөгжүүлэх талаар том зорилго тавиад байгаа. “Тони Блэйр” санд ажилласан жил гаруй хугацаандаа нэг зүйлийг хатуу ойлгосон. Хүн төрөлхтний хөгжилд шинэ хувьсал явагдаж байна. Хүнд үйлдвэрлэл, байгалийн баялаг бус өндөр технологи, шинжлэх ухаанд суурилсан шинэ эдийн засгийн загварчлал боловсрогдож байна. Үүнд зориулж эх орондоо хэрэгтэй, хэрэгцээтэй хүн болохын тулд тасралтгүй өөрийгөө хөгжүүлэхээр хичээж суралцаж байна даа. Ер нь бидний үе буюу шинэ үеийнхэн өөр амбийцтай байгаасай гэж хүсч байгаа. Дотоод улс төр тойрсон бохир арга барилд автан нэг нэгнээ барьж хэмлээд эхэлбэл цаашдаа өнөөгийн энэ байдал ахин хэчнээн жил үргэлжилж, үр хүүхдэдээ ийм л нийгмээ өвлүүлсээр байх уу гээд олон зүйлийг эргэцүүлж бодох ёстой цаг үе юм. Гучтай залуус компьютерийнхээ ард гайхамшиг бүтээж дэлхийн хэмжээний баялаг бүтээж байхад, бид нэгнээ улс төрийн зорилготой бохир шүлсээр будаж суух нь зөв үү гэхчилэн эмзэглэмээр зүйл олон байна” хэмээсэн юм.

АТГ-ЫНХАН Г.ДЭНЗЭНГ ГЭРЭЭС НЬ ХҮЧ ХЭРЭГЛЭН БАРИВЧИЛЛАА

-Гэрт нь үзлэг хийж хамаг эд зүйлсийг нь онгичсон байна-

ЗГХЭГ-ын дэд дарга асан Г.Дэнзэнг АТГ-аас өчигдөр 13.00 цагийн орчим баривчиллаа. АТГ-ынханГ.Дэнзэнгийн гэрт очсон байна. Гэрийнх нь хаалгыг тогшихоор ньтүүний эхнэр хаалгаа тайлж өгтөл АТГ-ын мөрдөн байцаагч нар угз татан дэлгээд бөөнөөрөө ороод ирсэн гэнэ. Тэгснээ гэрт нь үзлэг хийх прокурорын зөвшөөрлийг үзүүлэн гэрийнх нь эд зүйлсийг онгичжээ. Ор, дэр, гал тогоо, хувцасны шүүгээ, авдар сав гээд л байгаа бүхнийг нь уудалж, үзэж болох бүх зүйлсийг нь онгичсон байна. Мөн бичиг баримт хадгалж байсан хавтаснуудыг ньнэг нэгээр нь салгаж бүрэн нэгжлэг хийжээ.Г.Дэнзэнгийнхүүхэд АТГ-ынхнаас айн уйлж, эхнэр нь гэрийн эд зүйлсийг онгичин гаргаж хаяж байгааг эсэргүүцэн1937 оны хэлмэгдүүлэлтийн үеийн үйл явдал шиг дүр зурагхөвөрсөн тухай гэрчүүд ярьж байна. Ингээд АТГ-ынхан хайсан зүйлээ олоогүй бололтой нэгжлэгээ зогсоогоод Г.Дэнзэнд хувцсыг нь өмсүүлэн шууд албадан баривчилжээ. 14:00 цагийн үед АТГ-т Г.Дэнзэнг аваачсан байна. Харин өчигдөр 20:00 цагийн орчимд прокурорын зөвшөөрлөөр 14 хоног саатуулах албан бичиг үзүүлэн Цагдан хорих 461 дүгээр анги руу ачсан байна.

Арга ядаад АТГ-ын үүдний өрөөнөөс үйлчлүүлэгчийнхээ нэрийг дуудаж хашгирлаа

Энэ талаар түүний өмгөөлөгч Д.Содномдоржтой холбогдож цөөн асуултад хариулт авлаа.

-Г.Дэнзэнг АТГ-ынхан хууль зөрчиж албадан баривчилсан байна. Энэ талаар тодруулахгүй юу?

-Миний үйлчлүүлэгч Г.Дэнзэнг АТГ-ын алба хаагчид хууль бусаар албадан саатуулаад байна. Өмгөөлөгчид нь огт мэдэгдэлгүй гэрт нь дайрч орооднэгжлэг хийж, эхнэр, хүүхдийг нь айлгаад албадан баривчилсан байгаа юм. Өмнө нь нэг ч удаа АТГ-аас дуудаагүй мөртлөө шууд ингэж албадан баривчилж өмгөөлөгчгүй мэдүүлэг авах эрх байхгүй. Энэ бол хууль зөрчсөн асуудал. Тэд яаж байцаалт авч байгааг одоо болтол мэдээгүй байна. Магадгүй эрүү шүүлт тулгаж байхыг үгүйсгэх аргагүй. Үйлчлүүлэгчийгээ баривчлагдсан гэдгийг сонсоод АТГ-т ирсэн. Гэвч намайг дотогш нэвтрүүлсэнгүй. Хаана ямар өрөөнд байгааг нь мэдэж чадаагүй. Ямар мөрдөн байцаагч албадан байцаалт авч байгааг ч мэдэх боломж байсангүй. Эрүүгийн байцаан шийтгэх хуулийн 41-д өмгөөлөгч үйлчлүүлэгчтэйгээ хаана, хэдийд ч уулзах эрхтэй гээд заачихсан байдаг. Үүнийг АТГ-ынхан шууд зөрчиж байна. “Үйлчлүүлэгчээ хаана байцаалт авч байгааг мэдмээр байна.Хуулийн дагуу уулзмаар байна” гэх хүсэлтийг АТГ-ын бүх удирдлагуудад тавьсан. Гэвч миний хүсэлтийг хүлээжавсангүй. Арга ядаад АТГ-ын үүдний өрөөнөөс үйлчлүүлэгчийнхээ нэрийг дуудаж хашгирлаа. Мөн телевиз дуудаж ярилцлага өгсөн. Тэгсэн “Чи яасан их хэл амтай юм. Чамайг цагдаад шалгуулна гээд хоёр мөрдөн байцаагч өрөө рүүгээ чирч оруулах гэж оролдлоо. Юу гэсэн үг вэ. Хуулийн байгууллага ингэж авирлаж болохгүй биз дээ. Эрүүгийн хуулинд 35, 36 дугаар зүйл ангид сэжигтэн өмгөөлөгчтэйгөө уулзах эрхтэй, өмгөөлөгчтэйгөө байцаалт өгөх эрхтэй гээд тодорхой заачихсан байхад АТГ-ынхан ингэж авирлаж байна.

-Тантай огт уулзуулалгүй цагдан хорих анги руу ачаад явчихсанюм уу?

-Одоо болтол хаана байгааг нь мэдэж чадаагүй байна. Сураг сонсох нь цагдан хорих төв рүү ачаад явсан гэсэн мэдээлэл байна. АТГ-ынхан улс төржиж байгаагийн нэг илрэл гэж үзэж болохоор байна.Тэд хүний эрх, хууль журмыг уландаа гишгэж байна гэв.

“Үнэн миний талд учраас би зоригтой байгаа”

Г.Дэнзэн Эрдэнэс Таван толгойн ТУЗ-ийн даргаар ажиллаж байхдаа эхнэрийнхээ нэр дээр байдаг“Говь повер” компанид эвлэрлийн гэрээний үндсэн дээр 4.6 тэрбум төгрөг шилжүүлсэн хэрэгт шалгагдаж байгаа юм. Дээрх хэрэгт шалгагдаж байгаа талаараа зарим хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлд дэлгэрэнгүй ярилцлага өгсөн. “Би бохир улс төрийн золиос болсноо нотлох болно” гэсэн гарчигтай нийтлэгдсэн ярилцлагадаа “Говь повер” компани руу мөнгө шилжүүлсэн талаар“Нэг л өглөө тийм сенсаац мэдээ сайтуудаар гарч ирсэн. Ёстой юу ч мэдээгүй, юу ч мэдэхгүй байхад л над руу дайралтууд ирж эхэлсэн л дээ. Зогсоо зайгүй, тасралтгүй гүтгээд унахаар хүн эхэндээ “пааниг”-т ордог юм билээ. Юу болоод байгааг ч ойлгохоо байсан. Өөрөө тайлбарлая гэхээр хүмүүс хүлээж авахгүй байсан. Манай эхнэр хүүхдээ гаргачихсан, нярай биетэй гэртээ байсан үе. Юун тендер, юун Тавантолгой вэ. Тэгээд ч тэр компанийн Уянга нь “Ж” овогтой байсан. Манай эхнэр бол Г.Уянга. Би тэгээд ч тэр компанитай холбогдъё гэж бодоогүй. Аягүй бол асууж сураглавал ахиад холбоно биз гэж бодсон. Ер нь бол Дэнзэн гэдэг хүнтэй яаж энэ бүхнийг холбох вэ гэж бүх талаас нь судалсан байдаг юм билээ. Жишээ нь, Уянга гэдэг нэр гарангуут эхнэр нь болгоод л, “Говь повер” гэдэг компани гэнгүүт Г.Дэнзэн Дорноговийнх гэж холбоод л. Ийм л байсан ш дээ. Намайг огт шалгаагүй хэрнээ шалгаж байгаа мэтээр зарладаг, хэвлэлийн бага хурал хийдэг. Хэрэг хийсэн бол би 2013 ондоо л явдаг газар руу нь явах байсан биз. Би дээр хэлсэнчлэн энэ бол ТӨК-ийг үнэгүйдүүлж бүлэглэлийнхээ мэдэлд авах гэсэн явцуу шуналтай хүмүүсийн явуургүй арга. Муу нэртэй Дэнзэнтэй холбож байгаад бүхнийг амжуулъя гэсэн башир арга. Тэрэндээ Я.Батсуурь захирлыг хутгах гэж оролдсон гэж харж байна. Үүний баталгаа нь тухайн үед ч, одоо ч АТГ-аас намайг шалгасан зүйл нэг ч байхгүй байгаад юм. Огт хэрэг хийгээгүй хүнийг шууд гүтгээд шоронд хийх хэмжээний зориг тэднээс арай л гарахгүй байх. Үнэн миний талд учраас би зоригтой байгаа” гэсэн ярилцлага өгсөн.

Түүнийг АТГ-ынхан хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр үнэн бодит нотлох баримтыг дэлгэж эхлэнгүүт баривчиллаа. Үнэний шүүгч нь хүн өөрөө байдаг.Дэнзэн өөрийнхөө буруугүй хэлмэгдүүлж байгааг мэдэж байгаа учраас АТГ-ын эсрэг хүчтэй дуугарчээ. Үүнийг нь АТГ-ынхан айхавтар реакцтай хүлээн авч байгаа нь энэ бололтой.

Э.Хүрэлбаатар

-Гэрт нь үзлэг хийж хамаг эд зүйлсийг нь онгичсон байна-

ЗГХЭГ-ын дэд дарга асан Г.Дэнзэнг АТГ-аас өчигдөр 13.00 цагийн орчим баривчиллаа. АТГ-ынханГ.Дэнзэнгийн гэрт очсон байна. Гэрийнх нь хаалгыг тогшихоор ньтүүний эхнэр хаалгаа тайлж өгтөл АТГ-ын мөрдөн байцаагч нар угз татан дэлгээд бөөнөөрөө ороод ирсэн гэнэ. Тэгснээ гэрт нь үзлэг хийх прокурорын зөвшөөрлийг үзүүлэн гэрийнх нь эд зүйлсийг онгичжээ. Ор, дэр, гал тогоо, хувцасны шүүгээ, авдар сав гээд л байгаа бүхнийг нь уудалж, үзэж болох бүх зүйлсийг нь онгичсон байна. Мөн бичиг баримт хадгалж байсан хавтаснуудыг ньнэг нэгээр нь салгаж бүрэн нэгжлэг хийжээ.Г.Дэнзэнгийнхүүхэд АТГ-ынхнаас айн уйлж, эхнэр нь гэрийн эд зүйлсийг онгичин гаргаж хаяж байгааг эсэргүүцэн1937 оны хэлмэгдүүлэлтийн үеийн үйл явдал шиг дүр зурагхөвөрсөн тухай гэрчүүд ярьж байна. Ингээд АТГ-ынхан хайсан зүйлээ олоогүй бололтой нэгжлэгээ зогсоогоод Г.Дэнзэнд хувцсыг нь өмсүүлэн шууд албадан баривчилжээ. 14:00 цагийн үед АТГ-т Г.Дэнзэнг аваачсан байна. Харин өчигдөр 20:00 цагийн орчимд прокурорын зөвшөөрлөөр 14 хоног саатуулах албан бичиг үзүүлэн Цагдан хорих 461 дүгээр анги руу ачсан байна.

Арга ядаад АТГ-ын үүдний өрөөнөөс үйлчлүүлэгчийнхээ нэрийг дуудаж хашгирлаа

Энэ талаар түүний өмгөөлөгч Д.Содномдоржтой холбогдож цөөн асуултад хариулт авлаа.

-Г.Дэнзэнг АТГ-ынхан хууль зөрчиж албадан баривчилсан байна. Энэ талаар тодруулахгүй юу?

-Миний үйлчлүүлэгч Г.Дэнзэнг АТГ-ын алба хаагчид хууль бусаар албадан саатуулаад байна. Өмгөөлөгчид нь огт мэдэгдэлгүй гэрт нь дайрч орооднэгжлэг хийж, эхнэр, хүүхдийг нь айлгаад албадан баривчилсан байгаа юм. Өмнө нь нэг ч удаа АТГ-аас дуудаагүй мөртлөө шууд ингэж албадан баривчилж өмгөөлөгчгүй мэдүүлэг авах эрх байхгүй. Энэ бол хууль зөрчсөн асуудал. Тэд яаж байцаалт авч байгааг одоо болтол мэдээгүй байна. Магадгүй эрүү шүүлт тулгаж байхыг үгүйсгэх аргагүй. Үйлчлүүлэгчийгээ баривчлагдсан гэдгийг сонсоод АТГ-т ирсэн. Гэвч намайг дотогш нэвтрүүлсэнгүй. Хаана ямар өрөөнд байгааг нь мэдэж чадаагүй. Ямар мөрдөн байцаагч албадан байцаалт авч байгааг ч мэдэх боломж байсангүй. Эрүүгийн байцаан шийтгэх хуулийн 41-д өмгөөлөгч үйлчлүүлэгчтэйгээ хаана, хэдийд ч уулзах эрхтэй гээд заачихсан байдаг. Үүнийг АТГ-ынхан шууд зөрчиж байна. “Үйлчлүүлэгчээ хаана байцаалт авч байгааг мэдмээр байна.Хуулийн дагуу уулзмаар байна” гэх хүсэлтийг АТГ-ын бүх удирдлагуудад тавьсан. Гэвч миний хүсэлтийг хүлээжавсангүй. Арга ядаад АТГ-ын үүдний өрөөнөөс үйлчлүүлэгчийнхээ нэрийг дуудаж хашгирлаа. Мөн телевиз дуудаж ярилцлага өгсөн. Тэгсэн “Чи яасан их хэл амтай юм. Чамайг цагдаад шалгуулна гээд хоёр мөрдөн байцаагч өрөө рүүгээ чирч оруулах гэж оролдлоо. Юу гэсэн үг вэ. Хуулийн байгууллага ингэж авирлаж болохгүй биз дээ. Эрүүгийн хуулинд 35, 36 дугаар зүйл ангид сэжигтэн өмгөөлөгчтэйгөө уулзах эрхтэй, өмгөөлөгчтэйгөө байцаалт өгөх эрхтэй гээд тодорхой заачихсан байхад АТГ-ынхан ингэж авирлаж байна.

-Тантай огт уулзуулалгүй цагдан хорих анги руу ачаад явчихсанюм уу?

-Одоо болтол хаана байгааг нь мэдэж чадаагүй байна. Сураг сонсох нь цагдан хорих төв рүү ачаад явсан гэсэн мэдээлэл байна. АТГ-ынхан улс төржиж байгаагийн нэг илрэл гэж үзэж болохоор байна.Тэд хүний эрх, хууль журмыг уландаа гишгэж байна гэв.

“Үнэн миний талд учраас би зоригтой байгаа”

Г.Дэнзэн Эрдэнэс Таван толгойн ТУЗ-ийн даргаар ажиллаж байхдаа эхнэрийнхээ нэр дээр байдаг“Говь повер” компанид эвлэрлийн гэрээний үндсэн дээр 4.6 тэрбум төгрөг шилжүүлсэн хэрэгт шалгагдаж байгаа юм. Дээрх хэрэгт шалгагдаж байгаа талаараа зарим хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлд дэлгэрэнгүй ярилцлага өгсөн. “Би бохир улс төрийн золиос болсноо нотлох болно” гэсэн гарчигтай нийтлэгдсэн ярилцлагадаа “Говь повер” компани руу мөнгө шилжүүлсэн талаар“Нэг л өглөө тийм сенсаац мэдээ сайтуудаар гарч ирсэн. Ёстой юу ч мэдээгүй, юу ч мэдэхгүй байхад л над руу дайралтууд ирж эхэлсэн л дээ. Зогсоо зайгүй, тасралтгүй гүтгээд унахаар хүн эхэндээ “пааниг”-т ордог юм билээ. Юу болоод байгааг ч ойлгохоо байсан. Өөрөө тайлбарлая гэхээр хүмүүс хүлээж авахгүй байсан. Манай эхнэр хүүхдээ гаргачихсан, нярай биетэй гэртээ байсан үе. Юун тендер, юун Тавантолгой вэ. Тэгээд ч тэр компанийн Уянга нь “Ж” овогтой байсан. Манай эхнэр бол Г.Уянга. Би тэгээд ч тэр компанитай холбогдъё гэж бодоогүй. Аягүй бол асууж сураглавал ахиад холбоно биз гэж бодсон. Ер нь бол Дэнзэн гэдэг хүнтэй яаж энэ бүхнийг холбох вэ гэж бүх талаас нь судалсан байдаг юм билээ. Жишээ нь, Уянга гэдэг нэр гарангуут эхнэр нь болгоод л, “Говь повер” гэдэг компани гэнгүүт Г.Дэнзэн Дорноговийнх гэж холбоод л. Ийм л байсан ш дээ. Намайг огт шалгаагүй хэрнээ шалгаж байгаа мэтээр зарладаг, хэвлэлийн бага хурал хийдэг. Хэрэг хийсэн бол би 2013 ондоо л явдаг газар руу нь явах байсан биз. Би дээр хэлсэнчлэн энэ бол ТӨК-ийг үнэгүйдүүлж бүлэглэлийнхээ мэдэлд авах гэсэн явцуу шуналтай хүмүүсийн явуургүй арга. Муу нэртэй Дэнзэнтэй холбож байгаад бүхнийг амжуулъя гэсэн башир арга. Тэрэндээ Я.Батсуурь захирлыг хутгах гэж оролдсон гэж харж байна. Үүний баталгаа нь тухайн үед ч, одоо ч АТГ-аас намайг шалгасан зүйл нэг ч байхгүй байгаад юм. Огт хэрэг хийгээгүй хүнийг шууд гүтгээд шоронд хийх хэмжээний зориг тэднээс арай л гарахгүй байх. Үнэн миний талд учраас би зоригтой байгаа” гэсэн ярилцлага өгсөн.

Түүнийг АТГ-ынхан хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр үнэн бодит нотлох баримтыг дэлгэж эхлэнгүүт баривчиллаа. Үнэний шүүгч нь хүн өөрөө байдаг.Дэнзэн өөрийнхөө буруугүй хэлмэгдүүлж байгааг мэдэж байгаа учраас АТГ-ын эсрэг хүчтэй дуугарчээ. Үүнийг нь АТГ-ынхан айхавтар реакцтай хүлээн авч байгаа нь энэ бололтой.

Э.Хүрэлбаатар

Хадаа аваргын үндэс­ний бөхөөр барилдаж эхэл­­сэн түүх их сонин. Сумын наадамд зуузай нь урагдчихсан бахиалтай барилдаад түрүүлчихдэг. Үндэсний бөхөөр нэг ч удаа бэлтгэл сургуулилт хийж үзээгүй. Зээрэнцэг, бөөрөнцөг шидэлтийн улсын аварга шалгаруулах тэмцээнд түрүүлчихээд шууд улсын баяр наадамд барилдаж,начин цолтой болсон байдаг. БНМАУ-ын начин цол авах гээд индэр өөд гарах үед нь түүнд бусад шигөмсөх шинэ дээл, гутал энэ тэр байсангүй. Улсын шигшээ багийн тамирчид өмсдөг биеийн тамирын хослолтой давхиж очоод авчихсан байдаг.

Монгол Улсын аварга Д.Хадбаатар үндэсний бөхөөр хэрхэн барилдаж ирсэн түүхийг уншигч та бүхэнд хүргэж байна.

Д.Хадбаатар Баруун­хараагаас эгч Намжилмаагаа дагаж хотод орж ирээдхөнгөн атлетикаар хичээллэж, бүр улсын шигшээ багийн тамирчин болсон үе. Мань эр Анагаах ухааны дунд сургуульд орсон ч хэд хоног яваад олон охинтойгоос нь ичээд сургуулиа хаяадзугтаачихсан гэдэг. Ингээд 24 дүгээр сургуулийг орой­гоор сурч 1970 оны зургадугаар сард төгсөөд байхад нь цэргийн зарлан хуудас иржээ. Д.Хадбаатар ч цэргийн зарлан дуудах хуудас авсандаа баярлаж, энэ талаар багш, дарга нартаа хэлчих юм бол цэрэгт явуулахгүй байж магадгүй гээд тас нуучихсан байна. Харин цэргийн зарлан ирсэн гэдгээ аав Б.Дагвацэрэндээ хэлтэл“Миний хүү цэрэгт яв. Эр хүн болгоны хаадаг алба” гэх урмын үг хэлсэн байна. Ингээд цэргийн комиссоор орлоо.Тэгсэн Д.Хадбаатарыг харсан буурал толгойтой хижээл насныцэргийн дарга бололтой хүн “Олон жил хайж явсан хүнээ оллоо” гээд сүйд болжээ. “Алдар” нийгэмлэгийнхэнсайн бөхтэй болох гэж цэрэгт ирж байгаа залуусыг харж явсан нь тэр аж. Удалгүй цэргийн хувцас тавьж өгсөн чинь Хадаа аваргад таарах гутал олдсонгүй. Цэрэг хувцас дээр кетээ өмсчихөөд хаашаа ачигдахаа хүлээгээд суугаад байж. Ийнхүү бусдаас өндөр бие хаа өндөр бяр чадалтай Хадбаатарын “Алдар” нийгэмлэгт бэлт­гэлийн тамирчин болсон түүх ингэж эхэлжээ. Тухайн үед Хадбаатарыг харсан хүн болгон л “Чи барилддаг уу” гэж асууна. Тэр асуулт болгонд Хад “Үгүй” гэх товчхон хариулт өгдөг байжээ. Ер нь хүмүүстэй огт барилдаж байгаагүй гэнэ. Түүнд бөхөөр барилдах сонирхол ч байсангүй.Харин хөнгөн атлетикаар амжилт гаргаж, тив дэлхийн тэмцээнд оролцож үзэх юмсан гэсэн далд хүсэл мөрөөдөл сэтгэлдээ тээж явсан үе.

1971 оны зургадугаар сар, цэрэгт ирээд яг жил болох гэж байхад нь “Алдар” нийгэмлэгийн зуны нээлтийн арга хэмжээ болов. Байлдагч, бэлт­гэлийн тамирчин Д.Хадбаатар спортын төрлийн арга хэмжээнд хүрэлцэн ирж байгаа хүмүүст билет таслах ажил хийгээд үүдэнд зогсож байлаа. Үүдээр орж байгаа хүмүүс мөн л “Чи нэг барилдаад үзээч. Аль аймгийн бөх вэ” гэж асууна. Харсан хүн болгон бөх болгож хараад байхаар нь нийгэмлэгийнхээбарилдаанд зодоглоод үздэг ч юм билүү гээд багш, дэд хурандаа Даш дээр яваад очсон байна. “Нөхөр дэд хурандаад, байлдагч Хадбаатар. Би нийгэмлэгийн бөхийн барилдаандбарилдаж болох уу” гэжшууд асуучихсан байна. Харин Даш багш нь Хадбаатарын барилдах сонирхолтой байгааг мэдээд нийгэмлэгийн нээлтийн барилдаанд барилдах зөвшөөрөл өгчээ. Ингээдцэрэг хувцастай Хад анх удаагаа бөхийн тэмцээнд орж барилдав. Нэгийн даваанд Монгол Улсын заан Адьяатай таарч, төвөггүйхэн давлаа. Хоёрын даваанд улсын заан Барамсайтай таарч барилдаад мөн л давчихжээ.Анх удаагаа барилдаж үзсэн Хад улсын хоёр ч том цолтой бөхийг угсруулаад өвдөг шороодуулчихлаа. Ангийн захирагч, хамт алба хааж байгаа цэргүүд Хадбаатарт баяр хүргээд сүйд болов. Гурвын даваанд түүнийг дархан аварга Х.Баянмөнх амлан авчээ. Баянаа аварга ид байсан үе. Ингээд залуу бөх Хадбаатар аварга Баян­мөнхтэй барилдлаа.Их удаан барилдаж, Баянаа аварга олон жилийн туршлагаараа давлаа. Сайн барилдаж хоёр давсан Хадбаатарыг сайн барилдах хүүхэд байна гээд“Алдар” нийгэмлэгийн багш нар нь түүнд зориулж зодог шуудаг хийлгэжээ. Ингэж л Хадбаатар аваргын сэтгэл зүрхэнд барилдах хүсэл асч эхэлсэн байна. “Алдар” нийгэмлэгийн барилдаанд улсын заан цолтой хоёр ч хүнийг давчихсан юм чиньулсын баяр наадмаар барилдаад үздэг юм билүү гэж бодсон боловч бүтсэнгүй.Зээрэнцэг, бөөрөнцөг шидэлтээр спортын мастер болох үүрэг багш, дарга нараасаа авчихсан болохоор барилдах талаар яриад ч хэрэггүй байлаа.Долдугаар сарын 10-ны өдөр улсын аварга шалгаруулахтэмцээн наадамтай давхцаж болов. Бие халаалтаа хийж байгаад тэмцээн болох талбай дээр яваад очтол“Чам шиг бацаан байтугай том мастерууд нь тэмцээний нээлтэд ирж жагсаж байхад чи яагаад ирдэггүй юм” гээд лбагш нар ньөөд уруугүй загнаж гарчээ. Багшдаа загнуулж урам нь хугарсан “амьтан” зээрэнцэг шидсэн 43 метр шидэж түрүүлэв. Гэхдээ мастерийн норм биелүүлэхэд гурван метр дутжээ.Багшнар нь дахиад л түүнийг загнав. Тэмцээн дууссан орой “Наадам болж хүн бүр баярлаж байхад би эд нарт загнуулаад зогсож байх гэж. Гэртээ харьж аав, ээж дээрээ очиж хэд хоночихоод ирье” гэж бодоодбагшдаа худлаа хэлж чөлөө авчихаад вагонд суугаад гэр лүүгээ явчихжээ. Шөнө дундын үед Баруунхараагийн галт тэрэгний буудалд буугаад Загдал руу ганцаараа алхчи­хав. Шөнө­жин алхаад үүр хаяарч байхад гэртээ сая нэг юмирлээ. Цэрэгт явж, “Алдар” нийгэмлэгт орсон хүүгээ гэнэт үүр цүүрээр хүрээд ирсэнд аав, ээж хоёр нь баярлан, оргоод ирсэн юм биш байгаа гэж айж бэргэсээр угтсан гэнэ. Жил гаруй хараагүй хүү нь улам өндөр болчихсон байв. Бие хаа тэгширсэн сайхан залуу болсон байлаа. Хадбаатар аавдаа сумын наадамд барилдаж үзмээр байгаагаа ч хэлжээ. Харин аав Б.Дагвацэрэн “Миний хүү жаахан унтаад нүдний хор гаргачих. Аав нь морийг нь барьж ирээд хамт сум руу явъя” гээд адуундаа мордсон гэдэг.Нар хэдийнэ гарчихсан байхад Хадбаатар сэрэв. Ээж нь үнээгээ сааж, цайгаа чаначихсан. Холоос ирсэн хүүдээ хоол унд бэлдэж байв. Харин аав нь түүний унах дуртай хээр морийг бариад эмээллэчихсэн хүлээж байлаа.Ингээд ээжийнхээ цэргээс халагдахад нь өмсүүлнэ гэжхүүдээ зориуланхийж,авдартаа хадгалсанүйтэн хуаран дээлээ өмсөөд сумын наадмын талбай руу аавтайгаа хамт явлаа. Ээж Бужгар нь хүүгээ сайн барилдахыг ерөөж сүү өргөж үлдсэн гэдэг. Нар хур тэгширсэн наадмын өглөө. Хүүтэйгээ сумын наадам үзэхээр дөрөө харшууланхатирч явах Б.Дагвацэрэн гуайд хамгийн сайхан мөч нь тэр байсан биз ээ.Аавтайгаа элдвийг ярилцан явах үедбэлчиж яваа хонин сүрэгтэй тааралдсан байна. “Миний хүү ч азтай байна. Халуун хошуутай буянт мал тааралдлаа” гэж Б.Дагвацэрэн гуай ихэд бэлгэшээж байсан гэдэг. Тархан идээшилж байгаа хонин сүргийг нар зөв тойроод Хараа голын гүүрээр гарч Баруунхараагийн сумын төв дээр яваад очлоо.

Хадбаатарт “Улсын цолтой бөхчүүдийг давчихсан юм чинь суманд босоо түрүүлчихнэ” гэсэн бодолтой ирсэн нь энэ. Сумын наадамд 128 бөх бүртгүүлжээ. Нэгийн даваанд 14 настай нэг хүүтэй таарч бусад бөхчүүд нэгийн даваанд гарсан хүүхдүүдийг газраас хөндийрүүлж өргөж тавиад духан дээр нь үнсээд байгаа харагдав. Хадаа ч учраа бөх болох хүүг мөрнөөс нь шүүрч аваад газраас хөндийрүүлжөргөчихөөд духан дээр нь үнсээд тавьчихжээ. Хоёрын даваанд Магсар гэх хүнтэй таарчээ. Төмөр замын бөх­чүүд гэгдэх Жанлав, Жалбуу хоёр ногт ганзагалаад ирсэн сураг дуулдав. Учраа бөхөө ч ядах юмгүй бярдаад давчих­лаа. Хадбаатар зуузай нь ханзарчихсан бахиалтай үзэж тараад байгаа. Түүнд таарах түрийтэй гутал гэрт нь байгаагүй гэдэг. Тэгсэн гурвын даваанд нөгөө сумын наадамдтүрүүлнэ гээд ногт ганзагалж ирсэн Жанлав түүнийг амлаж авчээ. Сумын заан Жанлав Хадбаатартай өрж эхлэнгүүтээ шууд ажиллаж эхэлжээ. Хэд хэдэн угсраа мэх хийсэн гэнэ. Дотуур халз хутгахаар нь хөлөө мултлаадшидчихсэн тээр тэнд үсрээд ойчсон гэнэ. Ахыгаа залуу бөхөд унаж байгааг харж суусан Жалбуу заан “Заяа нь хая. Сайрийсан хөлтэй энэ мууд унаад байхдаа яадаг юм” гэж хашгирсан гэдэг. Дөрвийн даваанд ахыг нь олны өмнөбярдаж тээр тэнд аваад шидчихсэнд уурласан Жалбуу заан түүнийг дараагийн даваанд амлан авчээ. Хадаа хоёр гарыг нь холбож барьж байгаад нохой мордож унагадаг мэхтэй. Тэр мэхээ хийсэнзаан унаад өгчээ. Ах, дүү хоёр зааныг давчихсан чинь наадамчин олон хашгиралдаад явчихлаа. Хадбаатар сумын наадмаар дүүрэн сенсаац тарив. “Хоёр зааныг унагачихсан хүүхэд чинь Дагвацэрэнгийн том хүү гэнэ. Их сайхан залуу болжээ” гээд л хүн болгон ярина. Тавын даваанд сумын заан Лхагвасүрэн амлажээ. Лхагваа заан Хадааг өмсөх гэхээр нь дээрээс нь дараад унагачихлаа. Ингээд сумын начны болзол хангалаа. Зургаагийн даваанд зүүн, Баруунхараад босоо түрүүлдэг төмөр замын бөх Лхагвасүрэн гэх бөхтэй таарч барилдав. Хашир заан дархан мэх болох суйлаад дайрчээ. Хадбаатар заандхариу мэх хийж,зайлж түлхээд тэнгэр харуулчихлаа. Үзүүр түрүүндбаазын жолооч Гомботой үлдэв.Барилдахаар өрөөд зогсож байхдаа Д.Хад­баатарын анхаарал сарниад наадамчин олны зүг рүү харж баясах тэрхэн зуур нэг юм гүйгээд ирэх шиг болжээ. Давхийтэл цочсон Хадаа нүдээ аньсан чигтээ нэг юмнаас бариад татчихсан гэнэ. Тэгсэннаадамчин олон шуугилдаад явчихжээ. Нүдээ нээгээд хартал Гомбо заан тээр тэнд ойччихсон байгаа харагдав. Наадамчид руу хараад зогсож байхад нь хашир заан гэнэдүүлж хөл рүү нь гүйж орох үедХадбаатар сандрахдаа цээжнээс нь тэвэрч аваад тээр тэнд чулуудчихсан нь энэ аж.“Хүү минь,сайн барилдаарай” гэж дээлнийх нь захыг мушгиж суусан аавынхаа магнайг хагартал баярлуулж, сумын заан болсон түүх ийм ажээ.

Сумын наадамд босоо түрүүлсэн Д.Хадбаатар “Сумын заан” гэх эрхэм цол хүртэжгэртээ хоёр хоноод “Алдар” нийгэмлэгтээ эргэнирэв. Сумын заан болсон цагаас тэрээр барилдах хорхойтой болжээ. Бөхийн бэлтгэл хийж байгаа тамир­чид дээр очиж ямар бэлтгэл сургуулилт хийж байгааг шимтэн харж зогсдог болов. Гэхдээ түүнийг санаан зоргоор нь барилдуулахгүй лбайлаа. Зөвхөнхөнгөн атлетик, зээрэнцэг бөөрөнцөг шидэх бэлтгэл хийсээр байв.

Сумын заан болсноос жилийн дараа буюу Ардын хувьсгалын 51 жилийн ой, 1972 он. Зургаан сарын 22-ндАИХ-ын сонгуулийн барилдаан болов. Хадбаатар багш нараасаа гуйж байгаад барилджээ. Нэгийн даваанд лагс тарган биетэй, улаан царайтай хүнтэй барилдав. Хэн гэдэг бөх болохыг нь мэдэхгүй учраа бөхөд дуугүй болтлоо аймхайдуулж унав. Золгоод барилдаж байтал гэнэт өрсөлдөгч бөх нь тонгорох мэх хийжээ. Сандрахдаа тас тэвэрчихсэн чинь дээрээ татаж унаад аймхай дээрээ тохойлдуулчихсан гэнэ.Дуу нь гарч болохгүй, талбай дээр хэвтэж байталхэдэн хүнхүрч ирж, сэгсэрч арай гэжамьсгаа авахтай болгов. Наадмын дараа гадаад руу тэмцээнд оролцох гээд улсын шигшээ багийнхан Баянгол зочид буудалд байрлав. Долоон сарын 10-ны өглөө болсон тэмцээнд зээрэнцэгийг 47 метр 29 см шидээдспортын мастергэдэг эрхэм цолны болзол хангав. Харин 11-ний өдөр бөөрөнцөгийг 13 метр 29 см шидэж БНМАУ-ын рекордыг эвдлээ.

Тэмцээндээ амжилт гаргасан Хадбаатар улсын баяр наадамд зодоглож үзмээр санагдаад дотроос нь нэг“юм” хатгаад байлаа. Энэ талаараа багш нартаа хэлтэл “Чи хэд хоногийн өмнөбарилдахдаабэртэл авахаа дөхсөн биз дээ. Удахгүй олон улсын тэмцээн болох гэж байхад бэртэл авчихна” гээд хавьтуулсангүй. Тэгэхээр нь Батлан хамгаалах яамны сайд Дорж генерал дээр гүйж очоод улсын наадамд барилдмаар байгаагаа шуудхэлсэн байна. Дорж генерал ч “Армийн генерал байгаагийн хувьдганц цэргийн толгойг мэднэ” гээд барилдуулахаар бүртгүүлэв. Тэгсэн дасгалжуу­лагч багш нар нь “Чи огт барилдаж болохгүй шүү. Уначихаад ирнэ шүү” гэж захиад гаргасан байна. Тэгсэн Балсан гэдэг бөхтэй нэгийн даваанд таарчээ. Хэсэг барилдаад хайнцаж, давхар уналаа. Тэгсэн аймгийн арслан Балсан “Чи түрүүлж унасан. Тахимаа өг” гээд загнав. Хадбаатар ч мөчөөгөө өгсөнгүй. “Би унаагүй. Та түрүүлж унасан” гээд маргал­даж гарчээ. Хөлийн цэц дахин барилдуулах шийд­вэр гаргалаа. “Чи түрүүлж унасан” гэж худлаа гүжирдэж загнасанд уур нь дээд цэгтээ хүрсэн Хадбаатар Архангайн аймгийн арслан цолтой Балсангийн далбааны араас атгаад хивс гөвж байгаа аятай газар гуядаж “гөвчихөөд” туг тойроод дэвээд гүйлээ.Багш нь “Барилдахгүй унана гэсэн чинь яасан бэ” гээд загнав. Хоёрын даваа эхлэхээс өмнө байрлаж байгаа Баянгол зочид буудал руугаа гүйж очоод зодог шуудгаа авч бүсэлхийгээрээ боочихоод гадуур нь биеийн тамирын цамцаа өмсчихөөд монгол гутлаа бариад төв цэнгэлдэх рүү эргээд гүйлээ. Хоёрын даваа эхэлсэн ч нэрийг нь дуудсангүй. “Багш нар миний нэрийг хасуулчихсанюм байхдаа” гээд бөхийн гарын даа нар дээр очоод асуулаа. “Миний нэрийг яагаад дуудахгүй байгаа юм бэ” гэсэн чинь “Чиний нэр хэн билээ” гэж асуусан байна. “013 дугаар ангийн бөх Хадбаатар” гэхэд“Чи гоц мөргөчихсөн байна” гэжээ. Гоц мөргөнө гэдгийг мэдэхгүй Хадбаатар “Тэр чинь юу гэсэн үг вэ” гэж асуутал “Энийгээ мэдэхгүй байж бөх барилдана гээд байгаа юмаа. Гурвын даваандаа бэлд” гэж хэлээд явуулсан байна. Удалгүй гурвын даваа эхэллээ. Тэгсэн“Өмнөговь аймгийн арслан Бямбаа 013 дугаар ангийн бөх Хадбаатартай” гэж зарлав. “Багш нарт загнуулж байхаар одоо унаад өгье” гэж бодоодучраа бөх дээрээ яваад очлоо. Тэгсэнхэдхэн хоногийн өмнө дуугүй болтол нь унагадаг бөх инээчихсэн зогсож байлаа.Чанга унасан хариугаа авах гээд яс үзэхээр шийдэжшууд хав дөрвөлжин золгож,шуудагдаж өргөөднүүрээр нь газар шидэв. Ингээд улсын наадамд гурав давчихлаа.

Багш Цогтбаатар, Санжаа нар нь мөн л загнасан байна. Тэд Хадбаатарыг барилдуулахгүй гэж загнаад байсан шалтгаан нь сайн тамирчин нь бөхийн спортоор хичээллээд алга болчих вий гэж айсандаа тэгж байжээ. Дөрвийн даваанд хатуу гарт гэгдэх улсын заан Лхагвасүрэн түүнийг амлан авчээ. Лхагваа заан “Ахдаа буугаад өгсөн нь дээр. Миний бэлтгэл сайн байгаа” гэж хор шарыг нь малтав. Хашир туршлагатай заан атлаа ам мэхэнд оруулах гээд байсан гэдэг. Харин Хадаа үүнийг нь мэдэж байгаа шинж ер байсангүй. Лхагвасүрэн зааныг барьж аваад хүүхэд шиглагаарт хэд хэдэн удаа дүүгүүрдээд дугтарчихав. Лхагвасүрэн заан өвдөг нь ногооны шүүс болчихсон босч ирээд “Ахыг нь дүүгүүрдэж хаях ньбитгий хэлминий бяр тэнхээнээс бөхчүүд айдаг юм. Миний дүү начин болоорой” гээд үнсээд тахимаа өгчээ. Уяхан сэтгэлтэй Хадаагийн нүднээс нулимс бөмбөрч туг тойрч гүйлээ. Одоо ганцхан давчихвал начин болчих гээд байдаг. Тэгсэн Монгол Улсын арслан Чойжилсүрэн сумын заан Д.Хадбаатарыг амлан авчээ. Мөөеө аваргын ахынх нь хүүхэд Пүрэвдорж гэх залуу Хадаа аваргыг Төв аймгийн Угтаалцайдам сумынх гэж сонсоод дасгал­жуулж, барилдаанд нь зөвлө­гөө өгөх болов. “Чи элэг бүсний барьц олж ав. Чой арслан барьцгүй цохидог юм” гэх заавар өглөө. Ингээд арслантай барилдахаар өрөөд зогсонгуутаа элэг бүсний барьц олоод автал тас хийтэл хавирчихжээ. Хашир арслангийн дархан мэхэнд уналгүй суун тусаад л босоод иржээ. Ингээд Хадбаатар Чойжилсүрэн арсланг давах гээд баахан мэх хийсэн гэнэ. Сүүлдээ барилдаандаа улайраад ямар ч мэх хийж байгаагаач мэдэхээ байсангэж өдрийн тэмдэглэлдээ дурсан бичсэн байдаг юм билээ. Ингээд Чойжилсүрэн арсланг цээжин доороо хийж дарсаар байгаад унагасан байна. Засуул барилдааныг нь салгаж “Арслан уначихлаа” гээд босгожээ. Залуу бөх Хадбаатарт унасан Чойжил­сүрэн арслан “Мангар Санжаа, улаан Эрдэнэ-Очир гээд бяртай бөхчүүдтэй барилдаж болоод байдаг юм. Сая барилддаг сайрга хөлтэй хүү чинь адгуус шиг ойгүй бяртай юм байна” гэж бөхчүүдэд ярьсан байдаг. Тэр жил Архангай аймгийн Хашаат сумын харьяат С.Жамц, Увс аймгийн Тэс сумын бөх Т.Артаг, “Барилгачин” нийгэмлэгийн бөх Д.Баатаржав, Хадаа аварга нар улсынхаа баяр наадамд тав давж начин цол хүртэж байжээ. Ингэж Төв аймгийн Угтаалцайдам сумын харьяат залуу бөх Д.Хадбаатар БНМАУ-ынначин цол хүртэж, монгол бөхийн ертөнцөд хөл тавьжбайсан гэгээн сайхан түүх ийм ажээ.

Д.Хадбаатар монгол бөхийн ертөнцөд алдаж,онож ард түмнээ цэнгүүлэн баясуулж явсан домогт ихаварга билээ. Аваргынбага хүү Х.Мягмарсүрэн одоо их сайн барилдаж байгаа билээ. Өнгөрсөн жил Дархан-Уул аймгийн наадамд одтой сайхан барилдаж аймгийн харцага цол хүртсэн. Бөх сонирхогчид Х.Мягмарсүрэнг “Аав шигээ сайхан барилддаг сайн бөх болно” гэж шинжиж байна лээ.

Э.ХҮРЭЛБААТАР