Author: Э. Хүрэлбаатар

Атрын хөндийд хаврын тариалалтын их ажил эхэлж байна. Тариаланчид техник, тоног төхөөрөмжөө засч сэлбэж, үр тариагаа гаргаад эхэлчихэж. Тэд өнгөрсөн намар хадгалсан үрийн буудайгаа энд тэндээс зөөж үтрэм дээрээ байршуулах, бордоогоо бэлтгэх гээд их ажлын өмнөх бэлтгэлдээ ханцуй шамлан оржээ. Талбайд чийг хаалт хийж борнойдох ажил ид дундаа явж байна. Тариаланчид өнөө маргаашгүй үрэлгээ хийхээр болжээ. Шимт зөөлөн бор хөрсөнд үрийн буудай тарихаар зэхэж буй хаврын нэгэн өдөр Төв аймгийн Баянцогт сумын Гуна бригадыг зорьсон юм. Гуна бригад дээр Гавьяат механикжуулагч Цагааны Сүрэнхорлоо гуай аж төрж байна. Монголчууд 1959 оноос өмнө хоол хүнсэндээ хивэг иддэг байв. Монголд атрын анхны аян эхэлж, атар газрыг хагалж, улаанбуудай тариалж эхэлсэн цагаас хойш нарийн ширхэгтэй гурил иддэг болсон түүхтэй. Тэгвэл өнжихөөр зорин очиж байгаа айлын эзэн Ц.Сүрэнхорлоо гуай анхны атарчдын нэг юм. Тодруулбал Баянцогтод анх атар газрын шанг татаж явсан цөөхөн тариаландын нэг. Газар тариалантай ганц олдох амьдралаа холбосон буурал механикжуулагчийнд өнжсөнөө сийрүүлье.

Баянцогтод сайхан хавар болж байна. Ногоо үндсээ түрэн ургажээ. Бог мал ногоо хэдийнэ амсжээ. Хэдхэн өдөр нар гарахад л чийгтэй хөрснөөс ногоо суга суга ургахаар болж. Өнөө жилийн хавар тариланчдын хувьд цаг агаар таатай сайхан байна. Тариалалт эхлэхээс өмнөхөн хэд хэдэн удаа газар тариалангийн бүс нутгаар нойтон цас орсон болохоор газрын хөрсөнд чийг хангалттай байгаа гэнэ. Нар шарж хуурай салхи үлээхгүй байгаа нь ч хөрсний чийгэнд сайнаар нөлөөлжээ. Биднийг очиход Гавьяат механикжуулагч Ц.Сүрэнхорлоо гуай хашаандаа зогсож байв. Хашааны хаалгаар улаан өнгийн МТЗ- 80, 82 трактор гараад ирэв. Нэг трактороор нөгөөхийг нь нь чирч асаах гэж байгаа бололтой. Яндангаас нь хар утаа олгойдоод л нэг хэсэгтээ чирч давхив. Чирэгдэж байгаа улаан трактор асах шинж ер алга. Жолооч нь байсхийгээд л араанд нь хийх юм. Яндангаас нь хар утаа бөг бөг хийн гарч байснаа унтарчих ажээ. Хэсэг чирч давхиж байгаад арай гэж нэг юм аслаа. 75 гинжит тракторын дараагийн үе буюу 1990 оны эхээр орж ирсэн Казахын шар гэх гурван 75 тракторыг мөн л асаав. Банкинд нь түлш хийгээд л пар хийтэл асаачихлаа. Өнгөрсөн намар унтраагаад нэг ч асаагаагүй гэхэд зовлонгүй аслаа гэж Сүрэнхорлоо гуай сонирхуулав.

Цэлийсэн том хашааны энд тэнд трактор асах чимээ сонсогдож, нам гүм байсан бригадын төвд тракторын дуу хадаж эхэллээ. Баруун урд талын талбайд хэдэн трактор тоос татуулан яваа харагдана. Хөрсний чийг хаалт хийж, борнойдох ажил хийгдэж байгаа бололтой. Асч байсан тракторуудыг эхнээс нь унтрааж, түр намжих үед Ц.Сүрэнхорлоо гуайтай мэнд мэдэж, сурвалжлага хийхээр явж байгаагаа дуулгалаа. “Манай энд сүлжээ барихгүй болохоор холбоо барьж чадаагүй биз. Юу ч гэсэн манай гэрээр орж хоол, цай идэж уу. Хөгшин түрүүнд хоолоо ид гэж хүүхдээр хэлүүлээд байсан” гээд гэрийн зүг алхав. Буурал тариаланч явуут дундаа “Өвөлдөө хэдэн хүүхдүүдээ бараадаад хот орчихдог юм. Усны шувууд ганганаад л нутгаа зорих үеэр өвгөн ах нь тогтож сууж чадахгүй болдог юм даа. Тарьсан хэдэн мод минь яаж байгаа бол, цас хайлж дуусахаас өмнө балга ус ч болтугай тогтоогоод авчих юмсан. Үр тариа нь юу болж байгаа бол. Газрын чийг алдагдаагүй байгаа даа гэж бодогдоод хэцүүднэ. Дөрөвдүгээр сар гаруут л хамаг юмаа бэлдэж аваад хөгшинтэйгөө нутагтаа хүрээд ирдэг юм. Энд ирээд бүх зүйлсээ нүдээр үзэж байж л сэтгэл амарна шүү дээ” хэмээн хуучлав. Ийн явсаар гавьяатын эхнэртэйгээ амьдардаг жижигхэн байшинд яваад орлоо. Гэрийн эзэгтэй Цэндсүрэн гуай биднийг угтан авлаа.

АТРЫН АНХНЫ ШАНГ ТАТСАН ТҮҮХ БУЮУ УЛСЫН РЕКОРД ЭВДСЭН ОН ЖИЛҮҮД

Ц.Сүрэнхорлоо гуай Говь-Алтай аймгийн Бигэр суманд 1936 онд төржээ. Гэр бүлийнх нь хүн болох Ш.Цэндсүрэн Ховд аймгийнх гэнэ. 1962 онд анх танилцаж гэр бүл болжээ. Гэрийн эзэн нутгаасаа 1954 онд буюу 18 настайдаа цэрэгт татагдаж гарчээ. Ингээд цэрэгт хоёр жил болсон байна. Халагдах цэрэг байхдаа Модотын техникумд тракторын жолоочийн курсэд суралцжээ. Баахан тракторын зураг тавьж байгаад л нэрийг нь цээжлүүлдэг байсан гэнэ. Орос, монгол багш нараар хичээл заалгажээ. Гурван мянга гаруй залуусыг 24 анги болгон газар тариалан, техникийн талаар хичээл заажээ. ДТ 54 тракторыг унуулж жолоо бариулж, байгаад л тэр хавар нь сангийн аж ахуйд томилчихож. Монгол Улс ингэж л атрын анхны шанг татах залуусыг бэлтгэсэн түүхтэй юм байна.

С.Сүрэнхорлоог курсээ дөнгөж төгстөл Төв аймгийн Баянчандмань сумын МААМС-д тракторын жолоочоор томилчихсон гэнэ. Түүнийг анх очих үед трактор барих боломж тааруу байж. Нэг тракторыг гурван хүн ээлжилж унадаг байсан аж. Мэргэжлээр нь огт ажиллуулахгүй, өөр ажил хийлгэж хоёр жил болгожээ. Төд удалгүй Угтаал, Баянцогтын сангийн аж ахуйнууд байгуулагджээ. Баянчандманьд хийх ажилгүй шахам хоёр жил болсон залуусыг хоёр хувааж, шинээр байгуулагдаж байгаа хоёр сангийн аж ахуйд тракторын жолоочоор томилсон юм байна. Нөхөрлөлийн сангийн аж ахуйн урд талын Янзагатын хөндийд зургадугаар бригадынхан хуваарилагдан очжээ. Тэнд атрын анхны шанг татсан түүхтэй аж. Сангийн аж ахуйн дарга, ерөнхий инженертэйгээ очиж сүр дуулиантайгаар туг хатгаж байгаад л газар хагалж эхэлсэн гэнэ. Ц.Сүрэнхорлоо, Чулуун нар хамгийн анх газар хагалсан байна. Анхны жилдээ 15 мянган га газар хагалжээ. Ингээд ирэх жил нь улаанбуудай тариалсан байна. Ингэж л Баянцогтын сангийн аж ахуйн тулгын чулууг анх тавилцаж байж.

Тракторын курс төгссөн хэдий ч техниктэйгээ бүрэн танилцаж чадаагүй мянга мянган залуус атрын анхны шанг ийнхүү татаж байсныг Сүрэнхорлоо гуай хуучлав. Шаргал өвс халиурсан хөндийд хоёрхон жилийн дараа тариан түрүү халиурчээ. Ёстой л галзуу барын аманд гараа хийх үү байх уу дээрээ байсан залуус атар газар эзэмшиж, ажлыг яралзтал хийх болж. Ажил ч жигдэрч, арвин ургац хурааж эхэлсэн байна. Баянцогтын сангийн аж ахуй нийтдээ 30 гаруй мянган га газарт тариа тарих болжээ.

1963 он. Ц.Сүрэнхорлоогийн их амжилтын оргил өөд тэмүүлсэн үе байж. 1116 га газраас комбайнаар тариа хурааж түүхэн амжилтын эзэн болжээ. Бүр улсын рекорд тогтоож, улсын аварга тариаланч болсон байна. Түүний 1963 оны намар 1116 га талбайгаас тариа хураасан амжилт нь улсын аварга тариаланч болгосон төдийгүй, гавьяатын тэмдэг эзэндээ авчирсан түүхийн эхлэлийг тавьжээ. Мөн энэхүү амжилт нь Хөдөлмөрийн баатрын болзол хангасан гэнэ. Төв аймгийн 40 жилийн ойгоор 27 настай байхдаа Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одонгоор шагнуулсан байна.

ТАСАГ, ФЕРМИЙН ДАРГА БАЙХДАА ХОЁР УДАА УЛСЫН АВАРГА ТАРИАЛАНЧ ХАМТ ОЛОН БОЛЖЭЭ

Ц.Сүрэнхорлоо гэх эрхэм арав гаруй жил тракторын жолоочоор ажилласан байна. Бусдаасаа ажил хөдөлмөрөөр тэргүүлж, удирдан зохион байгуулах ажилд идэвхтэй оролцдог байсан болохоор аймгийн депутатаар сонгогдон ажиллах болжээ. Нойр хоолгүй ажилласнаас болоод хүнд өвчин туссан байна. Хүндээр өвдсөн нь түүнийг дарга болох үүд хаалгыг нээж өгсөн гэхэд болно. Эмч нар хүнд ажил хийж болохгүй гэсэн акт гаргасан байна. Аймгийн намын даргын шийдвэрээр Ц.Сүрэнхорлоо намын сургуулийн хоёр жилийн ангид сурч, таван жил эчнээ ангид сурчээ. Ингээд Баянцогт сумынхаа Гуна бригадын тасаг, фермийн дарга болон эргэж иржээ. 1973, 1975 оны их ургацын жил сэтгэлд нь тодхон байдаг гэнэ. 1973 онд гойд их ургац хурааж л дээ. Тариа бригадын нэгдүгээр тасаг нь улсын аварга тариаланч хамт олон болж, УАЗ машинаар шагнуулжээ. Мөн 1975 онд арвин ургац хурааж хоёр дахь удаагаа улсын аварга тариаланч болсон аж. Улсаас “Купон” гэх машинаар шагнуулжээ. Тэр жил 11 мянган тонн улаанбуудай Гуна бригадын үтрэм дээр буужээ. Энэ их буудайг яах вэ гээд л санаа зовж байж. Ургацын төв комиссын гишүүд Ангорскийд буудайгаа өгөхөөр болсон гэнэ. Улсын ургацын төв комиссоос Зил 51 машин явуулж Гуна бригадын 11 тонн улаанбуудайг гурван өдрийн турш Улаанбаатар руу ачуулж, тэндээсээ вагоноор цааш нь явуулсан байна. Харин 1981 онд ургац алдаж хэдхэн нуруу буудай авч байжээ.

1990 он тариа бригадууд тарж эхэлсэн үе. Баянцогтын сангийн аж ахуй 42 компани болж задарчээ. Ц.Сүрэнхорлоо ч хувийн “Гуна” нэртэй компаниа байгуулжээ. Банкны зээлд хураагдах дээрээ тулаад байсан хоёр ч компанийг худалдан авч компанийнхаа үйл ажиллагааг өргөжүүлэн тэлсэн юм байна. Ингээд 2003 онд га газраас 22 центнер улаанбуудайн арвин ургац хураан авсан байна. 70 гаруй настайд нь компани нь улсын аварга тариаланч хамт олон болжээ. Мөн 2004 онд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Н.Багабандиас Гавьяат механикжуулагч гэх эрхэм цолыг хүртсэн байна.

1500 ГА ГАЗАРТ БУУДАЙ ТАРИНА

Ийн хууч хөөрч суутал үд өнгөрчихсөн байв. Дахин том хашаа руу орж, техник засварын ажил хэр хийгдэж байгаа талаар үзэхээр явсан юм. О.Гомбосүрэн, Содмандах, С.Бууч, А.Монхор, Дамдинсүрэн гэх тракторын жолооч нар техник засварын ажил хийж байлаа. Ц.Сүрэнхорлоогийн хоёр хүүхэд аавынхаа эхлүүлсэн ажлыг үргэлжлүүлж байгаа юм билээ. Хүү С.Ганбат нь хүний эмчээр ажиллаж байгаад “Гуна хонгор” компанийг байгуулжээ. Харин хүргэн О.Түвшинзаяа, охин С.Ганчимэг нар “Гуна” компанийн үйл ажиллагааг үргэлжлүүлж байгаа аж. Өнөө жил дээрх хоёр компани 1500 гаруй га талбайд тариа тарих юм байна. Ирэх сарын 1-нээс эхлэн үрэлгээний ажил хийгдэх юм байна. Улсаас өнөө жил 25 тэрбум төгрөгийн зээл олгохоор болсон. Тариалалтаа эхлэхэд санхүүгийн дэмжлэг шаардлагатай байгаа тариаланчдад талбайн хэмжээг нь харгалзаж хуваан олгохоор болсон билээ. Зээлийн хүү нь 12.5 хувь юм байна. Гэхдээ зээл авсан тариаланчдыг эхний найман сар үндсэн төлбөрөөс чөлөөлөх аж.

Хоёр жилийн хугацаатай олгож байгаа зээлийн талаар О.Түвшинзаяатай ярилцлаа. Тэрээр “Манай компани яаманд зээл авах хүсэлтээ хүргүүлчихсэн байгаа. Хэрэв зээл олгохгүйд хүрвэл нөхцөл байдал хэцүүднэ. Өөрсдийнхөө хөрөнгө мөнгөөр үр тариа худалдаж авч, шаардлагатай шатахуун авч чадахгүй. Ийм чадалтай компани Монголд байхгүй. Удахгүй бидэнд зээл олгох байх гээд л хүлээж сууна. Тариланчдыг ойлгохгүй хандлага сүүлийн үед ажиглагдах боллоо. Үнэхээр хүнд, эмзэг салбар шүү дээ. Бороо орохгүй бол олон сая төгрөгийн зээл авч тарьсан буудай ургахгүй эрсдэлтэй. Зээл авч байж л тариалалт хийж, техникүүдээ шатахуунаар хөдөлгөнө. Намар нь буудайгаа ургуулж байж мөнгөтэй болж өрнөөсөө гардаг” хэмээн ярив.

Түүнээс тариаланчид муу үр тарьж байгаагаас болж цавуулаг чанар муутай буудай ургадаг гэсэн шүүмжлэл, гурил үйлдэрлэгчдийн “Тариланчид малын тэжээлийн буудай тарьж байна. Гурил хийх буудай тарихгүй байгаагаас болж сайн чанарын буудай ОХУ-аас худалдан авч муу буудайтай хольж арай гэж гурил гаргаж авч байна” гэсэн гомдлын талаар сонирхсон юм. Тэрбээр “Яаж ч бодсон муу үр тарихгүй нь тодорхой шүү дээ. Цаг агаарын нөхцөл байдлаас хамаарч буудайны чанарт нөлөөлж байна. Өөрөөр хэлбэл цаг агаар тааламжгүй, бороо хур багатай жилийн буудайн чанар муу байдаг. Хэрэв бид үнэхээр муу үрийн буудай тарьж байгаа бол яагаад сайн чанарын буудай ургаад байгаа юм бэ. Нэг жилд сайн чанартай буудай хурааж авч байгаа бол дараа жил нь цавуулаг чанар муутай буудай хурааж авдаг юм” гэсэн хариу өглөө.

ГАЗАР ТАРИАЛАНД ШИНЖЛЭХ УХААН ХЭРЭГТЭЙ БАЙНА

Харин энэ талаар Ц.Сүрэнхорлоо гавьяат “Газар тариалангийн салбарт шинжлэх ухаан хэрэгтэй байна. Европын улсуудын тариалангийн талбайд мал огт бэлчдэггүй. Манай улсын онцлог тэднээс огт өөр. Гэсэн хэр нь тэр улсуудын арга туршлагаар яваад байна л даа. Атрын анхны шанг татаж явсан хүний хувьд энэ талаар өөрийнхөө мэдэж туулсан зүйлийг хэлмээр санагдаад байдаг юм. Тариалангийн талбайд мал бэлчиж байгаа нь хамгийн буруу. Тариаланчид хөрсийг нь сийрэгжүүлэх гээд өч төчнөөн цаг зав, хөрөнгөө гаргаад байдаг. Гэтэл дээгүүр нь мал яваад л чигжчихдэг. Поолинд мал явуулахгүй болчихвол олон давуу талтай. Өвөл 10-20 см цасан бүрхүүл тогтдог. Гэтэл мал явсаар байгаад маш хурдан цас нь хайлчихдаг. Хэрэв мал явж борлуулахгүй цасан бүрхүүл хэвээрээ байвал дөрвөн сарын дунд үе хүртэл цас нь огт хайлахгүй. Ингэснээр хөрсөнд чийг өгнө. Тариланчид бид бороо, цас хүлээж суухгүй болно. Мөн талбайд хогийн ургамлын иш навчаар хучсан сүрлэн бүрхүүл бий болгомоор байна. Найман см орчим сүрлэн бүрхүүлтэй болгоход гурван см ялзмаг тогтдог. Ингэснээр бордоо хэрэг болохгүйгээр сайн хөрс бий болно. Хэрэв энэ бүгдийг хийж чадах юм бол маш сайн ургац авах бүрэн боломжтой. Үүнийг Канад улс хэрэгжүүлээд маш сайн ургац авч байна шүү дээ. Мөн сүүлийн үед улаанбуудайны асуудал дээр улстөржиж байна. Хэн нэгэн гадаадаас улаанбуудай оруулж ирж ашиг олох болохоороо хэдэн муусайн тариаланч руу дайрах юм. Энэ бүгдийг зогсоох хэрэгтэй байна” гэлээ. Өнөө жил хаврын тариалалт эхлэх үеэр хөрс чийгтэй сайхан байгаа ч гэсэн зундаа хур бороо бага байна гэх мэдээлэл бийг ч Ц.Сүрэнхорлоо гуай сонирхуулав. “Их ургац хурааж авч чадахгүй юм аа гэхэд улаанаараа эргүүлж ургац алдахгүй байхсан” гэж хэлж байна лээ.

“ГУНА” ТӨГӨЛТЭЙ БОЛОХ ГЭЖ ХӨДӨЛМӨРЛӨЖ СУУНА

Өнжиж байгаа айлын гэрийн эзэд зүгээр суудаггүй хөдөлмөрч улсууд юм. Хашааныхаа хойд талаар жимсний мод хэдэн мянгаар нь тарьчихсан байх ажээ. Бүр цас борооны ус урсдаг шуудуунаас ус татаад модныхоо талбайг нуур болгочихож. Анх хэдхэн мод тарьж байснаа бодвол чацаргана жимс хурааж авдаг болжээ. Ц.Сүрэнхорлоо, Цэндсүрэн нар гэрийнхээ хойд талд ойн модон төгөлтэй болох гэж хэдэн мянган мод суулгасан юм байна. Хүүхдүүдийнхээ тариаланд зөвлөгөө өгч, хэдэн модоо арчилж гурван улирлыг өнгөрөөдөг байна. ““Гуна” гэдэг төгөлтэй болоход нас минь хүрдэг байгаа. Хүрнэ гэж бодоод л зүтгээд байгаа” гэж 80 гаруй настай хоёр буурай ярьж байна лээ.

Бригадын баруун талд дүнхийсэн сайхан том уул байх. Гуна хайрхан уулаар нэрлэгдсэн бригадын төвд амьдралынхаа ихэнх цаг хугацааг хөдөлмөр шүтэж өнгөрүүлжээ. Ц.Сүрэнхорлоо гавьяат “Салхины аясаар үелзэх шаргалтсан тариан талбай дундуур алхаж явах шиг жаргал надад байдаггүй юм аа. Онгон хээр талд атрын шан татаж явсан болохоор энэ нутгаа өөрийнхөө төрсөн нутаг шигээ хайрладаг болжээ. Нарны илч шингэсэн бүлээхэн шимтэй бор хөрснөөс соёолж буй тариан түрүү шиг сайхан амьдралыг туулж явна даа, өвгөн ах нь” гэсээр биднийг үдэв.

Гэрэл зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Хил манасан байлдагчаас хошууч генерал болтлоо хоёргүй сэтгэлээр хилийн цэрэгт зүтгэж, Онцгой байдлын ерөнхий газрын тулгын чулууг анх тавьсан П.Даш генералтай уншигч та бүхнийг уулзуулж байна. ОБЕГ-ын нэгэн өрөөнд бид ийн ярилцлаа.

-Та Шадар сайдын зөвлөхөөр ажиллаж байгаа. Цасан шуурга шуурч Дархан, Сэлэнгийн нутгаар зам даваа хаагдаад байна гэсэн үү?

-Урьд шөнө их хэмжээгээр цас орж, даваа гүвээ хаагдаад байна. Ард иргэд шуурганаар эсэн мэнд байгаа болов уу, энэ хэд маань хэрхэн ажиллаж байна, зөв зохион байгуулалт хийж цасанд боогдсон хүмүүст яаралтай тусламж үзүүлж байна уу гээд л хүрээд ирлээ. Ажил алба хэвийн үргэлжилж байна даа. Гэхдээ хийх ажил мундахгүй байна.

-Та говь нутгийн хүн. Таны өсч торнисон газар Өмнөговь аймгийн Ханбогд сум гэдэг байх аа?

-Би Өмнөговь аймгийн Ханбогд сумын иргэн Пүрэв гэдэг хүний хүүхэд. Манай аавыг Пүрэв, ээж маань ч Пүрэв гэдэг нэртэй. Их сонин юм шүү. Миний эмээ ээж Дорноговь аймгийн Алтанширээ сумаас тэр үеийн Айлбаян сум руу айлд өргөгдсөн. Манай аав Айлбаян сумаас Ханбогд сум руу мөн л айлд өргөгдсөн байдаг юм. Манай хамаатан садан Дорноговь аймагт олон бий. Хуучин засаг захиргаагаар ярих юм бол би Түшээт хан аймгийн Мэргэн вангийн хошууны хүн дээ. Манай эмэг ээжийг өргөж авсан хүнийг Ядам занги гэдэг байсан юм билээ. Хил хамгаалах нэгжийн даргын албан тушаалтай хүн байсан гэдэг.

Ядам гэдэг үгийг төвд хэлнээс монгол руу орчуулах юм бол “дээд сэтгэлт” гэсэн утгатай үг. Хүн болгон боржигон гэдэг овогтой болчихоод болохгүй болохоор нь дээд сэтгэлт гэдэг овог авсан юм. Манайх бод малтай, олон тэмээтэй айл байсан. Хүүхэд нас маань бусдын адил малын зах дээр өнгөрсөн. Долоон настай сургуульд орж байлаа. Тэр үед байшин барилгын бараа огт харж байсангүй. Биднийг өсөж том болох үеэр байшин барилга баригдаж эхэлсэн дээ. Тэмээнээс өндөр байшин үзэж, гайхаж нүд орой дээрээ гарах шахаж байлаа. Сүүлдээ нөгөө байшиндаа дасаад дээвэр дээрээс нь үсэрч бууж тоглодог болсон доо.

-Хилийн цэрэгтэй амьдралаа хэрхэн холбож байсан бэ. Цэргийн их сургуульд явж чадалгүй үлдэж байсан гэх яриа байдаг?

-Аравдугаар ангиа 1971 онд төгсөөд их сургуулийн Геологи инженерийн ангид суралцах хуваарь авдаг юм. Тэгсэн манай нэг найз Цэргийн их сургуульд суралцах хуваарь аваад эрүүл мэндийн шалтгаанаар хасагдчихдаг юм байна. Тэгээд Цэргийн сургуульд суралцах боллоо. Ингээд сургалтад суугаад явах гэж байтал дахиж эрүүл мэндийн үзлэг хийгээд намайг хасчихсан. Таних мэдэх хүнгүй хотод ирсэн хөдөөний хүүхэд яах учраа олохгүй байлаа. Гэгээрлийн яам ороод дарга нартай нь уулзлаа. Цэргийн сургуульд нь орж чаддаггүй юм бол өөр сургуульд ормоор байгаагаа хэллээ. Тэгсэн “Өөр сургуульд оруулах ямар ч боломж байхгүй. Харин ЗХУ руу геологийн чиглэлээр хоёр жилийн ТМС-д яв” гэж байна. Геологийнх нь инженерийн сургуульд сураагүй байж тэр сургууль руу нь явахгүй гэж бодогдлоо. Тэгээд хувийн хэргээ ч авч чадахгүй нутаг руугаа буцсан. Өмнөговь аймгийн төв ганцхан арван жилийн сургуультай байсан. Тэгсэн найман жилийн сургууль шинээр нээгдээд боловсон хүчин дутмаг байснаас болоод намайг бага ангийн багшаар ажилд авсан. Хөдөө сумдад хүртэл очиж багшилж байлаа. Ингээд тэндээсээ цэрэгт татагдаад 1972 онд Хилийн цэрэгт Овоотын отръядад очсон доо. Ингэж л хилийн цэрэгтэй амьдралаа холбосон түүхтэй.

-Монгол, Хятадын харилцаа тааруу байх үед хилийн цэрэгт очиж байсан юм байна. Тэр үед хятадууд хил зөрчих асуудал гаргаж байсан уу?

-Хилийн цэрэг 1953 онд татан буугдсан байдаг. Ингээд 1967 онд дахин хилийн цэргийг байгуулсан. Намайг цэрэгт очих үед хилийн цэрэгт боловсон хүчингүй болчихсон. Татан буугдах үед ажиллаж байсан хүмүүсийг эргүүлж ажилд авч байлаа. Богино хугацаанд жилийн курсээр офицер бэлтгэх сургалт хийж байсан. Тэр үед Хятад, Монголын харилцаа муу байсан. Монгол Улс социалист нөхөрлөлийн орнуудын хамгийн урд хэсгийн хилийг хамгаалж байгаа улс байсан. Харин Хятад социалист системтэй улс. Манай орон маш чухал хилтэй орон байлаа, тухайн үед. ЗХУ-аас сургуульд үнэгүй сургасан. Жилд зуун хүүхэд явж байлаа, Орос руу. Зуун хүүхдээс арвыг нь дээд сургуульд, 80-ыг нь дунд сургуульд сургасан. Ингэж Орос руу хилийн цэргийн сургуульд явсан юм. Эргэж ирээд Монгол Улсын хамгийн урд цэг буюу Орвог гашууны бор толгойн заставын даргаар томилогдож очсон. Нэг зүйл санаанаас огт гардаггүй юм. 1981 оны гуравдугаар сарын 22-нд хил дээр заставын даргаар ажиллаж байв. Радио өргөн нэвтрүүлэг сонсоод л байж байлаа. Тэгсэн гэнэтхэн радио шөнийн 03:00 цаг хүртэл үргэлжилнэ гэдэг юм байна. 1979 онд Хятад Вьетнам руу довтолж байсан. Лут том дайсан гэж яригдаж байсан юм. Дотроо дайн зарлах гэж байгаа юм байна гэсэн бодол төрсөн юм. Тэгээд хоёр орлогчтойгоо радио сонсоод хүлээгээд суучихсан. Тэгсэн “Анхаараарай. Монгол хүн сансарт нислээ” гэж хэлж байсан. Дотор бөөгнөрсөн хар юм алга болох шиг л болсон. Тэгээд “Сансарт ниссэн хүн маань эсэн мэнд ирээсэй” гэж бодож байлаа. Мөн Хятадын хилийн цэргийнхэнтэй хил гарч уулзалт хийгээд эргэж ирэхэд нутгийн минь газар зөөлхөн юм шиг санагддаг байв. Тэр үед надад хүнд төрөлхийн эх орноо гэсэн сэтгэл зүрх байдаг юм байна гэх бодол төрж байсан даа. Хүйтэн дайны үед буюу намайг застав, отръядын даргаар ажиллаж байхад янз бүрийн зүйлс тохиолдож байсан. Урд хилийнхэн тэмээ унана. Газар нутгаа өөрөө сайн мэдэх ёстой. Цэргүүд ч газар нутгаа сайн мэдэх шаардлагатай байдаг. Нэг хилийн баганаас нөгөө багана хүрэхдээ чулуу авдаг. Авсан чулуугаа цэргүүдэд таниулга хийнэ. Энэ чулуу хэддүгээр баганаас авсан чулуу вэ. Тэр хилийн багана хүрэхэд хэдэн километр байдаг вэ. Ямар нэртэй газрын чулуу вэ гээд л таалгаж таниулдаг. Нэг орой Хятадын талаас таван машин Монголын хил рүү чиглээд ирж байна. Хэт богино долгионы станцтай болчихсон байлаа. Станцаараа хил хүргэчихээд цэргүүдээ байлдааны бэлэн байдалтай болгосон. Бүх цэрэгтээ сум, зэвсэг тарааж өгчихөөд хүлээгээд байлаа. Цувраад явж байсан машин хилийн шугам дээр дөнгөж тулах шахаад л эгнээд зогслоо. Одоо л давших нь гээд бодож байлаа. Машинаас хятад цэргүүд буугаад хоорондоо дохиж яриад байх юм. Ингээд машинтайгаа дахиад наашаа хөдөлж явснаа дугуйрч зогсож байгаад эргээд цаашаа явчихсан. Түүнээс удалгүй нэг өглөө босоод иртэл Хятадын хилийн ойролцоо цагаан байшин шиг юм босчихсон байна. Бид байшин барьчихсан байна гэж дурандаад байгаа. Хятадын том том асар шувуун нуруутай байшин шиг хийцтэй. Байшин шиг харагддаг юм билээ. Хилийн цаана хятадууд тэсэлгээ хийнэ. Тэгэхээр хилээс 30 гаруй километрийн гүнд байгаа заставын барилгын цонх хүртэл хагардаг байсан. Иймэрхүү зүйл зөндөө болдог байлаа. Тэр нь бидний сонор сэрэмжийг их дээшлүүлдэг байсан. Ах нь хилийн цэрэгт байсан хугацаагаа бодож үзсэн. Машинаар хэдэн километр явсан байна, хэдэн шөнө нойргүй хонож байсан бэ гэдгээ барагцаалсан байдлаар тооцоолж үзсэн. Тэгэхэд 1.3 сая километр машинаар явсан байна. Өөрөөр хэлбэл, дэлхийг гурав тойрох хэмжээнд явсан байна лээ. Харин хоёр жил гаруйн хугацаанд нойргүй буюу нойр хагасалж хоносон гэдэг тооцоо гаргасан. Ганцаараа застав дээр ажиллаж байсан, хил дээр манаатай байснаас эхлээд олон удаа нойргүй хонож байсан байгаа юм. Хүнээс хариуцлага нэхэхийн тулд өөрөө хариуцлагатай байх хэрэгтэй.

-Та генерал цолоо аваад удаагүй байхдаа хилээр хууль бусаар машин гаргадаг үйлдлийг таслан зогсоож байсан гэдэг. Энэ талаараа ярихгүй юу?

-1995 онд ХХЕГ-ын дарга бие бүрэлдэхүүнээ цуглуул гэсэн үүрэг даалгавар өгдөг юм байна. Цуглуулчихаад зогсож байтал намайг генерал цолоор шагнаж байгаа гэдгийг албан ёсоор хэлсэн. Тэгээд л тэр шөнөдөө генерал хувцас захиалаад цол тэмдгээ авч байсан. Генерал цол авах үед машины хулгайн наймаа ид цэцэглэж байсан юм. Цадигаа алдсан зүйл болсон. Анх Европоос манайхан машин оруулж ирээд боомтоор гаргадаг байлаа. Тэгсэн хятадууд хилээрээ орж байгаа худалдаалах машины татварыг 200 дахин нэмсэн. Тэгээд боомтгүй газраас хил давуулж машинаа гаргах болсон. Машины хууль бусаар хил давуулан худалдаалах наймаа хэрээс хэтэрч хилийнхэн хүртэл оролцдог болсон. Тухайн үед хил хамгаалах байгууллага хүн хүч, машин техник тааруу байсан үе. Тэгээд УИХ-ын гишүүн байсан генерал Д.Базарсад, П.Сүндэв генералтай ярилцаж байгаад хэрхэн зогсоох талаар арга хэмжээ авахаар боллоо. Оросын хил хамгаалах урлагт хилийн операц гэдэг зүйл байсан. Үүнийг зохион байгуулж, энэ хөдөлгөөнийг зогсооё гэсэн шийдэлд хүрсэн. Тухайн үед Д.Базарсад генерал УИХ-ын гишүүн байсан юм. Тэгээд маш нууцаар төлөвлөгөө боловсруулсан. Прокурор, тагнуул, шүүхийг энэ ажиллагаандаа татан оролцуулах ажил хүртэл хийсэн. Маш нууц төлөвлөгөөгөө Монгол Улсын Ерөнхийлөгчөөр батлуулсан. Энэ ажлыг бид гурваас гадна Ерөнхийлөгч, тагнуул, прокурорын дарга нар л мэдэж байсан. Бэлтгэлээ хангаж байхдаа даргад нь Овоотын чиглэлд ажиллана гэж хэлдэг. Тэгээд чи цэргүүддээ Завхан руу явна гэж хэлээрэй гэдэг. Ингээд бэлтгэл сайтар хангагдсан. Нисдэг тэргээр явж үзлэг хийгээд нууц ажиллагаа явуулж чадсан. 40 гаруй хил зөрчигч, 20 гаруй машин хурааж авсан. Тэгж Монголын хил хамгаалах урлагийн түүхэнд анх удаа хилийн операц гэдэг зүйл хийсэн дээ.

-ОБЕГ-ын анхны даргаар томилогдож ажилласан байдаг?

-Тийм ээ. 2003 оны есдүгээр сард Энэтхэгт курст явсан юм. Төгсөх дөхөөд байж байтал УИХ-ын гишүүн асан Д.Идэвхтэн над руу залгаад “Ерөнхий сайд Н.Энхбаяр таныг хүрээд ир” гэж байна гэж хэлсэн. Тэгээд шалгалт энэ тэрээ өгчихөөд ирсэн. 2004 он дөнгөж гараад байтал Засгийн газрын хуралдааны нэгдүгээр тогтоолоор Онцгой байдлын ерөнхий газрыг байгуулсан. Харин хоёрдугаар тогтоолоор намайг даргаар нь томилсон. Тэгээд л ажлаа аваад Гал түймэртэй тэмцэх газар, Иргэний хамгаалалттай тэмцэх газар, Улсын нөөцийн газрыг татан буулгасан байсан. Бүх дарга нарыг ажлаас нь халчихсан байсан. Тэгэхээр нь халагдсан дарга нарыг түр тушаалаар орлогчоор томилж байгаад дахин байгуулсан. Шинэ газар байгуулж байгаа болохоор маргаантай, муудалцаантай зөндөө л юм болсон. Гэхдээ маш түргэн хугацаанд бүгдийг хийж чадсан. Гамшгаас хамгаалах хууль батлагдаад зургаан сар болж байсан. Хууль огт хэрэгжээгүй. Удалгүй сонгууль болж Онцгой байдал эрхэлсэн сайдаар У.Хүрэлсүх томилогдож иргэд бид хоёр гар нийлж ажилласан. У.Хүрэлбүх ч Засгийн газар, УИХ дээрх асуудлыг шийдээд явна. Дотоод асуудалд огт оролцохгүй гэж хэлсэн. Ингээд хийе гэж бодож байсан бүх зүйлээ хийж амжуулж чадсан. Гамшгаас хамгаалах тухай хуульд хүн амын эрүүл мэнд, амь нас, эд хөрөнгө, хүрээлэн байгаа орчин бүгдийг хамгаалах тухай оруулахыг хичээсэн.Гэтэл хүнээ хамгаалах талаар олигтой юм хийж чадаагүй. Ард түмнийг аюулгүй амьдрах нөхцөлийг бүрдүүлэх ёстой. Энэ хамгийн гол зүйл. Аврагч нарыг хүн авардаг чиглэлээр бэлтгэх гэж хичээсэн. Гэвч чадаагүй. Саад бэрхшээл даанч их байсан. Тэр үед нам хоорондын зөрчил, улс төрийн нөлөөнөөс болоод хийж чадаагүй юм.

-Таныг ОБЕГ-ын даргаар ажиллаж байх хугацаанд Ми-8 нисдэг тэрэг осолдож, олон алба хаагч харамсалтайгаар амь насаа алдсан. Энэ талаар та юу бодож явдаг вэ?

-Тэр ослыг бодохоор маш их харамсдаг. Харамсаад ч харамсал барагддаггүй юм байна. Тухайн үед онгоц нисгэнэ гэдэг маш өндөр зардал гардаг байсан. Онгоц нисгэхгүйгээр өөр аргаар түймэр унтраах боломжийг эрэлхийлдэг байлаа. Онгоц нисгээд байх хөрөнгө санхүү ч байгаагүй. Тэр үед АНУ-ын Олон улсын хөгжлийн агентлагийн шугамаар сургалтад жилийн өмнө явах төлөвлөгөө байсан. Тэгээд явчихсан байсан. Түймрийн үед Сэлэнгийн Ерөө суманд нисдэг тэрэг явуулах талаар яригдсан байдаг. Тэр үед Сэлэнгэ аймгийн Онцгой байдлын дарга “Наашаа илүү хүч явуулаад хэрэг байхгүй. Бид эндээ унтраачихна” гэж хэлсэн байдаг. Гал түймэр хариуцаж байсан хоёр том даргыг загнаад хөдөөнөөс дөнгөж түймэр унтраагаад ирж байсан шүхэрчдийг маргааш өглөө нь яв гээд тушаал өгчихсөн байдаг. Харамсал төрөөд байдаг зүйл нь тэнд шөнөжин бороо ороод хоносон байсан. Өглөө нисэх гэж байхад нь ч бороо орж байсан. Талийгаач нарын хамгийн сүүлчийн камерын бичлэг бий. Намирсан бороон дундуур гүйгээд л онгоц руугаа орж байгаа. Бороо тэгж орж байхад явуулчихсан байсан нь илүү харамсал төрүүлдэг. Хэдийгээр өөрөө хийгээгүй ч надаас болоод ийм юм болчихсон юм шиг л хүндээр хүлээж авсан. Би АНУ руу яваагүй байсан бол яагаад ч тийм нөхцөлд явуулахгүй байсан гэж боддог. Тэгээд л осол гарсныг сонсоод эргээд ирсэн. 15 хүний эрдэнэт амь эрсэдсэн. Тэр шөнөдөө талийгаач нарын гэрээр орсон. Хамгийн хэцүү зүйл тэр байсан даа. Хэний ч буруутай шийдвэр байсан миний удирдаж байсан газарт нөхөж баршгүй гарз тохиосонд харамсдаг. Одоо ч энэ талаар бодох хэцүү.

-Та ОБЕГ-т ажиллаж байхдаа авлигын хэрэгт буруутгагдаж, хорих ялаар шийтгүүлсэн. Энэ талаар ярих цаг нь болсон байх?

-Амьдралын даваа нугачааг алийг тэр гэх вэ. Бага залуу насанд алдаж онох зүйл бишгүй л байдаг. Тухайн үедээ алдсан зүйлдээ зэмлүүлээд л явдаг байсан. Онцгой байдлын газар бий болоод ажил нь жигдэрчихсэн үе. Үйл ажиллагаа нь ингэж сайн явж байгаа юм чинь үүний цаана идэж уусан зүйл байгаа байх гэсэн хардлага сэрдэлт байсан. Намайг энэ албанаас зайлуулж, дарга болох гэсэн хүмүүсийн ажил эрчимжсэн. Мөн зүгээр нэг хувь хүний биш, улс төрийн асуудал болсон. Намайг 17 зүйлээр гүтгэж, АТГ-т өгсөн. Ингээд хоёр гэрээг сугалж аваад буруутгасан. Цаг нь болж шударга шүүх бий болохоор гэм буруугүй гэдгийг минь тогтоогоод өгөх байх гэж итгэдэг. Экспортын үрийн буудайны үнийг дотоодын буудайны үнэтэй харьцуулаад зөрүү гаргадаг. Бүр чанар муутай таваарын будаатай харьцуулж зөрүү гаргасан. Ингээд улс хохирсон байна гэдэг. Нөгөөх нь шатахуун нийлүүлсэн компанийн шатахууны тооцоог өөр аргачлалаар бодоод зөрүү гаргасан. Ийм маягаар надад ял оноосон. Би эрхзүйч мэргэжил эзэмшсэн хүн. Таван жил гаруйн хугацаанд байцаагдахдаа олон зүйл мэдэж авсан. Надад инээдэмтэй зүйлээр хүчээр ял өгсөн. Хамгийн сүүлд болсон шүүх хурал хохирогч байхгүй. Гэрч байхгүй, ганцхан өмгөөлөгч бид хоёр суусан. Шүүгч нар цонх руу харж сууж байгаад л ял өгчихсөн. Үүнийг өс хонзон болгоод бодоод байдаггүй. Нэг талаасаа эхний үед амь насанд халдах гээд байна гэсэн. Нэг үе бие хамгаалагчтай хүртэл явсан. Шоронд сууж байхдаа төр миний амь насыг хамгаалж байна гэж бодсон. Аливаа зүйл хоёр талтай байдаг. Муу сүүдэртэй зүйл нь эрх чөлөөгөө хасуулж шоронд сууж байгаа юм. Гэгээтэй тал нь амь насыг хамгаалж байсан. Тэртэй тэргүй үнэн мөн нь тогтоогдох асуудал. Үүнд эмзэглэж байгаагүй. Өөрийгөө гэмт буруугүй гэдгийг мэдэж байгаа болохоор хэнээс ч айхгүй зоригтой байдаг. Тийм ч болоод мөрдөн байцаагч, прокурор нарыг мөн ч их загнаж тэрсэлдсэн. Үүний хариу ч байж мэднэ. Намайг бүр өршөөлд хамруулах шийдвэр гарч байсан. Би хүлээн зөвшөөрөөгүй. Та нар гэмт хэрэг хийсэн хүнийг өршөөдөг юм байгаа биз дээ. Би гэмт хэрэг үйлдээгүй, өршөөлд хамрагдахгүй гэсэн. Анхнаасаа намайг өршөөлд хамруулах гээд байсан. Би үгүй гэж хэлсэн. Шүүх хурлаар хүртэл өршөөсөн. Би тэр шийдвэрийг хүлээж аваагүй. Намайг хүмүүс зөрүүд гэдэг юм. Энэ бол миний өөрийн итгэл үнэмшил. Энэ бол зөрүүд зан биш шүү дээ. Энэ бүгдээс хараад байхад хууль, шүүхийн байгууллага өөр өөрсдийн оногдсон үүргийг хуулийн дагуу гүйцэтгээд явах юм бол хэлмэгдүүлэлт гарахгүй. Гэтэл одоо хууль, хяналтын тогтолцоо ямар болчихсон бэ гэхээр мөрдөн байцаагч, прокурор, шүүгч нар нэг тал болоод хуйвалдаанд орчихдог болж. Энэ асуудал хуулийг гажуудуулж байна. Үүнээс болоод их хэлмэгдүүлэлт явагдаж байна. Хэлмэгдүүлж байсан түүхийг судалж үзсэн. Бие биенийгээ хэлмэгдүүлж явсаар байгаад сүүлдээ хэн нь хэнийгээ хэлмэгдүүлж байгаагаа мэдэхээ больдог. Бүгд хэлмэгдүүлэлтийг эсэргүүцдэг. Энэ үед л хэлмэгдүүлэлт дуусдаг түүхтэй юм байна лээ. Хэлмэгдсэн хэлмэгдүүлсэн хоёр нэг цэгт очихоор өнөөгийн хэлмэгдүүлэлт дуусна гэж харж байна. Монголд их хэлмэгдүүлэлт дуусах дөхөж байгаа юм уу гэсэн дүр зураг харагдаад байгаа.

С.Төмөр-Очир уяач инээд хөөр, баяр баясгалан дүүрэн сууж байна лээ. “Амьдралынхаа ихэнх цаг хугацааг адуутай холбосон аж. Олон шөнө нойргүй хонож, адууны захад явсны үр дүн гардаг л юм байна. Алтан туурайт ажнай хүлгүүдийн минь сүлд хийморь тэтгэлээ. Төрийнхөө буян хишгийг хүртлээ” хэмээн тод манлай уяач ярьж сууна.

Хурдны эх өлгий нутаг Сүхбаатар аймгаас бичин жилийн босгон дээр анхны Монгол Улсын тод манлай уяач тодорсон билээ. Сайрийсүрэнгийн Төмөр-Очир Монгол Улсын 30 дахь Тод манлай уяач болсон юм. Цагаан сарын өмнө цол тэмдгээ Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржоос гардан авчээ.

Ирж буй цагийн эрхээр байгаль дэлхий өнгөө сольж, ногооны түрүүч үндсээ түрэн ургажээ. Малчны хотонд төлийн дуу цангинаж, хээр талд гүү унагалж буй хаврын дунд сарын сүүлчээр Сүхбаатар аймгийн Түмэнцогт сумын Улаан чулуутын энгэрт хаваржиж байгаа С.Төмөр-Очир уяачийн гэрийг зорьсон юм. Сумын төвөөс дөнгөж нар мандаж байхтай зэрэгцэн хөдлөөд цаг орчим давхиад л гэрийнх нь гадаа буув аа. Тод манлай уяач маань хэдийнэ босжээ. Хурдан морьдынхоо тэжээлийг өгөөд саравчин дотроо зогсож байлаа. Мэнд мэдэлцээд гэрт нь өнжиж, сурвалжлага хийх гэж байгаа тухайгаа хэллээ. “Харин манай эхнэр тулгаж хэллээ. Гэр орноо янзлах байсан юм гээд сандарч гүйгээд л байх шиг байна. Ах нь ямар гэрийн ажилд ойртох биш. Үүрээр хэдэн адуун дээрээ очоод ирлээ. Гурван ч гүү унагалах дөхчихсөн байгаа юм. Яаж байгаа бол. Хальстай төрөөд унага нь бүтчих вий гээд санаа зовоод нойр хүрэхгүй юм. Ах нь өдийд гэртээ орно гэж байхгүй. Дандаа л адууныхаа захад зогсож байна. Хэдэн унаганыхаа халуун чихийг атгаад авчих юм бол энэ жилийн ажлын үр дүн гарна” хэмээн ярив. Хурдны эх өлгий нутаг зүүн гурван аймгийнхан өдийд адууныхаа дэргэдээс сална гэж байхгүй. Унага болгон нь хурдан удмын угшилтай. Хэдэн гүүнийхээ төлийг бүрэн бүтэн авчих юм бол төрийн наадмын түрүү, улс бүсэд айрагдах хурдан ажнай төрөх магадлал маш өндөртэй. Тиймээс гүү унагалах үед айл гэрийн эзэн бүр урьд урьдныхаас илүү ажилтай болно. Тэр гүүнээс минь ямар унага гарах бол, энэнээс ийм л хурдан хүлэг төрөх учиртай гээд гэртээ тогтож суудаггүй гэсэн. С.Төмөр-Очир уяач ч гэсэн өнгөрсөн хавар хурдан азаргандаа хураалгасан хэдэн гүүгээ унагалахыг хүлээж байгаа нь энэ ажээ.

ОРЛОЙН БАЯЧУУЛЫН ХУРДАН ХҮРЭН АЗАРГАНЫ УГШИЛТАЙ ГЭНЭ

Тэдний уяан дээр хэлбэр хийцтэй, хурдан адууны шинж бүрдсэн хэдэн сайхан морь байна. Дэлийг нь зассан улаан хээр морь нүдэнд тусах ажээ. Мөн дугуй сартай зэгэл хонгор морь ч харагдана. Тэр хоёр морь нас бага боловч яах аргагүй томоохон наадмуудад хурдан морьдын цээжинд уралддаг нь тодорхой харагдаж байлаа. Мөн дөрвөн ч даага саравчинд уясан байгаа харагдав. Дэл сүүл нь олигтой ургаагүй навтайсан амьтад байх. Тод манлай ирэх жилийн наадамд уралдуулах даагаа ийнхүү сонгосон байв. Өнжих гэж байгаа айлынхаа гэрээр ч оролгүй шууд л адуун дундаас сурвалжлага маань ийн эхэлсэн юм.

Саравчаа гурав хуваажээ. Хамгийн баруун захад өнөө жил унагалах гүүгээ хашчихсан байх. Дундах хашаанд нь есөн гүүг хээр азарганд хураалгажээ. Хашир уяач аль гүүгээ ямар азарганд хураалгаж байгаа нь эндээс харагдах ажээ. Эндээс л хурд бий болж байгаа юм байна. Харин хамгийн зүүн захын хашаанд өнөө жил уяж уралдуулах морьдоо хийжээ. Уях азарганыхаа хурд хүчийг тааруулах, ямар адуунд уяа засал хийх зэрэг нь энэ хашаанаас мэдэгдэх. Өөрөөр хэлбэл, С.Төмөр-Очир уяачийн сүүлийн жилүүдэд томоохон наадмаас түрүү, айраг хүртэж байгаа хурдан буянгууд энэ хашаанд байх. Таван залуу мориныхоо овьёосыг өгч дуусаад нарийн ширхэгтэй ногоон өвс тавьж өгөв. Мундаа өндөртэй хээр алаг моринд зөөлөн хөлс авах юм гэнэ. Бор хээр морь, улаан буурал азарга, хар алаг морь, бор хээр моринд мөн л уяа засал хийх гэж байгаа аж.

Гэрийн эзэгтэй Т.Эрдэнэчимэг ач охиноороо “Хоол цай болчихлоо. Хүрээд ир” гэж хэлүүлжээ. Ингээд гэрийн эзнийг дагаад гэр рүү нь яваад орлоо. Таван ханатай гэрийн хойморийн униар хурдан морины медаль зай завсаргүй зүүчихсэн байлаа. Гэрийн эзэгтэй бидэнтэй мэнд мэдээд, “Холоос хүн ирчихээд байхад морин дээрээ л зогсоод байх юм. Манай энэ адуу гэхээрээ идэж, уухаа хүртэл мартчихдаг юм” гэсээр угтав. Үхэр, хонин сүрэг урд энгэрт бэлчиж байгаа гэнэ. Өнгөрсөн хавар Түмэнцогт сумын нийт газар нутгийн 80 гаруй хувь нь шатсан. Түймэрт өвөлжөөгөө өрдчихөлгүй арай гэж авч үлдсэнээ ярив. Хээрийн түймэр энэ хавийг хуйхалчихсан мэт л болгожээ. “Гал түймэр хойноосоо ирж байна” гэдгийг хүмүүсээс дуулаад С.Төмөр-Очир малаа бүгдийг нь хашчихсан байна. Олон адуу гэрийнхээ ойролцоо хураадаг болохоор өвсгүй, газар нь халцарчихсан тулдаа түймэр тойроод гарчээ. Харин түймэр унтарсны дараа бороо орж, ногоо сайн ургасан байна. Мөн өвөлдөө цас багатай болохоор өнө болжээ.

С.Төмөр-Очирын аав Ж.Сайрийсүрэн Баяндэрэм сумын хүн эмнэлэгт ажиллаж байсан гэнэ. Мөн л хурдан морьтой амьдралаа холбосон нэгэн байжээ. Харин Ж.Сайрийсүрэн гуайн аав Жамба аймаг, сумандаа алдартай хурдан адуутай байж. Жамба гуай энд тэндээс уяж байгаад хөл нь гэмтчихсэн эсвэл хөгшин болчихсон азарга үнэ хайрлалгүй худалдаж авдаг байсан аж. “Хэн ч тоохгүй болчихсон азарга яагаад худалдаж аваад байдаг юм бэ” гэж асуухаар “Миний олж ирээд байгаа азарга дандаа угшил сайтай юм. Алсдаа та нарт хэрэг болох ёстой. Төлийг нь авчихаад л тогоо тосолно” гэдэг байжээ. Ингээд Жамба гуайнх Орлойн баячууд гэж олноо алдаршсан хурдан адуутай ах, дүү дөрвөн уяач одоогийн Сүхбаатар аймгийн Уулбаян суманд байсан баячуулын алдарт хүрэн азарганы угшлын адуутай болсон байна. Мөн Шатарданзангийн хурдан адууны төл болох охин даага худалдаж авсан байна. Эндээс л тэдний адууны угшил илтэд сайжирчээ. С.Төмөр-Очир уяачийн өвөө Жамба Баяндэрэм сумын наадамд таван насны морь уралдуулаад бүгдийг нь түрүүлгэж байсан эрдэм чадалтай нэгэн байжээ. Ийм л удам угсааны хэдэн үеэрээ хурдан морь уядаг гал голомтны хүн ажээ. Өвөг дээдсийнхээ бий болгосон хурдан угшлын адуугаар 30 гаруй жил улс, бүсийн наадамд уралдаж түрүү, айраг хүртэж байгаа нь энэ аж.

15 НАСТАЙ ХҮҮГИЙН УЯСАН ШҮДЛЭН СУМАНДАА ХОЛ ТАСАРХАЙ ТҮРҮҮЛЖЭЭ

С.Төмөр-Очир 1973 онд долдугаар анги төгсөөд илгээлтийн эзэн болж, мал дээр гарчээ. Бие жижигтэй болохоор сумынхаа уяач нарын хурдан морийг унаж өгдөг байжээ. Ингээд 1974 онд түүнд улсаас мал тасалж өгсөн аж. Ингээд 1974 оны өвөл нутгийнхаа уяачдыг дагаад морь уяж эхэлсэн байна. Ингэхдээ тэр гархин хүрэн азарга, хар шүдлэнтэйгээ уясан байна. Уясан наадамдаа түүний азарга айрагдаж, хар шүдлэн нь хол тасархай түрүүлжээ. Энэ үеэс л С.Төмөр-Очир урам орж, эргэлт буцалтгүйгээр хувь тавилангаа адуутай холбосон ажээ.

Сүхбаатар аймгийн Сүхбаатар сумын босоо хар азарганд гүү тавьж, төлийг нь авсан нь анхны түрүүг авчирсан байна. Морь уях хорхойтой болсон тэрбээр сумынхаа ойр хавийн бүх л наадамд морьдоо сойдог болов. Сүүлдээ морины уяандаа гаршсан байна. Тойрсон сумдын наадмуудаас айраг, түрүү алдахаа байсан зэгсэн уяач болжээ. Ийн байсан түүнд сумын наадмын түрүү, айраг чамлагдах болж. Ядахдаа аймгийн наадамд уясан морио уралдуулж, хэр зэргийн уяач болсон гэдгээ үзэх юмсан гэсэн хүсэл, мөрөөдөл түүнийг ээрэх болж. Аймгийн төв хүртэл 200 орчим километр зайтай. Тэр үед уяач нар уясан морьдоо ачаад явдаг унаа тэрэг байсан биш. 1992 онд Сүхбаатар аймгийн 50 жилийн ойн баяр наадамд уралдахаар морьдоо хөтлөөд явсан байна. Аймгийнхаа ойн баяр наадамд мэнд сайхан наадаад иржээ. Мөн тэр жилдээТал булагийн ойд соёолон нь аман хүзүүнд хурдалж чамлахааргүй амжилт гаргасан байна. Ингэж байтал Жигжиджавын нэрэмжит зүүн бүсийн наадам зүүн бүсийн газар газрын хурдан буян тоосоо өргөдөг том наадам болох гэж байгаа гэсэн сураг сонссон байна. Ингээд хөхөө өвлийн хүйтэн хөр цастай өвлөөр хүүгээ дагуулаад хурдан азаргаа хөтлөөд л явчихсан байна. Уяж байгаа морио борог өвс идүүлж, айлаар гурав хоноод өвлийн уралдааныг зорин очиж байжээ. Аймгийн төвийн урд талын Шарга уулын арын дэнжид уралдаан болсон аж. С.Төмөр-Очир 1999 онд буюу зорьж очсон наадамдаа одтой сайхан наадаж, шаргын уулын наадамд азарга айрагдуулсан байна. Ингээд зун нь 300 гаруй километр замыг туулж, Дарьганга сумын Алтан овооны их тахилгад хүрэн халзан шүдлэнгээ айрагдуулжээ. Алтан овооны тахилгат их наадамд Монголын шилдэг уяачид бүгд ирцгээсэн байжээ. Улсын алдарт хурдан хүлгүүд ч ирсэн байна. Ийм наадамд үрээгээ айрагдуулчихаад буцаж явахдаа “Яагаад улсын наадамд уралдаж болохгүй гэж. Улсын наадамд морь айрагдуулах боломж байгаа юм биш үү” гэх бодол төрсөн байна. Ардын хувьсгалын 80 жилийн ойн баяр наадамд оролцохоор Түмэнцогтын хөндийгөөс хэдэн адуугаа зургаан сарын эхээр туугаад гарчээ. Хэд хоног явсаар Налайхын урд талд буугаад морьдоо уяж эхэлсэн байна. Ингэж л тэр улсынхаа наадамд анх иржээ. Өвсөөр уралдуулсан морь тэжээсэн морины хажууд хүч тамир муу байдаг юм байна. Том уяачид бүгд хурдан морио тэжээдэг гэдгийг эндээс мэджээ. Улсын наадамд морьдоо уралдуулаад шүдлэн нь есөөр давхисан байна. Улсын наадамд орсон анхны жилээ ийм том амжилт гаргаад буцжээ. Ингээд 2003 онд түүний уясан морьд далавч ургачихсан юм болов уу гэмээр хурдлах болжээ. Хэнтий аймгийн 80 жилийн ойн баяр наадамд морь нь аман хүзүүдээд, хар, хүрэн соёолон нь гурав дөрвөөр давхижээ. Мөн түүний алдарт шуурган зээрд, өвгөн ноён, боржигоныхурдад тод манлай болж торгон жолоо өргүүлсэн байна. 2003 онд зүүн бүсийн наадмуудад дөрвөн түрүү, дөрвөн айраг авчээ. Ингээд Монголын уяачдын холбооны шилдэг уяач болж, хүү нь шилдэг унаач буюу Алтан хараацай болсон байна. 2005 онд мөн л улсын наадмыг зорьжээ. Тэр наадамд хүрэн шүдлэн нь зургаалсан байна. Ингээд Их Монгол Улс байгуулагдсаны 800 жилийн ойгоор шуурган зээрд соёолон нь айрагджээ. Эндээс түүний улсын наадамд морь айрагдуулах эхлэл тавигджээ.

ЕМБҮҮ ХЭЭР, ШУУРГАН ЗЭЭРДИЙН АМЖИЛТ ТОД МАНЛАЙ УЯАЧ БОЛГОЖЭЭ

С.Төмөр-Очир уяач гэхээр хурдан ембүү хээр азарга, шуурган зээрд гэсэн хоёр хурдан адуу шууд яригддаг билээ. Улс бүсийн наадамд арван удаа айраг авчирсан хурдан буян болох ембүү хээр азарга түүнийг нэр алдарт хүргэсэн гэж хэлж болно. 2002 онд Монгол Улсын Тод манлай уяач Л.Цандэлэг адуутайгаа Түмэнцогт суманд отроор ирсэн байна. Тэдний адуунд Амгалан төрийн ажнай шарга азарганы эцэг Тогоруу халтар азарга байгаа сураг дуулджээ. С.Төмөр-Очирын найз Баатарчулууны адуу ч тэдний адуутай хамт байсан гэнэ. Ингээд тогоруу халтар азарганд баячуулын хүрэн адууны угшлын улаан буурал гүүг тавьжээ. Ингээд улаан буурал гүү халтар азарганаас төлтэй болоод хоцорчээ. С.Төмөр-Очир “Хоёр талын хурдан угшил нийлсэн юм чинь яах арга байхгүй хурдан байж таараа. Эр унага төрөөсэй” гэж хүсэж мөрөөдөх болсон. Түүний хүслийг биелүүлж, хээр унага төрсөн байна. Хамар цагаан хээр унагандаа Ембүү гэх нэр хайрлаж, дааган наснаас нь уяжээ. 2007 онд буюу даагандаа Ардын хувьсгалын 86 жилийн ойгоор төрийнхөө их баяр наадамд айргийн гурваар хурдалж, өм нээгдсэн адуу аж. Түүний дараа давхар уяагаар Говьсүмбэр аймагт болсон ”Боржигон хурд-2007” бүсийн наадамд аман хүзүүдэн, “Говьшанхын хурд-3”т гурвалсан. Өөрөөр хэлбэл даагандаа улс, бүсийн наадамд гурав айрагдсан байна. Шүдлэндээ улсын наадамд гуравлаад, Алтан-Овооны тахилга наадамд дөрвөлсөн гэнэ. Харин хязааландаа улсад наймлаад, дараа нь Дорнодод болсон зүүн бүсийн уралдаанд аман хүзүүдсэн. Соёолондоо “Жавхлант шаргын хурд” аймгийн аварга хүлэг шалгаруулах уралдаанд түрүүлээд, Дүнжингаравт долоолсон байна. Багануурт болсон “Нүүрэнтэйн хурд” бүсийн наадамд гуравт давхиж, “Говьшанхын хурд-4” говийн бүсийн уралдаанд тавлаж тэр жил бас гурван айраг авчээ. Ингээд 2012 онд “Дүнжингаравт” айрагдсан байна. Шуурган зээрдийнхээ талаар С.Төмөр-Очир уяач ийн ярив. “2002 оны дөрөвдүгээр сарын 10-даар нэг айхтар шуурга болоогүй юу. Тэр шуурганаар олон айлын мал уруудаж, олон мал эндсэн. Тэгэхэд манайх Хэрлэнгийн урдаас адуугаа алдаад Сүхбаатар сумын араас хилийн наахнатай олж авсан юм. 100 гаруй километр гол дагаад уруудчихсан байсан. Тэр зуур хэд хэдэн гүү унагалж, эндээс ганцхан зээрд унага эхийгээ дагаад хүрээд ирсэн. Тэр айхтар шуургыг сөрж амьд үлдсэн учраас манайхан бэлгэшээн Шуурган зээрд гэж нэрлэсэн юм. Шуурган зээрд маань даагандаа 2003 онд Хэнтий аймгийн 80 жилийн ой, өвгөн ноён Хардэл жанжин бэйсийн нэрэмжит зүүн бүсийн наадам, Говьсүмбэр аймагт болсон “Боржигоны хурд-2003” төвийн уралдаан гээд гурван том наадамд түрүүлсэн. Шүдлэндээ Алтан-Овооны тахилга наадамд зургаалж, хязааландаа сумынхаа болон энэ хавиарх жижиг наадмуудад түрүүлж, 2006 онд соёолондоо Багануур-Бага Хэнтийн бүсийн наадам, Дорнод аймгийн өвлийн уралдаанд түрүүлж, Сүхбаатар аймгийнхаа наадамд аман хүзүүдсэн. Тэгээд 2006 онд Их Монгол Улс байгуулагдсаны 800 жилийн ойгоор төрийнхөө наадамд таваар давхисан. Олон жил баярлуулах хурдан буян байсан гэж би боддог шүү. 2008 оны хавар Хэнтий, Сүхбаатар аймгийн нутгаар байгалийн онц аюултай үзэгдэл болж орон даяар яригдсан шүү дээ. Цасан болон шороон шуурганаар олон айлын хот харлаж, олон мал осгож үхсэн. Тэр айхтар шуурганаар Шуурган зээрд маань эндсэн. Мөнххаан сумаас зүүн тийш 50-иад километрт үхсэн байхыг нутгийн хүмүүс олж таниад дэл, сүүл, дөрвөн туурайг нь авчихсан байсан” хэмээн ярилаа.

Хурдан морьдын талаар яриа дэлгэж суусаар үдийн алдад гэрээс гарцгаалаа. С.Төмөр-Очир уяач залгаа сум Баяндэрэмээс гэр бүлийнхээ хүнийг гэргийгээ болгосон юм байна. Төмөртогоо гэх хүний ганц охинтой амьдралаа холбожээ. Том хүү Т.Галдбадрах нь аавынхтайгаа хаваржиж байна лээ. Т.Галдбадрах аавынхаа шийрийг хатаасан сайн уяач болохоор байгааг ярьж байв. Мөн Тод манлай уяачийн морь уях эрдэмд суралцаж байгаа Энхбат, Энхбадрал нар айлсан хаваржиж байна. Хүүхэд байхаасаа хурдан морийг нь унаж байсан Б.Отгонтөгс өнөө жил 18 нас хүрчээ. Тэр мөн л морь уях болсон байна. Морьдын уяа заслын ажил хийгээд дууссан байлаа. Өдөр дундын алдад мөн л адуундаа өвс тавьж өгөх ажээ.

ТҮМЭНЦОГТ СУМЫНХАН “ТҮМЭН МАГНАЙ” ГАЛ БАЙГУУЛЖЭЭ

Түмэнцогт сумынхан ярилцаж байгаад 2006 онд “Түмэн магнай” гал байгуулсан аж. “Талын гал” компанийн захирал Санжаа, “Ганга интернейшнл” компанийн захирал Гансүх болон Болд, Ганцогт Баатарчулуун, Баярцогт нар нэгдсэн гэнэ.

Түмэнцогт сумаас улсын наадамд гурав дараалан түрүүлээд байгаа алдарт улс халзан азарга төрсөн билээ. Энэ сум руу сүүлийн үед хурдан адуу авах гэсэн хүмүүс олноор ирэх болжээ. С.Төмөр-Очир уяач дээр ч хурдан адуу худалдаж авахаар олон хүн ирдэг гэсэн. Тэр “Зарах адуугаа зарж, амьдралдаа болоод бусдад тус нэмэр болдог” хэмээж байв. С.Төмөр-Очир уяачид бусад шиг үнэтэй машин, өндөр үнэтэй орон сууц байхгүй гэсэн. Хэдэн морьдоо борог өвс, овьёос зэргээр тэжээдэг юм байна лээ. Намар өвсний шим толгой руугаа ороод эхлэх цагаар хадлан бэлтгэж, өвлийг өнөтэй давдаг байна. Хэдэн малаа бэлчээрт гаргахгүйгээр тэжээсэн ч өвлийг давахаар хадлан бордоо бэлтгэдэг гэсэн. “Сүүлийн үед малчид малаа зуданд алдаад байна гээд л байх юм. Өвс, тэжээлээ хангалттай бэлдээд авчих юм бол айх юмгүй” гэж ярьж байна лээ.

Эдний хотонд нь хонь хургалж, ямаа ишиглээд, бууцны хөлд үнээ тугалаад хаврын урт өдрүүдийг налгархан өнгөрүүлж байна лээ. Гэрийн эзэгтэй эх нь голсон ямаанд ишгийг нь авахуулж, том хүү Галбадрах нь урд энгэрт тугалсан үнээг хотондоо олж ирэхээр яваад тэд завгүй өдрүүдийг өнгөрүүлж байсан юм.

Харин С.Төмөр-Очир тод манлай “Надад үнэтэй адуу бусдаас худалдаж авах бэл бэнчин байхгүй. Буурлын буян хэдэн унаган адуугаараа уралддаг” хэмээж байв. “Адууны буянд ах нь олон хүнтэй танилцаж, нөхөрлөж байна. Хэдэн адууныхаа буянаар Төрийн тэргүүнээс “Монгол Улсын тод манлай уяач гэсэн сайхан цол хүртлээ. Төрийн хайр хишиг, түмэн олныхоо итгэлийг дааж явах юмсан гэж бодож байна. Ерөнхийлөгчөөс цол тэмдгээ аваад зогсож байх үнэхээр сайхан байсан шүү. Одоо хүртэл бодогдоод сайхан байна” гээд сэтгэлийнхээ үгийг хэлж байв.

Шаргал өвс найгасан тал нутгийн хавар тэнүүхэн сайхан байна лээ. Тэртээ баруун уулын наран жаргаж буй энгэрт адууны захад гүү унагалж байгаа харагдав. Төд удалгүй эхээс төрөөд удаагүй унага эхийнхээ араас тэнцэж ядах хөлөө энд тэнд гишгэлэн алхаж харагдлаа.

Түмэнцогт сумынхан баяр хөөрөөр дүүрэн байна. Нутгийн иргэд бие биедээ баяр хүргэж, “Манай Түмэнцогт сум бусад сумтай хийж бүтээсэн зүйлээрээ уралдсан гэнэ. Тэгээд хол тасархай түрүүлсэн байна. Манай сум улсын тэргүүний сум болохгүй юм бол өөр ямар сум болох юм бэ” гэж хоорондоо ярих ажээ. Мөн Түмэнцогт бүсийн шилдэг сумаар шалгарчээ гэдгийг сонсоод л нутгийн залуус нийслэлээс сумандаа ирцгээсэн байна. Залуус Засаг даргын Тамгын газрынхаа хамт олонд баяр хүргэж байна лээ. Түмэнцогт сумынхан баярт мэдээ дуулсан өдрөөс хойш хэд хоног ийм л баяр хөөрөөр дүүрэн байгаа гэсэн. Монгол Улсын Засгийн газрын шийдвэрээр 2009 оноос эхлэн Улсын тэргүүний сум шалгаруулах журам батлагдсан билээ.

Хоёр жил тутамд шалгаруулдаг уг шалгаруулалтад Хэнтий аймгийн Батноров, Дорнод аймгийн Хөлөнбуйр, Сүхбаатар аймгийнТүмэнцогт сум өрсөлдсөн аж. Дээрх гурван сум Улсын тэргүүний сум болох 19 шалгуур үзүүлэлтийг хангаж ажилласан аж. Ингээд Түмэнцогт сум 106 оноогоор тэргүүлсэн байна. Улсын тэргүүний сумын болзол хангасан тохиолдолд 100 сая төгрөгийг Засгийн газраас өгдөг гэнэ. Түмэнцогт сум Улсын тэргүүний сум боллоо гэсэн мэдээлэл гарсны дараа “Хоёр мянга гаруйхан хүн амтай, өндөр барилга огт баригдаагүй талын жижигхэн сум ямар шалгуур үзүүлэлтээр улсын тэргүүний сум болсон юм бэ. Хэн нэгэн албан тушаалтны нөлөөлөл ороод ийм жижигхэн сум шалгарчихсан юм биш үү” гэж хардах хүн ч олон байна.

Орос ах нарын барьж өгсөн барилгуудыг өдийг хүртэл хэвээр нь байлгадаг

Тэгвэл Сүхбаатар аймгийн Түмэнцогт суманд сүүлийн хэдэн жил их бүтээн байгуулалт хийгджээ. Нутгийн иргэд сумынхаа төвөөр сэтгэл дүүрэн алхах тийм л орчинг бий болгох ёстой гэх бодлын үзүүр тус сумыг хөгжүүлж эхэлсэн байна. Түмэнцогт сум бусад сумаас ялгаатай нь хуучны барилгуудаа зах зээлийн шуурганы үед бүрэн бүтэн аваад үлдчихсэн юм байна. 1954 онд Түмэнгийн сангийн аж ахуй нэртэйгээр сум үүссэн түүхтэй. Орос ах нар зүүн аймгуудад нэгэн хэв загвараар хоёр давхар арав гаруй барилга барьж өгсөн байдаг. Сургууль, цэцэрлэг, сумын захиргаа, соёлын төв, орон сууцны барилгын их бүтээн байгуулалтыг хийж, төвлөрсөн шугамтай болгож өгсөн аж. 1990 оноос эхэлсэн зах зээлийн шуурганд оросуудын барьж өгсөн барилгуудын ихэнх нь балгас болжээ. Сумын иргэд дулаан, халуун, хүйтэн усны шугамыг ухаж аваад хаягдал төмөрт тушаачихдаг. Суманд хийх ажилгүй учир хот руу явахдаа байшингаа нурааж тоосгыг нь зөөгөөд аваад явчихсан байдаг. Тэгвэл Түмэнцогт сумын үе үеийн дарга нар орос ах нарын хийж өгсөн их бүтээн байгуулалтыг тэр чигт нь зах зээлийн шуурганаас аваад хоцорчээ. Дулааны шугам сүлжээг ухуулалгүй, орон сууцны барилгаа хаалга, цонхноос нь эхлээд нураагаад авч явах гэж байхад нь нураалгалгүй үлдээчихсэн юм байна. Мөн төр захиргааны мэдлийн барилгуудад огт хувьчлал хийгдээгүй гэнэ. Хэдийгээр уурын зуух нь түлэх нүүрсгүй болж, паарнууд нь зад хөлдөж байсан ч гэсэн нүүрсний уурхайд өр тавьж амь залгуулсаар байсан аж. Түмэнцогт сум ингэж л балгас бололгүй явсаар өдий хүрчээ. Харин 2010 оноос хойш сум бага багаар өнгөө засч эхэлжээ. Гэхдээ сумаа хөгжүүлэх гэхээр хөрөнгө санхүү дээр тулаад л зогсчихдог байсан аж. Засгийн газрын сум хөгжүүлэх бодлогын хүрээнд сум хөгжүүлэх сангийн мөнгө орж ирэх болов. Хоёр мянга гаруйхан хүн амтай болохоор Түмэнцогтод төдийлөн хөрөнгө орж ирэхгүй байсан гэнэ. Тиймээс сумын удирдлагууд газраа эргэлтэд оруулж хөрөнгө босгоод сумаа хөгжүүлж болох юм байна гэж үзжээ.

Түмэнцогт сум сангийн аж ахуй, тариалангийн бүс нутаг. 20 гаруй жил огт ашиглагдаагүй тариан талбайгаа дуудлага худалдаагаар зарж эхэлжээ. Түмэнцогт хэзээнээсээ шим сайтай бор хөрстэй учир бороо хур элбэгтэй бол алтан сортой тариа халиурдаг гэнэ. Ингээд дуудлага худалдаагаар хоёр тэрбум гаруй төгрөг босгож чаджээ. Ингээд хөрөнгө, сум хөгжүүлэх сангийн хоёр тэрбум гаруй мөнгөө нийлүүлж байгаад дэс дараатайгаар бүтээн байгуулалтын их ажил хийгдэж эхэлжээ.

Хөгжлийн салхи сэвэлзсэн Түмэнцогт сумын өнгө төрхөө өөрчилсөн түүх

Сумын төвийн төв талбайн өнгө үзэмжийг сайжруулж бетонон зам тавьж, цэцгийн хүлэмжийг барьсан гэнэ. Хуучин моднуудын мөчрийг тайран цэцэрлэгжүүлжээ. Төв гудамжны талбайг зүлэгжүүлсэн байна. Дорнод аймаг руу явдаг засмал замаас урагш сумын төв орох хэсгээр сайжруулсан шороон зам тавьж, гэрэлтүүлэг хийжээ. Үүнийхээ дараа “Түмэн төгөл” нэртэй цэцэрлэгт хүрээлэн бий болгож, гурван мянган мод тарьсан байна. Усан оргилуур, амралт чөлөөт цагаа өнгөрөөх сандал, гэрэл гээд бүгдийг нь шийджээ. Мөн сумын төвийн баруун зүүн хэсэгт хүүхдийн тоглоомын талбайтай болгосон аж. Түмэнцогт сумын гэр хорооллын айлууд хашаагаа эмх замбараагүй барьчихсан байдаг. Муруй мухар гудамж олон байсан гэнэ. Иймд сумын Засаг даргын Тамгын газраас захирамж гаргаж бүх айлын хашааг нэг шугаманд оруулж цэгцэлчихсэн байна. Ингээд Хөвсгөл аймгийг дээрээс нь харахад айл болгоны хашаа эмх цэгцтэй харагддаг шиг л болгочихжээ. Сумынхан эхлээд хашаагаа татаж тэгшхэн болгохыг эсэргүүцэж хэл ам таталсан байна. Энэ болгонд сумынхаа иргэдийг загнах нэгийг нь загнаж, аргадах үедээ аргадаж байгаад хоёр сарын хугацаанд бүх гудамжаа тэгшлээд авчээ. Сумын төв хэсэгт өнгө үзэмж тааруу олон айл хашаа хатган буусан байсан аж. Мөн сумын төв дээр хашаатай болох хүсэлтэй малчин гэр бүлийнхэнд зориулан тусгай гэр хороолол барьжээ. Ингэхдээ хашааны зузаан банз худалдаж авч, нэгэн жигд өнгийн хаалга хийлгээд сумын төвийн баруун хойд хэсэгт 0.7 га талбайд хашаа барьж нэг гудамж бий болгожээ. Цахилгааны шугам татаж, шинэ шаргал банзаар хашаа хатгаж, адилхан хаалгатай шинэ гэр хорооллыг зах зээлийн ханшаас бага үнээр худалдаалжээ. Сумын төвийнхөн ч уралдаад л шинэ хашаа худалдаж авсан байна. Сумын төвийн хог хаягдлыг хуу хамаад хогийн цэг байгуулан тэнд асгаж эхэлсэн байна. Зуны дэлгэр цагт зүлэгжүүлсэн талбайд ногоо ургаж, цэцэрлэгт хүрээлэнд суулгасан зулзаган модод нахиалж, цэцгийн мандлаар гоёсон гэрэлтүүлэг бүхий гудамж ийнхүү сүндэрлэн босчээ. Ингэж л Түмэнцогт сум нүүрээ угаасан хүүхэд шиг болж өнгө зүс орсон байна. Хөрөнгө мөнгө байхгүй гээд л алгаа тосоод сууж байдаг сумдуудаас буйдхан сум ингэж л ялгарч, хөгжлийн гэрэл талын жижигхэн сууринд асчээ. Сумын удирдлагууд ийнхүү бүтээн байгуулалтын ажлыг хийгээд эхлэхээр айл өрхүүд ч дагаад хашаа, хороо, байшингийнхаа өнгө төрхийг засаад эхэлсэн байна. Хашаандаа мод бут тариад, хашаагаа оохордоод, олон жилийнхээ хур хогийг хогийн цэгт аваачиж хаяад цэмцийгээд эхэлжээ. Сумын иргэд шороо, ус зөөх, мод услах гээд л ажил болгонд тусалж хөрөнгө мөнгө гаргалгүй асуудлыг шийдсэн байна. Нутгийн иргэд “Та нар ингэж нойр хоолгүй зүтгэж байхад ингээд зүгээр суугаад байж болохгүй. Бидэнд хариуцлага байх хэрэгтэй” гээд л хүүхэд, хөгшидгүй гар бие оролцжээ. “Ажил хийж байгаа хүмүүст хоол унд хэрэгтэй” гээд хонь дүүрээд ирэх малчин олон байсан гэнэ. Хүн бүрийн сэтгэл зүрхэнд олон жилийн турш сумаа хөгжүүлэх юмсан гэсэн бодол дараатай явсан юм байна. Тэр бодол сэтгэл зүрх нийлэн гуравхан жилийн дотор олон ажил хийсэн байна.

Түмэнцогт сумын Засаг дарга “Манай сум бусад сум шиг улсаас юм аваад байдаггүй. Сургуулийн хүүхдүүд багтахгүй байна. 320 хүүхдийн сургууль бариад өг” гээд аймгийн төв, Боловсрол соёл шинжлэх ухааны яамны хаалгыг олон удаа татаж арай гэж төсөв батлуулсан байна. Өнөө жилдээ багтаад сурагчид шинэ сургуулийнхаа байранд орохоор болжээ. Бүр сумынхаа төвд гэрэлтүүлэг хийгээд зогсохгүй сүүлийн үеийн хөдөлгөөн мэдэрдэг камер хүртэл тавьжээ. Сумын төвийн хаана хэн, ямар улсын дугаартай машин, мотоцикль явж байгааг харах боломжтой болжээ.

Үргэлжлэл бий

Монголын хээр талд нялх төлийн дуу цангинаж байна. Ирж буй цагийн эрхээр хөх уулс цасан хөнжлөө “тайлж”, жалга судаг даган шар ус хоржигнон урсаж, нал шал болох ажээ. Шаргал өвс найгасан хээр талын энгэр дэх адууны захад гүү унагалж, хаваржаандаа буугаад удаагүй хот айлын бууцны хөлд хонь хургалж, ямаа ишиглэх. Эх дэлхийн эргэлтээр урин хавар айлчилж, бүх зүйлс үндсээ түрэн ургах ногоо шиг л шив шинэхнээр төлжин ургаж эхэлсэн цаг. Ийм л хаврын нэгэн өдөр Сүхбаатар аймгийн Түмэнцогт сумыг зорин гарав. Түмэнцогт сумаас чанх урагшаа хөндий талаар давхисаар Д.Амарбаатарын гэрийн гадаа очлоо. Гурван азарга адуугаа гэрийнхээ гадаа хураачихжээ. Том хүү А.Ганзул сунайсан урт уурга барьчихсан адууныхаа цаагуур орон давхиж яваа харагдлаа. Харин Д.Амарбаатар биднийг тосч ирэн мэнд мэдэлцээд гэр рүү нь хамт орцгоов. “Шинийн наймны билэгт сайн өдөр хотоос сурвалжлагч ирлээ. Та нарыг ирэхээс өмнөхөн хэдэн үрээгээ хөнгөлчихөөд сууж байна. Одоо нэг үрээ бариад авчих юм бол адуу хөнгөлөх ажил дуусах гээд байна” гэсээр угтав. Ийнхүү биднийг гэрт мэнд мэдэлцэж байтал “Хазаар хурдан аваад ирээрэй” хэмээн том хүү А.Ганзул нь хашгирах сонсогдлоо. Д.Амарбаатар ч ухасхийн гэрийн баруун хатавчнаас суран хазаар бариад гараад гүйв. Хангал эмнэг бололтой ухаа зээрд үрээг арай гэж оосорлож байна. Ухаа зээрд үрээний чихийг мушгиж байгаад чөдөрлөж, хатуу хийж унагаад хөнгөлөв. Хоёр төмсгийг нь суга татаж гаргаж ирээд “Өднөөс хөнгөн сумнаас хурдан эдгэх болтугай” гэх ажээ. “Хаврын хахир цагаар ийм эрт үрээ хөнгөлдөг нь яаж байгаа юм бэ. Ногоонд цадсан хойно хөнгөлдөг юм биш үү” гэж илүү үглэж яриа өдлөө. Гэрийн эзэд инээд алдаж байснаа “Өдийд үрээ хөнгөлчих юм бол хөнгөн байдаг юм аа. Дулаан орж, ногоо гарчихсан хойно хөнгөлсөн үрээнүүд өтөөд хэцүүддэг. Өдийд бол шарх нь ч хурдан эдгэдэг. Энэ жил хэдэн үрээгээ уях гэж байгаа юм” гэлээ. Зассан үрээнийхээ төмсгийг шарж байх зуур мал төллөлтийн талаар яриа өрнүүлэв. Д.Амарбаатарынх өнөө жил 900 гаруй мал тоолуулсан байна. Үүнээс 500 орчим нь төллөх гэнэ. 300 гаруй бог, 200 орчим бод мал төллөх ажээ. Арав гаруй үнээ тугалсан байв. Харин 200 гаруй ишиг, хурга том болжээ. Малчдын хэлдгээр ёстой л ид “асгаж” байлаа. Саравчны мухрын пүнзэнд ишигнүүдээ оруулжээ. Цаг агаар дулаахан, салхи багатай байгаа болохоор хургаа эхтэй нь хамт хаваржааны баруун хойно бэлчээрт гаргачихсан байлаа. Өнгөрсөн хавар Түмэнцогт сумын нийт газар нутгийн 90 гаруй хувь нь түймэрт өртсөн. Нутгийн айлууд түймэрт малаа алдаж хэцүүдсэн билээ. Тэгвэл түймэр гарсны дараахан хэд хоног усархаг бороо өдөр шөнөгүй орж ногоо суга суга ургасан гэнэ. Бүртийсэн хар тал төд удалгүй ногоорч, хүн малын зоо тэнийжээ. Өнгөрсөн жил Түмэнцогтод өнөтэй өвөл болсон гэнэ. Малчид ч хадландаа намар эрт гарч, өвс сайн бэлдэж авсан байна. Өнгөрсөн өвлийн цас, их хүйтний үеэр айлууд малаа хашаа хорооноосоо гаргалгүй боодолтой өвс тавьж өгсөөр урин цагтай золгожээ. Мал ч тарга тэвээргээ алдалгүй онд орж. Д.Амарбаатарынх гурван мянган боодол өвс намар бэлдчихсэн байна. Одоо мянга гаруй нь үлджээ. Ногоо гартал өдөр бүр малдаа тавьж өгсөн ч хангалттай хүрнэ гэдгийг гэрийн эзэд ярив. Ямар ч цасан шуурга болсон айх аюулгүй гэнэ.

А.Ганзул ишиг, хурганы уут үүрээд хонио хариулахаар явлаа. Гэрийн эзэгтэй Н.Цэцгээ ишгээ голсон хар ямаанд ишгийг нь авахуулахаар боллоо.Малчид мал төллөлтийн үед хэдэн хором ч малаасаа хөндийрч болохгүй. Хамгийн хариуцлагатай цаг үе. Малчид хонин сүргээ бэлчээрт байсан ч салахгүй дагаж, үхэр бэлчээрлэж байгаа газраа байнга харуулдаж, адуугаа өглөө оройд эргэнэ. Шөнө сэрэмжтэй хонож, хотонд хонь хургасах, үхэр гунганах чимээг алдахгүй сонсох ёстой. Гүү унагалах үеэр бүр ч их ажилтай. Үүр цайх болоогүй үнэгэн харанхуйгаар адууныхаа захад очно. Цасан шуургатай үед унагалах гүүний хажууд өнжинө. Ингэж цаг наргүй хөдөлмөрлөж байж бүтэн жил гадаа гандаж хөдөө хөхөрч хэдэн мал хариулж байгаагийн үр шимийг хүртэнэ.

АДУУЧНЫ ГЭРТ ӨРНӨСӨН ЯРИА

Д.Амарбаатар зээрд азаргандаа шинээр гүү тавих ажилтай. Зүүн бүсийн наадамд хэдэн удаа айрагдчихсан хурдан зээрд азарганд нь нутгийнхан гүү тавьж төлийг нь авдаг болжээ. Өнөө жил хүний, өөрийн нийлсэн найман гүүг зээрд азаргандаа хураалгахаар болсон байна. Зээрд азаргыг найман гүүний хамт хашаанд хийж орхив. Эндээс бид хурдан удмын адууны талаар ярилцаж эхлэв. Түмэнцогт сум хурдан адууны өлгий нутаг. Улсын наадамд гурав дараалан түрүүлсэн Улс халзан азарга, Ембүү хээр, Шуурган зээрд гээд л хурдан адууны талаар яриа далгэв. Нялх төлийн дуу хотонд нь цангинаж байгаа Д.Амарбаатар аймгийн алдарт уяач. 2008 онд аймгийн алдарт уяач цол хүртжээ. Түүний аав Доржсүрэнгийнх Сүхбаатар аймгийн Уулбаян сумын алдарт Хүүхэн шүүлэнгийн гэгдэх алдарт хурдан хээр адууны угшилтай юм байна. Харин өөрөө Сүхбаатар аймгийн Мөнххаан сумын уугуул аймгийн алдарт уяач “Бураа” Ш.Пүрэвжавын угшлын адуутай гэнэ. Том жижиг 200 гаруй наадамд морь айрагдуулжээ. Сүүлийн жилүүдэд улс, бүсийн наадамд зургаан морь нь айрагдсан байна. Зүүн гурван аймгийнханд “Азарга сайн уядаг Д.Амарбаатар” хэмээн алдаршаад байгаа ажээ. Өвгөн ноёны наадам, “Нүүрэнтэй хурд” “Цэцэн хааны хурд”, Сүхбаатар, Дорнод аймгийн томоохон ойн баяр наадамд гурван цагаан азарга, зээрд, хүрэн азарга нь айрагдаж түрүүлсэн байна. Дандаа унаган адуугаараа уралддаг юм байна. Д.Амарбаатарынд саахалтын залуус ирлээ. Тэдэнтэй сүүлийн жилүүдэд улсын баяр наадам утгаа алдаад байгаа талаар яриа дэлгэв.

Монголын нэр алдартай уяачид, улстөрчид, бизнесмэнүүд нийлээд төрийн наадмын гол шүншиг цог хийморийг унтрааж байгааг тэд шүүмжлэв. Хаанаас нь ч харсан эрлийз адууг цэвэр монгол цустай гэж дайрсаар байгаад уралдуулдаг. Үнэтэй тариа тарьж хурд хүчийг нь нэмсэн эрлийз адуутай, борог өвс, шуудай тэжээлээр бордож, уясан монгол адуугаараа уралддаг. Яах ч арга байхгүй эрлийз адуу түрүүлдэг талаар ярив. Хэдийгээр тэр адуу нь эзэндээ нэр хүнд авчирч байгаа ч монголчууд үндэсний баяр наадмаар монгол адуугаа уралдуулж наадах нь сайхан, монгол наадмын шүншиг оршиж байгаа гэдгийг сум орон нутаг аймгийн уяачид сүүлийн үед ярьдаг болжээ. Мөн морин тойруулгын уралдаан Монголд хийх цаг нь болсон талаар ч ярих. Тэнд нь эрлийз, цэвэр цустай гадны морь уралдвал замбараагүй байдал үгүй болох байх гэж малчид ярьж байна лээ. Түмэнцогт сумаас баруун аймгийнхан хурдан адуу худалдан авах болжээ. Улс халзан, Ембүү хээр, Шуурган зээрд зэрэг олонд нэр алдар нь түгсэн адууны өлгийд дийлдэхгүй хурд бий хэмээн баруун аймгийн бэлэн мөнгөтэй залуус цувардаг болжээ. Наадамд огт уралдаж байгаагүй битүү үрээ угшил сайтай бол таван сая төгрөгт хүрдэг болсон байна. Залуусаас “Та нарыг хурдан адуугаа бусад аймагт зарчихаад өөрсдөө хурдан адуу байхгүй болж байгаа гэж олон хүн ярьж байна лээ” гэж асуутал бүгд инээх аж. Тэгснээ манай зүүн аймгийнхан хэдийгээр адуугаа үнэтэй зардаг ч саваа хэзээ ч зарж байгаагүй ард түмэн. Хурдан адуу гэдэг чинь сайн гүүндээ байдаг юм. Бид тэрийгээ хурдан адууны сав гэж ярьдаг. Сав нь нутагтаа байхад хурдан адуу хэзээ ч тасрахгүй шүү дээ. Бид ямар ч мөнгөтэй хүнд саваа зардаггүй юм” гэж хариулах ажээ.

Бага үдийн алдад А.Ганзул уут дүүрэн ишиг, хургатай ирэв. Хурга, ишгээ саравчинд үлдээгээд эргээд мордон давхив. Бэлчээрт улаан хүрэн үнээ нь тугалчихжээ. Тугал эх хоёрыг орой болохоос өмнө гэрийнхээ гадаа ойртуулахаар явж байгаа нь энэ аж. Д.Амарбаатар сүүлийн хэд хоног адууны захаас холдоогүй гэнэ. Хурдан буян олныг төрүүлсэн хээр гүү нь өнөө маргаашгүй унагалах гэж байгаа юм байна. Хээр гүүгээ унагалахыг нь хүлээж, өглөө үүрээр адуун дээрээ очиж, өдөржин адуун дээрээ өнжих болжээ. “Хааяа битүү хальстай унагалчихдаг юм аа. Яг унагалж байхад нь хажууд нь зогсож байгаад халуун чихийг нь атгаж авахгүй бол болохгүй. Хурдан буян төрөх ёстой “сав” байгаа юм. Эр унага төрөх болов уу гээд л горьдоод байна” гэлээ.

Нар баруун тийш хэвийжээ. Хотны хөлд бор толгойтой зусаг хонь хургалж байх ажээ. Тугалсан үнээнүүд мөөрсөөр айсуй. Хурга, ишгээ эхэд нь хөхүүлэх цаг болсон байв. Хашаанаас хурга, ишиг гаргах мөчид үр төлөө гэсэн ямаа, хонь, майлалдаж, эхийнхээ бүлээн сүүг хөхөх гэж тэмүүлэх нялх хурга, ишигний цолгиун дуу айлын хотонд хаврын найраг болон сонсогдох ажээ.

Үргэлжлэл бий

“Манай хэд гэрийн хаалгаар яваад оронгуут өөдөөс наймуулаа гүйлдээд ирнэ шүү дээ. Хоёр багаас эхлээд том, жижиг гэхгүй нэгэн зэрэг дайрна. Хурга, ишиг нийлж байгаа юм шиг л шуугиан болно. Хэн хэнээсээ түрүүлж үнсүүлэх гэнэ. Багачууд нь томчуудынхаа гар хөлийн аясыг дийлэхгүй унаад уйлалдана” хэмээн хүүхдүүдийнхээ талаар инээмсэглэл тодруулан ярих залууг Д.Энхтөр гэнэ. Тэр бол хүмүүн заяаны ховорхон хувь тавиланг аз жаргалтайгаар туулж яваа залуухан аав. Түүнийг ингэж тодотгон хэлж байгаа нь ийм учиртай. Түүний эхнэр Ц.Ундрах дөрвөн удаа төрөхдөө бүгдэд нь ихэрлэсэн. Найман хүүхдээ хэнээс ч дутахааргүй сайхан амьдруулах гэж, амьдралаа өөрийн гараар бүтээн босгох гэж зүтгэж яваа залуу. Д.Энхтөр манай сонины гэрэл зурагчин бид гурав элдвийг хөөрөлдөж явсаар гэрийнх нь гадаа буюу Сонгинохайрхан дүүргийн “Чухаг 21” хороололд очлоо. Гурван давхрын хүрэн бор хаалгыг аяархан тогшлоо. Том охин Э.Цэцлэн хаалга тайлж өгч байна. Гэтэл “Аав аа, миний аав аа” гээд л хүүхдүүд хар хурдаараа гүйж ирээд нэг нь хүзүүдээд бусад нь бүчээд авав. Хөлд ороод удаагүй хоёр бага охин нь тэнтэр тунтар алхсаар хүрч ирлээ. Гэхдээ хоёулаа уйлаад аавдаа тэврүүлэх гээд гараа сарвайн зогсоно. “Гэгээ, Сүлдээ, Тэмүүжин, Тэмүүгээн буугаарай. Хоёр дүүг нь авахгүй бол болохгүй нь” гэж аавынхаа хэлж байгаа үгийг тоож байгаа шинж ер алга, тэдэнд. Цаанаас ээж Ц.Ундрал “Гадны хүмүүс байхад яаж байгаа юм бэ. Боль та нар” гэж загнаж байж хүүхдүүдээ болиулав. Эмүжин, Энүжин нар хоёр ой арай хүрээгүй болохоороо аавынхаа энгэрээс зүүгдсээр том өрөө рүү орлоо.

Гэрийн эзэгтэй цай, хоол аягалж өгөөд тавгийн идээ ширээн дээр тавиад хэрэндээ л сандарч байгаа бололтой. Хүүхдүүдтэйгээ уулзалдаж, нэг нэгээр нь үнсэж дуусаад Д.Энхтөр бидний хажууд суулаа. Эхнэр нь зэс аяга дүүрэн цай мэлтэлзүүлэн хийж өгөв. Тэрбээр “Бид хэд сэтгүүлчид ирнэ гээд хэрэндээ л сандарлаа. Э.Цэцлэн, Э.Цэцэглэн нар дүү нараа усанд оруулж, угаасан хувцас өмсгөж өглөө. Би чиний дуртай үхрийн өвчүүний махнаас чанаж байна” гээд цааш эргэв. Д.Энхтөр Дуурийн театр, Спортын төв ордонд давхар ажилладаг юм байна. Дуурийн театрт 24 цаг ажиллаад маргааш нь Спортын төв ордонд хонож ажилладаг ажээ. Ингээд хоёр хоног ажиллаад гэртээ хоёр хоног амардаг юм байна.

Эмээ нар нь ихрийн удамтай гэнэ

Бидний сурвалжлага аль нутгийн гаралтай, удам судрын талаарх яриагаар эхэлсэн юм. Мэдээж аль талаасаа ихрийн удамтай болоод дөрвөн удаа төрөхдөө дандаа ихэрлэж байсныг асууж тодруулж, уншигч та бүхэнд хүргэх зорилготой. Гэрийн эзэн Д.Энхтөр Баянхонгор аймгийн Эрдэнэцогт сумын гаралтай юм байна. Аав, ээж нь Баянхонгор аймгаас нийслэл хотноо ирж суурьшжээ. Түүний бага нас Сүхбаатар дүүргийн Зуун айл орчимд өнгөрсөн гэнэ. Гурван хүүхэдтэй айлын дундах, айлын ганц хүү аж. Багаасаа ном унших дуртай хүүхэд байжээ. Дэлхийн болон Монголын шилдэг роман тууж, өгүүллэгүүдээс багагүй уншсан гэж байна. “Миний үеийнхэн 80-90 оны хүүхдүүд ном л их уншдаг байлаа. Одоогийн хүүхдүүдийн адил интернэтээс эхлээд сатаарах зүйл олон байгаагүй. Хааяа театр орж кино, жүжиг үзнэ. Тэгээд бусад цагт нь ном уншина. Уншсан номоо бусдад ярьж өгдөг. Зохиолын баатрыг нь сэтгэл дотроо амилуулдаг байлаа” хэмээн ярив. Д.Энхтөрийн эмээгийн тал ихрийн удамтай гэнэ. Түүний эмээгийн эгч ихэр хүүхэдтэй аж.

Харин гэрийн эзэгтэй Ц.Ундрал Ховд аймгийн Дарви сумынх. Түүний аав дөрвөн настай байхдаа хотод ирсэн гэнэ. Ц.Ундрал хотод Баянхошуунд хүүхэд насаа өнгөрөөсөн байна. Гурван хүүхэдтэй айлын том нь. Хоёр эрэгтэй дүүтэй гэнэ. Мөн л түүний аавынх нь ээж буюу эмээ нь ихэр хүүхэд төрүүлж байжээ. Аавынх нь хоёр дүү мөн ихэр юм байна. Дунд сургуулиа төгсөөд Сувилагчийн коллеж дүүргэсэн байна. Ингээд Эх хүүхдийн эрдэм шинжилгээний төвд сувилагчаар ажиллах болжээ.

Хайрын шүлгийн наадам дээртанилцсан хайрын түүхбуюу найман хүүхэдтэй болсон нь

Дорно дахины дээд сургуулийн Гүн ухааны ангид суралцаж байгаад төлбөрийн асуудлаас болж сургуулиа орхисон Д.Энхтөр Дуурийн театрт сантехникчээр ажилд оржээ. Тэр үед 30 нас шүргэж байж. Аав, ээж нь “Одоо хүнтэй сууж амьдрал зохиох нас чинь болчихлоо. Юу бодож явдаг хүүхэд вэ. Чиний үеийнхэн бүгд хүнтэй суучихлаа. Ганц хүүгийнхээ хүүхдийг хармаар байна” гэдэг байж. Ц.Ундрал ч түүнээс ялгаагүй шалтгаанаар гэрийнхэндээ загнуулдаг байж. Түүнийг “Ажлаасаа өөр юм мэдэхгүй явж байтал чинь хамаг залуу нас чинь дууслаа” гэж үглэх хүн олширчээ. 2002 оны гуравдугаар сарын 6-ны өдөр. Энэ бол тэдний анх танилцаж байсан өдөр. Хаврын шаргал наран бүлээн илчээ түгээсэн сэтгэл гэгэлзүүлсэн хаврын тэр өдөр шүлэг, яруу найраг сонирхдог Ц.Ундрал найзтайгаа Хайрын шүлгийн наадам үзэхээр Дуурийн театрт очжээ. Яруу найрагчид сэтгэл зүрх гэгэлзтэл хайрын тухай яруу сайхан шүлэг уншиж байж. Тэр жилийн хайрын шүлгийн наадамд оролцож байсан яруу найрагчид хавар болон хайрын учралын талаар түлхүү уншиж, бүтэлгүй хайрын тухай цөөхөн уншсан гэнэ. Яруу найрагч Ж.Мөнхбат тэр наадамд түрүүлж байсан ажээ. Гэтэл нүдэнд дулаахан нэгэн залуу Дуурийн театрын нэгэн өрөөнөөс гараад ирсэн байна. Нүдэнд туссан нөгөө залуу хамт явсан найз бүсгүйтэй нь танил байжээ. Тэд ингэж анх танилцсан байна. Сансарт байх эгчийнхээ гэрт амьдардаг Ц.Ундралыг Д.Энхтөр хүргэж өгчээ. Замдаа удахгүй болох гэж байгаа Эмэгтэйчүүдийн баярын талаар болон өөр зүйлсийн ч тухай ярилцаж амжсан байна. Ингээд гар утасныхаа дугаарыг солилцож, бие биедээ хайрын тухай дөрвөн мөрт явуулах болов. Тэдний хайр ингэж л эхэлжээ. Удалгүй эхнэр Ц.Ундрал жирэмсэн болсон гэдгээ дуулгажээ. Удахгүй хүүхэдтэй болох нь, аав болж аав, ээжийгээ баярлуулах нь хэмээн хөл хөөрцөг болсон байна. Гэтэл эхнэр нь дахиад баяртай мэдээ дуулгажээ. Хэвлийд нь ихэр хүүхэд бүрэлдэж байгааг мэдсэн байна. Ууган охид болох Э.Цэцлэн, Э.Цэцэглэн нар 2003 оны гуравдугаар сарын 18-нд Цэргийн баяраар төржээ. Ихэр охид гурван нас хүрээгүй байхад дараагийн хоёр дүү нь гарсан гэнэ. 30 гарчихсан хойноо амьдралаа эхлүүлсэн болохоор дөрвөн хүүхэдтэй болъё гэж тэд ярилцаж, амьдралаа төлөвлөж байсан аж. 2006 оны зургадугаар сарын 7-нд Э.Соёнсүлд, Э.Соёнгэгээ гэх хүү, охинтой болжээ. Ингээд Д.Энхтөрийнх гэх айл дөрвөн хүүхэдтэй болсон байна. Гэхдээ гурван охин ганц хүүтэй. Д.Энхтөр айлын ганц хүү. Ганцаараа өссөн эрэгтэй хүүхдийн зовлонг тэр мэднэ. Э.Соёнсүлдийгээ эрэгтэй дүүтэй болгох хүсэл түүнд байжээ. Ингээд эхнэртэйгээ ярилцаж байгаад дахин нэг хүүтэй болохоор шийдсэн байна. Жирэмсэн болсон гэдгээ мэдээд Ц.Ундрал эход харуулжээ. Гэтэл эмч ихэр хүүхдүүд байна гэдгийг хэлжээ. “Дахиад ихэр гэж үү. Ямар сонин юм бэ. Яагаад ингээд ихэр хүүхдүүд гараад байгаа юм бол” гэж тэд гайхаж байснаа ч нуулгүй ярив. Ингээд 2008 оны арванхоёрдугаар сарын 19-нд дахин хүү, охин мэндэлжээ. Эрэгтэйг нь Э.Тэмүүжин, эмэгтэйг нь Э.Тэмүгэн гэж аав нь нэр хайрласан байна. Э.Соёнсүлд хүүгээ эрэгтэй дүүтэй болгох гэсэн хүсэл ийн биелжээ. Харин Д.Энхтөр “Хоёр бага охиноо хэрхэн төрүүлсэн талаар ээж нь ярина” гээд эхнэр рүүгээ харан инээв. Эхнэр нь “Би яриад байхдаа яадаг юм бэ” гээд нэлээд ичиж байгаа бололтой хариулах ажээ. Ц.Ундрал “Зургаан хүүхэдтэй болчихсон юм чинь одоо дахиж хүүхэд гаргахгүй гэж шийдчихсэн байсан. Уг нь 2008 оноос хойш хуанли хөтлөөд л байдаг байсан чинь нэг мэдсэн жирэмсэн болчихсон байсан. Эхлээд эмчид үзүүлсэн нэг хүүхэд юм шиг байна. 14 хоноод хүрээд ир гэж хэлсэн. 14 хоногийн дараа яваад очтол дахиад ихэр хүүхэд байна гэсэн. Тэгээд л найман хүүхэдтэй болсон юм даа. Одоо дахиж хүүхэдтэй болохгүй ээ. Энэ хэдийг өсгөх гэж хэцүүдэж байхад” гээд инээв.

“Ерөнхийлөгчийн эхнэр Х.Болормаа энэ байрыг бидэнд сонгож өгсөн”

Тэдний зургаан хүүхэд Монгол гуравдугаар сургуульд сурдаг юм байна. Э.Цэцлэн, Э.Цэцэглэн нар 7г ангид сурдаг бол Э.Соёнсүлд, Э.Соёнгэгээ нар 4г ангид сурдаг. Э.Тэмүүжин, Э.Тэмүгэн нар 2в ангид сурдаг аж. Харин хоёр бага болох Э.Эмүжин, Э.Энүжин хоёр ирэх намраас цэцэрлэгт орох гэнэ. Тэд гэрээ нураачих шахам үймэлдэх аж. Гэрийнхээ хамгийн хөдөлгөөнтэй сахилгагүй нь Э.Тэмүгэн. Хоёр эгчээсээ эхлээд ах, өөрийнхөө ихрийг хүртэл гижигдэж, энд тэндээс нь хатгаж бас хөгжөөх юм. “Аавыгаа морь бол. Надтай тогло” гэж зүүгдэх ажээ. Том жижиггүй үймэлдэж байтал хаалга тогших чимээ гарав. Хоёр давхрын айлын гэрийн эзэгтэй “Дээр пижигнээд ямар хэцүү юм бэ. Танай шал дээрээс бууж ирэх гээд байх юм аа” гээд аашилж байна. Ц.Ундрал “Манай хүн хүүхдүүдээ хөөргөөд дунд нь ороод ноцолдчихдог юм. Бүгд аавыгаа дуурайсан, ноцолдож тоглох дуртай. Загнаад суулгахаар таван минут л нам жим болно. Тэгээд л үймүүлж өгнө шүү дээ” гэж бидэнд учирлаж ярив. Тэд Зуун айлд буюу өвөөгийнхөө хашаанд амьдардаг байхдаа эрх дураараа үймүүлдэг байсан гэнэ. Зургаан хүүхэд нь төрчихсөн байхад сонины сэтгүүлч ирж сурвалжлага хийж байжээ. Тэр сониныг нь ахмад дайчин Доржпалам олж уншаад хотын захиргаанд тэдний өмнөөс байртай болгож өгөх талаар өргөдөл өгсөн аж. Мөн Ерөнхийлөгчийн эхнэр, тэргүүн хатагтай Х.Болормаа өөрийн биеэр байр сонгож, Нийслэлийн Засаг даргын Тамгын газарт хүлээлгэн өгсөн байна. Ингээд хотын дарга Э.Бат-Үүл тэдэнд шинэ байрных нь түлхүүрийг гардуулан өгчээ. “Хүүхэд өөрийнхөө хүнс, хувь тавилантайгаа ирдэг гэдэг нь үнэн юм билээ. Улсаас биднийг харж үзэж ийм сайхан байртай болгосон. Найман хүүхэдтэй бид яаж ч хичээгээд байртай болж чадахгүй шүү дээ” гэж гэрийн эзэд ярьж байна лээ. Өнгөрсөн жилийн эмэгтэйчүүдийн баяраар Монгол Улсын Ерөнхийлөгч дуудаж, өдрийн зоог хамт барьсан гэнэ. “Бид хоёр Ерөнхийлөгчтэй уулзаж байгаа гээд биеэ цэгнээд л суугаад байсан. Тэгсэн манай улсын Ерөнхийлөгч их энгийн сайхан яриа хөөрөөтэй хүн байна лээ. Бид их олон цаг ярилцаж суусан. Тэдний том хүүхдийн эхнэр ихэр хүүхэд төрүүлсэн юм билээ. Биднээс ихэр хүүхдийг яаж өсгөдөг талаар асууж зөвлөгөө хүртэл авсан” гэлээ.

Ихэр хүүхэд ихрийнхээ буруу байсан ч өмөөрч, нэгэндээ амь байдаг

Хоёр том нь ээжийнхээ гэрийн ажилд тусалдаг юм байна. Тэд онц сурдаг гэнэ. Ангидаа бүжгийн хамтлаг байгуулжээ. Э.Цэцлэн Нийслэлийн сурагчдын дунд болдог олимпиадад физикээр өрсөлдөж тусгай байрын шагнал авчээ. Харин Э.Цэцэглэн зурах авьяастай гэнэ. Чөлөөт цагаараа зураг зураад суучихдаг байна. Э.Соёнсүлд, Э.Соёнгэгээ хоёр сургуулийнхаа шатрын дугуйланд явдаг гэсэн. Ихэр хүүхдийн сонин гэмээр нэг онцлог байдаг тухай ээж нь ярив. Тэр нь нэг ихэр нь ямар ч буруу зүйл хийсэн нөгөөх нь өмөөрдөг байна. Хоёр том нь хүртэл буруу зүйл хийчихсэн мөртлөө нэгнийгээ бага дүү нараасаа өмөөрдөг аж. Ихэртээ л амь байдаг аж. Нэг чихэр байхад хоорондоо хуваагаад идчихдэг гэнэ. Дүү нартаа өгөхгүй нөгөө ихэртээ л өгдөг гэдгийг аав, ээж нь онцлон ярьж байсан. Мөн нэг ихэр нь сэргэлэн цовоо, бусдад өөрийгөө ойлгуулах чадвар сайтай байхад нөгөө ихэр нь дуу цөөтэй, бүрэг ичимхий байдаг аж. Аав, ээж нь хүүхдүүдээ төрсний дараа амийг нь салгах зан үйл хийсэн байна. Ламаар ном уншуулж, ацтай модны үзүүрт улаан утас уяж байгаад дундуур нь хувааж амь салгадаг гэнэ. Хүүхдүүдээ зөв, сайн хүн болгож хүмүүжүүлэхийн төлөө аав нь ном уншихыг үргэлж зөвлөдгөө ярив. Ном уншсан хүний оюун ухаан тэлдэг гэж боддог талаараа ч хэлж байна лээ. Тиймээс багачууддаа үлгэрийн ном, том хүүхдүүддээ өөрийнхөө бага байхдаа уншиж байсан дэлхийн шилдэг зохиолуудыг уншуулж, утга санааг нь яриулдаг юм байна. Тэд аавыгаа амардаг хоёр өдөр уншсан номныхоо талаар байнга ярьж өгдөг гэсэн. Айлын ууган охид дүү нарынхаа хичээлийг хийлгэдэг аж. Тэмүгэн “Энэ Цэцэглэн аниа миний хичээлийг зааж өгч байгаад алгадаж авсан” гэж аавдаа ховлов. Нөгөөх нь цаанаас “Хэзээ би тэгж байсан юм бэ” гэхэд аав нь хоёуланг нь дуудаж духан дээр нь үнэрлээд “Хичээлээ сайн хий” гээд явуулав. Э.Соёнгэгээ аавынхаа цалинг буухаар ягаан өнгөтэй бээлий авахуулах гэж байгаа гэнэ. Харин Э.Тэмжүжин, Э.Тэмүгэн нарын цээж бичгийн дэвтэр дуусчихжээ. Аавынх нь цалин буухаар дэвтрээ авахуулна гэж тохиролцов. Гэрийн эзэн хамгийн сүүлд өөртөө зориулж Чингис хааны есөн өрлөгийн талаар тус тусад нь бичсэн номны дөрөвдүгээр дэвтрийг худалдан авсан байна. Мөн өнгөрсөн сард зохиолч Г.Аюурзанын “Судасны чимээ” романыг худалдан авч ажил дээрээ уншсан гэнэ. Номоо уншаад дуусахаараа ажил дээрээ хонох бүртээ 500 төгрөгөөр “Өдрийн сонин” худалдаж аваад байнга уншдаг талаараа ч ярив.

Тэдэнд зав чөлөө гэж байдаггүй

Гэрийн эзэгтэй Ц.Ундрал орой хамгийн сүүлд унтаад өглөө хамгийн түрүүнд сэрдэг гэнэ. Хүүхдүүдийхээ хөглөрүүлж орхисон эд зүйлсийг эмхэлж, хичээлдээ өмсөх хувцас зэргийг нь бэлдсээр байтал 01:00 цаг өнгөрчихдөг байна. “Хүүхдүүд хичээлдээ холоос явдаг болохоор өглөө 06:00 цагт босоод хоол унд хийж өгнө. Ингээд арай гэж өнөө хэдийгээ аавтай нь хамт сургууль руу нь гаргачихаад хоёр бага охиноо хараад үлдэнэ. Нэг мэдэхэд л өдөр өнгөрчихсөн байдаг гэнэ. Хадам аавынх нь Зуун айлд болохоор өглөө хичээлтэй хэдийг нь сургууль руу нь оруулаад өдөр орох хүүхдүүдээ өвөөгийнд нь үлдээдэг байна. Манай хадмууд их сайн хүмүүс байдаг юм аа. Байнга тусалж дэмждэг. Тэд байхгүй бол энэ хүүхдүүдийг өсгөж өдий зэрэгт хүргэнэ гэдэг хэцүү шүү дээ” гэлээ. Харин Д.Энхтөр хоёр ажил хийдэг. Цалингаа аваад хүүхдүүдийнхээ хэрэглээнд өгөөд, идэх хоол унд аваад л дуусдаг байна. “Хүний төлөө найман хүүхэдтэй болсон биш. Хэнээс тусламж эрж явах юм бэ. Бие эрүүл, хөл гар бүрэн бүтэн байхад энэ хэдийгээ бусдаас дутаахгүй гэж боддог юм. Амьдралд тохиолдох бэрхшээл байлгүй яах вэ. Хэдэн хүүхдийнхээ төлөө нойр хагасалж хонодог, маргааш нь ажлын хажуугаар сургуулиас нь зөөсөөр нэг өдрийг өнгөрөөдөг. Амралтын хоёр өдөр манайхан гэртээ бүтэн өнждөг юм” хэмээн ярив. Дөрвөн хүүхдээ цэцэрлэгт явдаг байхад Д.Энхтөр хоёрыг нь тэвэрдэг. Том хоёр нь аавынхаа халааснаас зуураад явдаг байжээ. Тэгэхэд нэг хүүхдийг аав, ээж нь дундаа хөтлөөд цэцэрлэг рүү орж байгаа харагддаг байсан талаар дурсан ярив.

Мартын 8-наар Ц.Ундрал хамгийн сайхан бэлэг болгоныг авдаг гэв

Маргааш олон улсын эмэгтэйчүүдийн баярын өдөр. Дөрвөн удаа төрөхдөө найман хүүхэд төрүүлж өгч, ховор хувь тавилангийн эзэн болгосон Д.Энхтөр эхнэрээ чадах чинээгээрээ баярлуулдаг гэнэ лээ. Өглөө босоод цай чанаж, бууз хийж өгдөг байна. Мөн хүүхдүүдтэйгээ нийлж гэр бүлийн тайлан тоглолт хийдэг гэсэн. Хүүхдүүд ээждээ зориулж гараараа сэтгэлийн бэлэг хийж өгдөг аж. Дараа нь долуулаа зогсож байгаад хоёр бага охин болон ээжийгээ суулгаад дуу дуулж шүлэг уншиж өгдөг байна. Энэ гэр бүлийн нэг нууцыг энд хэлье. Ааваас нь бусад бүгд солгой хоолойтой гэнэ. Гэхдээ тэд жил бүрийн гуравдугаар сарын 8-нд ээждээ ээжийн тухай дуу дуулж өгдөг гэсэн.

Эзэгтэй жил бүрийн Мартын 8-нд эр нөхрийнхөө хийсэн хоол цайг идэж, бас хайрын бэлэг авдаг аж. Биеэс нь бие болон ургасан балчир үрсийнхээ ээждээ зориулж гараа гарган хийсэн бэлгийг авч, үрсийнхээ цолгиунаар дуулах дуу, шүлгийг сонсож сэтгэлийн их цэнгэлд умбадагаа Ц.Ундрал сэтгэл дүүрэн ярьж суув. Гэр бүлийн тайлан тоглолтын дараа хоёр охиндоо “Дүү нараа унтуулж байгаарай” гэж хэлээд аавтай нь хамт гардаг байна. Гэр бүлийн найз нөхөдтэйгөө уулзаж оройжин инээлдэж байгаад тарцгаадаг гэсэн. Ц.Ундралын хамгийн их хүсэн хүлээдэг баяр Мартын 8 гэсэн.

Хүүхдүүд аавынхаа хөгжилтэй зан, өөрсдийг нь ойлгодог занд хайртай гэсэн. Харин ээжийнхээ дандаа үнэн зүйлс хэлж зөвлөдөгт нь, сайхан сэтгэлд нь хамгаас илүү хайртай гэж ам уралдан ярив. Бага үдийн алдад зочилж ирсэн бид харуй бүрий болтол өнжжээ. Ирсэн гийчид явдаг жамаар Д.Энхтөрийнхөөс гарлаа. Биднийг гарах гэж байхад Э.Тэмүгэн орон дээрээ аавтайгаа унтана гэж зөрүүдлэв. Айлын том хүүхдүүд гээд Э.Цэцлэн, Э.Цэцэглэн нар орон дээр унтаад бусад нь газраар унтдаг юм байна. Э.Тэмүүжингийн углаашийг Э.Соёнсүлд нууж дүүгээ цаашлуулсныг ч биднийг гарах үеэр аавдаа дэлгэж бөөн инээд болов. Жаргалтай тэнүүн амьдрал энд л буцалж байна. Ороод гарахад хүүхдийн инээд хөөр цалгисан, сайхан гэгээн энерги цацарсан айл байдаг даа. Д.Энхтөрийнх тийм л айл юм. Энэ хорвоо дээр ховорхон хувь тавиланд төрсөн энхрий бяцхан үрс эрүүл саруул өсч торниж байна. Хүүхдийнхээ төлөө гэх аавын сэтгэл, ээжийн хайранд ихрүүд маань сайн хүн болж хүмүүжнэ гэдэгт эргэлзэхгүй байна. Хүүхдийн гэгээн жаргал цалгих гэр бүлд сайн сайхан бүхнийг хүсэн ерөөе.

Гэрэл зургуудыг Г.ЛХАГВАДОРЖ

-ХОНИНЫ НЭХИЙ 1500 ТӨГРӨГИЙН ҮНЭТЭЙ БОЛЖЭЭ-

Арьс, шир, нэхий худалдаж авах үнэ өдөр ирэх бүр буурч байна. Өнгөрсөн долоо хоногт гурван мянган төгрөгөөр худалдан авч байсан хонины нэхийг “Эмээлт” зах дээр өчигдөр 1500 төгрөгөөр авч байна. Ямааны арьс арван мянга, үхрийн шир 35 мянга, адууны арьс 40 мянган төгрөг болж хямдарчээ. Мөн манай улсын хамгийн том түүхий эдийн төвлөрсөн зах болох “Эмээлт” захын иргэн, аж ахуйн нэгжийн хашаа болгонд арьс, шир их хэмжээгээр овоолоостой байна. Малын түүхий эдийн үнэ ханш юуны учир унаад байгаа, ямар учраас борлогдохгүй байгаа талаар сурвалжлахаар “Эмээлт” захыг зорьсон юм.

“Эмээлт” түүхий эдийн захын хашаа болгонд арьс, шир их хэмжээгээр байх аж. “Түүхий эд худалдаж авах уу” гэж асуухаар “Манайх хэд хоногтоо түүхий эд авахгүй байгаа. Өөр газарт аваачиж өг” гэж хариулах ажээ. Харин түүхий эд худалдан авч байгаа газрууд нь дуртай, дургүй гарч ирээд өөрсдийнхөө аманд орсон үнийг хэлэх аж. Шүдлэн үхрийн ширийг 15 мянган төгрөгөөр авна. Нас бие гүйцсэн үхрийнхийг 25 мянгаар авна” гэж хариулах ажээ. Ямар учраас түүхий эдийн үнэ ингэтлээ навс унаад байгаа талаар ченжүүдээс асуухаар “Хятад руу гаргаж чадахгүй байна. Адууны шир гаргаж чадахгүй хоёр жил болж байна. Засгийн газраас 2013, 2014 онд баталсан 300, 330 дугаар тогтоол гарснаас болж түүхий эдийн үнэ ханш дандаа буурсаар ирлээ. Нэг ч удаа өссөнгүй. Хятадууд ч ирэхээ байлаа. Үүнээс болоод малчдын амьдрал хэцүүдэж байна. Хэдэн ченжүүд ямар ч ашиггүй ажиллах боллоо. Төр засгаас барьж байгаа түүхий эдийн бодлого буруу байна” хэмээн хариулах аж.

“ХЯТАДУУД АРЬС, ШИР АВАХААР ИРЭХГҮЙ БАЙНА”

Бидний эхний орсон “Бодог” компанийн агуулахад 20 гаруй мянган ширхэг адууны шир, харин хашаанд ил задгайгаар гурван мянга гаруй хонины нэхий, ямааны арьс байгаа гэнэ. Мөн хүнд даацын машины тэвшин дээр мянга орчим шир байгаа аж. Тус компанийн захирал Б.Отгонбаяраас хятадууд яагаад малын гаралтай түүхий эд худалдан авахгүй байгаа талаар асууж тодрууллаа. “Манай улсын малын гаралтай түүхий эдийн ихэнх хувийг урд хөршийнхөн худалдаж авдаг. 2003 оноос хойш малын гаралтай түүхий эдийг хагас боловсруулан гаргаж эхэлсэн. Тухайн үед адууны шир түүхийгээр нь гаргадаг байсан. Харин Засгийн газрын 230 дугаар тогтоол гарснаас хойш адууны шир боловсруулж экспортлох болсон. Үүнээс үүдээд “Эмээлт” зах дээр 200 мянган адууны шир 2014 оны дөрөвдүгээр сараас эхлэн хураагдсаар байна. Мөн хятадууд ирэхээ больсон. Тэд ирэхгүй байгаа шалтгаан нь биднээс шалтгаалаагүй. Хятадад малын гаралтай түүхий эдийн эрэлт хэрэгцээ их байгаа. Гэтэл арьс шир боловсруулж байгаа үйлдвэрүүд хэт их өндөр үнээр арьс шир, нэхийг боловсруулж байна. Нэг хонины нэхийг 12 юаниар боловсруулаад гаргаж байна. 1500 төгрөгийн үнэтэй нэхийг хоёр дахин давсан үнээр боловсруулдаг. Бод малын нэг ширийг гэхэд 26 мянган төгрөгөөр боловсруулдаг. Ийм өндөр үнээр боловсруулчихаад тээвэрлээд хил гаалийн татвар төлж хил гаргаад хэдэн төгрөгөөр өгөх болж байна вэ. Мөн малчид малаа эрүүлжүүлж, гуур болоод шимэгч хорхой шавьжнаас нь салгах ажил хийхгүй юм. Малаа дандаа гар аргаар нядалдаг. Үүнээс болоод арьс, ширийг эсгэж, зүсчихээд байна. Мөн арьс, шир боловсруулж байгаа үйлдвэрүүд зах зээлийн үнэ ханшаас хэт их давсан үнээр боловсруулж байгаа. Гэтэл чанарын шаардлага огт хангахгүй байна шүү дээ. Үйлдвэрүүдийн боловсруулсан түүхий эдийг хятадууд голоод байна. Мөн урд хөршид түүхий эдийн ханш унасаар байна. Энэ шалтгаануудаас болоод малын гаралтай түүхий эдийн үнэ ханш унаад байна. Цаашид ч үнэ нь унана” гэв. “Эмээлт” захын “Уянга мишээл”, “Мөнгөн даам”, “ОТЗ”, “Шилүүт сүмбэр” гэх компаниудын хашаанд хэдэн сая арьс овоолоостой байна. Мөн Баатар, Отгонбаяр, Хуяг, Гансүх зэрэг ченжүүдийн хашаанд их хэмжээний арьс, шир овоолоостой байна.

Малчид үнэ нь унаад байгаа арьс, ширээ ченжүүдэд өгөхгүй байгаа гэнэ. Хадгалж байгаад хавар дулаан орохоос өмнө өгөх гэж байгаа аж. Хавар үнэ нь нэмэгдэж магадгүй гэж таамаглаж байгаа аж. Тиймээс үнэ нэмэгдэхийг хүлээж нөөцөлж байна. Мах, түүхий эдийн үнэ унасантай холбоотойгоор малчдын гар дээр бэлэн мөнгө байхгүй байгаа талаар “Эмээлт” зах дээр түүхий эд өгөх гэж байгаа иргэд ярьж байв. Ченжүүд болон малчид Засгийн газрын 300, 330 дугаар малын арьс, ширийг боловсруулаад эскпортлох ёстой гэсэн тогтоолоо эргэн харах хэрэгтэйг сануулж байлаа.

ДЭЛХИЙН ЗАХ ЗЭЭЛ ДЭЭР МАЛЫН ГАРАЛТАЙ ТҮҮХИЙ ЭДИЙН ҮНЭ УНАЖ БАЙНА ГЭВ

УИХ-ын гишүүн, Шадар сайд Ц.Оюунбаатар хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр их хэмжээний арьс, шир хилээр огт гаргахгүй байгаа талаар ярилцлага өгсөн. Харин Мэргэжлийн хяналтын ерөнхий газраас “Хилээр хагас боловсруулсан түүхий эд хэвийн гарч байгаа. Олон компани хилээр гаргах зөвшөөрөл авч байна” гэв. Тэгвэл малчид жилд арван сая орчим малаа нядалдаг гэнэ. Арван сая орчим малын арьс, шир хилээр гардаг байна. Энэ талаар Монголын арьс, ширний үйлдвэрлэлийн холбооны гүйцэтгэх захирал Т.Баярсайхантай ярилцлаа.

–Шадар сайд Ц.Оюунбаатар хилээр малын арьс шир экспортлохыг хориглочихсон. Малчдын гар дээр их хэмжээний арьс шир овоорч байна гэж ярилцлага өгсөн байна лээ. Арьс, шир экспортлохгүй юм уу?

-Шадар сайд Ц.Оюунбаатарт хэн нэгэн маш буруу мэдээлэл өгсөн байна лээ. Хэвлэлд өгсөн ярилцлагыг нь харсан. Дэлхийн зах зээлд арьс, ширний үнэ ханш унасан байгаа. Мөн урд хөршид түүхий эдийн эрэлт бага байна. Үүнээс болоод арьс ширний үнэ ханш унаад байгаа юм. 1990 оны дунд үед манай орон 3.5 сая мал нядалдаг байсан тоо бий. ОХУ-руу түүхий эдээ гаргадаг байсан бол сүүлдээ урд хөрш рүү малын гаралтай бүх түүхий эдээ гаргадаг болсон. Харин 2000 оны үед БНХАУ-аас манай гадаад хэргийн яаманд нот бичиг ирсэн. Танай улс манай улс руу экспортолж байгаа малын гаралтай түүхий эдээ боловсруулж өгнө үү гэсэн байдаг. Үүний дагуу 2003 оноос бүх төрлийн арьс, ширийг боловсруулж гаргадаг болсон юм. Адууны арьсыг боловсруулсан бичиг хийлгээд гаргадаг байсан. Хятадууд түүхийгээр нь авдаг байсан юм. Харин шадар сайдын ярилцлагыг уншаад гайхсан. Монгол Улс хоёр сая гаруй адуутай байж хагасыг нь нядалчихсан юм шиг тоо хэлсэн байна лээ. Мөн Засгийн газраас арьс, шир экспортлохыг огт хориглоогүй шүү дээ. 2019 оны есдүгээр сард Эдийн засгийн яамнаас бүх төрлийн арьс, ширийг боловсруулж хилээр гаргах нь нэмүү өртөг шингэх юм байна. Дотооддоо боловсруулж эцсийн бүтээгдэхүүн хийх боломжтой юм байна гэснээр боловсруулдаг болсон. 2014 оны дөрөвдүгээр сараас эхлэн адууны ширийг боловсруулж гаргах Засгийн газрын тогтоол хэрэгжиж эхэлсэн.

–Тэгвэл яагаад арьс, ширийг боловсруулж гаргаснаас болоод үнэ нь унаад байгаа юм бол. Арьс, ширний үйлдвэрүүд өндөр үнээр боловсруулж байна гэж ченжүүд яриад байна?

-Монгол Улс дунджаар жилд найман сая орчим мал нядалдаг гэх албан ёсны тоо гарсан байдаг. Өнөө жил 10 сая гаруй малаа нядалж байгаа гэх урьдчилсан тоо бий. Мөн арьс ширний 30 орчим үйлдвэр найман сая арьс, ширийг бүрэн боловсруулах хүчин чадалтай. Нэг нэхийг 3600 төгрөгөөр боловсруулдаг. Нэхийг боловсруулахын тулд химийн бодис орно. Цахилгаан дулаан, ус их хэмжээгээр ордог. Ажилчдын цалин өгнө. Дундаас нь ашиг гаргана. Тэгэхээр маш хямд зардлаар боловсруулж байна гэсэн үг. Дэлхийн зах зээл дээр малын гаралтай түүхий эдийн үнэ унаад байна. Хятадад гэхэд хонины нэхий маш хямд, монгол мөнгөөр мянган төгрөг хүрэхгүй ханштай байна гэв.

>>Түрүүч нь “Өдрийн сонин”-ы №296,
297 (5248, 5249) дугаарт>>

“Миний хүүгийн толгой руу
13 удаа хүчтэй цохисон байна лээ”

Цэцэрлэгийн тогооч эмэгтэйд
зодуулсан хүүгийн биеийн байдал ямар байгаа талаар бид аав Э.Бат-Очир, Ц.Дашмаа
нараас тодруулсан юм. Тэд Дундговь аймгийн банк болон театрт ажилладаг залуу
гэр бүл юм байна. Тэд амьдралаа дээшлүүлэхийн тулд ой хүрээгүй хүүхдээ хувийн
цэцэрлэгт өгөх шийдвэрийг гаргажээ. Хүүгийн ээж Ц.Дашмаа “Хүүгээ хоёр ой хүртэл
нь гэртээ хараад сууж байх минь яалаа гэж харамсаж байна даа. Миний хүүгийн
толгой руу тогооч эмэгтэй 13 удаа хүчтэй цохиж, хоол ам руу нь халбагаар чихсэн
байна лээ. Тэр бичлэгийг бүрэн үзэж чадаагүй. Бид тэр хүнд ямар ч гэм буруу
хийгээгүй. Манай хүүхдийг зоддог өдрийн өмнөх орой хүүгээ цэцэрлэгээс нь авсан
юм. Гэтэл хүү маань аймаар их өлсчихсөн байсан. Жигнэмэг өгөхөд ямар ч шингэн
юм уулгүйгээр дөрвийг идчихсэн. Тэгээд л цэцэрлэгийн эрхлэгчид хоол ундандаа
анхаарахгүй бол хүүхэд өлсөж ирээд байна гээд хэлчихсэн юм. Тэрийг л тэр тогооч
эмэгтэй уурлаж хүлээж авсан байгаа юм. Бид хүүхдээ юунаас болоод өвдөөд байгааг
огт мэдэлгүй хоёр сар гаруй эмнэлгээр явсан. Цэцэрлэгийн багш нар хүүхдээ
эмнэлгээр авч явааг мэдэж байсан. Гэтэл хоёр сар тэд юу ч хэлэхгүй яваад
байсанд гомдолтой байна. Залуу хүмүүс амьдралаа босгох гэж хүүгээ хувийн
цэцэрлэгт өгсөн болохоос биш зодуулах гэж нялх, энхрий үрээ өгөөгүй” гэв.

“Хүүхдийн бие эрүүл
саруул болоосой гэж хүсч байна”

“Оюуны хөгжил” цэцэрлэгийн
эрхлэгч Ж.Оюунчимэг, түүний нөхөр н.Эрхэмбаатар нар боловсролын салбарт 30
гаруй жил ажиллаж байгаа гэнэ. Нөхөр Эрхэмбаатар нь Дундговь аймгийн МСҮТ-д
биеийн тамирын багшаар 38 дахь жилдээ, эхнэр Ж.Оюунчимэг нь 30 жил аймгийн
Нэгдүгээр арван жилийн сургуульд химийн багшаар ажиллаж байгаа гэнэ. Тэд
аймагтаа хувийн цэцэрлэг юм уу, сургууль байгуулах, тэтгэвэртээ гарсны дараа
өргөжүүлэн ажиллахыг эртнээс төлөвлөж, хүсэж мөрөөдөж цэцэрлэгээ байгуулсан
тухайгаа ярьсан юм. Улсын хэмжээнд цэцэрлэгийн орон тоо дутагдалтай байгаагаас
хүүхдүүд цэцэрлэгт хамрагдаж чаддаггүй. Залуу гэр бүлүүд хүүхдээ цэцэрлэгт өгч
чадахгүй байгаагаас ээж нь ажил хийлгүй гэртээ суудаг. Үүнээс болоод амьдралаа
дээшлүүлж чадахгүй асуудал үүсдэг. Дундговь аймгийн хувьд ч хоёр ойгоос доош
насны хүүхдийг авдаг цэцэрлэг цөөхөн. Засаг даргын Тамгын газраас эхлээд төрийн
болон хувийн бүх байгууллагад ажиллаж байгаа нийт ажилтнуудын ихэнх нь 40-өөс
доош насныхан байдаг. Тэд ч ялгаагүй хүүхдээ цэцэрлэгт хамруулж чаддаггүй зэрэг
байдлыг анзаарч хувийн цэцэрлэг нээсэн байна. Ингэхдээ банкнаас зээл авч, төсөл
хөтөлбөрт хамрагдахаар хөөцөлдөж, хашаандаа барилга барьж, тэрийг нь хүүхдийн
цэцэрлэгийн стандартад нийцүүлэн тохижуулж, хөнжил гудас, ор хөнжил, тоглоом
наадгай гээд л бага насны хүүхдэд хэрэгтэй орчинг бүрдүүлж чаджээ. Тэд бүх
зүйлсийг өөрсдийн гараар хийсэн аж. Хэн ч харсан нүүр улайхааргүй тохилог,
тухтай болгож байж хүмүүс өөрсдөд нь итгэж хүүхдээ өгнө. Мөн төлбөр мөнгөний
хувьд ч уян хатан байх ёстой. Энэ мэт олон давуу талаараа бусад хувийн цэцэрлэгээс
ялгарна гэж тооцоолж, бүгдийг төлөвлөгөөнийхөө дагуу хийж чадсан байна. Улмаар
Дундговь аймагт ажиллаж амьдарч байгаа залуу гэр бүлүүд “Оюуны хөгжил”
цэцэрлэгт хүүхдээ явуулах болжээ. Хоёр ангид 30 орчим хүүхэдтэй байсан аж. Сард
эцэг, эхчүүдээс 126 мянган төгрөгийн төлбөр авдаг байсан гэнэ. Цэцэрлэгийн
эрхлэгч Ж.Оюунчимэгийн төрсөн дүү Ж.Отгонтөгс тогоочоор ажиллаж байхдаа хүүхэд
хэрцгийгээр зодсон билээ. Энэ талаар тус цэцэрлэгийн эрхлэгч Ж.Оюунчимэгтэй
уулзаж цөөн асуултад хариулт авсан юм.

-Танай цэцэрлэгийн тогооч
эмэгтэй хүүхэд зодож байгааг та огт мэдээгүй юм уу. Хүүхэд
зодсоноос хойш хоёр сарын дараа мэдсэн гэсэн нь үнэн үү?

-Манай цэцэрлэг дээр ийм
аймшигтай зүйл болж байгааг огт мэдээгүй. Надад цэцэрлэгийн багш нар ч
хэлээгүй. Эцэг, эхчүүд манай хүүхдийн толгой хөдөлчихсөн байна гэдэг ч юм уу,
биедээ ямар нэгэн гэмтэл авсан байна гэж хандаж байгаагүй. Аав, ээжийн нялх
хүүхдийг өдөржин харж, асарна гэдэг хүнд хэцүү, өндөр хариуцлагатай ажил.
Цэцэрлэгийнхээ үйл ажиллагаанд байнга хяналт тавьдаг. Хүүхдүүдийн хоол унд ямар
байгаа, орчин нь цэвэрхэн байна уу, өрөөний халуун хүйтэн тохирч байна уу
гэдгийг тогтмол хянадаг. Багш нарыг хүүхдүүдтэй хэрхэн харилцаж байгааг ч
шалгадаг байсан. Гэхдээ тогооч дүүгээ эмэгтэй хүнд баймгүй ийм авир гаргана гэж
бодож байгаагүй. Гэтэл хүний санаанд оромгүй зүйл болсон байна. Үүнийг манай
цэцэрлэгийн багш нар надад хэлчихгүй яасан юм бол доо. Ж.Отгонтөгс миний төрсөн
дүү нь үнэн. Гэхдээ хүүхэд ингэж зодож байгааг бусад нь хараад зогсоод байдаг.
Надад шууд хэлчихсэн бол би тухайн үед нь арга хэмжээ авах байсан. Тэр хүүхдийг
хоёр сар гаруйн хугацаанд зовж шаналгахгүй байсан юм. Хүн ёсоор үнэнийг шууд
хэлж, өвчнийг зөв оношлуулах байсан. Би гурван хүүхэдтэй ээж хүн. 30 гаруй жил
хүүхдүүдтэй ажиллаж байгаа багш хүн шүү дээ. Би аав, ээжийн нялх үрийг
дүүгээрээ зодуулж тамлуулах гэж хувийн цэцэрлэг ажиллуулаагүй. Бизнесийн
байгууллага бусдын итгэл дээр тогтдог. Аав, ээжийнх нь итгэлийг даавал үйл
ажиллагаагаа өргөжүүлж чадна. Тиймээс хүүхэд зодож байгааг мэдсэн бол шууд л таслан
зогсоож, арга хэмжээ авах байсан. Яагаад гэвэл бизнесийн салбар өөрсдийнхөө
ирээдүйг боддог шүү дээ. Тогоочоороо хүүхэд зодуулчихаад яаж цэцэрлэгээ
өргөжүүлэх юм бэ. Манай үйл ажиллагааг зогсоох шийдвэр гарсан. Тусгай
зөвшөөрлийг цуцалсан. Цаашид энэ цэцэрлэгийг ажиллуулах боломжгүй болсон.
Банкны зээлийн асуудал ч хүндэрч байна. Гол нь тэр хүү эрүүл саруул болоосой.
Хүсэх зүйл энэ л байна.

–Таны дүү Ж.Отгонтөгс
тийм дошгин ааш авиртай хүн юм уу. Яагаад тэр хүүхдийг тэгтэл нь үзэн ядаж
зодсон юм бол?

-Миний төрсөн дүү Ж.Отгонтөгс
Дундговь аймгийн Эрдэнэдалай суманд ажиллаж амьдарч байсан. Амьдралын хувьд их
дорд орчихсон, хэцүү байсан. Яах арга байхгүй зулай дээр нь гишгэж төрсөн эгч
нь би. Дүүгээ тэгж амьдарч байгааг хараад амьдралд нь туслах гэж хичээсэн.
Сумын төвөөс аймгийн төв рүү гэрийг нь нүүлгэж авчирсан. Нөхөр нь гарын уртай
хүн байдаг юм. Тэр хоёрт цалин өгч цэцэрлэг барих ажилд туслуулсан. Тэгээд
Ж.Отгонтөгсийг аймгийн МСҮТ-д тогоочийн нэг жилийн сургалтад хамруулж тогооч
болгосон юм. “Хүний нохой идэхээр өөрийн нохой ид” гэж үг байдаг. Дүүгийнхээ
амьдралд тусалж дэмжье. Хань түшиг болъё гэж л тогоочоор ажилд авсан. Манай
цэцэрлэгт ажилд орж цалин аваад амьдрал нь өөрчлөгдсөн. Гэртээ тавилга авч,
хувцас хунар эд хэрэглэл нь ч өөр болсон. Бид эхээс олуулаа өсч торнисон. Ихэнх
нь багш мэргэжилтэй салбар бүртээ амжилттай ажиллаж байсан хүмүүс. Аав, ээж
маань биднийг ёс суртахуунтай, хүмүүжилтэй болгож хүмүүжүүлсэн. Гэтэл миний
төрсөн дүүд юу шүглэчихсэн юм. Ой ч хүрээгүй айлын нялх хүүхдийг зодож тамласан
байна. Хэдийгээр төрсөн эгч нь ч гэсэн дүүгээ өмөөрөхгүй, зохих шийтгэлээ амсах
байх. Яагаад тэр хүүг тэгтэл үзэн ядаж зодох болсон талаар бодож үзсэн. Хүүхэд
зоддог тэр үед ар гэрийн хувьд асуудалтай байсан. Нөхөр нь архи уугаад олон
хоног алга болчихсон. Бага хүү нь сургуулиасаа гарчихсан, охин нь төрөөд
удаагүй мөнгө төгрөг хэрэгтэй байна гэж хотоос утасдаад байсан юм билээ. Энэ
болгон амьдралын дарамт болж уурлаж бухимдаж байх үедээ ийм аймшигтай хэрэг
үйлдсэн юм шиг байна лээ.

-Э.Янжинлхам багш та бүхнийг
дарамталдаг байсан. Хүүхэд зодож байгааг утсаараа бичиж, сүүлд та бүхэнд хэлсэн
гэсэн?

-Бидэнд энэ талаар хэлэлгүй
удаан явсан байдаг. Хоолны асуудлаар надад анх гомдол гаргаж байсан. Хүүхэд
зодож байгаа талаар огт хэлээгүй. Бусад багш ч надад хэлээгүй. Э.Янжинлхам багш
биднийг дарамталдаг байсан талаар ярьсан байна лээ. Дам дарамт шахалт үзүүлж
байсан байж магадгүй гэж бодоод байгаа. Э.Янжинлхам ажилдаа хариуцлага муутай
хандаж байсан. Зургаан сар гаруй хугацаанд ажиллахдаа олон цагийн чөлөө авсан.
Худлаа хэлж чөлөө аваад говийн чулуу түүгээд явчихдаг. Хүүхдүүдийн эцэг эхээс
мөнгө зээлчихсэн байдаг байсан. Хүүхдүүдийг суултуур дээр нь суулгаж хоол
идүүлсэн. Гэр бүлийн хүн нь ирээд агсам согтуу тавьж, танхайрсан зэрэг олон
асуудал гарсан. Энэ бүгдийг намар хуралдах үеэр цаашид ийм зөрчил дутагдал
гаргаж болохгүй гэдгийг анхааруулсан. Бид сануулах арга хэмжээ авсан юм. Энэ л
дарамт болсон байх гэж боддог. Бид ажлыг нь сайжруулах гэж тэгсэн болохоос
ажлаас нь халах гэж тэгээгүй. Багш нарт арваас дээш хүүхэд явах юм бол цалин
дээр нь зуун мянган төгрөгийн нэмэгдэл өгнө гэж хэлдэг байсан. Э.Янжилхам багш
ч урамшуулал авдаг байсан. Хүүхдийг нь хөнгөлөлттэй үнээр цэцэрлэгтээ явуулдаг
гээд л амьдралд нь өөрийн зүгээс чадах чинээгээрээ тусалж байсан. Э.Янжинлхам
багшийн ангид 15 хүүхэд явж байгаад хоёрхон хүүхэд үлдчихсэн. Дуудаж уулзаад
“Ангид чинь хоёрхон хүүхэд явж байна. Санхүүгийн хувьд ч асуудалтай болж байна.
Сарын 192 мянган төгрөгөөр цагийн багшаар гурван сар ажиллах боломж байна уу.
Хавар болоод хүүхдүүд ирчих юм бол өмнөх цалингаа аваад ажиллаж болно. Хэрэв
цалин мөнгө бага байна гэвэл өөрийн хүсэлтээр гарч болно шүү” гэж санал
тавьсан. Үүнийг л намайг ажлаас халах нь гэж бодсон юм шиг байгаа юм. Тэгээд
тэр үед анх бичлэгийг надад үзүүлсэн. Түүний ээж насаараа цэцэрлэгийн багш
хийсэн хүн байдаг. Тэд ирчихээд цалинг бүтнээр өгөөд ажиллуулах юм бол
бичлэгийг цааш нь үзүүлэхгүй гэсэн утгатай зүйлс бидэнд ярьсан. Э.Янжинлхам
болон түүний ээж биднээс далд утгаар мөнгө нэхэж байсан юм. Тэр бичлэгийг хараад
би шоконд орчихсон. Тиймээс чамайг цаашид цэцэрлэгтээ ажиллуулж чадахгүй, залуу
хүн ийм аргаар амьдарч болохгүй гэж хэлээд л гаргасан. Тэд ч хэлэх газар нь
хэлнэ гээд уурлаад явцгаасан. Тэгээд л хүүхдийн аав, ээжид үзүүлсэн байна лээ.
Миний зүгээс Э.Янжинлхам нарыг “Бичлэгийг битгий ил гаргаач” гэж гуйж мөнгө
төгрөг өгч болох байсан. Гэхдээ хүнд чинь ёс зүй байх ёстой. Тиймээс огт
гуйгаагүй. Зохих хариуцлагаа ч хүлээж байгаа гэж бодож байна. Мөн төлбөрийг нь
авч хүүхдийг нь цэцэрлэгтээ авчихаад хүний санаанд оромгүй байдлаар зодуулж
тамлуулсандаа албан ёсоор уучлалт гуйна гэв.

Ж.Отгонтөгс: Хүүхдийн аав,
ээжээс уучлалт гуйж байна

Ж.Отгонтөгс 1965 онд төрсөн юм
байна. 1984 онд үсчний мэргэжил эзэмшиж, Дундговь аймгийн Ажил мэргэжлийн
уралдаанд оролцож эрэгтэй үс засалтаар хоёрдугаар байрт шалгарч байсан гэнэ.
Эрдэнэдалай сумын үсчнээр олон жил ажиллажээ. Гурван жилийн өмнөөс үс засахаа
больсон гэнэ. Нөхөр н.Гончигдорж нь архины хамааралтай нэгэн гэж болохоор аж.
Тэд хоёр хүүхэдтэй. Охин нь өнгөрсөн наймдугаар сард төрж, охинтой болж,
тэднийг өвөө, эмээ болгожээ. Харин бага нь өнгөрсөн аравдугаар сард сургуулиа
хаясан байна. Арван сартай хүүг зодсон Ж.Отгонтөгстэй уулзаж цөөн асуултад
хариулт авсан юм.

-Таныг бага насны хүүхдийг
байнга зоддог байсан гэсэн?

-Өмнө нь хүүхэд зодож
байгаагүй. Нэг удаа зодсон нь тэр бичлэгт байгаа юм. Цэцэрлэгийн барилгын суурь
тавихаас эхлээд нөхөртэйгөө тэнд ажилласан.

-Та яагаад тэр хүүхдийг тэгтэл
үзэн ядаж зодсон юм бэ?

-Тийм үйлдэл хийсэндээ маш их
харамсаж байна. Хүүхдийн аав, ээжээс танай сониноор дамжуулж уучлалт гуйж
байна. Уулзаж уучлалт гуйх гэсэн болохгүй байна лээ. Хүүхдээ зодуулсан аав,
ээжийн ямар байгааг одоо сайн ойлгож байна. Бичлэг хийсэн Э.Янжинлхам багшийг ч
буруутгахгүй. Би эгч, ахынхаа олон жил хөдөлмөрлөж, сэтгэл зүрхээ зориулж, маш
их хэмжээний өр зээл тавьж бүтээсэн цэцэрлэгийг өөрийнхөө гараар сүйтгэчихлээ.
Яахаа ч мэдэхгүй болчихоод л сууж байна.

-Танд аймгийн Цагдаагийн
газраас эрүүгийн хэрэг үүсгэн шалгаж байгаа гэсэн. Өмгөөлөгч авсан биз дээ?

-Өмгөөлөгч авсан. Цагдаа нарт
болсон бүх зүйлийг үнэн зөвөөр нь хэлсэн. Хийсэн үйлдэлдээ маш их харамсаж
байна. Зохих ял шийтгэлээ ч хүлээнэ. Хүүгийн бие тааруу байгаа гэж хүмүүс ярьж
байна лээ. Эрүүл саруул болоосой гэж л залбирч байна даа.

Хүүхэд зодсон асуудлыг намууд
улстөржүүлж байна

Хүүхэд зодсон асуудлыг тус
аймгийнхан нэлээд улстөржүүлж байна. Сөрөг хүчин болсон намынхан “Дундговь
аймгийн Засаг даргын Тамгын газрынхан ажлаа хийж чадахгүй байгаагаас ийм зүйл
болсон. Аймгийн нэр хүнд улсдаа төдийгүй дэлхий даяар уналаа. Хяналт шалгалтаа
сайжруулах ёстой байсан юм. Тиймээс холбогдох албан тушаалтнуудыг ажлаас нь
чөлөөлөх ёстой. Аймгийн удирдлагууд өөрсдийнхөө хүсэлтээр ажлаа өгөх ёстой”
гэсэн байна. Харин сөрөг намдаа шүүмжлүүлсэн Засаг даргын Тамгын газрынхан
“Оюуны хөгжил” цэцэрлэгийн эрхлэгч Ж.Оюунчимэг, Эрхэмбаатар нарын багшлах
эрхийг түдгэлзүүлэхээр ярилцсан гэх яриа ч байна. Мөн хохирогч хүүгийн ар
гэрийнхэнд намууд мөнгөн тусламж үзүүлж сэтгэл санааны туслалцаа үзүүлсэн гэх
мэтээр худал цуурхал ч гаргаад байгаа юм байна.

Дундговь аймгийн цагдаагийн хэлтсээс “Оюуны хөгжил” цэцэрлэгийн тогооч Ж.Отгонтөгсөд арван сартай хүүг хэрцгий догшин авир гаргаж зодсон хэргээр эрүүгийн хэрэг үүсгэн шалгаж байна. Түүнийг эрүүгийн хуулийн 181.2.1-ээр буюу танхайрах төрлийн гэмт хэргийг догшин авирлаж үйлдсэн гэх зүйл ангиар шалгаж байгаа гэдгийг албаны эх сурвалж онцолж байлаа. Дээрх эрүүгийн хуулийн зүйл заалтаар шийтгэгдэх юм бол 3-5 жил хорих ялаар шийтгүүлэх аж. Хэрэг мөрдөн байцаалтын шатанд явагдаж байна. Сэжигтэн Ж.Отгонтөгсөөс арван сартай хүүг юуны учир зодож, хоол өгөхдөө тамлах болсон талаар мэдүүлэг авч байгаа гэнэ. Мөн “Оюуны хөгжил” цэцэрлэгийн эрхлэгч Ж.Оюунчимэг, гар утсан дээрээ бичлэг хийсэн багш Э.Янжинлхам нараас мэдүүлэг авчээ. Тус аймгийн Мэргэжлийн хяналтын газраас “Оюуны хөгжил” хувийн цэцэрлэгт Ажлын хэсэг гарган хяналт шалгалт хийжээ. Шалгалтаар ноцтой хэд хэдэн зөрчил илэрсэн учир тодорхойгүй хугацаагаар үйл ажиллагааг нь зогсоосон байна. Харин өчигдөр Дундговь аймгийн Засаг даргын Тамгын газрын бүрэлдэхүүн хуралдаж тус цэцэрлэгийн тусгай зөвшөөрлийг цуцлах шийдвэр гаргасан юм.

“ОЮУНЫ ХӨГЖИЛ” ЦЭЦЭРЛЭГ ХИЙСЭН ШАЛГАЛТААР ОЛОН ЗӨРЧИЛ ДУТАГДАЛ ИЛЭРСЭН

Дундговь аймгийн Мэргэжлийн хяналтын газраас “Оюуны хөгжил” цэцэрлэгт шалгалт хийсэн талаар улсын байцаагч Л.Ганбатаас тодруулсан юм. Тэрбээр “Дундговь аймгийн Сайнцагаан сумын долдугаар багийн нутаг дэвсгэрийн Нарлагийн 2-1 тоотод байрлах “Оюуны хөгжил” хувийн цэцэрлэгийн тогооч Ж.Отгонтөгс гэх эмэгтэй арван сартай С гэх хүүхдийг зодсон талаар бидэнд гомдол ирсэн. Хохирогч хүүгийн аав, ээж эмээгийн хамт ирж хүүг зодож байгаа бичлэгийг гомдлын хамт энэ сарын 2-нд өгсөн. Бид гомдлын дагуу яаралтай арга хэмжээ авч, тус цэцэрлэгт хяналт шалгалт хийсэн байгаа. Мөн хүүгийн ар гэрийнхнээс бидэнд ирүүлсэн бичлэгийг цахим ертөнцөөр олон нийтэд сэрэмжлүүлэг болгох үүднээс байршуулах шийдвэрийг манай байгууллагын удирдах бүрэлдэхүүн хуралдаж гаргасан. “Оюуны хөгжил” цэцэрлэг дээр гарсан тогооч эмэгтэй хүүхэд зодсон асуудал шиг зүйлс бусад цэцэрлэгт гарч байхыг үгүйсгэх аргагүй. Тиймээс эцэг, эхчүүд болон бусад төрийн байгууллагад сэрэмжлүүлэг хүргэх үүднээс тэр бичлэгийг цахим хуудастаа тавьсан юм. “Оюуны хөгжил” цэцэрлэгт шалгалт хийхэд цэцэрлэгийн эрхлэгч Ж.Оюунчимэг ерөнхий боловсролын сургуулийн химийн багш мэргэжилтэй, сургуулийн өмнөх боловсролын чиглэлээр боловсрол эзэмшээгүй, мэргэжлийн багш байхгүй, туслах багш нь үндсэн багшаар ажиллаж байсан зөрчил илэрсэн. Мөн багш Э.Янжинлхам нь тогооч Ж.Отгонтөгсийг арван сартай С гэх хүүхдийг хэрцгийгээр зодож байхад таслан зогсоох арга хэмжээ аваагүй, удирдлагадаа тухайн үед мэдэгдээгүй, багийн орон тоо дутуу байснаас тогооч туслах багшийн ажлыг хамт хийсэн, ажиллагсад эрүүл мэндийн урьдчилан сэргийлэх үзлэг шинжилгээнд хамрагдаагүй, хоолноос дээж авч тэмдэглэл хөтлөөгүй гэх мэт ноцтой зөрчил дутагдал илэрсэн. Тиймээс тус цэцэрлэгийн үйл ажиллагааг тодорхойгүй хугацаагаар зогсоох улсын байцаагч нарын хамтарсан дүгнэлт гарсан” гэв.

“ХҮҮХЭД ЗОДОЖ БАЙГАА БИЧЛЭГИЙГ ИЛ ГАРГАСНААС БОЛООД ДАРАМТАД ОРСОН”

“Оюуны хөгжил” цэцэрлэг нь аймгийн Засаг даргын захирамжаар 2013 оноос өнөөг хүртэл ажиллаж байгаа юм байна. Тус цэцэрлэгийн эрхлэгч Ж.Оюунчимэг өөрийн төрсөн дүү болох Ж.Отгонтөгсийг тогоочоор ажиллуулж байсан аж. Эгчийнхээ цэцэрлэгт ажиллаж байсан Ж.Отгонтөгс цэцэрлэгийн багш нарыг дарамталж, цэцэрлэгт суралцаж байгаа хүүхдүүдийг удаа дараа зодож байсан гэнэ. Түүний ёс бусаар авирлаж хүүхдүүдийг зодож байгааг цэцэрлэгийн багш нар мэддэг байжээ. Дөрвөн минут гаруй хугацаанд арван сартай С гэх хүүг зодож, ам руу нь хоол халбагаар чихэж, газар асгасан хоолыг ам руу нь хийж, толгой руу нь олон удаа цохиж уйлуулан яргалж байхад тэдэнтэй хамт цэцэрлэгийн гурван багш байсан аж. Тэд бяцхан хүү зодуулж, бусдаас аврал эрэн чадах чинээгээрээ хашгирч байгаа дууг сонсоод зогсож байжээ. Багш нар хүүг тарчлааж байгаа эмэгтэйн гараас аврах ямар ч арга хэмжээ аваагүй аж. Бүгд л хүүгийн уйлах дууг сонсоод зогсож байжээ. Ж.Отгонтөгсөд зодуулж тамлуулсан хүүгийн бие тэр шөнөдөө өвдөөд хоносон байна. Хоёр сар гаруйн хугацаанд өвчиндөө шаналж, юунаас болоод өвдөж зовоод байгааг олох гэж эмнэлэгт хэвтэж, толгойг нь бариулж өвчин намдаах, халуун буулгах эм байнга өгч байжээ. Гэвч багш нар Ж.Отгонтөгс тогоочид зодуулсны улмаас бие нь өвдөөд байгааг хоёр сар гаруйн хугацаанд нуун дарагдуулжээ. Тэд юунаас болоод ноцтой хэргийг нуун дарагдуулж өнөөг хүргэсэн шалтгаан нь зөвхөн ажилтайгаа үлдэж, цалингаа бүтэн авч байх гэж нуусан бололтой. Ажлаа хийгээд цалингаа л авч байвал хүү өвдөж шаналж байх нь хамаагүй байжээ. Харин багш Э.Янжинлхам юуны учир бичлэг хийх болсон. Ангийнх нь хүүхэд багшдаа зодуулж байхад туслаагүй талаар түүнтэй ярилцлаа.

–Оюуны хөгжил” цэцэрлэгт хэдийнээс ажилд орсон бэ. Хүүхэд зодож байгаа бичлэгийг ямар зорилгоор гар утсан дээрээ бичсэн бэ?

– Хувийн цэцэрлэгт багш авна гэсэн зарын дагуу 2015 оны гуравдугаар сард ажилд орсон. Тэгээд өнгөрсөн сарын 19-нд ажлаасаа халагдсан байгаа. Намайг ажилд орсон цагаас хойш тогооч эмэгтэй хүүхдүүдтэй зүй бусаар харилцаж загнадаг байсан. Удаа дараалан ийм зүйл гарч байсан. Эхлээд Ж.Отгонтөгс тогоочид хүүхдүүдийг загнаж болохгүй, зодож болохгүй гэж хэлдэг байсан. Төлбөр мөнгийг нь авдаг байж хүүхдүүдийн хоол ундны чанар илчлэг муу байна гэж удаа дараа хэлсэн. Миний үгийг огт хүлээж авахгүй уурлаад байдаг. Бүр дарамт шахалт үзүүлсэн юм. “Манай эгч энэ цэцэрлэгийн эрхлэгч. Тэгэхээр чамайг ажлаас халах үгүйг би мэднэ” гэж хэлдэг байсан. Ажил хийхэд үнэхээр хэцүү байсан. Манай гэр бүлийн хүн ажил хийдэггүй. Би гэр бүлийнхээ таван хүнийг тэжээдэг. Мөн манай хамгийн бага хүүхэд ой хоёр сартай. Манай хүүхэд манай ангид явдаг байсан. Ажилтай, дээрээс нь хүүхдээ ангидаа аваад хараад байх боломжтой байсан. Намайг ажиллаж байх хугацаанд Ж.Отгонтөгс хоёр ч удаа ангийн хүүхдүүдэд гар хүрсэн. Тиймээс үүнийг “Баримтжуулж авах хэрэгтэй юм байна, баримт нотолгоотой байж хүүхэд зодох асуудлыг таслан зогсоож чадна” гэж үзсэн. Тэгээд л бичлэг хийсэн юм.

–Ангийнх нь хүүхдийг зодож байхад таслан зогсоолгүй хараад зогсож байсан. Бичлэг хийж баримтжуулж байгаа ч гэсэн хүүхдийг зодож байгаа үйлдлийг зогсоох байсан гэж таныг буруутгах хүн олон байна?

-Хүүхэд зодох үйлдэл гаргаад эхлэхээр нь гар утсаа бичлэг дээр нь тавиад цонхны тавцан дээр орхиод гараад явсан. Тэр хооронд л хүүхдийг аймаар хэрцгийгээр зодсон байна лээ. Анх тэр бичлэгийг үзээд үнэхээр их гайхсан. Бүр сэтгэл санааны хямралд орсон. Хэнд, хаана хандах учраа олохгүй хэсэг явсан. Манай ээж цэцэрлэгт насаараа ажилласан хүн байдаг. Тэр бичлэгийг эхлээд ээждээ үзүүлсэн. Ээж маань надад энэ бичлэгийг нуун дарагдуулж болохгүй. Хүүхдийн ээж, аавд үзүүлэх хэрэгтэй гэж зөвлөсөн. Тухайн үед надад энэ бичлэгийг цагдаад өгчихөөр намайг ажлаас халчих байх. Өвлийн хүйтэн болж байхад ажлаасаа гарчих юм бол хүүхдүүдээ яаж хоол ундтай байлгах юм бэ. Түлэх түлээгээ бэлдэж чадахгүй болно гэсэн зүйл бодогдсон. Тэгээд байж байтал цэцэрлэгийн эрхлэгч намайг дуудаж уулзсан. “Хүүхдүүдийн тоо яагаад цөөрөөд байна вэ. Бидний зүгээс эцэг, эхчүүд багшийн буруутай үйл ажиллагаанаас болоод хүүхдээ манай цэцэрлэгт явуулахгүй байна гэж ойлгож байна. Чи цагийн багш хийх үү. 09:00-12:00 цаг хүртэл ажиллаад 15.00-17.00 цагийн хооронд ирж дахин ажиллах маягаар явах уу” гэсэн санал тавьсан. Миний зүгээс цэцэрлэгийн эрхлэгчид хүүхдүүд юунаас болоод ирэхгүй байгаа талаар хэлж, төрсөн дүү Ж.Отгонтөгс хүүхэд зодоод байгаа талаар хэлсэн. Гар утсан дээрх бичлэгээ хүртэл үзүүлсэн. Тэгсэн эрхлэгч “Чи энэ бичлэгийг хүмүүст үзүүлэх юм бол өөрөө бас хариуцлагад унана. Чи залуу хүн, иймэрхүү аргаар амьдарч болохгүй гэж дарамталж эхэлсэн. Би ч хүүхдүүдийн аав, ээжид үзүүлнэ гэж хэлээд гарсан юм. Мөн ажлаасаа ч гарсан. Хэдийгээр цаг хугацаа алдсан ч гэсэн бичлэгийг аав, ээжид нь үзүүлсэн.

–Өмнө нь хоёр ч хүүхэд зодож байсан гэсэн үү?

-Өнгөрсөн аравдугаар сард С гэх хүүхдээс гадна хоёр ч хүүхэд зодсон юм. Хүүхэд уйлаад сууж байх юм бол “Чи яагаад уйлаад байгаа юм” гээд толгой руу нь нясалдаг. Инээгээд сууж байгаа хүүхдийг инээлээ гээд нясалдаг. Гар руу нь цохидог байсан. А гэх найман сартай хүүхдийг тархийг нь хөдөлтөл зодсон. Ээж нь над руу ярьж, яагаад уйлаад байгаа юм бол цэцэрлэг дээрээ байхдаа юмнаас уначихаагүй байгаа гэж асууж байсан. Б гэх хүүхдийг унтахгүй байна гээд хөнжилд боож байгаад хүртэл зодож байсан гэсэн. Б-г зодож байхад би байгаагүй юм. Ээж нь над руу утсаар яриад хүүхдийн хацар дээр улаан гөвдрүү болсон мөр гарсан байна. Яагаад ийм болчихсон юм бол гэж асуусан. Ажлынхаа хүмүүсээс асуусан мэдэхгүй гээд байсан. Туслах багш эмэгтэй хөнжилд ороож байгаад алгадаад байсан гэж надад хэлсэн.

–Тогооч Ж.Отгонтөгсийг хүүхэд зодоод байгааг цэцэрлэгийн эрхлэгчид яагаад хэлээгүй юм бэ?

-Эрхлэгчийг цэцэрлэгийн хяналтын камерын бичлэгийг байнга хянаж байгаа гэж ярьдаг байсан болохоор мэдэж байгаа байх гэж бодсон. Тэгээд л хэлээгүй юм. Энэ бичлэгийг аав, ээжид нь өгснөөс болж надад маш их дарамт шахалт ирж байгаа. Цэцэрлэгийн эрхлэгчтэй таарахад над руу муухай хараад “Чамд баярлалаа” гээд занасан байдалтай хэлсэн. Ж.Отготөгс тогоочийн нөхрөөс бас айж байгаа. Цахим ертөнцөөр хүртэл заналхийлсэн зүйлс олон байна лээ. Санаатайгаар энэ хэргийг нуун дарагдуулаагүй гэдгээ хэргийг шалгаж байгаа цагдаа нарт хэлсэн. Гэмт хэргийг хэлэлгүй удаасан асуудалд хариуцлага хүлээхэд бэлэн байгаа гэв.

Дундговь аймгийнхан хувийн цэцэрлэгийн тогооч эмэгтэй хүүхэд зодсон бичлэг цахим ертөнцөд гарснаас хойш Нийгмийн хөгжлийн газар, хүүхэд гэр бүл хөгжлийн төв, Засаг даргын Тамгын газрын хамтарсан баг гарган ажиллаж байгаа юм байна. Аймгийн хэмжээнд үйл ажиллагаа явуулж байгаа бүх цэцэрлэгийн камержуулалтыг шалгах, хард дискний бичлэгийг хэрхэн хадгалах, цэцэрлэгүүдийн норм стандартын байдлыг шалгаж байгаа юм байна. Мөн эрүүл ахуй, багш нарыг бага насны хүүхдүүдтэй хэрхэн харилцаж, ойлголцох талаар сургалтад хамруулжээ. Хүүхдүүдийн аав, ээжид сэтгэл зүйн туслалцаа үзүүлсэн гэнэ. Мөн дээрх хэрэг юунаас болж гарсан талаар мэргэжлийн байгууллагын дүгнэлт гаргаж, хувийн цэцэрлэгүүд ах, дүү хамаатан саднаа ажиллуулдаг. Үүнээс болоод дотоод хяналт шалгалт тогтмол хийж, алдаа дутагдлаа арилгахгүй байгаагаас ийм хэрэг гарсан гэж урьдчилсан байдлаар дүгнэлт гаргажээ.

Хүүхэд зодсон бичлэг олон нийтэд ил болсонтой холбоотойгоор Дундговь аймагт багш нар хүүхдүүдийг цэцэрлэг дээр нь бие засуулдаггүй, хяналтын камернаас нууц газар аваачиж байгаад хүүхэд зоддог, ерөнхий боловсролын сургуулийн багш хүүхэд зодож гэмтээсэн талаар иргэдээс мэдээлэл ирэх болжээ. Иргэдээс ирсэн мэдээллийг шалгаж, баталгаажуулах ажлыг хууль хяналтынхан хийж байгаа юм байна.

-ХҮҮГИЙН БИЕИЙН БАЙДАЛ ТААРУУ БАЙНА-

Манай тусгай сурвалжлагч Э.Хүрэлбаатар Дундговь аймгаас мэдээлж байна.

Цэцэрлэгийн тогооч эмэгтэйд зодуулсан хүүгийн биеийн байдал тааруу байна. Хоёр сар гаруйн хугацаанд өдөр бүр өндөр хэмтэй халуурч, гар хөл нь татаж, толгойгоо даахгүй гилжийлгэх шинж тэмдэгтэйгээр өвчиндөө шаналж байсан байна. Дундговь аймгийн эмч нар хүүгийн оношийг бүрэн гүйцэд тогтоож чадаагүй гэнэ. Тиймээс аав, ээж нь Улаанбаатар хот руу, Эх хүүхдийн эрүүл мэндийн үндэсний төвийн нарийн мэргэжлийн эмч нарт үзүүлэхээр аваад явжээ. Одоогоор хүүгийн өвчнийг бүрэн оношилж чадаагүй байгаа аж. Хэд хэдэн шинжилгээ авсан гэнэ. Эмч нар хүүг зодуур нүдүүрийн улмаас тархиндаа хүнд гэмтэл авсан байж магадгүй хэмээн таамаглаж байгаа бөгөөд хүүгийн халууныг буулгах гэж бүхий л арга чаргаа хэрэглэж байгаа аж. Гэсэн ч хүүгийн халуун буухгүй байгаа гэнэ.

“Хоол халбагадаад өгөхгэхээр айгаад идэхгүй уйлаад байгаа”

Дундговь аймгийн Мандалговь хотын нутаг дэвсгэрт үйл ажиллагаа явуулдаг “Оюуны хөгжил” хувийн цэцэрлэгийн тогооч Ж.Отгонтөгс гэх эмэгтэйн арван сартай хүүг хайр найргүй зодож, загнаж байгаа бичлэг цахим ертөнцөөр цацагдсан.

“Яагаад маяглаад байгаа юм. Ид чи. Яадаг муу гөлөг вэ” хэмээн цахиртсан хоолойгоор хашгирч, арван сартай хүүгийн ам руу хоол чихэж, хайр найргүй зодож тамлаж байгаа бичлэгийг Дундговь аймгийн Мэргэжлийн хяналтын газраас анх цахим хуудастаа байршуулсан билээ. Ээжийнхээ мөөмнөөс ч гараагүй нялх хүүхдийг тамлан зовоож байгаа тэр бичлэгийг бүрэн гүйцэд үзэх хүн ховор байв. Эмэгтэй хүн, тэр тусмаа ээж хүнээс гарамгүй догшин авир гаргаж байгааг харсан хүн болгон цочирдож хүлээж авсан юм. 50 орчим настай, хоёр хүүхдийн ээж, эмээ болоод удаагүй байгаа Ж.Отгонтөгс гэх эмэгтэй юуны учир нялх хүүхдийг ийн зодож, тарчлааж зовоох болов. Энэ талаар сурвалжлахаар Дундговь аймгийг өчигдөр зорьсон юм. Өглөө эртлэн нийслэл хотоос хөдөлж бага үдийн алдад Мандалговь хотод очлоо. Аймгийн төв даяар арван сартай хүүг зодсон тогооч эмэгтэйн хэргийн талаар ярих ажээ. Тааралдсан хүмүүс “Хөөрхий хүүгийн бие тааруу байгаа гэнэ. Хоол унд идэж чадахгүй байгаагаас болоод жин нь хасагдсан гэсэн. Хүүг зодсон эмэгтэйг цагдаа дээр шалгаж байгаа юм байна. Эрүүгийн хэрэг үүсгэжээ. “Оюуны хөгжил” цэцэрлэгийн тусгай зөвшөөрлийг аймгийн Засаг даргын Тамгын газраас цуцалжээ” гэх мэт зүйлсийг ярьцгааж байлаа. Бид цэцэрлэгийн тогооч эмэгтэйд зодуулсан хүүгийн эмээ Н.Энхтайвантай уулзаж ярилцлаа.

-Хүүгийн тань биеийн байдал ямар байна вэ?

-Одоогоор биеийн байдал сайжирсан зүйл мэдэгдэхгүй байна гэж аав, ээж нь сая утсаар ярихдаа хэлж байна. Биеийн байдал сайжрахгүй болохоор нь хот руу нарийн мэргэжлийн эмч нарт үзүүлж, шинжилгээ хийлгэхээр явсан юм. Өдөржин эмнэлгээр дагуулаад явчихсан чинь халуураад бие нь тавгүйрхээд байна гэнэ. Шинжилгээний хариу гарсны дараа юунаас болоод өндөр хэмтэй халуурч, хөл гар нь татаад байгаа нь тогтоогдох юм гэсэн.

-Хэзээнээс бие нь өвдөж эхэлсэн бэ?

-Зээ хүүг маань зодсон аравдугаар сарын 19-ний өмнөх өдөр аав нь цэцэрлэгийн эрхлэгчид гомдол мэдүүлчихсэн юм байна лээ. “Манай хүүхэд цэцэрлэгээсээ ирэхдээ өлсчихсөн ирээд байна. Хоолыг нь нэмж болохгүй юм уу. Үүнд анхаарлаа хандуулаарай” гэсэн байдаг. Цэцэрлэгийн эрхлэгч тогооч дүүдээ хандаж “С-ын ар гэрийнхэн гомдол мэдүүлсэн, хоолыг нь нэмж өгөөрэй” гэж үүрэг даалгавар өгсөн юм шиг байгаа юм. Үүнд тогооч эмэгтэй уурлаж, хүүг маань зэрлэг балмад авир гарган зодсон шиг байгаа юм. Гэхдээ ямар шалтгаанаас хүүг маань тэгтэл үзэн ядаж зодож, загнаж хашгирсан нь тодорхойгүй байгаа. Аравдугаар сарын 19-ний өдөр тогооч зээ хүүгийн маань ангид орж ирээд “Энэ хүүхдийг би өөрөө хооллоно” гэж хэлээд будаатай хоол өгсөн байдаг. Тэгэхдээ хүүхдийг минь хэдэн минутын турш тамлаж зодсон байна лээ. Цэцэрлэгээсээ ирсэн оройноос эхлээд биеийн байдал нь тавгүйрхсэн байсан. Шөнө нь уйлагнан бөөлжиж, суулгаж, халуурч эхэлсэн. Эмчид үзүүлтэл “Ханиад хүрсэн байна. Суулгаж бөөлждөг ханиад гарсан” гэж эм бичиж өгсөн байсан. Мөн бариачаар толгойг нь бариулсан. Гэсэн ч бие нь зүгээр болохгүй маш олон хоног халуурч, бөөлжсөн. Тухайн үед нүүр, хацар нь хавдчихсан байсан. Нүд нь өвдчихсөн болохоор түүнээсээ болоод хавдчихсан юм байх гэж ярилцаж байлаа. Бидний хэнийх нь ч санаанд хүүг минь хэдэн минутын турш тамлаж, дөнгөж ургаж төлжиж байгаа биеийг нь хайрлахгүй зодно гэж санах билээ. Гар, хөл, нуруу, далны яс нь бүгд мөгөөрс байгаа шүү дээ. Ээжийнхээ мөөмнөөс ч гараагүй, дөнгөж алхаж сурч байсан юм шүү дээ. Онош нь тодрохгүй, хүүхдийн минь бие сар гаруй өвдөж, бид аргаа барчихаад сууж байтал ангийнх нь багш тэр бичлэгийг бидэнд үзүүлсэн. Тэгээд л тогооч эмэгтэйд зодуулж гэмтэл авсны улмаас бие нь өвдөөд байгааг мэдсэн. Бид бичлэгийг үзсэн даруйдаа аймгийн Мэргэжлийн хяналтын газар, цагдаагийн хэлтэс, Хүүхэд хамгаалах төвд хандсан.

-Ангийнх нь багш тэр бичлэгийг яагаад хоёр сар орчим нуусан юм бол. Хүүг зодож байхад бичлэг хийсэн мөртлөө тогооч эмэгтэйг болиулахгүй байгааг шүүмжлэх хүн олон байна лээ?

-Ангийн багш эмэгтэй бидэнтэй уулзсан. Маш их дарамт шахалтад байсан. Үүнээс болоод хийсэн бичлэгээ үзүүлж чадаагүй талаар ярьсан. Өмнө нь цэцэрлэгийн тогооч Ж.Отгонтөгс хэд хэдэн удаа хүүхэд зодсон гэсэн. Тиймээс зээ хүүг маань зодож байхад нь гар утсаа цонхны тавцан дээр тавьж бичлэг хийж баримтжуулсан байсан. Хэрэв баримтжуулж аваагүй байсан бол бид өнөөдрийг хүртэл хүүгээ юунаас болоод өвдөөд байгааг мэдэж чадахгүй байсан.

-Зээ хүүгийн тань байдал ямар байна вэ?

-Байнга ямар нэгэн юмнаас айж цочсон, уйлсан байдалтай байна. Хувцсыг нь өмсгөөд аваад гарах гэхээр ээрээд уйлчихдаг. Цэцэрлэг рүү нь авч явах гэж байна гэж боддог бололтой. Хүн өндөр дуугаар ярихаар аав, ээж рүүгээ сарвайж уйлаад, хоол халбагадаад өгөх гэхээр айгаад идэхгүй байна. Бид хоол өгөх гэж янз бүрийн арга хэрэглэж байгаа.

-Тэр бичлэгийг та бүрэн үзсэн үү. Аав, ээж нь ажилтай болохоор хувийн цэцэрлэгт өгсөн юм уу?

-Тийм ээ. Аав, ээж хоёр нь хоёулаа ажилтай. Хувийн цэцэрлэгт мөнгийг нь төлөөд оруулах нь илүү найдвартай, цэвэр, тохь тухтай гэж бодсон. Гэтэл нялх үрийг минь ийм болгочихоод байж байгаад гомдолтой байна. Бид хүүхдээ л эрүүл саруул болгож авмаар байна. Бие нь зүгээр болоосой гэж залбирч байна. Зээ хүүг минь хэрцгийгээр зодсон хэргийг хууль хяналтын байгууллагынхан үнэн зөвөөр тогтоож өгөх байх гэж итгэж байгаа гэв.

Үргэлжлэл бий>>