Сар шинэ гарах нь ээ, сайхан бэлгэдэлтэй яриа хөөрөө өрнөсөн өдрүүд эхэлж байна. Магадгүй өнгөрсөн хугацаанд сайн сайхан зүйлсгүй юм шиг өдрүүд урсан өнгөрлөө. Өмнөх засгийн эрх баригчид хоорондоо түжигнэтэл хэрэлдэж уралцсаар сонгуультай золгож бүгдээрээ гудамжинд гарцгаав. Өнөөдөр харж байхад тэднийг гудамжнаас нь шорон руу зөөж эхлэв бололтой. Олон л хүн битгий тийшээ ачигдаасай гэж залбирч сууна. Өнөөдрийн засаглагчид болохоор эрх мэдэл авангуутаа л болж бүтэхгүй бүхнийг ярьсан. Гэвч яахав, ямартай ч асуудлыг шийдэх гэж тэд оролдож байгаагийн эхлэл нь ОУВС-тай хамтран хэрэгжүүлэх “Өргөтгөсөн санхүүжилтийн хөтөлбөр” юм. Сайн мууг нь хэлж л байна, гарц нь л энэ. Өөр арга байхгүйг бидний монголчууд өнөөдөр хүлээн зөвшөөрөх ёстой. Одоо асуудлыг болохоос нь болохгүйг нь хүртэл шийдээд явах цаг л үлдсэн. Удаан бодох, удаан ярих шаардлагагүй. Гомдоллох, гоншигонох бүр ч хэрэггүй. Шаардлагатай асуудлаа шийдээд, цаашаа явцгаая. Томоохон төслүүдийг хөдөлгөхийн төлөө явуулж байгаа үйл ажиллагаа нь амаргүй байна. Гэхдээ амаргүй гээд дахин дахин ярилцаад суухаар монгол улам л хүндрээд байна. Магадгүй бид энэ их ажлын дунд алдаа гаргаж болно. Гэхдээ бид засах боломжтой улс орны иргэд шүү дээ. Үүнд л монголчуудын давуу чанар оршиж байгаа.
Бэрхшээл яривал бидэнд түүнээс их юм алга. Их өрийн шил дараалсан төлөлт, валютын хомсдол, ОУВС-гаас тулгаж буй болзлууд, дээр нь монголчууд бидний хувиа хичээсэн муухай зан, хомхой сэтгэл, төрийн бүх шатны авлигын тогтолцоо, гадны хөрөнгө оруулагчдын итгэлийг алдсан байдал гээд тоочвол мянган даваа бидний өмнө байна. Тэглээ гээд бид яах юм, зугтах юм уу, үхэх юм уу. Ерөөсөө л монголчууд бид үзэх ёстойгоо үзэж, туулах ёстойгоо туулаад явж байгаа. 67 насалж байгаа хүн 24-хөн мянган өдөр л амьдардаг юм ш тээ. Ийм богинохон зайд бид хэдүй болтол биесээ хэмлэн амьдрах юм бэ. Тийм болохоор монголчуудаа хэдүүлээ эхлээд өөрсдийн зан араншингаа засцгаая. Таны зан араншин бол таны хувь заяа юм гэсэн үгийг өглөө бүр саная. Өнөөдөр Монгол орон хаврын тэнгэр шиг хуйсгануур байна. Энэ байдлаасаа эхлээд гаръя. Монгол хүн бүр аливаа болохгүй бүтэхгүйн өмнө адгалгүй, тайван хүлээцтэй, уужуу ухаанаар хандъя. Тэгэхгүй бол бүгдээрээ сэтгэл санааны стрессээс 50 хувь нь үүдэлтэй элэгний хавдраар явж дуусах нь. Уур уцаартай, бухимдалтай хүмүүс хамгийн түрүүнд өртөдөг ходоодны хорт хавдраар өвчлөөд дуусах нь. Энэ бүгд монгол хүний зан араншингаас хамааралтай юм шүү.
Сая УИХ-ын гишүүн асан хоёр хүн баригдахад хүн бүрийн дийлэнх нь “Хохь нь муу новшнууд” гэж байх юм. Энэ нь хүний сайн чанар мөн үү. Доошоо яваа нэгнээ дээш нь татаж ярьдаг буурал дээдсийн чанар хаачив. Хэр баргийн юмыг тоолгүй өнгөрдөг монгол эр хүний чанар хаачив. Юм болгонд гоншигоноод яваа эр хүн муухай харагддаг. Монгол эрчүүдэд яг л тийм шинж нь давамгайлсан цаг үе ирчихэж. Тэгэхээр л энэ улс орон уруудаж доройтоод, эмэгтэйчүүддээ байр сууриа алдаж байна. Энэ Их хурал эмэгтэй гишүүдээр дүүрэх шахлаа. Эмэгтэйлэг зан араншин гэж гарцаагүй байдаг юм. Байгууллага эмэгтэй удирдагчийнхаа зан араншингаар явж болно. Харин Монголын төр эмэгтэйлэг байж болохгүй. “Эмийн шинжтэй манай төр” гэж нэртэй яруу найрагч зүгээр ч нэг хэлчихээгүй юм шүү. Тэгэхээр ирж байгаа цаг хугацаанд эрчүүд минь эр хүн шиг бай. Баргийн юмыг өнгөрөөж сур. Өлөн битгий царайл. Маргааш турж үхэх гэж байгаа биш. Хүнээс байнга авдаг бол өөрийнхөө хэмжээнд өгч бас сур. Таныг хэн нэгэн муу хэлсэн дуулдвал тэр хүн рүүгээ шууд залгаад асуучихдаг эр зоригтой бай. Тэгж чадахгүй дотроо “Чи муу намайг тэгсэн гэл үү” хэмээн хөмхийгөө зуугаад, үнэн худал нь мэдэгдэхгүй үгэнд итгээд явах чинь таныг улам жижгэрүүлж байна шүү дээ. Ер нь хүн хоорондын нүүр нүүрээ харсан халуун харьцаа гэдэг ирэх цаг хугацаанд хамгийн үнэ цэнэтэй зүйл болох нь шиг байна.
Монголчуудын амиа бодсон, хомхой сэтгэлийн тухай түрүүнд дурдсан. Шатахууны үнийг нэмлээ. Дагаад бүх юмны үнэ өснө. Энэ нь эргээд өөрсдийнх нь бизнест сөргөөр нөлөөлнө гэдгийг үнээ нэмэгсэд бодохгүй байна шүү дээ. Тэдний авдаг юмны үнэ бас өсчихөж байгааг. Зах зээлийн нийгэм, эдийн засгийн цусны эргэлт гэдэг ийм гинжин урвалтай. Өнөөдөр та болж байгаа мэт ч маргааш бусадтайгаа яг адилхан байдалд орохыг бодож үзэх хэрэгтэй. Ийм л логик Монголын эдийн засагт байгаа. Монголчуудын хомхой, аминч үзэл гэдэг энэ.
Ер нь хүний алдаа оноо зөвхөн өөрөөс нь л болдог. Улс орны нийгэм эдийн засгийн амьдрал ч яг үүнтэй адилхан удирдан залж буй хүмүүсээс болсон. Тийм болохоор л хийсэн үйлдэлдээ эзэн болж, идсэн хоолондоо сав болох хэрэгтэй. Өнөөдрийн улс орны нөхцөл байдал, сайжруулахаар авч хэрэгжүүлж буй арга хэмжээ, асуудлыг шийдэхийг оролдож буй арга хэлбэр нь алга ташмаар сайн биш ч гэсэн үүнээс өөр аргагүй юм билээ. Тухайлбал, тансаг хэрэглээний татварыг нэмснээр боломжит хэсгээсээ улс хандиваа авч байгаа хэрэг. Архи, тамхины татварыг нэмэхэд юунд нь эмзэглэх билээ. Хавтгайрсан халамжийг цэгцлэх цаг болсон шүү дээ. Төсвийн хэт тэлэлт, төрийн нүсэр бүтцийг эмхлэх нь зүй ёсны асуудал. Санхүүгийн сектор гэдгийг ерөөсөө арилжааны энэ олон банкуудыг хэлж байна гэж ойлгож байгаа. Тэдний үйл ажиллагааг зах зээлийнх нь жамаар явуулах ёстой. Тэгж яваагүйгээс эдийн засгийн хямралд банкууд нэрмээс болсон. Энэ мэт олон асуудлыг бусдын тусламжтайгаар эмхэлж цэгцэлж авахгүй бол Монгол Улс модоо барих нь юу юм, гэхдээ дахиж сонгогдохоо бодсон улстөрчдийн хийрхэлд сүйрэх нь. Өөрийнхөө өмнө дандаа буруу асуудал босгож, түүнийгээ шийдэх гэсээр ухамсарт амьдралаа дуусгадаг дампуудуухан хүний амьдралтай адилхан тийм л улс орон боллоо. Тийм болохоор монголчууд минь сар шинээ сайхан өргөн дэлгэр гаргаад, маргаашаас нь эхлэн бүгдээрээ өөрт байгаа сайн сайхан чанараа авч гаран, гэрэл гэгээтэй зүгт алхацгаая. Монголын нийгэмд бусдад гэмгүй, мөрөөрөө амьдралаа аваад явж яагаад болохгүй гэж. Болно ш тээ, өөрсдөө л эхлээд далжиганахгүй байх хэрэгтэй.
Сүүлийн үед мэдээллийн сувгуудын бүх шуугиантай мэдээлэл нь төрийн ордны шар мэдээ боллоо. Уг нь бол сенсаци арай өөр газруудаас дуулддаг байж. Өнөөдөр тэгсэн төрийн ордон л шар мэдээллийн гол “бай”, ганц эх сурвалж нь болчихсон тууж явна. Тэндээс өлгөж авч болох бүгдийг сошиал ертөнц айхавтар дэвэргэж байна. Сошиал, редакцитай мэдээллийн байгууллага хоёрын дунд газар тэнгэр шиг ялгаа байдгийг улстөрчид сайн ойлгохгүй байснаа сүүлийн үед ойлгож эхлэх төлөвтэй боллоо. Редакцитай мэдээллийн байгууллага нь өөрийн контентыг үйлдвэрлэдэг, хариуцлага хүлээх чадвартай, хуулийн этгээд байдаг юм байна гэж. Харин сошиал ертөнц, редакцигүй сайтууд гэдэг нь буух эзэн буцах хаяггүй, хэнийг ч яаж ч доромжилж болдог, нийгмийн эрээвэр хурааврууд байдгийг бас ойлгов бололтой. Энэ их сайн хэрэг. Үнэндээ Монголын парламентад бохьчин, боовчин, архичин, өөрийгөө ихэд бодсон… гээд эмэгтэй хүнд л байж болох зан чанар бүхий хүмүүс төр түшилцэнэ гээд ороод ирснийг нөхдүүд айхавтар баримтжуулж, сошиалаар цацаж, сайтууддаа байршуулж, нийгмээр нэг юм болгосныг сэтгүүл зүй өөрөө анзаарахад хүрэв.
Өнөөдөр манай улсад 200 мянган тэтгэврийнхэн, 200 мянган оюутан, 200 мянган төрөөс цалин хүртэгсэд, цаана нь бас 200 мянган огт ажил хийх хүсэлгүй иргэд байгаад нэг сая гаруй хүүхдийнх нь хамт 200 мянган баялаг бүтээгчид тэжээж байна гэж Монгол Улсын төрийн тэргүүн нэгэнтээ хэлсэн. Манай улсын эдийн засгийн 80 орчим хувийг хувийн хэвшил үйлдвэрлэж байна. Ажиллах хүчний 75 хувийг хувийн компаниуд бий болгодог. Улсын төсөвт төвлөрүүлж байгаа нийт татварын 70 орчим хувийг үндэсний баялаг бүтээгчид бүрдүүлдэг юм. Ийм л үнэ цэнэтэй давхаргынхан бол хувийн хэвшлийнхэн. Гэхдээ эднийг дотор нь хоёр хуваахаас өөр аргагүй байдалд өнөөдөр хүрлээ. Цаг үе нь өөрөө эдгээр хүмүүсийн хэн нь ерэн оноос хойш шударгаар бизнес эрхэлсэн, хэн нь амар хялбар аргаар мөнгө олж байгааг ялгаж салгахыг шаардаж байна. 
“Элэгний” Ж.Чинбүрэн эмч Хавдар судлалын үндэсний төвийн захирал /ХСҮТ/-аар очоод удаагүй байна. Монгол дахь элэгний оношилгоо, эмчилгээ, хагалгааны хамгийн эрэлттэй эмч түүнийг “Хавдар”-ын даргаар очиход зарим хүн “Эмчээ хийж байхгүй” хэмээн харамласан, харамссан аястай байсан. Том даргын ажил хийгээд явчихна гэж бодсон байх. Гэвч тэрээр тэгсэнгүй, эмчээ ч, захирлаа ч зэрэгцүүлэн хийсээр явна. Түүнийг өглөө эрт ажил дээр нь хүлээж байтал “Ажил цуглахаас өмнө амжуулаад 8:00 цагт Эх нялхас дээр 30 хоногтой нярайд элэг тайрах хагалгаа хийчихээд ирлээ. Манай залуус мундаг болжээ, дажгүй сайн боллоо” гэсээр орж ирсэн юм. Ж.Чинбүрэн эмч энэ албан тушаалд очоод Монголд цунами болоод байгаа элэгний хавдрын эсрэг илүү өргөн цар хүрээнд тэмцэж эхэлсэн нь мэдрэгдэж байгаа юм. Энэ талаар бид нэлээн сайн хөөрөлдсөнийг та бүхэн доорх ярилцлагаас уншина уу.
Сөнөх нь ээ, сөнөх нь мухар сүсэгт хэт автсан Монголын нийгэм. Гэхдээ зарим газартаа санаа зовнил, мухар сүсгээс болгоомжилсон хандлага байна. Жишээ нь хамгийн их шашинжсан, мухар сүсэгжсэн байж болох Монголын үндэсний бөхийн холбоо (МҮБХ)-ноос шинжлэх ухааны энэ хандлага мэдрэгдэж байх юм. Бөхийн өргөөнд болдог барилдааныг зурагтаар харахад тус өргөөний гол байршил дээр “Шинжлэх ухаанжсан монгол бөхийн төлөө” гэсэн уриа лоозон хадсан нь содон харагдана. Үнэн хэрэгтээ бол монгол үндэсний бөхийн орчин дахь мухар сүсэг найгаа алдсан. Саяхан гэхэд улсын харцага цолтой нэгэн бөх хөдөө явахаар гэрээсээ гарч машин руугаа очиж явтал дээр нь хар хэрээ дуугарсан юм байна. Тэгсэн өнөө нөхөр чинь “Энэ нэг л биш ээ. Хар хэрээ ориллоо, цөвүүн юм замд тохиож мэднэ” гээд явахаа болиод гэртээ орж арц хүж уугиулан, хүрд эргүүлж, лам багш руугаа залгасан байгаа юм. Хамт явах гэж байсан найз нь ярьсан хэрэг л дээ, “Манай энэ өвчин тусчихаж” гэж. Тэр бөхийнхөөр бол гэрээсээ гарч ирэх болгонд хар хэрээ дуугараад байвал гэртээ суугаад л байх юм байна. Наадам, цагаан сарын барилдаанд зодоглохоор гэрээсээ гарахад нь өрсөлдөгч нь дамшиглаад хэрээ шиг дуугарч орхивол мань эр барилдахгүй гэртээ өнжих нь. Мухар сүсгээр нь далимдуулаад барилдуулахгүй байх энэ мэт аргууд байж болмоор санагдлаа. Давсан бөхийн хөлснөөс нь авах гэж дайрдаг, шидсэн боорцгийг нь булаалдан дээр доороо ордог, далбааныхаа дотор талд баахан маанийн үсэг оёулчихсан байдаг, гутлынхаа түрийнд бөөгийн өгсөн үс хавчуулчихсан явдаг, лам багш нь гурвын даваанд догшин ширүүн барилд гэж хэлээд бэртэл авахуулсан, дөрвийн даваанд зөөлөн дөлгөөн барилд гэж хэлээд сумын заанд шидүүлсэн… гээд яривал бөхийн орчин дахь мухар сүсэг барагдахгүй. Бөхчүүдийн энэ бүх мухар сүсэглэл хэрээс хэтэрч, хэмжээ дамжаанаасаа хальсан учраас МҮБХ-ноос аргаа барж энэхүү “Шинжлэх ухаанжсан монгол бөхийн төлөө” гэсэн уриа лоозонг тунхаглаж, тэдэндээ бага ч болтугай ойлгуулахыг хичээж буй бололтой. МҮБХ-ны хоёр тэргүүн нь эрх биш хоёулаа физик, математикийн ухааны доктор, их сургуульд олон жил багшилсан хүмүүс болохоор ингэж байна л даа.
Он солигдож байна. Шинэ онд монголчууд бидний амьдрал өөр болж эхлэх нь. Иргэдийн амьдралд мэдэгдэхүйц нөлөөлөх хууль эрх зүйн өөрчлөлт, төрийн зохицуулалт шинэ оны эхний өдрөөс эхлэн нийгэмд үйлчилж эхэллээ.
Барак Обамагийн бага охин Саша зуныхаа амралтаар цагийн ажил хийж мөнгө олох болсон нь хүмүүсийн сонирхлыг их татаж байгаа юм. Өдгөө 15 настай тэрбээр Массачусетс муж улсад байрладаг 350 хүний суудалтай “Marthas Vinegard” зоогийн газарт Наташа гэдэг нэрээр өдрийн 11:30 цагаас эхлэн дөрвөн цаг ажилладаг. Түүний хийдэг ажил нь хоолны газрын зочдод үйлчилж, мөнгөний машинд тасалбар бичиж, ширээ цэвэрлэж, аяга таваг угааж, заалны цэвэрлэгээ хийдэг. Ингэж хөдөлмөрлөж буй зургууд нь хэдүйн нийтэд ил болсон. Дэлхийн тэргүүлэгч гүрэн АНУ-ын Ерөнхийлөгч Барак Обама охидоо энгийн амьдралаар хүмүүжүүлэх зарчимтай нь эндээс харагдаж байгаа юм. Обамагийн охид цагаан ордонд тансаг амьдардаг гэх мэдээлэл цуурхал гэдгийг тэдний хоёр охины үйл хөдлөл, амьдралын энгийн хэв маяг харууллаа. Түүний ууган охин Малия мөн л Массачусетс муж улсын Кембриж хот дахь Харвардын их сургуульд 2017 оны намар элсэн суралцах юм билээ. Одоо 17 настай Малия энэ хавар дунд сургуулиа төгссөн юм. Малия Харвардад сурахаасаа өмнө нэг жилийн чөлөө авсан нь бас дуулиан болоод байгаа юм. Учир нь тэрбээр их сургуульд сурахаасаа өмнө нэг жил энгийн орчинд ажиллаж амьдрахыг хүсчээ.
Энэ бүгдээс нэг зүйлийг онцлох ёстой, ялангуяа монголчууд анзаарах ёстой. Америкийн Ерөнхийлөгчийн хүүхдүүд, Английн хатан хааны ач хүү энгийн иргэд бидний дунд мөр зэрэгцэн явах болсон нь ямар учиртай юм бэ? Тэднийг хэн нэг папарацичин гаргаад ирсэн гэж бодож байна уу. Үнэндээ тийм биш юм. Америк, Английн төр бодлогоор үүнийг олон нийтэд хүргэж байгаа юм. Энэхүү улс орны удирдагчдын зүгээс “Бид, бидний үр хүүхэд бүгдээрээ та нарын нэг хэсэг байж, энгийн сайхан амьдралаар амьдарч, хөдөлмөрлөж байгаа шүү” гэсэн үзэл санааг дэлхийд хүргэж байгаа хэрэг. Ийм байхыг ч цаад нийгэм нь шаардсан байж болно. Учир нь Америкийн нийгэмд дээдэс, доодсын ялгааг арилгаж байж нийгмийн санаа сэтгэлийг тайван амгалан байлгах ёстойгоо элит хэсгийнхэн нь дэндүү сайн ойлгох болж. Тэгэхгүй бол болохгүй байгааг дэлхийн өнцөг булан бүрт харж байна. Египетэд хэдэн жилийн өмнө юу болов. Энэ улсын томчууд нь Ерөнхийлөгчөөсөө эхлээд энгийн иргэдээсээ хэт тасарсан. Нийслэл Каир хотын төв нь тэр чигээрээ дээдсийн орчин болж, олон эхнэрээ дагуулсан томчууд нь ард түмнийхээ дургүйг хүргэх болсон. Дээдэс нь үүнийгээ мэдэрч анзаараагүйгээс болж долоохон хоногийн дотор төвөөсөө гадагш шахагдсан борчууд нь нийслэлээ гарах газаргүй болтол бүсэлж аваад дотогш цөмөрч төв талбай дээрээ хувьсгал хийсэн. Ливид ч ийм л явдал болсон. Томчууд нь хэт тасарч, нийгмийн сэтгэл зүй нь бухимдсан цаг үеийг гадны эрх ашгууд өдөөгөөд л тэр улсыг сүйд хийсэн. Дээдэс, доодсийн ялгарал нийгмийн шинжтэй болохоороо ямар аймшигт хүрдгийг мэдэхийн цаагуур мэдэж буй болохоороо том гүрний удирдагчид ийнхүү энгийчлэгдэж байна. Үр хүүхэд удам судраа энгийн болгож, энгийн амьдрал дунд амьдруулж, ажил хөдөлмөр эрхлүүлж, сурч боловсруулж байна. Ингэж л энгийн амьдралаар амьдруулж байгаагаараа тэд ард түмнийхээ дунд байгаагаа мэдрүүлж, ард түмнээ барьж байна. Учир нь ердөө энэ. 
Энэ үгийг У.Черчилл тэртээх он жилүүдэд Ливэрпүүлийн усан боомтын ажилчдын өмнө анх хэлсэн байдаг юм. Тэдгээр олон мянган ажилчин улс орноо сүйрлээ, биднийг харж үзэхгүй байна хэмээн гомдоллож, бослого тэмцэл өрнүүлсэн юм билээ. Тэр үед нь мань эр тэдний өмнө гарч “Ноёд оо, Бидний мөнгө дууссан-Одоо бид бодох хэрэгтэй” гэсэн алдарт үгээ хэлжээ. Энэ бол У.Черчиллийн дэлхийд түгсэн үг. Дэлхийн дайнд хоёрдугаар фронт нээж оролцсон Англи гүрний нийгэм-эдийн засгийн байдал дайны дараа тун таагүй байх үед ард түмэндээ хандаж “Бидний мөнгө дууссан, одоо толгойгоо ажиллуул, ажил хий, хямралаас гарцгаая” гэсэн л үг.