Author: Даваанямын Даваасүрэн

“Даншиг наадам – Хүрээ цам 2015” шашин соёлын наадмын үндэсний бөхийн барилдаанд нийт 256 бөх зодоглосон билээ. Тус наадамд Архангай аймгийн Булган сумын харьяат Алдар спорт хороо, “Бөх­билэгт” дэвжээ, “Хера холдинг” компанийн бөх Монгол Улсын өсөх идэр начин Р.Пүрэвдагва түрүүлж Даншиг наадмын арслан цол хүртсэн бол Завхан аймгийн Их-Уул сумын харьяат, Баянзүрх дүүргийн бөх, Монгол Улсын гарьд Б.Гончигдамба үзүүрлэж заан цол хүртсэн юм. Ингээд Даншиг наадмын арслан, Монгол Улсын өсөх идэр начин Рэнчинбямбын Пүрэвдагватай ярилцсанаа хүргэе.

-Энэ олон жилийн дараа зохиогдсон Даншиг наадмаас арслан цол хүртсэнд баяр хүргэе.

-Баярлалаа. Бурхан шашны соёл, аугаа их түүхийг үр хойчдоо таниулж ойлгуулах, цаашлаад гадны жуулчдыг татах зорилгоор Даншиг наадмыг 93 жилийн дараа зохион байгууллаа.

Миний тухайд гэвэл энэ сайхан наадамд түрүүлж арслан цол хүртсэндээ баяртай байна. Учир нь хамгийн сүүлд 1924 онд зохиогдсон Даншиг наадамд манай Архангай аймгийн бөх Луу гүний Вандан аварга түрүүлж байсан бол энэ олон жилийн дараа би түрүүллээ. Энэ удаад мөн л манай аймгаас Даншигийн арслан төрж байгаад миний хувьд их бэлгэшээлтэй байгаа.

-Даншигийн арслан цол хүртэнэ гэдэг таны хувьд хэр хүндэтгэлтэй байна?

-Мэдээж хүндэтгэлтэй байлгүй яахав. Улсын ч бай, Даншигийн ч бай арслан гэдэг өөрөө бэлгэ дэмбэрэлтэй цол. Тиймээс миний хувьд их бэлгэшээж, хүндэтгэж байгаа. Даншигийн арслан араасаа улсын арслан, цаашлаад аварга дагуулах ерөөлтэй ч юм билүү.Бөх хүн цолныхоо хэмжээнд, цолоо дүүргэж барилдах их чухал гэж ярьдаг шүү дээ. Тийм болохоор олон жил тасарсан Даншиг наадамд амжилттай барилдаж гараагаа сайхан эхлүүлсэндээ сэтгэл дүүрэн байна. Цаашдаа ч тогтмол сайн барилдана гэж бодож байгаа.

-Бөхийн барилдаан сугалааны зарчмаар явагдсан болохоор үзэгчид ч найраагүй, ёстой бяр чадалтай нь түрүүллээ гэж ярьж байна…

-Ерөнхийдөө наадмын зохион байгуулалтын тал дээр ард түмэн ам сайтай байгаа санагдсан. Бөхчүүд ч сайхан барилдлаа.

-Архангай аймаг аргагүй бөхийн нутаг юм аа. Гэхдээ ихэнх бөхчүүдийн гараа Буян гэдэг хүнтэй салшгүй холбоотой гэж сонссон. Та ч гэсэн Буян багшийн шавь гэв үү?

-Тийм ээ. Миний төрж өссөн Архангай аймаг бөхийн өлгий нутаг. Улсдаа хамгийн олон улсын цолтонтой аймаг. Ийм сайхан нутаг усанд төрснөөрөө би үргэлж бахархдаг. Дархан аварга Г.Өсөхбаяр, улсын гарьд Д.Рагчаа, заан Ч.Санжаадамба гээд энэ олон алдар цуутай бөхчүүдээ залгамжилж яваадаа өөрийгөө хувьтай хүн гэж боддог шүү. Архангай аймгийн БТСГ-ын дасгалжуулагч Ч.Буян гэж багш байсан. Манай багш аймгийн хурц арслан цолтой. Дархан аварга Г.Өсөхбаяр, гарьд Д.Рагчаагаас эхлээд Архангайн олон сайхан бөхийн анхны багш. Би отгон шавь нь. Манай багш намайг сайн бөх болно гэж ярьдаг байсан. Би одоо ч мартдаггүй. Цаашид миний араас нутгийн олон дүү нар улсын цолны босгоор алхана гэдэгт итгэл дүүрэн байгаа. Сэтгэл гаргаад хөдөлмөрлөж яваа хэнд ч давахгүй даваа гэж байхгүй болов уу.

-Та Монгол Улсын гарьд Д.Рагчаатай ураг төрлийн холбоотой байх аа?

-Тийм ээ. Би эцэг, эх хоёр талаасаа бөхийн удамтай. Гарьд Д.Рагчаа аавын талаас ураг төрөл. Мөн улсын харцага М.Батжаргал, аймгийн арслан Бат-Отгон, Гансүх гээд олон бөх бий. Мөн ээжийн аав нь Архангай аймгийн Өгийнуур сумын харьяат аймгийн заан Шагдар гэж хүн байсан. Сумандаа агент хийдэг байсан болохоор хүмүүс андахгүй. Үеийн хөгшчүүл өвөөг бас сайн бөх болох байсан гэж ярьдаг.

-Тэгэхээр бөх болох замнал аль бага наснаас тавигджээ?

-Тэгсэн шүү. Аав, ээжийн хамаатан алинд ч очсон бүгд л намайг ерөөсөө л бөх болох хүн гэдэг байсан. Би ч бөхөд дуртай.

-Аав тань бас бөхийн засуул гэсэн. Гэр бүлийнхнээ танилцуулахгүй юу?

-Миний аавыг Рэнчин­бямба, ээжийг Оржпагма гэдэг. Манай аав нутагтаа бөхийн цол дууддаг засуул хүн. Би хоёр дүүтэй, айлын ууган хүү. Бага байхдаа үеийнхэнтэйгээ сав л хийвэл ноцолддог, их хөдөлгөөнтэй хүүхэд байлаа. Намайг хүүхэд байхаас л аав маань бөх болгоно гээд наадам дагуулж хэсдэг байсан. Бүр наадам болгоноор ирж хүүгийнхээ дээлийн захыг мушгиж дэмждэг миний ганц фэн шүү дээ. Би аавынхаа ачаар улсын цол хүртээд өдий зэрэгтэй зүлэг ногоон дэвжээнд зодоглож яваа гэж боддог. Аав, ээжээрээ бахархаж, тэднийгээ хүндэлж явах шиг сайхан зүйл энэ орчлонд үгүй шүү дээ.

-Та Бөхийн өргөөний барилдаанд зодоглох гээд бүртгүүлж чадахгүй буцсан түүхээ ярьсан байсан. Энэ дурсамжаасаа манай уншигчидтай хуваалцахгүй юу?

-Би биеийн тамирын “Аварга” дээд сургуулийг төгссөн. Тухайн үед заалны бүх л барилдаанд зодоглохын тулд өглөө эрт Бөхийн өргөөний гадаа дугаарлаж бүртгүүлдэг байсан юм. Тэгсэн нэг удаа өвлийн хүйтэн өглөө эрт дугаарлаж зогсч зогсчихоод хасагдчихдаг юм. Шарандаа гэртээ харих замдаа уйлж билээ. Одоо хүртэл тэр өдрийг мартдаггүй юм. Сүүлдээ ч яахав гайгүй барилдаад ирэхээр хоцорч ирсэн ч гэсэн оруулчихдаг болсон. Барилдаад давах тусам түүндээ урамшаад, ер нь бөх гоё шүү дээ.

-Та гурван жилийн өмнө улсын цол хүртэж байсан. Ер нь бөхийн спортоор хэчнээн жил хичээллэж байна?

-Би арав гаруй жил барилдаж байна. Ардын хувьсгалын 91 жилийн ойн улсын их баяр наадмаар тав давж улсын начин цол хүртсэн. Төрийнхөө наадамд гурав дахь жилдээ зодоглодог жил И.Доржсамбуу гарьдаар начин болсон. Улсын цол хүртэнэ гэдэг хүссэн аавын хүү болгоны аваад байдаг зүйл биш юм билээ. Эзэн хичээвэл заяа хичээнэ гэдэг. Нутаг ус, аав ээждээ залбираад, бөхийн ёс жудгаа сахиад, бэлтгэл сургуулиа тогтмол хийгээд, хувийн сахилга батаа анхаараад явж байхад хүссэн цолоо авах өдөр заавал ирдэг гэдэгт би итгэдэг. Тиймээс цаашдаа илүү их амжилт гаргах болно.

-Та заал, танхимын барилдааныг алгасалгүй оролцож, жигд амжилттай барилддаг бөхчүүдийн нэг. Тэгэхээр энэ амжилт таны уйгагүй хөдөлмөрийн үр дүн биз?

-Тэгж хэлж болно. Миний хувьд улсын цолтных ч бай, аймгийн цолтных ч бай аливаа барилдааныг алгасахгүй барилдахыг хичээдэг. Тэгээд ч хүний туршлага гэдэг ямар ч мэх, ямар ч бярнаас илүү байдаг гэдгийг би мэдэрсэн.

-Ер нь зан чанарын хувьд нэлээд хурц санагддаг. Учраа бөхтэйгөө барилдахдаа ч дайрч барилдаж харагддаг…

-Би их шартай. Ер нь шулуухан ч зантай байх. Дэвжээн дээр гарсан л бол унасан ч, давсан ч шуудхан дайраад л барилдчихдаг.

-Өөр спортоор хичээллэдэг үү?

-Чөлөөт бөхөөр л нэг үе барилддаг байсан. Олон улсын хэмжээний мастер. Анх чөлөөт бөхөөр барилдаад өсвөр, идэрчүүдийн УАШТ-д ордог байлаа. Чөлөөтийн улсын аваргын тэмцээнд орж л анх удаа Бөхийн өргөөтэй танилцаж байсан. Тэмцээний үеэр даралтад орчихоод дээшээ харахад гадаа байгаа юм шиг их л том санагдаж билээ.

-Одоо таны жин, өндөр хэд вэ?

-Өндөр 183 см, жин 120 кг.

Д.Даваасүрэн

Нэг ангийн 10 гаруй хүүхэд хөдөө болон гадаадаас ирж амжаагүй сурагчдынхаа өмнөөс гээд 21 Дарь эхиийг бэлгэдэж 21 мод Үндэсний цэцэрлэгт хүрээлэнд тарилаа. Эдгээр сурагчид бол 1985 онд Өвөрхангай аймгийн Арвайхээр хотын нэгдүгээр арван жилийг төгссөн 10а ангийнхан. Сурагчийн ширээнээс зах хязгааргүй хөврөх амьдралын их далайд хөл тавьснаас 30 жилийн дараа ангийн нөхөд ийн уулзаж байгаа юм. Тэд ангийнхаа уулзалтыг зүгээр нэг өнгөрөөхийг хүссэнгүй. Ангийн багшийнхаа хамт сайн үйлс бүтээж мод тарьж, хүүхэд ахуй цагтаа зочилж амжаагүй Монголын хүүхдийн ордноор морилж, өөрсдийнхөө хэмжээнд бяцхан улаан хивсний ёслолын арга хэмжээ зохиожээ. Аливаа зүйлийг албан ёсны, дэг журамтай, ажил хэрэгч зохион байгуулдаг нь энэ ангийн онцлог гэлтэй. Арвайхээрийн 10а анги бүрдсэн түүх бас л сонин тохиолтой. Учир нь тухайн үед Өвөрхангай аймгийн зарим сумдын сургууль найман жилийн төгсөлттэй байдаг байжээ. Тиймээс Арвайхээрийн нэг, хоёрдугаар арван жилийн сургуульд сумдаас ирсэн сурагчид хуваагдан ордог байж. Нэгдүгээр арван жилийн 10а-д бусад сумдаас ирсэн онц сурлагатан, шилдэг сурагчид нь оржээ. Тэр үед сургуулийн захирал ангийн бүрэлдэхүүнийг шийдвэрлэдэг байсан учраас анги даасан Ц.Хатанбаатар багшид ихэд завшаантай хийгээд хариуцлагатай ажил ногдсон гэдэг. Сурагчдынхаа тодорхойлолт, хувийн хэргийг хартал дандаа сурлага, авьяас билгээрээ бусдыгаа манлайлагчид нэг ангид цугларсан байжээ. Ц.Хатанбаатар өөрөө шинэ залуу багш учраас сурагчдаасаа сүрдэж байсан аж. Бүр толгойтой үсэнд нь ургасан ганц нэг цагаан үсээ үүр цайтал түүсэн удаатай. Учир нь ангийнхаа сурагчдын өмнө, арчаагүй, дорой, хөгшин харагдахгүй гэсэн бодолтой байж. Тэр үед ямар үсээ будах биш гээд энэхүү нууцаа ийн 30 жилийн дараа сурагчдадаа ярьж бөөн хөгжөөн болов. Ангийн багш нь хатуужилтай, их зарчимч, ажил хэрэгч, аливаа ажлыг хариуцлагатай хийдэг болохыг ангийн охин Б.Уранбилэг дурсав. Тиймээс аймагтаа төдийгүй улсад манлайлагч тэргүүний анги байжээ.

Тус анги 13 эмэгтэй, 24 эрэгтэй сурагчтай. Төгсөх жилээ улсын тэргүүний Хувьсгалт залуучуудын эвлэлийн үүр, аймгийн тэргүүний ХЗҮ-ээр шалгарч байсан байна. Тухайн үед урлаг спорт, нийтийн ажил, нийгмийн арга хэмжээнд идэвхтэй оролцож түрүүлж байж л улсын тэргүүний ХЗЭҮ-т тооцогддог байсан гэнэ. Ялангуяа орон нутгийн сургуулиас хүртсэн тохиолдол ховор. Тэд 1984 оны улсын шугам зургийн олимпиадын аварга анги төдийгүй сургуулийнхаа урлаг урлал, гар бөмбөгийн аварга анги болж байжээ. Мөн улсын багт наадмын хошой аваргын эзэн анги. Багш нар “Хэдий чинээ мундаг сурагчидтай байна төдий чинээ багш нь дагаж хөгждөг” гэж ярьдаг үнэн болохыг тус ангийнхан баталж байна.

Ц.Хатанбаатар математикийн багш учраас ангийнхан нь математикийн олимпиадад гаргууд оролцдог байж. Нийслэлийн нэгдүгээр сургууль, Орос гуравдугаар сургууль сурлагаараа манлайлдаг үед хотынхонтой эн зэрэгцэж улсын математикийн олимпиадад шавь Д.Энхцэцэг дөрөвдүгээр байрт орж байсан удаатай. Харин орос хэлний хичээлд Должинсүрэн, Ичинноров, Энхцэцэг, Мядагмаа зэрэг сурагчид бусдаасаа илүү сайн байсан бол шугам зурагт Г.Бат-Эрдэнэ гаргууд нэгэн. Түүний бэлтгэсэн ханын сонин аймагтаа байнга нэгдүгээр байрт шалгардаг байж. 10а ангийнхан сурлагаараа үеийнхнээ манлайлахаас гадна өөрсдөө хүүхэлдэй оёж хүүхэлдэйн театр ажиллуулж, мөн шил түүж олсон орлогоороо боломж тааруу сурагчдын ахуй амьдралд нь тусалдаг байсан гэнэ. Үе тэнгийнхнээ хошуучилж явсан нэг ангийнхан өнөөдөр ч өөрсдийн сонгон ажиллаж буй салбартаа ч мөн хошуучлагч нь болж эх орондоо мэдлэг оюунаараа тодорхой хувь нэмрээ оруулж явна. Анги болгонд улс төрийн дууны хамтлаг байсан гэнэ. 10а анги “Энхийн уриа” хамтлагтай. Тус хамтлагийнхан нь зарим гадаад дууг өөрсдийн сонсголоор бичиж дагаж дуулна, гитар тоглоно. Мөн л аймагтаа олон удаа түрүүлсэн. Хамтлаг Уранбилэг, Шүр, Ичинноров, Должинсүрэн, Мөнхцэцэг,Энхбаяр, Бямбаа гээд долоон гишүүнтэй. Уранбилэг нь Төрийн шагналт, хөгжмийн зохиолч Г.Бирваагийн шавь хөгжмийн зохиолч Соёлын тэргүүний ажилтан С.Бямбасамдангийн охин юм. Түүний олон ч сайн шавь нар Монголын соёл урлагийн салбарт нэрээ гаргаж яваа билээ. Тэрээр аавынхаа авьяасыг өвлөж авсан нэгэн. Өдгөө Монголын хүүхдийн ордонд ерөнхий нягтлан бодогч мэргэжлээр ажиллаж байгаа ч ангийнхандаа зориулсан дуунд ая бичээд авсан шаггүй авьяастай нэгэн. 1990 оны яруу найргийн “Болор цом” наадамд яруу найрагч Б.Ичинхорлоо түрүүлдэг жил

“Тэнгэр түшсэн уулс хурмастын салхийг задалж

Тэртээх холын дуртгал зүрх тэмтрэн эгшиглэхүй

Бодол тээсэн амьдралын нүцгэн шороог үлгэж

Босоо хөх тэнгэрт зогсоогоороо мөргөмүү” хэмээн уншиж аман хүзүүдэж байсан Нямбуугийн Билгүүн энэ ангиас төрөн гарсан. Монгол Улсын ардын эмч, хөдөлмөрийн баатар, төрийн шагналт, академич алдарт Х.Хайрулла эмчийн шавь Ц.Энхбаярыг тархины мэс заслаар Монголын урдаа барьдаг цөөхөн эмч нарын нэг гэгддэг. Тэгвэл тэрээр мөн л энэ ангиас төрөн гарсан. Түүнчлэн 10а ангийн Д.Энхцэцэг Засгийн газрын хэрэг эрхлэх газар ажиллаж байгаа бол багшийнхаа мэргэжлийг өвлөж боловсролын салбарт Г.Бат-Эрдэнэ, Л.Должинсүрэн, Н.Мөнхцэцэг нар багшаар ажиллаж байна. Тодруулбал, Г.Бат-Эрдэнэ, Л.Должинсүрэн нийслэлийн 28 дугаар сургуульд, Н.Мөнхцэцэг Дархан хотод багшилж байна. Мөн Ичинмөнх Өвөрхангай аймгийн Эрүүл мэндийн газрын орлогч дарга бол Булган аймагт барилгын салбарт Л.Амарсайхан амжилттай ажиллаж яваа нэгэн. Эрдэнэт хотын Дулааны цахилгаан станцын инженерийн албаны дарга Б.Сүрмаахорол мөн л тус ангийг төгссөн. Тэрээр шүлэг бичих авьяастай. Нутгийнхаа тухай “Зүүн хоолой” дуу зохиож байсан бол энэ удаа “Миний ангийн андууд” дууны шүлгийг бичиж Б.Уранбилэг ая зохиож ангийнхаа нөхдөд бэлэг барьжээ. Мөн А.Бат-Эрдэнэ, З.Бямбаа нар бизнесийн салбарт амжилттай яваа аж. Тэд ангийнхаа уулзалтыг ивээн тэтгэхээс гадна ангийнхаа тухай ном хүртэл хэвлүүлж байгаа юм байна. Тиймээс анги хамт олон нь баярлаж талархсанаа манай сониноор дамжуулж хүргэсэн.

10а ангийн Д.Шүр, Д.Мядагмаа, Н.Билгүүн, Б.Оюунчимэг нар өдгөө гадаадад ажиллаж амьдарч байгаа бөгөөд ангийнхаа нөхөд, багш хамт олонтойгоо байнга холбоотой байдаг гэнэ. Уулзалтаар ирсэн ангийнхан нь эдгээр нөхөдтэйгөө интернэтээр холбогджээ. “Одоо үед ч амар болжээ. Хоёрыг уулзуулж холыг учруулдаг интернэт гэж сайхан холбоо байдаг болж” хэмээн ангийнхан наргив. Энэ удаагийн уулзалтаар яруу найрагч Н.Билгүүн шинэ номынхоо дээжээс ангийнхандаа мөн гардуулсан байна. Тэд “Бид нар тэргүүлэгч бүхий л зүйлд авьяастай байсан болохоор Монголын хүүхдийн ордонд орж үзэхийг их хүсдэг байлаа. Энэ бол манай ангийнхны мөрөөдөл. Харин сая уулзаж мөрөөдлөө биелүүллээ” гэж хожим биелэгдсэн хүслийнхээ талаар их л догдлонгуй ярив. 10а ангийнхан аймагтаа анх гандболын спортыг дэлгэрүүлж байсан бас л сонирхолтой түүхтэй. Энэ бүхэн нь Боловсролын тэргүүний ажилтан, Алтан гадас одонт, Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одонт Цэстийн Хатанбаатар багштай холбоотой гэдгийг шавь нар дуу нэгтэй онцолсон.

Багшийнхаа аливаа ажилд хариуцлагатай ханддаг зан чанарыг өвлөж энэ нь өнөөдрийн ажил амьдралд нь нөлөөлсөн гэж шавь нар нь багшаараа бахархаж байсан. Саяхан Өвөрхангай аймгийн Арвайхээрийн нэг, хоёрдугаар арван жилийн сургуулийн 30 жилийн ойн баяр болжээ. Тиймээс тус сургуулийн нийт төгсөгчдөдөө 10а ангийн зүгээс баярын мэнд хүргэж буйгаа илэрхийллээ.

Д.Даваасүрэн

“Хөсөгтөн” хамтлагийн гишүүн, ятгачин
Ч.Амарбаясгалантай ярилцлаа.

-Танай хамтлагийнхан амраад ирсэн
сурагтай. Хаагуур амрав?

-Хөвсгөлийн Ханх суманд амрангаа тоглолтоо
хийгээд ирлээ. Өнгөрсөн хугацаанд бид том шоу тэмцээнд оролцсоноос хойш амарч амжилгүй
долдугаар сарын 9-нд Чойжин ламын музейтэй хамтран тоглолт тавьсан. Мөн наадмын
нээлтийн тоглолт болон хүндэтгэлийн тоглолт гээд манай хамтлагийнхан амсхийх ч завгүй
явсан. Сая харин хөдөө сайхан амарчихаад ирлээ.

-“Авьяаслаг Азичууд” шоунд оролцож
хоёр дугаар байрт шалгарна гэдэг хүссэн хүн болгоны гаргаад байх амжилт биш. Энэ
шоунд амжилт гаргахын тулд хичнээн сар нойргүй хонож, бэлтгэл сургуулилт хийсэн
бол?

-Тэгэлгүй яахав. Нойргүй хоносон хоногийн
тоогоо алдсан. Тэмцээн өнгөрсөн оны арваннэгдүгээр сараас эхлээд өнгөрсөн тавдугаар
сарын 14-нд гала тоглолтоо хийж шилдгээ шалгаруулсан. Энэ хооронд очиж тэмцээнийхээ
шалгаруулалтад оролцож, энд ирж ажлаа хийхээс эхлээд мэдээж амаргүй л байлаа.Тэргүүн
байр эзлээгүй ч гэсэн энэ шоунд хоёрт орно гэдэг үнэхээр том амжилт. Манай хамтлаг
зөвхөн Азид төдийгүй дэлхий дахинаа уран бүтээлээ толилуулахаас гадна Монгол орноо
сурталчилж чадсандаа бахархаж байна. Хэдий түрүүлээгүй ч гэсэн энэ том шоунд хоёрдугаар
байр эзэлнэ гэдэг үнэхээр том амжилт байлаа. Хүн болгоны хүсээд авчих амжилт биш
байх. Бидний өмнө 90 сая хүн амтай Филиппин улсын уран бүтээлчид орсон. Тэгэхээр
гурван сая хүн амтай улсын хамтлаг хоёрт орно гэдэг ази, цаашлаад
дэлхийн хүмүүс биднийг дэмжсэн гээд бодохоор үнэхээр их баяртай байна.

-Тэмцээний шилдэг 24 оролцогчийн нэгээр
шалгарснаа мэдээгүй байсан гэсэн. Яагаад?

-Шоу Сингапур, Малайз хоёрын хооронд
болсон. Гала тоглолт нь Сингапур улсад болсон. Тэмцээний дүрэм нь нууцыг чанд хадгалах
ёстой. Учир нь шоуны бичлэг 20 хоногийн дараа хэвлэл мэдээллээр цацагдах хуваарьтай
байсан учраас тэмцээн дуусаагүй байхад оролцогчид тэмцээний талаар юу ч ярих, мэдээлэх
эрхгүй. Тэмцээний явцад нууц задруулсан гэх шалтгаанаар зарим нэг оролцогчид хасагдсан
тохиолдол хүртэл гарсан. Тийм болохоор бид тэнцлээ ч гэж хэлж чадахгүй, тэнцсэнээ
ч мэдэхгүй явсан. Хэрвээ шилдэг 24-т шалгарвал холбогдоно гэсэн. Тэгсэн гэнэт л
нэг орой дуудсан. Шалгарсан ч гэж хэлээгүй. Тэгсэн очсоны дараа танай хамтлаг шилдэг
24-т шалгарсан гэж хэлсэн. Энэ шоунд оролцох үед биднийг ойлгож тусалж дэмжсэн Үндэсний
дуу бүжгийн эрдмийн чуулга, СУИС-ийн хамт олондоо маш их баярлалаа гэж хэлье.

-Таны хувьд мэргэжлийн ятгачин. Харин
тэмцээний үеэр дуулсан нь содон санагдсан…

-Тийм ээ. Нэгдүгээр шат хамгийн хэцүү
байсан. Байгаа бүх авьяасаа хэдхэн минутын дотор харуулах ёстой. Эхний шатанд бид
Цэрэндорж гуайн Чингис хааны магтаалыг тоглосон. Тэгсэн шүүгчид Монгол орноор аялсан
юм шиг сэтгэгдэл төрлөө гээд их сайхан хүлээж авсан. Дараагийн шатанд ямар ч хөгжимгүйгээр
акабель төрлөөр Тэс голын магтаалыг хөөмийлсөн. Хөгжимгүй учраас манай хамтлагийн
таван эрэгтэй хөөмийлөхөөр миний хувьд хийх юмгүй болчихсон. Тиймээс яалт ч үгүй
ард нь дуулж аялгуу нэмэх шаардлагатай болсон. Давгүй аялчихсан шүү (инээв).

-Тэмцээний үеэр морин хуурын утас
сунахаас эхлээд хүндрэлтэй зүйл нэлээд тохиолдсон гэж сонссон?

-Уур амьсгалын хувьд чийгшилтэй орчинд
очихоор морин хуур, ятга хөгжмийн утас сунахаас эхлээд асуудал гарч байсан. Ялангуяа
гала тоглолтын үеэр тайзны голд түүдэг асаачихсан байсан. Хоёр морин хуурч түүдэгтэй
ойрхон суучихсан байсан учраас хүнд харагдсан. Гэхдээ мэдээж хөгжимчид тиймэрхүү
асуудлыг урдаас тооцоолж тухай бүрт нь хөгжмийнхөө утсыг мэдэрч тоглодог. Сая наадмаар
хүртэл хэт халуун тиймэрхүү асуудал гарч л байсан.

-Таны хувьд “Хөсөгтөн” хамтлагийг
чимж буй цорын ганц эмэгтэй. Эрчүүдтэй ажиллах хүнд байдаг уу?

-Би айлын бага охин. Гурван ах, дөрвөн
эгчтэй. Багадаа эрэгтэй хүмүүстэй нэг их ойр дотно байгаагүй болохоор их ичимхий,
дуу цөөтэй охин байсан. Анх 2008 онд Үндэсний дуу бүжгийн эрдмийн чуулгад орж хамтлагтай
болох үед хамтлагийнхаа эрчүүдээс их ичнэ. Ямар сайндаа ичээд нэг буланд чимээгүй
очоод суучихдаг байж билээ. Эхний хоёр жил хамтлаг анхныхаа цомгийг гаргах гээд
гэртээ ч харих завгүй, ажил дээрээ хононо. Өглөө нэгнийдээ очиж цай унд уучихаад
л дахиад л бэлтгэлдээ ордог байлаа. Одоо харин эрчүүдтэй ганцаараа ажилладаг гэдгээ
ч мартчихаж. Одоо бол шүүмлэх үедээ шүүмжилнэ, санаа бодлоо хуваалцана. Манай хамтлагийн
гишүүд бол миний хоёр дахь гэр бүл. Тэгээд ч эрчүүдтэй ажиллахад их хүндэтгэлтэй.
Илүү нөмөр нөөлөг, хайр халамжтай санагддаг.

-Яагаад заавал хамтлагийн нэг гишүүн
эмэгтэй хүн байж таарсан юм бол?

-Манайхан ярилцаад ямар дуугаралттай
хөгжим байвал зүгээр вэ гэж ярьж байгаад ёочин, ятга хоёрын аль нэгийг нь авахаар
ярилцсан юм билээ. Тэгээд ятгын дуугаралт илүү зохимжтой, тэгээд ч гадагшаа дотогшоо
авч явахад хөгжмийнхөө хувьд авсаархан гээд сонгоод надад санал тавьсан хэрэг.

-Гэр бүлийнхэн тань хэр хүлээж авдаг
байв?

-Манай эцэг, эх, хань маань их сайн
ойлгодог. Урлагийн хүн хэцүү ш дээ. Ялангуяа гэрийн эзэгтэй ар гэртээ харагдахаасаа
харагдахгүй нь их байна гэдэг. Манай хамтлагийнхан хүртэл хэлдэг. “Манай Амараагийн
хань маш сайн ойлгодог” гэж ярьдаг. Заримдаа хамтлагийнхаа залууст “та нарын эхнэр
ингээд уран бүтээл хөөгөөд гэртээ ч орох завгүй яваад байвал яахав” гэхээр “Би лав
ажил хийлгэхгүй. Тэгж байж чадахгүй” гэдэг ш дээ, өөрсдөө болохоор (инээв). Сайхан
ханьтай учирсандаа хувь заяандаа талархаж явдаг.

-Хань тань урлагаас ангид мэргэжилтэй
юу?

-Миний ханийг Сэр-Од гэдэг. Сэтгэл
судлаач, хуульч мэргэжилтэй. Манай хүн найзууддаа “Битгий урлагийн хүнтэй суугаарай.
Урлагийн хүнтэй гэр бүл болсон тохиолдол надаар дуусаг” гэж ирээд л наргидаг. Үнэхээр
намайг ойлгож гэр бүлээ авч яваа ханьдаа баярлалаа, хайртай шүү гэдгээ танай сониноор
дамжуулж хэлмээр байна. Мөн хоёр ээждээ ч гэсэн баярлалаа.

-Хүүхэдтэй юу?

-Нэг охинтой. Одоо гурван настай.
Охиноо гурван сартай байхад л орхиод гадагшаа тоглолтод явдаг байсан. Үнэхээр сэтгэлд
нэг юм тороод явж чадахгүй хэцүү байдаг юм билээ. Нэгэнт л миний сонгосон амьдрал,
талхныхаа мөнгийг олох ажил учраас явахаас аргагүй байсан даа.

-Танай аав, ээжийн нутаг хаана вэ?

-Манай аав, ээж Ховд аймгийн Булган
сумын уугуул. Аавыг маань Човжоо гэдэг. Нэгдлийн нягтлан бодогч байсан. Ээж насаараа
Булган сумын нэгдүгээр сургуульд багшилсан Хорлоо гэж хүн бий.

-Таны үндсэн мэргэжил ятгачин уу?

-Би Хөгжим бүжгийн коллеж, СУИС-ийг
мэргэжлийн ятга хөгжим, гоцлооч багш мэргэжлээр дүүргэсэн. Миний төрсөн ах Амгаланбаяр
ятганд сонирхолтой. Миний хурууг барьж анх ятга хөгжимтэй танилцуулсан хүн. Би сумынхаа
сургуулийн хөгжмийн дугуйланд явдаг байсан. Сарангэрэл гээд багштай. Тэгсэн нэг
өдөр ах радиогоор хөгжим бүжгийн коллежид элсэлт авч байна гэсэн зар сонсоод намайг
хот руу дагуулж ирсэн. Бид хоёрыг хотод ирэхэд Хөгжим бүжгийн коллеж элсэлтээ аль
хэдийнэ аваад дуусчихсан байсан.

-Тэгээд яав?

-Намайг холоос зорьж ирсэн юм чинь
яаж буцаахав гээд бүртгэсэн. Манайх Улаанбаатар хотоос 1600 гаруй км зайтай ш дээ.
Нэг сарын дараа шалгуулаад орсон. Би Ховд аймгийн Булган сумын нэгдүгээр арван жилд
дөрөвдүгээр анги хүртэл суугаад хот руу шилжиж ирсэн.

-Гэр бүлээрээ юу?

-Тийм. Би айлын отгон хүүхэд болохоор
намайг мэдэхгүй газар хэцүүднэ гээд манайх хот руу нүүж ирсэн. Гэхдээ би нутагтаа
жил болгон очдог. Манай нутаг ёстой л говийн баянбулаг шүү дээ. Нутгийн түмэн олон
ч намайг их дэмждэг. Өнгөрсөн жил хамтлагийнхааа Адьяадоржтой хамтраад тоглолт хийхэд
нутгийнхан их дэмжлэг үзүүлсэн. Манай нутгийн “Торгууд нутаг” клуб их сайн харилцаа
холбоотой ажилладаг. Нутгийнхандаа баярлалаа.

-Ятгаас өөр хөгжим тоглодог уу?

-Багадаа гитар, мандалин, төгөлдөр
хуур тоглодог байсан. Ер нь хөгжмийн анги болохоор хэд хэдэн хөгжим заавал заана
л даа.

-Та урлагаас өөр юу сонирхдог бол?

-Киноны дуу оруулагч, хөтлөгч болох
юмсан гэж их боддог байсан. Оюутан байхдаа тэнхимийнхээ тайлан тоглолтыг хоёр гурван
удаа хөтөлж хүслээ биелүүлсэн. Манай ээж наадам болохоор стадионд микрофон бариад
зарлагч хийдэг байсан. Хоолойны өнгө нь их гоё. Надад ээжээс заяасан хоолойны юм
жаахан бий гэж боддог.

-Одоо “Хөсөгтөн” хамтлаг ямар шинэ
уран бүтээл дээр ажиллаж байна?

-Манай хамтлагийнхан хоёр дахь цомог
дээрээ ажиллаж байна. Цомгийн ажил 80 хувьтай явж байна. Анхны цомог хүмүүст их
хүрсэн. Тиймээс түүнээс илүү, давсан уран бүтээл хийхээр хичээж байгаа. Мөн энэ
жил Австрийн “Голден” театрт тоглох төлөвлөөгөөтэй байна. Төрийн соёрхолт Сосорбарам
ах санаачилж байгаа. Одоохондоо энэ талаар нууцалъя.

Хурим найрын улирал эхэлсэнтэй холбогдуулан хуримын чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг газрууд хөл ихтэй байна. Сүүлийн үед хосууд хуримаа хийхдээ мэргэжлийн байгууллагаар үйлчлүүлэхийг илүүд үзэх болжээ.

Учир нь хосуудын ярьж буйгаар бол хуримын даашинз, хослол, машин, ресторан, зурагчин гээд бүхий л зүйлийг нэг дороос хөлслөх нь цаг хугацаа алдахгүй, хийх ажлыг нь хөнгөвчилдөг байна. Тиймээс энэ чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг газрууд ч олон болжээ. Бид шинээр гал голомтоо бадраахаар зэхэж буй хосууддаа зориулж хэд хэдэн газраар орлоо. “Best event” студи, “Жакс” энтертаймент групп, “Me” энтертаймент, “Crocus event hall” зэрэг олон газар хуримын цогц үйлчилгээг зохион байгуулдаг юм байна. “Crocus event hall” гэхэд л саяхан хуримаа хийхээр төлөвлөж буй хосуудад зориулж хуримын нээлттэй өдөрлөг хүртэл зарласан байна. “Таны хуримын хамгийн жаргалтай мөч бүхнийг бид сэтгэлд тань мөнхөлнө” уриатай ажилладаг “Me marketing” энтертайментаар орлоо. Тус газарт хуримын захиалга өгөхөөр 25 орчим насны хоёр хос уулзаж байв. Тэд энэ сарын дундуур хуримаа хийх гэнэ. Сүйт залуу тус газрын видео бичлэг, зурагчин, гэнэтийн бэлэг зэрэг үйлчилгээг сонгохоор төлөвлөж байгаа юм байна. Харин сүйт бүсгүй даашинз, хослолоо өөр салонд захиалж хийлгэж байгаа талаараа ярив. Тэд хуримаа хийхэд хичнээн төгрөг зарцуулж болох талаар олон талаас нь судалгаа хийжээ. Дунджаар 15 сая төгрөгөөр хурим хийхээр төлөвлөсөн гэнэ. Хоёулаа төрийн байгууллагад ажилладаг бөгөөд хуримаа хийхийн тулд 10 орчим сая төгрөгийн цалингийн зээл авсан байна. Үлдсэн мөнгийг хоёр талын аав, ээж нэмэрлэжээ. Өөрсдөө бүх зүйлээ худалдаж аваад, зохион байгуулна гэхээр явдал ихтэйгээс гадна насан туршид нь дурсагдах ганц аз жаргалтай мөч нь учраас аль болох дурсгалтай хийхийг хүссэн гэнэ. Тиймээс ийн мэргэжлийн байгууллагад хандаж байгаа юм байна.

Ингээд “Me marketing” энтертайментын захирал Т.Гантулгаас зарим зүйлийг тодрууллаа.

-Танайх хуримын чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулаад хичнээн жил болж байна вэ?

-Манайх үүсэн байгуулаг­даад зургаан жил болж байна. Анх найзтайгаа хамтарч хуримын видео бичлэг хийж гүйцэтгэдэг байсан. Эхэндээ хурим зохион байгуулахдаа нийтлэг энгийн маягаар л хийдэг байлаа. Яваандаа илүү туршлага суусан. Ер нь хосуудын амьдралын хамгийн аз жаргалтай мөчийг дахин давтагдашгүй гайхамшигтай зохион байгуулвал үйлчлүүлж буй хүмүүст ч үлдэцтэй, хэзээ ч мартагдахааргүй байх болно шүү дээ. Тиймээс арай шинэлэг санаа, шийдлийг илэрхийлж, аль болох өвөрмөц байдлаар хийхийг хичээдэг болсон. Өнгөрсөн хугацаанд 80 гаруй хуримыг бие даан зохион байгуулсан бол 200 гаруй хуримыг хамтарч ажилладаг байгууллагуудтайгаа хийсэн байна.

-Танайд хуримын захиалга хэр байна?

-Энэ наймдугаар сард манай байгууллага таван хурим зохион байгуулахаар захиалга авчихаад байна. Бид аль болох чанарын өндөр түвшинд хурим зохион байгуулахыг хүсдэг. Тиймээс давхцаж захиалга авдаггүй. Хурим зохион байгуулна гэдэг маш нямбай, хариуцлагатай ажил. Шинэ гэр бүл болж буй хосуудад сэтгэгдэл төрүүлэх нь хамгийн чухал. Тийм ч учраас сүүлийн жилүүдэд хосууд мэргэжлийн байгууллагад хандах нь эрс ихэссэн.

-Сүүлийн үед хосууд ямар хэлбэрээр хурим хийхийг илүүд үзэж байна. Ерөнхийдөө европ маягийн хурим хийх хандлагатай болсон юм шиг?

-Тийм. Үзэгдэх байдлаараа европ хандлагатай болчихсон. Гэхдээ хуримын агуулга нь үндэсний хэв шинжийг илэрхийлдэг. Жишээ нь ураг батжих үйлийг хийхдээ мөнгөн аяганд сүү хийгээд хосууд солилцож уудаг. Сүүлийн үед олон давхар хундганд хийдэг мода дэлгэрч байгаа. Мөн фэйсбүүк, твиттер гээд сошиал медиа орчноос хүмүүс олон санаа авч түүнийгээ бодит амьдралд ашигладаг болж. Олон сайхан санаагаар хурим хийж болно. Бид ашгийн төлөө байгууллага хэдий ч үндэсний ёс заншил, уламжлалаа хадгалсан хурим зохион байгуулахыг хичээдэг. Тийм санал үйлчлүүлэгчидээ тавьдаг. Өнгөрсөн жил XIII зууны үеийг харуулсан хурим зохион байгуулсан чинь “Соронз” сэтгүүл дээр гарсан Монголын топ 12 хуримын нэгээр шалгарч зураг нь тавигдсан байсан. Ер нь л хуримыг илүү өвөрмөц, энтертаймент байдлаар хийх нь хосуудад илүү сэтгэгдэл үлдээдэг.

-Танайхаар хуримаа зохион байгуулуулхаар гадаадаас хүртэл санал ирдэг гэж сонссон?

-Тийм ээ. Манай хаягаар холбогдоод хуримаа зохион байгуулахыг хүсдэг. Гадаадаас эх орондоо ирээд хуримаа хийнэ гээд хугацаагаа хэлээд захиалга өгдөг. Манайх зөвхөн хурим гэлтгүй хайр сэтгэлээ илэрхийлсэн олон гэнэтийн бэлэг барих үйлчилгээг явуулдаг. Гэхдээ зарим тохиолдолд үйлчлүүлэгчид эхнэрээ гомдоочихоод гэр бүл салах хэмжээнд тулсан үедээ эхнэртээ гэнэтийн бэлэг барихыг хүсдэг. Тийм тохиолдолд би арай өөр зөвлөгөө өгдөг. Асуудал хурцадсан үед ганц гэнэтийн бэлэг бариад хүний сэтгэл өөрчлөгдөнө гэж байхгүй шүү дээ. Бид яахав орлогоо бодоод хийж өгч болно. Гэвч миний хувьд мөнгөнөөс илүүтэйгээр хосуудын аз жаргалын төлөө ажиллахыг хүсдэг. Хэрвээ хайртай л бол эхнэртээ, нөхөртөө өдөр болгон хайртайгаа илчилж өөрөө хичээх ёстой шүү дээ.

Мэргэжлийн байгуул­лагуудын хуримын цогц үйлчилгээ дунджаар 20-40 сая төгрөгийн үнэтэй байдаг юм байна. Цогц үйлчилгээнд хуримын бөгжнөөс бусад бүх зүйл багтсан гэсэн үг. Тухайлбал, хуримын чимэглэл, гоёлын нүүр будалт, мастер үсчний гоёлын үс засалт, уран сайхны найруулгатай видео цомог, мэргэжлийн гэрэл зурагчин, хөтлөгч, хамтлаг дуучид, сюрприз бүхий эвэнтүүд, хүлээн авалтын ресторан зэрэг үйлчилгээг үзүүлдэг байна. Түүнчлэн сүүлийн үед хосууд бүрэн хэмжээний баримтат кино хийлгэх захиалга их өгдөг болж. Мөн хуримын өмнөх гэрлэх санал тавих үйлчилгээ их эрэлттэй болсон гэнэ. Саяхан нэгэн залуу хайртай бүсгүйдээ гэрлэх санал тавих үйлчилгээ авчээ. Энэ үйлчилгээнд дөрвөн портер машин цэцэг орсон байна. Ер нь залуус илүү өвөрмөц байдлаар хайр сэтгэлээ илэрхийлэхийг хүсдэг болсон талаар мэргэжлийн хүмүүс ярьж байсан. Хуримын чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг салон, автомашины үйлчилгээ үзүүлдэг газрууд ч олон байдаг юм байна. Хуримын даашинз дунджаар 500 мянгаас хоёр сая төгрөгийн үнэтэй бол нэг удаагийн түрээс буюу прокатын үнэ нь 200 мянган төгрөг байдаг аж. Мэдээж өнгө дизайн, хэлбэр хийцийн хувьд өргөн сонголттой. Загварын хувьд сиси болон нуруу нь ил гардаг торон даашинз моданд орж байгаа гэнэ.

Харин автомашины цуваа сонирхвол ”Lexus” 470, 570 ”Ланд-200” машинуудыг 150 мянган төгрөгөөр түрээсэлж болох бол Лимузин зэрэг тансаг зэрэглэлийн машин цаг нь 200 мянган төгрөгөөс дээш үнэтэй аж.

Д.Даваасүрэн

Монголчууд аль ч бөхийн төрөлд, цаашлаад ямар ч спортод дэлхийн хэмжээнд хүчтэй өрсөлдөгч гэдгээ харуулсаар байна. Үүний нэг тод жишээ бол сүүлийн хэдэн жилд мэргэжлийн сумод гаргасан Монгол бөхчүүдийн амжилт юм. Арлын Японы сумогийн дэвжээг монголын сумочид эзэгнэж байна. Бахархаж байна.

Сумогийн олон ч амжилт, рекордыг манай бөхчүүд эвдэж ёстой нэг хүч чадал, эр зориг, уран зоримог барилдаанаараа аархаж байна гэхэд буруудахгүй биз ээ. Тэгвэл мэргэжлийн сумод домог болж яваа нэгэн Монгол бөх зодог тайлах тухайгаа мэдэгдлээ. Энэ бол гурван жилийн өмнө буюу 38 насандаа мэргэжлийн сумогийн дээд зиндаанд аварга болсон Кёкүтэнхо Н.Цэвэгням юм. Түүний энэхүү амжилт сумогийн түүхэнд тэмдэглэгдсэн. Учир нь мэргэжлийн сумогийн дээд зиндаанд Кёкүтэнхо шиг олон жил барилдаж, аварга болж байсан бөх байхгүй аж. Тиймээс Японы ард түмэн, хэвлэл мэдээллүүд нэг хэсэг манай бөхийн амжилтыг онцлон шагшин магтаж байлаа. Мэдээж энэ түүхэн амжилт бол түүний уйгагүй, нөр их хөдөлмөрийн үр дүн. Сумогийн дэвжээнд олон жил ийн амжилттай барилдаж яваа тэрээр уржигдар Нагоягийн зуны башё дууссаны дараа зодог тайлахаа албан ёсоор мэдэгдсэн билээ.

Сумогийн алтан хараацай

Нямжавын Цэвэгням өдгөө 40 настай. Түүнийг Арлын Японы мэргэжлийн сумод анх зодоглосон алтан хараацайнуудын нэг гэдэг. Анх 1993 онд Н.Цэвэгням аварга болох хүсэл мөрөөдөл сэтгэлдээ тээн Японд хөл тавьжээ. Тэгсэн хэрнээ сумогийн талаар бараг л мэдэхгүй Наритагийн онгоцны буудалд буусан гэдэг. Ингээд Кёкшюүзан Батбаяртай хамт нэг дэвжээнд орж, Ошима дэвжээний бөх болсон байна. Тэр цагаас хойш мэргэжлийн сумод монгол бөхчүүдийн замыг татсан алтан хараацайнууд бол яах аргагүй Кёкшюүзан Батбаяр, Кёкүтэнхо Н.Цэвэгням нарыг хэлнэ. Тэд Асашёорюү Д.Дагвадорж, Харүмафүжи Д.Бямбадорж, Хакухо М.Даваажаргал гээд үе үеийн аваргуудыг араасаа дагуулж гарыг нь ганзганд, хөлийг нь дөрөөнд хүргэсэн сумочид. Монголын сумочид бүгд алтан хараацайнуудын нөлөөгөөр сумод хөл тавьсан байдаг. Арга ч үгүй биз. Залуу бөхчүүдийн итгэл найдвар, үлгэр дуурайл нь шүү дээ, тэд. Тиймээс Кёкшюүзан Батбаяр, Кёкүтэнхо Н.Цэвэгням нарт дүү бөхчүүд одоо ч ихэд хүндэтгэлтэй хандаж заавар зөвлөгөө авдаг гэсэн.

Хүний нутагт харийн спортод амжилт гаргана гэдэг амаргүй даваа

Кёкүтэнхогийн хувьд үеийнхээ бөхчүүдээс хавьгүй хожуу зодог тайлж байна. Н.Цэвэгням анхныхаа барилдааныг ирсэн жилийнхээ гуравдугаар сард хийж байжээ. Түүнд сумогийн хүнд бэрх бэлтгэл сургуулилт нь хэцүү санагдаж нэг бус удаа нутаг буцах бодол тээж байсан гэдэг. Сумогийн дэвжээнд аварга болно гэж ирсэн хүн чинь Монгол Улсын Элчин сайдын яам руу оргож очоод нутаг буцаж байсан гэнэ. Харин Ошима багш нь Монголд ирж, аргадаж ятган Японд аваачиж байсан тухайгаа Н.Цэвэгням дурсаж байсан удаатай. Ингээд багшаараа аргадуулан байж сумогийн дэвжээнд зодоглож 1998 оны арваннэгдүгээр сард анх удаа макүчи буюу дээд зиндаанд барилджээ. Ингэж л дээд зиндаанд дэвшсэн нь түүнийг сумод эргэлт буцалтгүй амьдралаа зориулахад хүргэсэн байна. Түүнээс хойш тасралтгүй дээд зиндаанд барилдаж озеки Кайогийн дээд зиндаанд 1444 удаа барилдсан рекордыг эвдээд байна. Дээд зиндаанд барилдсан цагаасаа хойш аварга болох юмсан гэсэн бодол түүнийг өдөр шөнөгүй чилээх болж. Бүр аварга болж байна гэж зүүдэлдэг байжээ. Зүүд зөнтэй гэж монголчууд ярьдаг. Н.Цэвэгням үүнд итгэдэг. Хүүхэдтэй болчихоод тэрээр нэг шөнө аварга болчихсон, хүүхдээ өвөр дээрээ суулгаад гэр бүлээрээ зураг татуулж байна гэж зүүдэлжээ. Энэ зүүдний дараахан 2012 оны зуны башёд 38 настайдаа түрүүлж эзэн хааны цомыг авчээ. Түүнийг хувь заяа ивээсэн гэдэг. Учир нь сумогийн дэвжээнд ноёрхож яваа аварга Хакухо Даваажаргал тухайн сард тааруухан барилдсан ч хүчтэй өрсөлдөгчдийг нь өвдөг шороодуулж өгсөн байна. Ингэж тэрээр сумогийн түүхэнд хамгийн ахмад настай түрүү авсан бөх хэмээн тэмдэглэгджээ.

Сумогийн амьд домог

Кёкүтэнхо аварга болчихоод дараагийн сарын башёд 13 удаа унасан цорын ганц бөх. Түүхэнд энэ үйлдлээрээ мөн л тэмдэглэгдсэн. Япончууд ч их шуугисан. Гэхдээ тэрээр ясны бөх гэдгээ харуулж дараагийн хоёр сар нь амжилттай барилдсан. Тиймээс япончууд Кёкүтэнхог сумогийн “Legend” буюу “Домог” хэмээн хүндэлдэг. Үнэндээ домог байхаас ч аргагүй бөх. 1998 оноос хойш сумогийн дээд зиндаанд тасралтгүй барилдаж башёд зодоглосон тоогоороо түүнийг гүйцэх бөх одоохондоо алга. Ингэхдээ дээд зиндаанаас буулгүй барилдсан бөх гэдгийг цохон тэмдэглэмээр байна.

Кёкүтэнхо Н.Цэвэгням: Би зодог тайлж “Ошима” дэвжээг өвөлнө

Кёкүтэнхо Н.Цэвэгням мэргэжлийн сумод 23 жил зодоглосон. Тэрбээр сүүлийн өдрийн барилдааны дараа нулимс урсган дэвжээнээсээ бууж харагдсан. Сумо сонирхогчдын хувьд үнэхээр харамсалтай мэдээ боловч тэрээр ирээдүйд сумогийн дэвжээнд олон монгол бөхчүүдийн нэрийг гаргах суурийг тавина гэдэгт итгэлтэй байна. Н.Цэвэгням Япон эхнэртэй. Кейко гэдэг. Япон иргэншилтэй учраас тэрээр зодог тайлж “Ошима” дэвжээг өвөлж авах юм байна. Түүнтэй манай сонины Япон дахь тусгай сурвалжлагч Х.Эрдэнэцэцэг өчигдөр зодог тайлах тухайгаа мэдээлэх үеэр нь ийн сэтгэгдлийг нь хуваалцжээ.

-Барилдаанаа нулимстай дуусгасан. Яг тэр агшинд юу бодогдож байсан бэ?

-Эргээд бодоход би сумогийн дэвжээнд 23 жил гаруй барилджээ. Энэ барилдаан хамгийн сүүлчийн, дэвжээн дээрээ дахиад хэзээ ч гарахгүй гэж бодохоор л биеэ барьж дийлэхгүй байсан. Бас үзэгч, хөгжөөн дэмжигчдийн дуу, түрлэг, нэрийг минь бичсэн самбар бариад уухайлж байгаа хүмүүсийг хараад өөрийн эрхгүй сэтгэл хөдөлсөн дөө.

-Хакухо аварга түрүүлж, хамт алхаж явахад ямар санагдаж байв. Аваргатай юу ярив?

-Манай дэвжээ аваргынхтай нэг гал болдог. Олон жил хамт бэлтгэл сургууль хийж, аваргатай цуг амьдралынхаа багагүй цагийг өнгөрүүлжээ. Өчигдөр аварга шийдвэрлэх барилдаантай байсан учир нүдээрээ хоёулаа дохилцоод өнгөрсөн. Аваргыг харахаар л цээжин дээр нэг юм тээглээд байсан. Аварга гарыг минь бариад л олон жил та хичээсэн шүү гээд нүдээрээ хэлэх шиг болсон. Аваргатай хамт туг барьж, ялалтын парадад цуг суугаад явахад үнэхээр сэтгэл их хөдөлж, баярлан бахдах сэтгэл төрж байсан.

-Танд одоо юу бодогдож байна вэ?

-Өнөөдөржингөө (өчигдөр. сур) сонин, сэтгүүл, хэвлэл мэдээллийнхэнд ярилцлага өгөөд тун завгүй л байна. Дөчин нас хүртлээ барилдаж болдог юм байна гэдгийг залуу үеийнхэндээ харууллаа гэж бодож байна. Их л олон юм бодогдож байна даа.

-Цаашид та юу хийх вэ?

-Одоо хоёр жил гаруй “Ошима” дэвжээнийхээ туслах багш хийнэ. Ирээдүйд дэвжээгээ өвлөн авч ояаката болно доо. Тэр хүртэл суралцах зүйл их байна.

-Үсээ авахуулах ёслолын өдрөө товлов уу?

-Ирэх жилийн тавдугаар сард хийхээр ярьж байна.

-Таны тухай ном гарах гэж байгаа гэл үү?

-Тийм ээ. “Бейсбол” хэвлэлийн газраас “Кёкүтэнхогийн намтар” хэмээх ном удахгүй энэ оны есдүгээр сард хэвлэгдэн гарна.

Д.Даваасүрэн

Хэдхэн хоногийн өмнө ОХУ-ын Тюмень хотноо жүдо бөхийн “Их дуулга” тэмцээн болж өнгөрсөн. Тус тэмцээнээс Монголын жүдочид нэг алт, нэг мөнгө, нэг хүрэл медаль хүртэж багаараа гуравдугаар байрт орсон амжилт үзүүлсэн билээ. Тюмень хотоос цорын ганц алтан медаль авчирсан тамирчин бол 63 кг-ын жинд зодоглосон Цэвэгсүрэнгийн Мөнхзаяа байлаа. Түүнийг энэ удаагийн “Өдрийн зочин” буландаа онцолж байна.

Цэвэгсүрэнгийн Мөнхзаяа 1986 онд төрсөн бөгөөд жүдо бөхөөр олон жил уйгагүй хичээллэж буй шилдэг тамирчдын нэг яах аргагүй мөн. Өнгөрсөн хугацаанд тэрээр олон сайхан амжилт үзүүлж улсынхаа төрийн дууллыг харийн тэнгэрт олон ч удаа эгшиглүүлсэн Монголын нүүр царай болсон жүдоч. Олон улсын хэмжээний мастер Ц.Мөнхзаяа Ази тивийн аварга шалгаруулах тэмцээний хошой аварга, “Их дуулга” тэмцээний аварга гээд бараг олимпоос бусад тэмцээний медалийг хамсан гэхэд болно. Гэхдээ түүнд олимпийн туршлага бий. “Лондон-2012” олимпод зодоглож байсан түүний барилдааныг ард түмэн одоо хэр мартаагүй. Сийрүүлбэл, ОУХМ Ц.Мөнхзаяа “Лондон-2012” зуны XXX олимпийн наадмын жүдо бөхийн эмэгтэйчүүдийн 63 кг-ын жинд барилдахдаа хагас шигшээд гарч Афины олимпийн хүрэл медальт, дэлхийн аваргын гурван хүрэл медальт, Словенийн Урска Золниртой барилдаж цэвэр ялагдсан. Хоёр бөхийн хүч чадал, барилдаан эн тэнцүүхэн байсан хэдий ч шүүгчид манай бөхөд ялагдал хүлээлгэсэн гашуун түүх бий. Гэвч манай бөх хэнд ч ялагдашгүй гэдгээ цуврал тэмцээнүүдэд харуулж байна. Үүний тод жишээ бол өнөө жилийн Кувейтэд болсон Азийн аварга шалгаруулах тэмцээнд аваргалсан тохиолдол юм. Тэрээр Кувейтийн татамид жинхэнэ ясны тамирчин, мятрашгүй монгол бөх гэдгээ харуулж, бусад орны тамирчдын зүрхэнд шар ус хуруулаад авсан.

Учир юу гэвэл 63 кг-д ОУХМ Ц.Мөнхзаяа аваргын төлөө Японы жүдоч, Токиогийн “Их дуулга”-ын хүрэл медальт Нишикава Махотой барилдаж, вазари үнэлгээгээр ялж, Ази тивийн аварга болсон. Барилдааны үед манай жүдоч зүүн мөрөндөө бэртэл авч, мөрөө мулталчихсан. Гэсэн хэдий ч бэртэл авлаа гээд унжийж суухын оронд харин ч баргийн эр хүнээс гарамгүй зориг, тэсвэр тэвчээр заан барилдааныг дуусгасан юм. Тиймээс Азийн аваргын алтан медаль түүнд, монголчуудад хамгийн үнэ цэнтэй байлаа. Арга ч үгүй биз, Монголын эмэгтэй жүдочдыг нэгэн үе дэлхийн жүдогийн дэвжээнд гялалзаж явсан Монгол Улсын гавьяат тамирчин Х.Эрдэнэт-Од дасгалжуулж байгаа шүү дээ.

Х.Эрдэнэт-Од, Ш.Цэвэлмаа зэрэг дасгалжуулагчдын шавь нар энэ цаг үеийг эзэгнэсэн баатрууд болж яваа гэхэд хилсдэхгүй байх. Нарийн яривал Ц.Мөнхзаяагийн гарын багш хөдөлмөрийн баатар Ч.Насантогтох. Дэлхийн аварга Ш.Чанарав, олимпийн анхны медальт Ц.Дамдин, Р.Даваадалай, 1989 оны дэлхийн аварга Х.Баттулга, О.Балжинням, олимпийн аварга Н.Тvвшинбаяр, олимпийн хvрэл медальт, дэлхийн аварга Х.Цагаанбаатар, М.Бундмаа, Х.Эрдэнэт-Од гээд дэлхийд нэрээ цуурайтуулсан тамирчид бүгд түүний шавь гэдэг. Тэгэхээр төгс бэлтгэгдсэн мэргэжлийн жүдоч юм.

Ц.Мөнхзаяагийн амжилтын бас нэг үндэс бол яах аргагүй гэр бүлийн хүн нь. Түүний нөхрийг Монгол Улсын гавьяат тамирчин, гавьяат дасгалжуулагч Х.Болдбаатар гэдгийг мэдэх биз ээ. 73 кг-ын жинд Х.Болдбаатартай дүйх тамирчин ховор байсан үе саяхан. Тэрээр өөрийнхөө үлдээсэн орон зайг эхнэрийнхээ амжилтаар дүүргэхээр зүтгэж явна. Жүдогийн төлөө, эх орныхоо төлөө хорвоод амьдрах хоног өдрүүдээ элээж яваа хүмүүс гэвэл тэднийг хэлнэ. Удахгүй болох ДАШТ-д Ц.Мөнхзаяа зодоглоно. Тиймээс дэлхийн татамигаас ганзага дүүрэн ирэх байх гэж найдаж байна, монголчууд итгэл хүлээлгэж байна. Тэр чадна. Түүний дараа Мөнхзаяаг олимп хүлээж байгаа…

Д.Давааүрэн

Э.Анужин