Author: Даваанямын Даваасүрэн

Хүйтэн дайны дараа Зүүн хойд Азийн бүс нутгийн сөргөлдөөн намжиж, даяарчлалын нөлөөгөөр эдийн засаг хурдтай хөгжсөн бүс нутаг болсон боловч “КОВИД”-ын нөлөөгөөр Солонгосын хойгт цөмийн зэвсгийн аюул, бүс нутгийн улс орнуудын олон хэлбэрийн сөргөлдөөнүүд нэмэгдэж байна. Ийм нөхцөлд Зүүн хойд Азийн бүс нутгийн улс орнуудын найрсаг харилцаа тогтвортой байж чадах уу? Бүс нутгийн хөгжлийн төлөөх улс орнуудын хамтын ажиллагааг дэмжихэд ямар алхам шаардлагатай вэ? Гэсэн тулгамдсан асуудал гарч ирж байна. Солонгосын нэгдмэл байдал нь Солонгосын хойгийн цөмийн хямралыг шийдвэрлэх гол түлхүүр бөгөөд Зүүн хойд Азийн улс орнуудын тогтвортой хөгжилд түлхэц болно гэж судлаачид, улс төрчид дүгнэлт хийдэг ч хэрхэн, яаж гэдэг арга зам дээр нэгдмэл хариулт байхгүй байна.

Монгол улс хүчний хувьд жижиг ч энэ бүс нутгийн бүх улстай найрсаг харилцаатай чөлөөт ардчилсан засаглал руу тайван замаар шилжсэн, цөмийн зэвсэггүй улс гэдэг шинэ статусыг НҮБ-ын Аюулгүйн зөвлөлөөр баталгаажуулсан, 2 Солонгостой уламжлалт сайн хөршийн харилцаатай улсын хувьд олон жил тасалдаад байгаа “зургаан талт яриа +” хэлэлцээрийг эхлүүлж шинэ шатанд авчрахад онцгой үүрэг гүйцэтгэх боломжтой гэж геополитик судлаачид дүгнэдэг. Манай улсын энэ давуу талд тулгуурланолон улсын судалгааны болон иргэний нийгмийн байгууллагууд Монголын форумыг 2018 оноос жил бүр зохион байгуулж иржээ. Энэ удаагийн форум “Зүүн Хойд Азийн энх тайван, хөгжил дэвшил, Солонгосын нэгдэл” гэсэн сэдвийн дор цахимаар гурван өдөр хуралдаж

1.Ковидын дараах дэлхий ертөнц: сорилт, боломжууд ба Зүүн Хойд Азийн энх тайвны хөгжлийн стратеги,

2.Чөлөөт, нэгдмэл Солонгосын төсөөллийг урагшуулах нь

3. Зүүн Хойд Азийн цөмийн зэвсэггүй бүс ба Умард Солонгосыг цөмийн зэвсэггүй болгохын төлөөх оролцогч талуудын үүрэг

4.Түмэн голын санаачилгаас авсан сургамж: Зүүн Хойд Азийн эдийн засгийн интеграцийг Чөлөөт, Нэгдмэл Солонгос руу чиглүүлэх нь

5. Зүүн Хойд Азийн энх тайван, хөгжил дэх залуучуудын оролцоо, манлайлал гэсэн 5 асуудлаар нээлттэй хэлэлцүүлэг өрнүүлж амжилттай өндөрлөлөө. Монгол Улсад гурав дахь жилдээ зохион байгуулагдсан энэ форумд Монгол, АНУ, БНХАУ, ОХУ, Япон, Энэтхэг, БНСУ, Англи, Индонез зэрэг орны эрдэм шинжилгээний хүрээлэнгүүд, төрийн бус судалгааны байгууллагуудын судлаач, нэр хүндтэй дипломатууд, эрдэмтэд оролцдог бөгөөд хурлыголон улсад нэр хүндтэй “Цэнхэр Сүлд” ТББ, “Дэлхийн энхийн их наадам” ТББ,“Солонгосын нэгдлийг дэмжих “Монголын форум” болон АНУ-аас “Дэлхийн энх тайвны сан”, “Нэг Солонгос Сан”, БНСУ-аас “Нэг Солонгосын төлөөх ТББ-уудын холбоо” хамтран зохион байгуулжээ.Өмнө нь “Улаанбаатарын дугуй ширээний хурал” гэдэг нэрээр зохион байгуулагдаж байсан ОУ-ын энэ Форум Ковидын үед цар хүрээгээ улам тэлж судлаачид, дипломатууд, улс төрчдийн болон сонирхогчдын хүрээ тэлж “Монголын форум” нэртэйгээр өргөн хүрээтэй, олон сарын бэлтгэл ажилтай зохион байгуулагдсан. Хурлын нээлтэнд Монгол улсын анхны Ерөнхийлөгч асан П.Очирбат, УИХ-ын гишүүн Д.Цогтбаатар, Ерөнхийлөгчийн ОУ-ын бодлогын зөвлөх Э. Одбаяр, мөн АНУ-ын Төлөөлөгчдийн танхимын гишүүдээс 2 төлөөлөгч, АНУ-аас Монголд суугаа ЭСЯ-ны хэргийг түр хамаарагч, мөн Өмнөд Солонгос, Хятад, Японы зарим ТББ, судалгааны хүрээлэнгүүдийн удирдлага, төлөөлөгчид оролцож үг хэлсэн нь хурлын ач холбогдлыг өндөрт өргөлөө.Энэ удаагийн форумд Монголын талаас маш олон хүн оролцож үг хэлж, маш олон ажиглагчдад санал бодлоо хуваалцах боломж олгосон нь уг хурлын жилээс жилд өргөжиж байгаа бас ахиц хэмээн зохион байгуулагчдын зүгээс онцолсон байна. МөнМонгол, Хятад, Солонгос, Япон зэрэг орны оюутан залуучуудоролцож санал бодлоо илэрхийлж хуралдааныг Монголын залуу судлаачид удирдан явуулж, монголын залуучуудын ТББ-ын төлөөлөгч илтгэл тавьж олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн судлаачидтай санал солилцсон нь олон боломжийг бүрдүүлсэн сайхан үйл явдал байв.

Олон улсын энэ Форум нь ON 24 виртуал платформ дээр зохион байгуулагдаж хурлын илтгэл, хэлэлцүүлэг, асуулт хариултыг Солонгос, Япон, Англи хэлээр орчуулгатай явагдаж дунджаар 2000 идэвхтэй оролцогчид хуралд идэвхтэй оролцож олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн алдартай судлаачид оролцож сонирхолтой илтгэл хэлэлцүүлсний үр дүн юм. ON 24 виртуал платформ дээрээс хурлын мэдээлэлтэй танилцаж болно. Монголын талаас Эдийн засагч Н. Энхбаяр, ОУ-ын эдийн засаг судлаач Н.Доржсүрэн, ОУ-ын судлалын хүрээлэнгийн захирал Д.Золбоо, олон улсын харилцаа судлаач Д.Отгонбаатар нарын ахмад, дунд, залуу үеийн судлаачид оролцсон билээ.

Ж.Энхсайхан: Солонгосын хойгт энх тайван тогтооход их гүрнүүд бусхоёр Солонгос хоорондын яриа хэлэлцээ чухал үүрэгтэй гэдэгт эрдэмтэд санал нэг байна

Бид энэ удаа Монголын талыг төлөөлж илтгэл хэлэлцүүлж, хурлыг удирдсан ахмад дипломатч, судлаач, эрдэмтэдтэй хурлын тухай цөөн хором ярилцлаа. Ахмад дипломатч Ж.Энхсайхан нь “Цэнхэр сүлд” ТББ-ын Гүйцэтгэх захирал. Олон улсын Энх тайвны товчоо (Interna­tional Peace Bureau)-ны удирдах зөвлөлийн гишүүн. 1993-1994 онд ҮАБЗ-ийн нарийн бичгийн даргаар ажиллаж Монгол Улсын үндэсний аюулгүй байдлын үзэл баримтлал, гадаад бодлогын үзэл баримтлал болон цэргийн номлолын үндсийг боловсруулж УИХ-аар хэлэлцүүлэн батлуулах ажлыг зохион байгуулсан. Монгол улсыг Цөмийн зэвсэггүй бүс нутаг болохыг НҮБ-ын Аюулгүй зөвлөлийн улсуудаар баталгаажуулах ажлыг санаачилж хэрэгжилтийг удирдсан, манай улсын шилдэг дипломатч, онц бөгөөд бүрэн эрхт элчин сайд билээ. Тодруулбал, Жаргалсайханы Энхсайхан бол удам дамжсан дипломатч юм. Ж.Энхсайхан нь ОХУ, Австрид Элчин сайдаар ажиллаж байсан димломатч юм. Мөн тэрээр шинэлэг судалгаагаараа энх тайвныг урагшлуулсан хэмээх Дэлхийн энх тайвны сангийн шагналыг (Innova­tive Scholarship for Peace Award)-ыг 2019 онд хүртсэн.Тэрээр одоо ч олон улсын харилцааны чиглэлээр судалгаа шинжилгээний ажил хийж байна.

–“Зүүн Хойд Азийн энх тайван, хөгжил дэвшил, Солонгосын нэгдэл” хурлаар яг ямар ямар асуудлыг тусгайлан авч хэлэлцсэн бэ?

-Хурлаар ковидын дараах дэлхий ертөнц: сорилт, боломжууд ба Зүүн Хойд Азийн энх тайвны хөгжлийн стратеги, Чөлөөт, нэгдмэл Солонгосын төсөөллийг урагшуулах нь, Зүүн Хойд Азийн цөмийн зэвсэггүй бүс ба Умард Солонгосыг цөмийн зэвсэггүй болгохын төлөөх оролцогч талуудын үүрэг, Түмэн голын санаачилгаас авсан сургамж: Зүүн Хойд Азийн эдийн засгийн интеграцийг Чөлөөт, Нэгдмэл Солонгос руу чиглүүлэх нь, Зүүн Хойд Азийн энх тайван, хөгжил дэх залуучуудын оролцоо, манлайлал зэрэг сэдвээр мэдээлэл солилцож, санал бодлоо хуваалцлаа.

Ковидын дараах ертөнцийн асуудлаар Монгол, АНУ, Орос, Хятад, Өмнөд Солонгос, Индонези, Энэтхэгийн төлөөлөгчид товч илтгэл тавьж авч буй арга хэмжээний талаар ярихын зэрэгцээ цаашид ямар арга хэмжээ авч болох талаар санаа бодлоо илэн далангуй хуваалцлаа. Солонгосын нэгдлийн асуудлын талаар ярилцахад энэхүү асуудлыг их гүрнүүд бус харин хоёр Солонгос өөрсдөө яриа хэлэлцээний замаар ярилцаж шийдэх учиртай гэдэгт хуралд оролцогсод бүгд санал нэгдэж байна. Түүнчлэн хоёр Германы нэгдлийн сургамжтай холбогдуулж янз бүрийн санаа гарч байна. Үүнээс харахад авч болох, болохгүй зүйл нэлээд байгаа нь харагдлаа.

-Зүүнхойд Азид цөмийн зэвсэггүй бүс байгуулах талаарх асуудал нэлээд сонирхол татаж байсан. Гэхдээ энэ асуудалд гол бүс нутгийн орнууд огт дуугардаггүй. Эдгээрийг өөрсдийг нь хуралд татан оруулах, энэ талаарх байр суурийг сонсох чухал гэж та хэлж байсан. Энэ тухайд?

-Хуралд оролцогчдын анхаарлыг татсан нэг асуудал бол Зүүнхойд Азид цөмийн зэвсэггүй бүс байгуулах үйл явцад төрийн бус болон судалгааны байгууллагуудаас дөхөм үзүүлэх боломжийг тодорхой хэлэлцсан явдал байв. Солонгосын хойгийг, цаашилбал, Зүүнхойд Азийг цөмийн зэвсэггүй бүс болгох асуудлын талаар бүс нутгийн төрийн бус болон судалгааны байгууллагууд нэлээд ярьж түүнийг хэрхэн байгуулж болох талаар олон янзын санал гаргадаг. Нөгөөтэйгүүр, уг бүс нутгийн орнууд тийм бүс байгуулах асуудлын талаар огт дуугүй байдаг нь АНУ өөрийн холбоотон Япон, Өмнөд Солонгосыг ямар ч тохиолдолд хамгаална гэсэн хатуу үүрэг амлалттай нь холбоотой байдаг бөгөөд түүнд ямар нэгэн эргэлзээ төрүүлэх сонирхолгүй байдагтай нь холбоотой. Мөн түүнээс гадна хэрэв АНУ-ын баталгаанд эргэлзээ төрвөл Япон, Өмнөд Солонгос хоёр өөрсдөө цөмийн зэвсэг үйлдвэрлэхгүй гэх газаргүй гэж үздэг. Энэ талаар АНУ, Өмнөд Солонгос, Японы судалгааны байгууллагууд тус тусдаа болон хамтдаа тодорхой санал гаргаж хэлэлцэж ирсэн.

-Манай улсын хувьд энэ асуудалд ямар байр суурьтай байдаг вэ?

-Зүүнхойд Азийн орнууд дотроос Монгол улс цөмийн зэвсэггүй бүс байгуулах боломжийг албан бусаар судалж үзэж хэрэгтэй, энэ бол хэрэгжих боломжтой асуудал гэж мэдэгдэж албан бус судалгаа хийж ирсэн байдаг. Манай“Цэнхэр Сүлд” ТББ тийм бүс байгуулахын тулд олон улсын баталгааг илүү хүчтэй болгож, бүсийн нэг чухал субъект болох Умард Солонгосыг татан оролцуулах хэрэгтэй, шаардлагатай бол түүнд олон улсын зүгээс авсан эдийн засгийн хориг арга хэмжээг аажмаар сулруулж олон улсын эдийн засгийн тусламж үзүүлэх нь илүү үр дүнэй болно гэж үзэж ирсэн. 2020 оны 9 сард бүсийн төрийн бус болон судалгааны зарим байгууллагууд тэрхүү санаг тойруулан цахимаар хуралдаж тийм үйл явцаг дэмжиж урагшлуулах олон улсын ажлын хэсэг байгуулахаар шийдвэрлэж уг асуудлаарх улс орнуудын байр суурийг гаргаж тогтоохоор шийдвэрлэсэн юм. Энэ асуудлыг Монголын энэ форумын хүрээнд тусгайлан хэлэлцээд судлаачдын багийг байгуулж асуудлыг зангидаж байх нарийн бичгийн дарга нарын газрыг байгуулахаар болсон нь хурлын нэг тодорхой үр дүн. Багийг монголын болон АНУ-ын хоёр судлаач хамтран ахлахаар болсон. Ирэх жил хийх Монголын форумын хурлаар энэ асуудлыг үргэлжлүүлэн хэлэлцэхээр боллоо.

-Энэ удаагийн хурлаар хэлэлцсэн өөр чухал асуудлаас онцолж дурдахгүй юу?

-Эдийн засгийн хамтын ажиллагааны асуудлаар энэ удаа Түмэн голын санаачилгыг тусгайлан хэлэлцэж, асуудлыг өнөөгийн шинэ нөхцөлд дахин сайтар харж үзэх нь зүйтэй гэж оролцогчид үзэцгээсэн. Ковидын дараа улс орнуудын хамтын ажиллагаа одоогийнхоос илүү идэвхтэй, илүү нягт уялдаатай болох нь тустай гэдэг дээр ч энэ бүс нутгийн эрдэмтэд санал нэг байна.

Б.Лхагваа: БНХАУ БНАСАУ, БНСУ БОЛОН АНУ ГЭСЭН ДӨРВӨН ТАЛТ ЯРИА ХЭЛЭЛЦЭЭГ ЭХЛҮҮЛЭХ ХУВИЛБАРЫГ ХЯТАДЫН ЭРДЭМТЭН ГАРГАВ

Ахмад дипломатч, доктор Б. Лхагваа нь МУИС-ийн ОУХДС-д багшилж байсан. БНАСАУ, БНСУ-д олон жил дипломат алба хашсан. Солонгосын хойг, Солонгосын хойгийн энхийн үйл явцын талаар бодитой судалгаа хийдэг манай улсаас олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн судлаачдын нэг юм. Түүнээс энэхүү хурлын талаар тодрууллаа.

-Олон улсын эрдэмтэд Солонгосын хойгт энх тайван тогтоох чиглэлд ямар шинэлэг санаа дэвшүүлэв?

-Солонгосын хойгийн асуудлаар тавигдсан илтгэлүүдийг дүгнэж үзэхэд сонирхолтой олон шинэ санаа оноо, үзэл бодол гарч буй нь анхаарал татлаа. Тухайлбал бус нутгийн тогтвортой байдал, хамтын ажиллагааг өргөжүүлэхэд зарим талаар хязгаарлалт, саад тотгор учруулж буй Солонгосын Хойгийн хямралт байдлыг гэтлэн давж, тус хойгийг цөмийн зэвсэггүй бүс болгох замаар энхийн процессыг урагшлуулах үйл явцыг улам эрчимжүүлэх шаардлагатай байгааг эрдэмтэд онцолж байв. Үүний тулд Солонгосын асуудлаар холбогдогч талуудын нэгдүгээр шугамаар \дээд түвшинд албан ёсоор\ явагддаг албан ёсны яриа хэлэлцээг хоёрдугаар шугамаар \эрдэмтэн судлаачдын хүрээнд\ дэмжиж хүрээг нь тэлж, олон нийтийн анхаарлыг энэ зүг рүү хандуулах хосолмол аргыг хэрэглэх нь үр дүнтэй гэсэн саналыг судлаачид дэвшүүлж байв. Түүнчлэн НҮБ-ын Аюулгүйн Зөвлөлөөс Умард Солонгосын талаар авсан хоригийг хэрэгжүүлэхэд олон нийтийн байгууллагууд хамтарч ажиллахыг АНУ-ын зүгээс уриалж байгаа тухай зарим илтгэлд дурдагдсан. Хамтарч ажиллах байгууллагуудын хүсэлт саналыг ирэх оны нэгдүгээр сарын сүүлч хүртэл хүлээж авах юм шиг байна. Өөр нэг анхаарал татсан асуудал нь Солонгосын асуудлаар Солонгосын хоёр тал дээр АНУ, БНХАУ гэсэн дөрвөн талт яриа хэлэлцээг эхлүүлэх хувилбар байж болох юм, 1953 оны дайны гал зогсоосон гол субъектүүдийн хувьд гэсэн саналыг Хятадын судлаач гаргасан. Дараачийн нэг шинэлэг гэмээр зүйл нь чөлөөт нэгдсэн Солонгос улсын эзлэх байр суурийн төлөв байдлын талаарх судалгааны материалуудыг зарим эрдэмтэн гаргаж ирсэн нь сонирхол татсан. Судалгааны тэрхүү төсөөллөөс үзэхэд хэрвээ Солонгосын хоёр тал нэгдэж нийлчихвэл 2050 он гэхэд эдийн засгийн хувьд дэлхийн арав дахь хүчирхэг эдийн засагтай улс болж, нэг хүнд ногдох эдийн засгийн үзүүлэлтээр Эдийн засгийн хамтын ажиллагаа хөгжлийн байгууллагын гишүүн орнууд дотроо хоёрдугаарт орох юм байна. Далайн болон эх газрын хүчнийг тэрчлэн хөгжиж буй хийгээд хөгжингүй орнуудыг холбосон тус хойгийн газар зүйн байрлалын ач холбогдол, бүс нутгийн хамтын ажиллагаанд эзлэх жин байр суурь нь тэр хэрээр өсөн нэмэгдэх боломж нээгдэх тийм өөдрөг дүр зураг харагдсан. Гэхдээ цөмийн зэвсэгтэй бүс нутгийн ийм их гүрэн гарч ирэх нь хөрш зэргэлдээ улсуудын болгоомжлолыг төрүүлж болзошгүй учраас цөмийн зэвсгээс тус хойгийг ангижруулах нь хамгийн тулгамдсан зорилт гэдгийг судлаачид тэмдэглэсэн.

-Эрдэмтэд Солонгосын хойгийн талаар ямар зүйл дээр санал нэгдэж байгаа вэ?

-Ер нь Солонгосын хойгийн асуудал өөрөө нэлээд ужгирсан, Умард Солонгос цөмийн хөтөлбөрөөсөө татгалзах магадлал бага, дээр нь бас холбогдогч талуудын стратегийн ашиг сонирхол өөр өөр байдаг тул шийдэхэд ихээхэн төвөгтэй асуудал юм. Харин нэг нааштай тал нь гэвэл асуудлыг энхийн арга замаар шийдэх ёстой гэдэг дээр талуудын байр суурь нэгдэж буй явдал юм гэдгийг бас онцолж байв. Үүнд хугацаа их шаардагдана, гэхдээ эцсийн эцэст асуудлыг цогцоор нь шийдэх цорын ганц арга зам бол тайван, чөлөөт байдлаар хуваагдмал байдлаа гэтлэн давах, өөрөөр хэлбэл нэгдэж нийлэх явдал гэдгийг олон судлаачид онцлоод энэ асуудлыг Солонгосын ард түмэн шийдэх учиртай, тийм боломжоор хангагдах ёстой гэж байв. Зарим судлаачид үндэстнээ нэгтгэх асуудалд БНСУ-ын залуу үеийнхэн хойрго хандаж байгааг Сөүлийн Их сургуулиас явуулсан тандалт судалгааны үр дүн харуулсныг дурдаад үүний гол шалтгаан нь хуваагдмал байдал ужгиран даамжирч үндэстэн хоорондоо холдон төсөөрч буйн уршиг юм гэж тодорхойлж байна лээ. Өөр бас нэг залруулах ёстой таагүй хандлага илэрч байгаа нь эхний ээлжинд Солонгосын Хойгт бат бэх энх тайван тогтоох, дараа нь нэгдэж нийлэх тухайгаа ярих нь зүйтэй гэсэн дэс дараалал маягийн зүйл яригдаж байгааг зарим судлаачид буруушаагаад энэ хоёр асуудал бол өөр хооронд нь салгаж үл болох харилцан уялдаатай нэг цогц зорилтын хоёр тал нь юм. Тайван тогтвортой байдал хангагдах нь үндэстнээ нэгтгэх үйл явцыг түргэтгэх дөт зам бөгөөд нэгдэж нийлэх нь тайван тогтвортой байдлын найдвартай баталгаа болж өгнө, хуваагдмал байдал үргэлжилсэн цагт хямрал,сөргөлдөөн бүрэн үгүй болно гэж байхгүй гэж үзэж байгаагаа эрдэмтэд илэрхийлсэн.

-Монгол Улсын Зүүн Хойд Ази дахь энх тайван тогтвортой байдалд баримталдаг байр суурины талаар хөндөв үү?

-Монгол Улс бүс нутагтаа хоёр талын харилцааны зөрчил, сөргөлдөөнгүй, төвийг сахисан улс тул Солонгосын Хойг зэрэг бүсийн ээдрээтэй асуудлыг хэлэлцэж ярилцаж байх нэг гол цэг байж болох бөгөөд ингэх ч үүрэгтэй гэж хэлэлцүүлэгт оролцогчид үзэж буйгаа илэрхийлээд Монголын форумын ач холбогдол үүгээр тодорхойлогдоно гэдгийг олон улсын эрдэмтэн судлаачид санал нэгтэй тэмдэглэсэн шүү.

Дашрамд дурдахад хуралд 59 хүн шууд оролцсон бол хурлын ажиллагаанд хоёр мянган орчим хүн ажиглагчаар оролцож, зарим нь асуултаа бичгээр тавьж шууд буюу бичгээр хариу авсан байна. Мөн хурлын бичлэгийг хийж youtube-д байрлуулснаар хурлын холбогдолтой материал улам олон хүнд хүрсэн нь энэ хурлын бас нэг онцлог болжээ. Ковидоос өмнө Монголд олон улсын хурал хийгдэж байсан боловч түүнд тусгайлан уригдаж ирсэн төлөөлөгчид л оролцож байжээ. Тэгвэл энэхүү цахим хурлыг Монголд амжилттай хийлгэснээр хөрөнгө зардал, газарзүйн байршлын ялгаа багасч Монголд бусад улсын адил олон улсын хурлыг хийлгэх боломжтой болж байгааг хурал тод томруун харууллаа хэмээн эрдэмтэд сайшааж байлаа.

Энэхүү хурлыг хийлгэхэд техникийн талаас гадаадын түнш байгууллагууд үлэмж тусламж үзүүлснийг энд зориуд цохон тэмдэглэх хэрэгтэй. Хурлын бэлтгэлийг хангах, хурлын ач холбогдлыг өргөн олон нийтэд таниулах, олон хүнийг хурлын ажиллагаанд татаж оролцуулүах, хурлын материалыг youtube, facebook болон олон нийтийн зарим бусад сайтад цаг алдалгүй тавих талаар тэднээс сурч хэвшүүлэх зүйл монголын талын зохион байгуулагчдад их байгааг энэ хамтын ажиллагаа мөн харууллаа.

“Бид сонсохоос бусдыг чадна”. Энэ бол дэлхийн сонсголгүй иргэдийн уриа юм. Жирийн хүнтэй адил сэтгэж бодох оюун тархи, хүсч тэмүүлэх зүрх сэтгэл, ажиллаж хөдөлмөрлөх гар хөл, алсыг харах хурц хараатай тэднийг бие даасан эх хэл, соёл, харилцааны өвөрмөц хэв маягтай, нийгэмд эрх тэгш оролцох бүрэн чадвартай, нийгмийн цөөнх гэдгийг дэлхий нийт хүлээн зөвшөөрөөд удаж байна. Гэтэл бид сонсголгүй иргэдээ хөгжлийн бэрхшээлтэй гэдгээр хязгаарлан, тэдний олон эрхийг зөрчиж байгаагын хамгийн ноцтой нь тэдний эх хэл болох дохионы хэлээр ярих, нийгмийн харилцаанд орох үндсэн эрхийг ньбоогдуулж байгаа явдал юм. Уул нь Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүний эрхийн тухай хуулийн 12.1-т “Монгол дохионы хэл бол сонсголгүй хүний ЭХ ХЭЛ мөн бөгөөд сонсголгүй хүн дохионы хэлээрээ НИЙГМИЙН БҮХИЙ Л ХАРИЛЦААНД оролцох эрхтэй” гэж заасан байдаг. Харамсалтай нь өнөөдөр энэ заалттай холбоотой стандарт, дүрэмжурам байхгүй тул дохионы хэлний хэрэглээ тунхаг төдий байсаар сонсголгүй иргэдийн эрх өдөр тутамдаа зөрчигдсөөр байна.

Сонсголгүй иргэд ихэнхдээ замын хөдөлгөөнд оролцож байхдаа, эсвэл цагдаа, эрүүл мэндийн байгууллагуудаар үйлчлүүлэхдээ хэл нэвтрэлцэхгүйн улмаас эрх нь зөрчигддөг байна. Жишээ нь замын хөдөлгөөнд оролцоод явж буй иргэдийг хараад энэ сонсголгүй, сонсголын бэрхшээлтэй юм байна гэж шууд таних боломжгүй.Ихэвчлэн замын хөдөлгөөнд оролцоод явж байхад нь замын цагдаа зогсоогоод үнэмлэх, бичиг баримтыг нь шалгаад баахан дүрэм хэлээд шууд торгуулийн хуудас биччихдэг гэнэ. Харамсалтай нь өнөөх цагдаагийн хэлж буй зүйлийг жолооч сонсохгүйгээс гадна хэлж тайлбарлах ямар ч боломжгүй. Эв хавгүй дуугарвал бараг согтуу, эсвэл өмнөөс эсэргүүцэж уурлалаа гээд бүр асуудал хүндэрнэ.

Сонсголгүй иргэнийг согтуу хэмээн Эрүүлжүүлэхэд хорьсон тохиолдол гарчээ

Бас нэг жишээ болох тохиолдол Баянзүрх дүүрэгт гарсан байна. Шөнө ажлаа тараад явж байсан иргэн Б-г цагдаа согтуу байна гээд хорьсон тохиолдол гарчээ. Согтуу биш гэдгээ эв хавгүйхэн орилох мэт авиа гарган ойлгуулахыгоролдсон ч мөнөөх цагдаа “Чи дуугүй байхгүй бол дэмий юм болно шүү…ээрч муураад шал согтуу” гээд хүчтэй нудран эрүүлжүүлэхэд хорьсон гэдэг. Мэдээж маргааш нь согтуу биш нь тодорхой учраас гэр орныхонтой нь холбогдоод эрүүлжүүлэхээс гаргаж байж. “Энэ мэт зүйлүүд бидэнд өдөр тутам тохиодог. Цагдаа нар дохионы хэл мэддэггүй тул бидний дунд ямар ч харилцаа явагддаггүй. Харилцаа байхгүй учраасбид өдөр бүр лхэлмэгддэг,бас бидэнтэй яг л тэнэг хүн мэт харьцдаг” гэв.

Эх орондоо амьдарч байгаа ч энэ мэт гадуурхагддаг иргэд Цагдаагийн байгууллага, Хүний эрхийн үндэсний комисст урьтаж хандахаас илүүтэйгээр “Монголын дүлийн иргэдийн холбоо”, “ДИФ” клуб, “Монголын хэлмэрчдийн холбоо” зэрэг төрийн бус байгууллагуудад ханддаг байна. Учир нь анхан шатны цагдаагийн хэлтэст хандлаа гэхэд сонсголгүй иргэдийн яриаг шууд ойлгоод харилцах дохионы хэлний хэлмэрч хороо, дүүрэг зэрэг цагдаагийн нэгжүүдэд байдаггүй гэнэ. 2021 оны статистик мэдээллээр манай улсад 12.600 сонсголгүй иргэд байдаг ба тэдэнд 40 хүрэхгүй дохионы хэлний орчуулагч ногддог байна. Харин Европын улс орнуудад сонсголгүй 100 хүн тутамд нэг дохионы орчуулагч үйлчилдэг гэсэн тооцоо байдаг.

Ингээд сонсголгүй иргэдийн асуудлаар сонсголгүй хүүхэд залуусыг дэмжих “ДИФ”клубийн үүсгэн байгуулагч Б.Юмжирдуламтай ярилцсанаа хүргэж байна.

Б.Юмжирдулам: Төрийн үйлчилгээний байгууллагууд нэг ч дохионы хэлний хэлмэрчгүй

–Саяхан танай клубээс сонсголын бэрхшээлтэй иргэдийн талаар нэгдсэн судалгаа хийсэн гэсэн. Энэхүү судалгааны дүнгээс хуваалцаж болох уу?

-Бид сонсголын бэрхшээлтэй иргэдийн дунд судалгаа хийсэн. Хараахан нэгдсэн дүн гараагүй байна. Судалгааны ажлыг хийх явцад сонсголын бэрхшээлтэй иргэдийн статистик тоон судалгаа тодорхой бус байв. Бид судалгаа хийх гээд шүүгээд үзэхээр 18-аас дээш насны иргэдийн тоог ХНХЯ, 6-18 насны хүүхдүүдийн тоог БШУ Яам, 6-аас доош насны хүүхдүүдийн тоог ЭМЯ гаргадаг байх жишээтэй. Энэ тоог нэг газраас нэгдсэн журмаар үзэж харахад хэн хэндээ амар шүү дээ. Бид нэг настнууд хаана явж байгаа, 6 нас хүрээд сургуульд орж уу гээд шүүгээд үзчих боломжтой. Иймд нэгдсэн цогц мэдээлэлтэй болох нь маш чухал болоод байна.

Ер нь сонсголын бэрхшээлтэй иргэдийн дунд хийсэн судалгааны үр дүнг харж байхад сэтгэл шимширмээр зүйл маш их байна. Төрийн үйлчилгээний байгууллагуудаар үйлчлүүлэхэд дохионы хэлтэй хүн байхгүй. Бичгээр бичиж өгсөн ч түүнийг уншаад харилцаад үйлчилгээ үзүүлэх хүн алга.

Ялангуяа эмнэлгийн бүх шатны нэгжүүдэд сонсгол болон хэл ярианы бэрхшээлтэй иргэдийн эрх маш их зөрчигдөж байна. Эмнэлэг дээр очоод үйлчилгээ авах гэхээр эмч нь харилцахаас төвөгшөөнө. Мөн дохионы хэлмэрч байхгүй тул байнга ар гэрийнхнээсээ хэн нэгнийг дагуулж явах шаардлагатай болно. Эмчийн хэлсэн эмийг зөв сонсож ойлгоогүйгээс болоод буруу эмчилгээ хийж эрүүл мэндээрээ хохирсон тохиолдол ч ховор биш. Мөн цагдаагийн байгууллагатай ямар нэг зөрчлөөр холбогдлоо гэхэд ихэнхдээ эдгээр иргэд буруугүй байсан ч хохироод үлддэг.

-Тухайлбал, тодорхой жишээ дурдаж болох уу?

-Хүний эрх талаасаа тодорхой мэдээлэх боломжгүй. Ерөнхий байдлаар хэлэхэд, саяхан Налайх дүүргээс гэр бүлийн иргэд холбогдсон. Хоёулаа сонсголгүй. Эхнэр нь ажил хийдэг. Нөхөр нь таксины халтууранд явдаг. Хүүхэд нь цэцэрлэгт явдаг. Нэг өдөр хүүхдээ цэцэрлэгээс авахаар гэрээсээ гарахдаа замаараа дэлгүүр орж. Эхнэр нь нэгж явуулаарай гэж захисан юм байна л даа. Тэгээд цэцэрлэг тарах цаг болох гээд нөхөр нь дэлгүүр гүйж ороод утсан дээрээ “Нэгж авъя” гээд худалдагчид үзүүлэхэд “байхгүй” гэсэн байгаа юм. Ингээд хүүхэд рүүгээ яараад гүйж явсан байна. Ингээд хэд хоногийн дараа цагдаагаас дуудаж утас хулгайлсан хэрэгт сэжигтнээр татсан байна. Өнөөх дэлгүүрийн худалдагч утсаа алдсан, тэр авсан гээд гомдол гаргасан байж. Залуу тухайн үед ямар процесс болсон талаараа хэлж ойлгуулж чадахгүй учраас дохионы хэлний хэлмэрч авах шаардлагатай байгаагаа хэлсэн. Ингээд хилс хэрэгт гүтгэсэн асуудлыг одоог хүртэл шийдвэрлээгүй орхисон гэж бидэндтэй холбогдсон. Зарим цагдаа нарын хувьд сонсголгүй, хэл ярианы бэрхшээлтэй хүмүүстэй ярихаас төвөгшөөгөөд явуулчихдаг. Ингээд сонсдог, ярьдаг хүмүүстээ давуу тал бий болгодог. Иймэрхүү тохиолдлууд маш их гардаг.

Ер нь Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүний эрхийн тухай хуулийн 12.1-т “Монгол дохионы хэл бол сонсголгүй хүний ЭХ ХЭЛ мөн бөгөөд сонсголгүй хүн дохионы хэлээрээ НИЙГМИЙН БҮХИЙ Л ХАРИЛЦААНД оролцох эрхтэй” гэж заасан байгаа шүү дээ. Харамсалтай нь үүнийг хэрэгжүүлэх дүрэм, журам байхгүй байсаар ирлээ. Уг нь дохионы хэлний хэлмэрч, орчуулагчийг бэлтгэх хэрэгцээ шаардлага маш их байна. Ялангуяа дохионы хэлний хэлмэрчийн үйлчилгээ үзүүлэх журмыг батлах, ажил мэргэжлийн индексийг гаргах ёстой юм. Энэ журам нь батлагдсанаар сонсголын бэрхшээлтэй иргэд бүхий л салбарт дохионы хэлээр нийгмийн харилцаанд эрх тэгш оролцох боломж бүрдэнэ гэв.

Дохионы хэлний боловсролд онцгой анхаарах цаг болжээ!

Сонсголгүй хүмүүсийг хэлгүй, дүлий хэмээн хөгжлийн бэрхшээлтэй гэдгээр нь харах бус харин тэднийг өөрийн гэсэн эх хэл, соёлтой, үндэсний цөөнх гэдгээр нь харж тэдний дохионы хэлний боловсролыг хөгжүүлэх нь нэн чухал болоод байна.

Дэлхийн өндөр хөгжилтэй орнууд болох АНУ, Канад, Чех, Франц, Япон, Герман, Австралиас бид суралцах хэрэгтэй. Жишээ нь Америкт төр, хувийн хэвшил ихэвчлэн харилцаа холбооны компаниудтай хамтран дохионы хэлний орчуулагчдыг өндөр үнэ ханшаар хөлслөн сонсголгүй иргэддээ үнэ төлбөргүй үйлчилгээ үзүүлж, жилд 900 саяас 1.2 тэрбум доллар зарцуулдаг гэсэн тооцоо байдаг. Мөн түүнчлэн VRS, VRI гэх мэт ухаалаг утсан дээр суурилсан видео хэлмэрчлэх үйлчилгээнүүд ч түгээмэл болж байна. Сонсголгүй иргэддээ онцгой анхаардаг улсын нэг жишээ нь Япон юм. Тэртээ 1878 онд Киото хотод сонсголгүй хүмүүст зориулсан анхны сургууль байгуулагдаж байсан ба дохионы хэлний хэрэглээ өндөр түвшинд хөгжсөн. Тухайлбал, Японд 3000 гаруй дохионы хэлний мэргэжилтэн ажиллаж, сонсголтой, сонсголгүй, сул сонсголтой хүмүүсийг ажиллуулдаг нэгдсэн байгууллага үйлчилдэг байх юм. Тухайн орчуулагчид нь нийгэм, шинжлэх ухааны салбар бүрийг хариуцаж ажилладаг. Жишээ нь, шүүх, цагдаа, боловсрол, эрүүл мэндийн чиглэлээр үйлчилгээ авахаар сонсголгүй иргэн ирлээ гэхэд хариуцсан хүмүүсээс сонгогдон ажилладаг гэсэн үг. Орчуулагчийн цалинг төрөөс нь олгож, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийнхээ эрхийг хамгаалдаг байна.

Харин Монголд дохионы хэлний мэргэжлийн орчуулагчид бэлдэхээс гадна сонсголгүй иргэддээ эх дохионы хэлээр нь наанадаж бүрэн дунд боловсрол эзэмшүүлэх нь нэн чухал байна. Манай улсын хэлгүй дүлий иргэдийн 40 гаруй хувь нь бичиг үсэг тайлагдаагүй, бага боловсролтой байгаа нь нийгэм дэх ялгаварлалыг улам дэвэргэдэг. Нэгэнт боловсролын суурь нь зөв тавигдахгүй болохоор сонсголгүй иргэдийн дийлэнх нь гал тогоо, үйлчилгээ, цэвэрлэгээ, барилгын гэх мэт ажил хийдэг ба цалингийн хамгийн доод хэмжээ буюу дунджаар сарын 400 мянган төгрөгөөр ажиллах нь элбэг. Тэдний ихэнх нь манай улсын цор ганц сонсголгүй иргэдэд зориулсан 29 дүгээр тусгай сургуулийг дамждаг ч тэнд дохионы хэл болон бичгийн хэлийг хангалттай эзэмшиж чаддаггүй байна. Хэдэн жилийн өмнө “Чимээгүй хашгираан” нэртэй эрэн сурвалжлах нэвтрүүлэг хийгдэж, нийгэмд том цочроо өгсөн. Харамсалтай нь түүнээс хойш байдал олигтой дээрдээгүй гэдгийг тус сургуульд суралцдаг сурагчдын эцэг, эхчүүд хэлж байна. Дээрх сургуулийн ихэнх багш нар дохионы хэл сайн мэддэггүй ба амны хайрцагнаас уншдаг эртний аргыг одоо ч хэрэглэсээр байгаа аж. Энэ арга нь бүрэн сонсголгүй иргэдэд үр дүнгүй гэдгийг олон судалгаа нотолсон байдаг.

Монголд дохионы эх хэлний талаарх судалгаа шинжилгээний ажил ховор байдаг ч Сонсголгүйхүүхдийн хос хэл, соёлын боловсрол, эрт оролцооны боловсролын чиглэлээр мэргэшсэн цор ганц монгол хүн гэгддэг Б. Намираа “Сонсголын бэрхшээлтэй хүүхэд, түүний боловсрол” номондоо дохионы хэлний ач холбогдол, стандарт, арга зүйг маш тодорхой гаргаж ирсэн байдаг. Тэрээр номондоо “Жирийн сонсголтой хүн сонсголоороо дамжуулан аман хэлийг эх хэлээ болгон сурдаг бол сонсголгүй хүн хараагаараа дамжуулан дохионы хэлийг эх хэлээ болгон эзэмшдэг байна. Манай улсын хувьд дохионы хэл нь сонсголгүй хүний эх хэл болох ба бичгийн хэл нь тэдний хоёрдогч хэл нь болсноор тийнхүү Монгол дохионы болон бичгийн хэлийг хос хэл болгон эзэмших юм. Сонсголгүй хүүхдийг/хүнийг тэдний тусгай хэрэгцээнд нийцсэн зөв сайн боловсрол эзэмшүүлснээр тэд бүрэн чадамжаараа хөгжиж, уншиж бичих битгий хэл хос хэл, соёлтой хүмүүс болдог” хэмээн дурджээ.

Тийм ээ, дохионы хэл бол хараан дээр суурилсан чимээгүй хэл юм. Сонсголгүй хүн нүдээрээ сонсож, гараараа ярьдаг буюу биднээс өөр хэл соёл, заншилтай өвөрмөц хүмүүс гэдгийг хүлээн зөвшөөрч хөгжлийн бэрхшээлтэй гэдгээр нь ялгаварлахгүй хүн шиг хандаж нийгэмдээ үнэ цэнэтэй иргэн болоход нь анхаарах цаг болжээ.

БНСУ-ын олон улсын худалдааны “Zeffiro” INC компанийн захирал И Чанг Сонтой ярилцлаа.

---

Тус компани Монголд БНСУ-ын гоо сайхны салбарыг төлөөлсөн “K-beauty ON” томоохон дэлгүүрийг нээгээд байгаа билээ.

-Сайн байна уу. Та өөрийгөө манайуншигчдадтанилцуулахгүй юу. Танай компани ямар чиг­лэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг вэ?

– Zeffiro хувьцаат компани нь Өмнөд Солонгос улсаас эхлэлтэй Япон, АНУ,ИхБритани,ОХУ-дтустускомпанианээнажиллуулжбай­гаа бөгөөд Солонгосын төрөл бүрийн гоо сайхны бүтээгдэхүүн, өргөн хэрэглээний бараа бүтээгдэхүүнээр B2C(Бизнес эрхлэгчээс > хэрэглэгч) болон B2B (Бизнес эрхлэгчээс > бизнес эрхлэгч) худалдаа эрхэлдэг цахим худалдааны экспортоор мэр­гэшсэн байгууллага юм. Одоогоор Өмнөд Солонгосын 500 компаниас бараа бүтээгдэхүүнээ татаж, олон улсын зах зээлд гаргаж байна. Манай компанийн нэр болох Zeffiro нь Италиар “сэвшээ салхи” гэсэн утгатай үг. “Сэвшээ салхи мэт нам гүм, амар тайвнаар дэлхий рүү тархана” гэсэн утга санаатайгаар анх компанийнхаа нэрийг өгч байсан.

Zeffiro INC нь Өмнөд Солонгос улсын ихэвчлэн жижиг дунд бизнес эрхлэгчдийн бараа бүтээгдэхүүнийг худалдан авчгадаадын Wildberries, Amazon, E-bay зэрэг онлайн худал­дааны сүлжээгээр дамжуулан борлуулдаг. Энэ нь дэлхийн улс орнуудтай орон зай, цаг хугацааны хязгаарлалтгүйгээр онлайнаар холбогдон бизнесээ явуулдаг давуу талтай. Гэвч жижиг дунд бизнес эрхлэглэгчид ОУ-ын цахим худалдааг тэр бүр үр дүнтэйгээр ашиглаж чаддаггүй. ОУ-ын цахим худалдааны салбарт амжилт олъё гэвэл маш их туршлага болон ОУ-ын худалдаа, хуулийн талаарх мэдлэг хэрэгтэй болдог.

-Өмнө нь та манай улсад зо­хион байгуулагдсан “Азийн хөрөнгө оруулагчид Монголд” арга хэмжээнд урилгаар ирж илт­гэл тавин Монголын үйлд­вэр­лэгчидтэй уулзаж байсан бай­на. Монголын экспортын боломжийн талаар санаа бодлоо хуваалцахгүй юу?

-Одоогоос хоёр жилийн өмнө Монголд ирж орчин үеийн ОУ-ын худалдааны чиг хандлага, Цахим худалдаа болон Онлайн Маркетинг гэсэн сэдвүүдээр үйлдвэрлэл эрхлэгчдэд илтгэл тавьж байсан. Монгол бүтээгдэхүүнүүд дунд маш чанартай бүтээгдэхүүнүүд зөндөө байсан. Гэвч гадаадын хэрэглэгчдэд бараа бүтээгдэхүүнээ худалдаалах нөүхау дутагдалтайгаас дотооддоо худалдаалах төдийхнөөр сэтгэл ханаж байгаа байдал ажиглагдсан. Мэ­дээж үйлдвэрлэл эрхлэгч ОУ-ын ху­дал­даанытуршлагахуримтлуулна гэдэг маш хэцүү. Тиймээс Монголын жижиг дунд бизнес эрхлэгчдийн бараа бүтээгдэхүүнийг олон улсад эскпортолдог мэргэжлийн байгуул­лагууд улам хөгжин хоорондын гүүрийн үүрэг гүйцэтгэвэл сайн гэж бодож байна.

-Энэ удаа “Zeffiro inc” компани Монголд Солонгосын гоо сайх­ны брэндүүдийн төрөлжсөн дэл­гүүрийг нээж байгаа юм бай­на. Энэ дэлгүүр манайд үйл ажил­­лагаа явуулдаг бусад гад­ны байгууллагаас юугаараа онц­логтой вэ?

-Солонгосынгоосайхны сал­барыг бүхэлд нь хариуцдаг Эрүүл мэнд, нийгмийн хамгааллын яамны харьяа “Солонгосын эрүүл мэндийн ажүйлдвэрийгдэмжихагентлаг” -тайхамт­ран Монголд Солонгосын гоо сайхны бүтээгдэхүүнийг сурталчлах дэлгүүрийг нээсэн. Солонгосын гоо сайхны бүтээгдэхүүнийг таниулах зорилгоор 2021 онд Орос, Вьетнам, Сингапур, Энэтхэг, Индонез, Чили зэрэг улсуудад мөн адил ажил өрнөж байгаа бөгөөд Zeffiro INC нь Солонгосын Эрүүл мэнд Аж үйлдвэрийг дэмжих агентлагийн ажлаар Монголын бүсийг хариуцаж ажиллаж байна.

Монголд Солонгосын олон алдар­тай гоо сайхны брэндүүд орж ирсэн байна. Гэсэн хэдий ч бид энэхүү Солонгосын гоо сайхны бүтээгдэхүүний сурталчилгааны дэл­гүүрээрээ дамжуулан үнэ боломжийн хэрнээ чанартай олон бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлэгчээс шууд хэрэглэгчид хүргэхээр хичээн ажиллах болно.

-Танай дэлгүүрБНСУ-ын Зас­гийн газрын харьяа Эрүүл мэнд аж үйлдвэрийг дэмжих агент­лагийн дэмжлэгтэйгээр нээгдэж байгаа гэлээ. Тэгэхээр төрөөс бодлогоор экспортыг дэмждэг гэж ойлголоо. Засгийн газраас яг ямар чиглэлээр, яаж дэмжлэг үзүүлдэг талаар сонирхуулж болох уу?

-Zeffiro INC нь янз бүрийн орны гадаадын бүсийн мэргэжилтнүүд болон ОУ-ын сурталчилгаа мар­кетин­гийн чиглэлээр мэргэшсэн хүмүүсээс бүрдсэн компани юм. Гадаадын зах зээлд хөл тавих өргөжин тэлэх шаардлагатай жижиг, дунд бизнес эрхлэгчдэд тусалдаг. Эдгээр хүчин чармайлтын үр дүнд бид Ерөнхийлөгчийн нэрэмжит шаг­налзэрэг олон магтаал, шагнал урам­­шууллыгхүртсэн. Өмнөд Солон­госын засгийн газар эдгээр жижиг дунд бизнес эрхлэгчдийн экспорт, маркетингдтусламж үзүүлэх зорил­гоор “Экспортын Ваучер” гэсэн хэл­бэрээр дэмжлэг үзүүлдэг. Манай компани нь энэ­хүү “Экспортын Вау­чер”-ийг гүй­цэтгэгч байгууллагын хувьд бизнес эрхлэгчдийн нэрийн өмнөөс бараа бүтээгдэхүүнийг нь гадаадын зах зээлд нэвтрүүлэх, сур­талчлах та­ниулах, маркетинг хийж өгөх зэрэг ажлыг гүйцэтгэж явуулдаг.

Мөн үүнээс гадна KOTRA, KITA, KOSME, KHIDI зэрэг хуулийн дагуу байгуулагдсан төрийн байгуул­лагуудад ч гэсэн жижиг дунд биз­нес эрхлэгчдийн экспортын өрсөл­дөх чадварыг нэмэгдүүлэхийн тулд гадаадын сурталчилгааны маркетинг, гадаадын шууд борлуулалтад дэмжлэг үзүүлэх ажлыг маш их зохион явуулдаг. Манай компани энэхүү засгийн газраас авч хэрэгжүүлж байгаа бодлого дэмжлэгийн хүрээнд Солонгосын жижиг дунд бизнес эрхлэгчдийн өрсөлдөх чадварыг сайжруулахын тулд дээрх олон төрлийн бизнесийн гүйцэтгэгч байгууллагаар оролцдог.

-Таны харж байгаагаар Монголын үйлдвэрлэл эрхлэгчид экспортоо нэмэгдүүлэхийн тулд юуг анхаарах ёстой вэ?

Монголд маш сайн чанарын нэхмэлийн бүтээгдэхүүнүүд олон байгаа боловч дизайн болон гүйцэтгэлийн чадвар бага зэргийн дутагдалтай. Мөн Монголын жижиг дунд бизнес эрхлэгчид гадаадын зах зээлд гарахыг хүсдэг боловч гадаад руу экспорт хийх байгууллага, бү­тэц, мэргэжлийн хүмүүсийн дутаг­дал­тайгаас гадны зах зээлд амжилт­тайгаар өрсөлдөж чадахгүй байна гэж харж байна. Гадаадын зах зээл дээрбараа бүтээгдэхүүн гаргах ажил нь өөрөө ОУ-ын асуудал учир мэр­гэжлийн түвшинд гүйцэтгэх хэрэгтэй. Zeffiro INC Өмнөд Солонгос улсын компаниудын экспорт, гадаад маркетингийг хийж өгч тусалдаг бай­гууллагын хувьд өөрсдийн бүтэц, нөүхау, ОУ-ын худалдааны сувгаа ашиглан Монголд үйлдвэрлэгдсэн бараа бүтээгдэхүүнийг гадаад руу экспорт хийхэд тусалж хамтран ажил­лах болно. Гадаадын зах зээлд гарахад шаардагддаг стандарт, тусгай зөвшөөрөл, гаалийн асуудал зэрэгт тухайн улсад үйл ажиллагаа явуулж байгаа Zeffiro гадаад дахь хуулийн байгууллага болон хамтран ажиллагч байгууллагуудаараа дам­жуулан тусламж дэмжлэг үзүүлэх боломжтой учир Монголын жижиг дунд бизнес эрхлэгчдийн бараа бү­тээгдэхүүнийг гадаад зах зээлд гаргахад хамтран ажиллаж чадна гэдэгт итгэлтэй байна.

-Танд баярлалаа. Асуултуудад маань дэлгэрэнгүй хариулж Мон­голын жижиг дунд үйлдвэрүүдэд нэн хэрэгтэй мэдээлэл өглөө.

-Баярлалаа. Уншигчдаасаа мөн манай дэлгүүрээр үйлчлүүлэхийг хүсье. Цаашидолонталаармонгол бизнесэрхлэгчидтэйхамтранажил­лах болно.

Барилга хот байгуулалтын яамны харьяа “Барилгын хөгжлийн төв” ТӨҮГ-ын Хүн амын нутагшилт, бүс нутгийн судалгаа, төлөвлөлтийн хэлтсийн дарга С.Даваанямтай ярилцлаа.

---

-БХБЯ-ны харьяа Барилгын хөгжлийн төвд Хүн амын нутагшилт, бүс нутгийн судалгаа, төлөвлөлтийн хэлтэс “Хүн амын нутагшилт, суурьшлын хөгжлийн ерөнхий төсөл”-ийг хэрэгжүүлж, судалгааг хийсэн. Энэхүү судалгааны талаар дэлгэрэнгүй мэдээлэл өгөхгүй юү?

-“Хүн амын нутагшилт, суурьшлын хөгжлийн ерөнхий төсөл” (ХАНСХЕТ) нь ирэх 20 жилд Монгол Улсын хүн амын нутагшилт, суурьшлын зохистой тогтолцоог бүрдүүлж, хөгжлийн орон зайн оновчтой төлөвлөлтийг хийх судалгааны суурь баримт бичиг юм.

БХБЯ-ны харьяа Барилгын хөгжлийн төвд Хүн амын нутагшилт, бүс нутгийн судалгаа, төлөвлөлтийн хэлтэс, Хот суурин дэд бүтцийн судалгаа төлөвлөлтийн хэлтэс гээд нийтдээ 15 хүний бүрэлдэхүүнтэйгээр 2018 оны 6 дугаар сараас эхлээд үйл ажиллагаагаа явуулж Монгол Улсын нийт 220 гаруй хот, суурин газарт орон нутгийн судалгаа хийлээ. Мөн өнөөгийн байдлын судалгаа, үнэлгээний ажлууд хийгдэж, одоо төлөвлөлтийн шийдлүүдийг боловсруулах түвшинд ажил явагдаж байна. Энэ оны эцэс гэхэд төлөвлөлтийн шийдлүүдээ боловсруулж, хэлэлцүүлээд 2022 оны хаврын чуулганаар УИХ-аар батлуулахаар төлөвлөсөн. Тус төслийг боловсруулах үндэслэл нь юу вэ гэхээр Монгол Улсад хүн амын нутагшилт, суурьшлын зохистой тогтолцоо алдагдсан. Нэг хүнд ногдох газар нутгийн хэмжээгээр дэлхийд тэргүүлдэг хэрнээ эсрэгээрээ хүн амын хамгийн их хувь нь ганц том хотод суурьшдагаар бас дэлхийд тэргүүлж байгаа нь агаар, ус, хөрс, дуу чимээ зэрэг орчны бохирдол, халдварт өвчин болон байгалийн гамшигт өртөх эрсдэлийг нэмэгдүүлэхээс гадна авто замын түгжрэл зэргээр эдийн засагт ч сөрөг нөлөө үзүүлж байна.

Иймд хүн амын шилжилт хөдөлгөөний асуудлыг шинжлэх ухааны онолын үндэслэлтэйгээр авч үзэж, нийслэлийн дагуул болон Эрдэнэт, Дархан зэрэг хоёрдогч хотуудад нийслэлийн дээд боловсрол, төрийн захиргааны зарим чиг үүргийг шилжүүлэх, хотуудын улсын зэрэглэлийг оновчтой тогтоож хуульчлах, сум дундын төв буюу бүлэг суурингийн төвийг оновчтой тогтоож, тэдгээрт хот байгуулалтын дэд бүтцийн болон нийгмийн үйлчилгээний таталцлыг бий болгож, нийслэлийн хэт төвлөрлийг сааруулж, орон нутагт хүн амын зохистой тогтвортой суурьшлыг хангах боломжтой.

-Нийслэлийн дагуул хотууд байгуулах ажил үндсэндээ эхэлсэн. Энэхүү ажлууд хэр уялдаж явж байгаа вэ?

УИХ-аас дагуул хотууд байгуулах тогтоол гарсны дагуу шаардлагатай газрыг улсын тусгай хэрэгцээнд авч, Шинэ Зуунмод буюу Аэросити, Майдар гэсэн шинэ дагуул хотуудыг газарзүйн ойр байршил, таталцлыг харгалзан Төв аймгийн төв Зуунмодтой зам тээвэр, хот байгуулалтын дэд бүтцийг уялдаатайгаар төлөвлөж, эхний ээлжинд шаардлагатай зураг төслийн ажлуудыг үе шаттайгаар хэрэгжүүлээд явж байна. Шинэ Зуунмод нь олон улсын агаар, төмөр зам, авто замын тээвэр логистикийн том зангилаа төв болж,дотоод, гадаадын хөрөнгө оруулалт татах боломжтой, эдийн засгийн хувьд бие даан хөгжих чадавхитай хот байгуулагдсанаар нийслэлийн дөрвөн уулын дундах хэт төвлөрлийг сааруулах боломж гарна. 1990 оныг хүртэл Монголд 29 хотыг хуучин ЗХУ-ын туслалцаатайгаар байгуулж байсан бол одоо бие дааж анхны хот байгуулах ажлыг эхлүүлж байна.

-Улаанбаатар хотыг төлөвлөлтийн хувьд өргөтгөх нь зөв юмуу, эсвэл дагуул хот байгуулах нь зөв юм уу?

-Улаанбаатар хот суурьшлын бүсийн хувьд хүн амын даац хэтэрсэн. 800 мянган хүн суурьшихаар төлөвлөсөн ч одоо бараг хоёр дахин хэтэрсэн. Нутаг дэвсгэрийн түвшинд төвлөрөл ялгаатай байна. Төвийн зургаан дүүрэгт, Их тойруу, Бага тойруу, Зайсан, Шинэ яармаг гээд төвлөрөл хамгийн их хэсэгтээ суурьшлыг хязгаарлаж, алслагдсан хаяа, дагуул хот тосгодод төвлөрлийг хот байгуулалтын дэд бүтэц болон зам тээврийн төлөвлөлт, хүн шилжилт хөдөлгөөнийг татах хүчин зүйлс, бодит ажлын байртай нь уялдуулж суурьшлыг нэмэх боломжтой. Өнгөрсөн 30 гаруй жилийн хугацаанд аймаг, сум орон нутагт ажилгүйдлийг бууруулах, ажлын байрыг нэмэгдүүлэх, жижиг дунд үйлдвэрлэлийг дэмжих чиглэлээр төрөөс олон зуун тэрбум төгрөгийг зарцуулсан. Үүний гол зорилго нь нийслэлийг чиглэсэн хүн амын шилжилт хөдөлгөөнийг сааруулах, орон нутгагт хүн амын төвлөрлийг хадгалах, нэмэгдүүлэх байсан ч үр дүн нь эсрэгээрээ гарч ихэнхи сумдын хүн ам буурсан. Шилжилт хөдөлгөөний таталцлын онолоор хамгийн том хот нь хоёр дахь том хотоос хоёроос дээш дахин их хүн амтай бол том хотыг чиглэсэн шилжилт хөдөлгөөн зайлшгүй явагддаг гэж үздэг.

-Тэгэхээр манайд энэ харьцааг хэрхэн харж болох вэ?

-Улаанбаатар, Эрдэнэт хотын хооронд авч үзвэл энэ харьцаа 15 дахин зөрүүтэй байна.Дэлхийд байхгүй хүн амын таталцлын том соронз үүсчихсэн гэсэн үг. Монгол Улс дахиад Улаанбаатар хотоос том соронз үүсгэж чадахгүй тул энэ соронзын татах хүчийг сулруулах ганц л арга зам байна. Дэлхийн улс орнуудын туршлагыг харахад нийслэлийн зарим чиг үүргийг дагуул болон хоёрдогч хотуудад шилжүүлж энэ асуудлыг шийдсэн байдаг. Өөрөөр хэлбэл, төр засаг ньасуудлынхаа ард биш урд нь манлайлж явж байж шийддэг. Өнөөдөр барилгын зах, техникийн захыг УБ-ын төвийн хэсгээс гаргалаа гэхэд ачаалал багасч, иргэдийн үйлчилгээ холдох ч түүнийг орлосон барилгын материалын жижиг дэлгүүр, үйлчилгээний төвүүд хотдоо байж л байна. Улаанбаатараас өөр соронзыг бид хэзээ ч байгуулж чадахгүй. Хүн амын таталцлын соронзын татах хүчийг ганц зүйлээр бууруулах боломжтой. Тэгвэл энэ соронзын татах хүчийг бууруулахын тулд соронзоо хагалаад зарим хэсгийг хоёрдогч, дагуул хотуудад байршуулах замаар хүн амын шилжилт хөдөлгөөнийг сааруулах боломжтой. Дээр нь хүрээлэн буй орчны бохирдол, авто замын түгжрэл, амьдрах чанар аюулгүй байдал нэлээд алдагдаж байна. тэрийг дагаад бид цаашдаа ирэх 20 жилдээ одоогийн хүн амын өсөлтийн түвшнээр явах биш тодорхой хязгаарлаад хүн амын шилжилт хөдөлгөөнийг татах хэрэгтэй. Ялангуяа цөөн хүн амтай улсын хувьд төр засаг нь асуудлынхаа араас явах биш урд нь манлайлж явах үүднээс төрийн захиргааны зарим чиг үүрэг буюу зарим яамд, агентлаг, дээд боловсролын зарим чиг үүрэг буюу ШУТИС, ХААИС зэрэг их дээд сургуулиудын мэргэжлийн хөтөлбөрийн 50 орчим хувийг хоёрдогч болон дагуул хотуудад байршуулж эдгээр хотуудын хөгжлийг дэмжих асуудлыг судалж авч үзэх шаардлагатай.

-Одоо нийслэл ачааллаа дийлэхгүй хэзээ мөдгүй доголдоход хүрээд буй салбар, бүтцүүдийг нэрлэж болох уу?

-Хотын үндсэн суурь болох байгалийн нөхцөл, нөөцийн хувьд ачаалал даац хэтэрчихсэн. Нийгмийн дэд бүтэц болох сургууль, цэцэрлэгийн анги дүүргэлт их, төвийн хэсэгт шинээр барьж байгуулахад газрын хүрэлцээ дутагдалтай, хот бүрдүүлэгч гол дэд бүтэц гэгддэг газар, эрчим хүч, усны нөөц цаашдаа хүн ам ихээр өсөх эрэлтийг хангаж чадахааргүй түвшинд байна. Зам тээврийн түгжрэл, орчны бохирдол зэрэг тулгамдсан асуудлуудыг шийдэж байгаа хурд нь өдрөөс өдөрт нэмэгдэж буй хүн амын өсөлтийн хурдаа гүйцэхгүй байна. Иймд бид дараагийн макро түвшний өөрчлөлтийг хийх шаардлагатай.

-Өөр ямар арга механизмаар хэт төвлөрлийг сааруулж, орон нутагт төвлөрлийг нэмэгдүүлэх боломжтой вэ?

-Санхүүгийн хөшүүргийн механизм байж болно. Улаанбаатар хотоос 200 км болон 500 км-ээс дээш зайд татварын хөнгөлөлтийг шатлалтайгаар үзүүлж болно. 200 км-ээс дээш зайд өдөр тутамдаа нийслэл рүү таталцах боломжгүй, мөн Дархан, Эрдэнэт, Чойр зэрэг хотуудын хөгжлийг дэмжих боломжтой болно. Заавал тэр хот, суманд тэр үйлдвэрийг хөгжүүлнэ гэж хатуу заахаас илүү тэр боломжит зайд дотоод, гадаад зах зээлд гарах боломж, хөдөлмөрийн нөөц, хот байгуулалтын дэд бүтэц зэргээсээ хамаараад хөрөнгө оруулагч талд уян хатан байдлаар шийдэх сонгох боломжоор хангах хэрэгтэй. Өмнө нь хотуудыг байгуулахдаа эдийн засгийн чиг үүрэгтэйгээр байгуулж байсан бол одоо ихэнх хот, сумын төвүүдэд төрийн захиргааны болон нийгмийн үйлчилгээ л давамгайлж байгаагаас хот, суурин газруудын бие даан хөгжих чадавх сул байна. Иймд хотуудыг бүсчилэн үйлдвэрлэл, үйлчилгээгээр төрөлжүүлэн хөгжүүлэх, орон нутгийн хотууд хоорондын эдийн засгийн харилцааг нэмэгдүүлэх хэрэгтэй.

-Хууль эрх зүйн ямар механизм байж болох вэ?

-Хот, суурин газруудын зэрэглэл, ангилал, засаг захиргааны статусыг оновчтой тогтоох хууль эрх зүйн механизм байна. Тухайлбал Япон, БНСУ, Казахстан, БНХАУ, ОХУ зэрэг ихэнх улсад нийслэлээс бусад 2-10 хүртэл тооны хоёрдогч том хотуудыг засаг захиргааны 1 дүгээр түвшний бие даасан нэгжийн статустай байдаг. Гэтэл манайд аймаг, суманд харьяалуулдаг тогтолцоог өөрчилж, Үндсэн хуулинд өөрчлөлт оруулж, Дархан, Эрдэнэт, Чойр, Замын-Үүд, Хархорин гэсэн хотуудыг улсын зэрэглэлтэй, засаг захиргааны бие даасан статустай хот болгох асуудлыг авч хэлэлцэх нь зүйтэй. Үндсэн хуулийн хамгийн том зайлшгүй хийгдэх ёстой өөрчлөлтийн нэг гэдгийг хэн хүнгүй мэддэг ч одоог хүртэл хийгдэлгүй ирсэн. Учир нь Орхон аймгийн ЗДТГ, Баян-Өндөр сумын ЗДТГ, Эрдэнэт хотын Захирагчийн ажлын алба гээд 1 хотын хөгжлийн асуудлыг хариуцдаг 3 давхардмал бүтэц байна. Нөгөө талаар стратегийн ач холбогдол, эдийн засгийн хөгжлийн олон төрөлжилттэйг харгалзан Замын-Үүд, Хархорин хотуудыг улсын зэрэглэлтэй засаг захиргааны бие даасан статустай байж болно.

Учир нь хүн амын өсөлт хамгийн хурдацтай явагдсан Замын-Үүд хот 20 мянган хүнтэй хэрнээ 2000 хүнтэй сумтай адил статустайгаас нэг талаас төрийн үйлчилгээний чанар хүртээмж муудахад хүргэж байгаа бол нөгөө талаас Замын-Үүд нь зөвхөн Дорноговь аймгийн сум биш, Монгол Улсын, цаашлаад Зүүн хойд Азийн бүс нутгийн хэмжээнд зам тээвэр, логистик, аялал жуулчлал, гадаад худалдааны том төв болон бие даан хөгжих боломжтой. Хархорин хот нь Монгол орны төв цэгт байрладаг бөгөөд тус хотоос бусад бүх хот, сумын төвүүд хүртэлх зай хамгийн бага бөгөөд зам тээврийн хэвтээ тэнхлэгийн зангилаа болдог, олон улсын аялал жуулчлалын том төв болгон хөгжүүлэх боломжтой. Тус хот орчмын Өвөрхангай аймаг болон Архангай, Булган аймгийн сумдад түүх соёл, байгалийн болон амралт сувиллын аялал жуулчлал хөгжүүлэх хамгийн их нөөц, бүтээгдэхүүнүүд нэг дор байрласан бүс нутаг болдог.

Бүсийн төв болох Ховд, Чойбалсан зэрэг хотууд нь улсын зэрэглэлтэй бөгөөд засаг захиргааны статус нь аймагтаа харьяалагдаж, аймгийн төвөөрөө байна. Мөн аймгийн дэд төв болон хөгжих боломжтой, хүн ам ихтэй, эдийн засгийн төрөлжилттэй Сэлэнгэ аймгийн Зүүнхараа, Хөтөл, Ховд аймгийн Булган, Завхан аймгийн Тосонцэнгэл, Хөвсгөл аймгийн Хатгал, Өмнөговь аймгийн Ханбогд, Цогтцэций сумын төвүүдийг орон нутгийн зэрэглэлтэй хот болгон статусыг нь нэмэгдүүлэх боломжтой юм.

-Сум дундын төв буюу бүлэг суурингийн төвүүдийг тогтоохын ач холбогдол юу вэ?

-Олон улсын зах зээлийн эдийн засгийн онолоор 5000-аас хүнтэй суурин газарт орон нутгийн бие даасан үйлдвэрлэл, үйлчилгээ хөгжих зах зээл бүрэлдэж эхэлнэ гэж үздэг. Гэтэл дундаж сумын төвийн хүн ам 300-800 хүртэл хүнтэй, тэдгээрт үсчин гоо сайхны газар, талх нарийн боовны цех, зочид буудал, цайны газар зэрэг наад захын хэрэгцээг хангах үйлчилгээ байхгүй сумууд ч байна. Нөгөө талаар орон нутагт сум дундын эмнэлэг, шүүх, цагдаа, онцгой байдлын хэлтэс гээд нийгмийн зарим дэд бүтцүүд бий болсон. Монгол Улс өнөөгийн байдлаар 330 сумын төв, нэмээд 20 орчим хот, суурин газартай байна. Эдгээр нь үндсэндээ 1931 онд бий болсон засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн хуваарийн тогтолцоо юм. Тухайн үед сумын төвөөс дундаж байршилд алслагдсан хөдөөгийн иргэд өдөртөө мориор очоод ирэх 5 цаг орчмын зай байсан бол энэ хугацаа зам тээврийн нөхцөл сайжирснаар өнөөдөр 1 цаг хүртэл багассан байна. 90 орчим сум дундын төв буюу бүлэг суурингийн төвтэй болсноор дунджаар 3-4 сум дундаа 2000-5000 хүнтэй нэг төвтэй болж боловсрол, эрүүл мэнд зэрэг аймгийн төв, том хотууд рүү таталцдаг төрийн үйлчилгээг орон нутагт сайжруулан хүргэх, сумд хоорондын нийгмийн болон эдийн засгийн хамтын харилцаа нэмэгдэх, бэлчээр зэрэг байгалийн нөөцөө томсгосон түвшинд зохистой ашиглах, орон нутагт хүн амын зохистой төвлөрөл нэмэгдэж, хот байгуулалтын дэд бүтцийн болон бусад гадаад, дотоодын төсөл хөтөлбөрүүдийг эхний ээлжинд эдгээр төвүүдэд хэрэгжүүлснээр төсөл, хөрөнгө оруулалтуудын үр ашиг сайжирна.

Бүх сум эрчим хүчинд холбогдсон, зарим сумын төвүүд инженерийн дэд бүтэц, хатуу хучилттай автозамтай болж, үүрэн телефоны болон шилэн кабелийн интернэт сүлжээнд холбогдсон зэргээр хот хөдөөгийн ялгаа эрс багассан. Цаашдаа бүх сумыг жигд хөгжүүлэхээс илүүтэйгээр өрсөлдөх чадвар өндөртэй бүлэг суурингийн төвүүд болон хотуудыг уул уурхай, аялал жуулчлал, зам тээвэр, боловсруулах үйлдвэрлэл зэрэг эдийн засгийн хөгжлийн нөөц, онцлог, давуу талуудад тулгуурлан төрөлжүүлэн хөгжүүлэх шаардлагатай.Эцэст нь хэлэхэд, бид асуудлаа мэдэж байгаа нөхцөлд шийдвэрлэх арга замыг хайх, өөрчлөх хэрэгтэй. Мэдэхгүй байгаад өөрчлөхгүй байх нэг хэрэг, мэдэж байгаа хэрнээ өөрчлөхгүй байх өөр хэрэг.