Author: ОЮУНХҮҮГИЙН ДАШНЯМ

Нийслэлийн Мэргэжлийн хяналтын газрын Эрүүл мэнд, боловсрол соёлын хяналтын хэлтсийн дарга Д.Цэнд-Аюуштай ярилцлаа.

-Энэ сарын 5-ны өдөр SSM (Singapore school of Mongolia) сургуульд хоолны хордлогын дэгдэлт гарсан. Хордлогын улмаас найман хүүхдэд цусан суулга өвчний шинж илэрсэн гэсэн. НМХЕГ-аас тандалт судалгааны ажил хийсэн шүү дээ. Үр дүнгийн талаар мэдээлэл өгөхгүй юу?

-Халдварт өвчин судлалын үндэсний төвөөс манай байгууллагад 2019 оны дөрөвдүгээр сарын 5-ны өдрийн 10:00 цагт Баянзүрх дүүргийн 26 дугаар хороонд байрлах Сингапур Монголын хамтарсан сургуульд сурдаг найман хүүхэд хоолны хордлогын шинж тэмдэг ирсэн талаар мэдээлэл ирүүлсэн. Үүний мөрөөр Баянзүрх дүүргийн Мэргэжлийн хяналтын хэлтсээс хяналт шалгалтын баг томилогдож тус халдварын голомтод ажилласан байгаа. 2019 оны дөрөвдүгээр сарын 8-ны өдрийн мэдээгээр: Эмнэл зүйн шинж тэмдэг илэрсэн 83, үүнээс халдвартад хэвтэн эмчлүүлсэн 43, хоёр хүүхэд сэхээнд биеийн байдал тогтвортой, гэрээр 39 хүүхэд эмчлүүлж байгаа. Нэг хүүхэд Сүхбаатар дүүргийн эмнэлэгт, нэг хүүхдийн онош үгүйсгэгдсэн. Өвчтөнүүдээс авсан шинжилгээгээр Shigella Flexner 1A үүсгэгч илэрсэн. Энэ нь голдуу бохирлогдсон хүнс, усаар дамжиж өвчлөл үүсгэдэг. Үйл ажиллагааг түр зогсоосон, хэрэглэж байсан уснаас гурван дээж, хоолноос 12, бүтээгдэхүүнээс 10, арчдас ес, агаар нэг , тахианы махнаас найман дээж нийт 43 дээж авч Улсын мэргэжлийн хяналтын газрын Хүнсний аюулгүй байдлын лавлагаа лаборатори болон Улсын мал эмнэлэг ариун цэврийн лабораторид шинжилгээ хийлгүүлэхээр хүргүүлсэн. Лабораторийн шинжилгээний хариу хараахан гараагүй байна.

-Хүүхдүүд тахианы махан щницелиэс хордсон гэх мэдээлэл гарсан байсан. Энэ талаар мэдээлэл өгөхгүй юу?

-Энэ сарын 3, 4-ний өдрүүдэд хоолны цэсний дагуу хоолоо хийгээгүй байна лээ. Салат хачир, кебаб, үзэмний шүүс зэргийг нэмэлтээр бэлтгэж өгсөн боловч дээж авагдаагүй. Харин үйлдвэрлэсэн халуун хоол болох тахианы махан щницель, тахианы махтай гурилтай шөл, баяжуулсан бантан, сүүтэй шар будаа, сүүтэй зутан, будаатай луувантай шөл, люля кебаб, төмсний нухаш, шарсан төмстэй хуурга, алим далайн байцаа, голден милк сүү зэргээс дээж авсан боловч зохих хэмд хадгалаагүй устгасан тухай тэмдэглэлийг зааврын дагуу хөтлөөгүй байсан нь тогтоогдсон.

-SSM сургуулийн цайны газар хоолны материалаа хаанаас авдаг бол. Тухайн газраас нь дээж авч шинжилсэн үү. Хариу нь хэзээ гарах вэ?

-Мах, сүү болон бусад төрлийн хүнсний түүхий эд, бүтээгдэхүүнийг бэлтгэн нийлүүлэх гэрээ байгуулаагүй, гарал үүсэл, шинжилгээний бичиггүй, ул мөрийг мөрдөн тогтоох бүртгэлийг хөтлөөгүй байсан. Зохион байгуулагч О.Бадамханд нь өглөөний 8:40 цагт хоёр кг-аар савласан гурван ширхэг тахианы гуяны цул махыг (гадуураа гялгар ууттай) “Хүчит Шонхор” худалдааны захаас авчирч хоол хийсэн гэсэн.

Тус сургуулийн хүнсэнд хэрэглэх ургамлын гаралтай түүхий эд бүтээгдэхүүнийг долоо хоногт нэг удаа татан авалт хийдэг юм билээ. Тухайн өдрийн хүнсэнд хэрэглэсэн гурил /дээд/, цагаан будаа сүмтэй , хүүхдийн будаа, үзмийг гуравдугаар дугаар сарын 31 – ний өдөр Хүчит Шонхор захын 10 дугаар павилоны эзэн Алтанцоожоос авсан байсан. Мөн өдрийн хоолны орцонд орсон төмс, шар лууван, цоо байцаа8 сонгино зэргийг гуравдугаар сарын 29-ний өдөр Барс захын гуравдугаар зоориноос худалдан авсан болохыг тогтоосон. Дээрх ургамлын гаралтай түүхий эд бүтээгдэхүүнийг худалдан авахдаа ургамал8 түүний гаралтай түүхий бүтээгдэхүүний гарал үүслийн бичиггүй, шинжилгээ баталгаажилтгүйгээр авсан байна лээ.

-Хүчит шонхор болон Барс захаас мах авдаг талаар та яриандаа дурдлаа. Шалгалт хийгээд ямар арга хэмжээ авсан бэ?

-Хэрэглэсэн, худалдаалж байсан тахианы махны нийт найман дээж авч улсын Мал эмнэлэг, ариун цэврийн Төв лабораторид шинжлүүлсэн.

-Тахианы махны эрүүл ахуйн талаар олон гомдол мэдээлэл байдаг. нМХЕг-аас ямар хяналт тавьж ажилладаг вэ?

-Тахианы махыг импортлох эрхтэй аж ахуйн нэгжүүд импортоор оруулж ирж худалдаалдаг. Тухайн импортлох улс оронд шувууны болон олон улсын хөл хориот өвчин гараагүй газраас эрсдэлийн үнэлгээ хийсний үндсэн дээр оруулдаг.

-бнХау-аас оруулж ирж буй тахианы маханд ямар хяналт тавьдаг вэ. эрүүл ахуйн ямар шаардлагыг хангасан байх ёстой вэ?

-Хилээр орж ирэх бүрт тухайн бүтээгдэхүүнээс дээж авч итгэмжлэгдсэн лабораторид шинжлүүлсний үндсэн дээр хилээр нэвтрүүлдэг байгаа.

Сэтгэл судлаач Б.Мөнх-Өлзийтэй ярилцлаа.

-Манай улсын нийгмийн сэтгэл зүйн өнөөгийн байдал ямар байна. Тулгамдаж буй асуудлуудын талаар ярилцлагаа эхлэх үү?

-Өнөөгийн нийгмийг хувь хүний талаас дүгнэхэд тогтворгүй, их савлагаатай байна л даа. Дүрэлзэж босоход амархан байна. Орчны бохирдол, нийгэм, улс төрийн асуудлуудаас болж иргэдийн дунд эерэг гэхээс сөрөг үзэгдэл илүү давамгай байна. Нийгэмд харьцангүй эерэг сайн зүйлс байна л даа. Энэ өнцгөөс хар цагааныг цэнэвэл хар нь давамгай байна. Замын хөдөлгөөнд оролцож байгаа жолоочийн гаргаж байгаа ёс суртахууныг дүгнээд үзэхэд л нийгэм хувь хүний бодлоор нийгмийн оюун санааг дээшлүүлэх, соён гэгээрүүлэх тал руу нь төр бодлого шийдвэр гаргаж бодитой дэмжлэг үзүүлэх цаг нь ирчихсэн байна.

-Нийгмийн сэтгэл зүйг яаж төлөвшүүлэх вэ. Үүнд үзүүлэх сэтгэл судлаачдын үүрэг оролцооны талаар ярихгүй юу?

-Нийгмийн олон том асуудлыг шийдэх бодлого шийдвэр гаргахад сэтгэл судлаачийг хамруулж, ажиллуулж болно. Өөрөөр хэлбэл судалгааны багт нь эсвэл боловсруулах үед нь оролцуулах хэрэгтэй. Энэ бол нийгмийн сэтгэл судлаачдын оролцоо. Нөгөө талаасаа сэтгэл судлаач бодит практик дээр ажиллаж байгаа хэрэглээний сэтгэл судлаач хүмүүс үйлчлүүлэгчдийн асуудал дээр боловсруулсан сан буюу нэгдсэн байдлаар ажилладаг. Нэгдсэн байдлаар ажиллахдаа эргээд төрийн бодлого шийдвэрт санал зөвлөмж өгөх гэх мэт. Ийм хэлбэрээр тал талын оролцоотой ажиллавал зохимжтой гэж харж байна.

-Нийгмийн сэтгэл зүй төлөвшихөд төрийн бодлого чухал нөлөөтэй байх?

-Тэгэлгүй яах вэ. Гэр бүл аливаа улс орны гол цөм нь болдог гэж үзвэл гэр бүлээ дэмжсэн төрийн бодлого шийдвэр хэрэгтэй. Энэ нь эдийн засагт суурилсан нийгэмтэй оронд татварын хөнгөлөлт, тэтгэврийн нэмэгдэл ч гэдэг юм уу тогтвортой амьдарч байгаа гэр бүлээ дэмжсэн бодлого үгүйлэгдэж байна. Сэтгэл зүйн талаасаа дүгнээд хэлэхэд бодит дэмжлэг дутагдаж байна.

-Өдөр бүр шахуу дээрээс зохион байгуулалттайгаар ашиг сонирхлын зөрчилтэй хэвлэлийн хурал зарлах юм. Тэнд зөвшөөрөлгүй газар ухлаа, энд тийм албан тушаалтан авлига авлаа, ийм шүүгч хэрэгт холбогдлоо гээд л. Ийм учраас бид ядуу амьдарч байна гэх мэтчилэн. Энэ бүхэн нь иргэдийг бухимдуулж сэтгэл зүйд нь сөргөөр нөлөөлөөд байх шиг?

-Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр өдөр тутам завсар зайгүй хар бараан, хууль зөрчсөн, нэгнээ алж хядсан мэдээлэл цацаад байхад мэдээж нийгмийн сэтгэлзүйд сөргөөр нөлөөлнө. Манайхан нэг л их бухимдсан, өөртөө хамааралгүй зүйлд ач холбогдол өгч өнөөх 76-гаа зүхсэн хүмүүс алхам тутамд л таарах болж. Энэ нь иргэдийн чихэнд хүрч байгаа хар бараан мэдээлэлтэй холбоотой. Энэ бүхэнд цензур тавих цаг ирээд байна л даа. Энэ их худал үнэн нь мэдэгдэхгүй хар бараан мэдээлэл нийгмийн сэтгэл зүйд сөргөөр нөлөөлж байна.

-Нийгмийг цочроосон янз бүрийн бичлэгүүд ар араасаа цахим ертөнцөөр цацагдах болсон. Иргэд одоо бүр дараагийн бичлэгийг нь хүлээдэг болчихож. Нэг үгээр хэлбэл донтчихсон байна шүү дээ?

-Тодорхой субьектүүд тодорхой зорилгын доор нийгмийн харилцаа мэдээлэлд нөлөөлөх зорилгоор янз бүрийн контент хийгээд цацаж байна. Гэхдээ энэ нийгмийн л араншин. Нийгмийн байгаа бодит байдал нь энэ. Түүнээс биш фэйсбүүк гарч ирснээр нийгэм муухай болоод байна гэсэн үг биш. Энэ байхгүй байсан бол бид өөр хэрэгслээр өнөөх бичлэгээ тараана гэсэн үг шүү дээ. Нийгмийн өнөөгийн түвшин нь энэ байна.

Улс төрийн нам хүчнийхэн иргэдийн тархи угааж, хэн нэгнийг харлуулсан мэдээлэл цацаж байгаа нь нийгмийн сэтгэл зүйг савлагаатуулж, иргэдийг бухимдуулж байна. Хэн нэгнийг муухай харагдуулах зорилгоор үүнийг гаргаж ирж байгаа юм. Саяны Е.Сагсай прокурорын жишээ татахад л ганц хүний субъектийн асуудал биш. Цаана нь хууль, шүүхийн байгууллагын асуудал явж байдаг. Нэг нь ийм байгаа бол нөгөөх нь ч ялгаагүй гэсэн сэтгэгдэл нийгэмд төрнө. Үүнээс үзэхэд дараагийн гарч ирэх прокурор нь ялгаагүй харласан газар очно гэсэн үг. Ийм байдлаар явцуу хүрээнд сэтгэж нийгмийг хутгаж байгаа нь харамсалтай. Сөрөг л үзэгдэл.

-Ийм төрлийн мэдээлэл, контентыг иргэн хэрхэн хүлээж авах хэрэгтэй байдаг вэ?

-Тодорхойгүй, яах гээд байгаа нь мэдэгдэхгүй мэдээлэл хүмүүсийг бухимдалд хүргэдэг. Нөгөө талаас гайхшралыг төрүүлсэн мэдэхгүй зүйл нь уур бухимдалд хөтөлдөг. Иргэд ач холбогдол өгч байгаа тохиолдолд олон ургалч үзлээр хандах хэрэгтэй. Асуудалд голыг нь олж хандана гэдэг хувь хүний томоохон мэдлэг шүү дээ. Нэг юманд амархан автаад л туйлшраад, савалгаатай байх нь нийгмийн сэтгэл зүй талаасаа үзэхэд сөрөг үзэгдэл болж байна. Манайхны нийтлэг чанар нь энэ л дээ. Нэг бол шүтээд оройдоо залчихдаг. Бодит бус эх сурвалжаас мэдээ сонсов уу үгүй юу газар доогуур ортол дэвслээд хаячихдаг. Өөрөөр хэлбэл асуудалд олон ургальч үзлээр ханддаггүй, туйлширч дагаж хуйлардаг.

-Нэг талаар монгол хүний мөс чанар дэндүү доройтчихсон юм шиг санагдах юм. Дийлж байгаад нь зусарддаг, дийлдэж байгаадаа дээрэлхүү зантай болчихож. Монгол хүмүүс танихгүй нэгнээ дайсан гэж үздэг болсон байна шүү дээ. Үүнд юу нөлөөлөв?

-Хувь хүний бодлоо хэлэхэд одоо бидний амьдарч байгаа нийгмийн засаглалтай холбоотой асуудал л даа. Эдийн засагт суурилсан өрсөлдөөний нийгэмд лидер байхгүй бол бусдаас ялгарахаар мэрийдэг зарчим үйлчилдэг. Лидер болж чадахгүй бол л бусдад зусардаж ялгарахаар мэрийж байгаа юм. Монголын нийгмийн сэтгэхүйд ийм ойлголт тогтчихоод байна. Аливаа асуудлыг танил талынхаа хүрээнд ч юм уу, өөртөө хэрэгтэй гэсэн хүндээ ашигтайгаар эргүүлдэг болчихоод байна л даа. Хүний мөн чанар орхигдож, өнгө мөнгөнд шүтсэн нийгэмд бид амьдарч байна.

-Нийгмийн сэтгэл зүйг төлөвшүүлэхэд төрөөс ямар бодлого баримтлах хэрэгтэй вэ. Ямар дэмжлэг дутагдаж байна?

-Хамгийн эхэнд боловсролын салбарыг шинэчлэх хэрэгтэй байна л даа. Сургуулийн өмнөх боловсрол, дунд сургууль, мэргэжилтэн бэлтгэж байгаа их дээд сургуулиудын боловсролын чанарт анхаарах хэрэгтэй байна. Манайд бол боловсролын нэгдсэн тогтвортой бодлого үгүйлэгдэж байгаа нь анзаарагддаг. Нэг сайд нь томилогдоод л бодлого боловсруулдаг, өнөөх нь халагдаад дараагийн нөхөр гарч ирээд дахиад л өөр өөр бодлого ярьдаг. Ийм байж болохгүй. Буруу бай, зөв ч бай нэг бодлого боловсруулсан бол түүнийг тогтвортой хугацаанд үргэлжлүүлээд үр дүнг нь үзэж байж нийгмийн боловсрол хөгжиж,- дээшилдэг. Аливаа улс үндэстэн сөнөхөд заавал цэрэг, буу шийдэм, танк оруулж ирэх нь хамаагүй болоод байна. Боловсролын систем шат шандаа уналаа л бол хэцүүдэж байгаа юм л даа. Чанаргүй боловсрол эзэмшсэн эмч хүний амь хөнөөнө, чанаргүй боловсрол эзэмшсэн шүүгч хүн шүүнэ, чадваргүй хүн улс орон удирдана ч гэх юм уу. Ингээд цаагуураа нийгэм доройтож, улс үндэстэн мөхөх нөхцөл бүрдэж байгаа юм. Тэгэхээр төрөөс боловсролын салбарт анхаарах цаг хажууд ирээд байна. Нийгэмд болж бүтэхгүй байгаа зүйлсийг хөөгөөд судлаад үзэхэд эцсийн цэг нь суурь боловсролтой л холбоотой байгаа нь харагддаг.

Эдийн засгийн эрдэмтэн, судлаач доктор, проффесор Л.Оюунтай ярилцлаа.

-Капитал банк дампуурсныг Монголбанкнаас өнгөрсөн долоо хоногт зарласан. энэ зүй ёсных уу. эдийн засагч хүний хувьд та яаж харж байна?

-Хоёр талаас нь харж болно. Өрсөлдөөнт орчин байгаа үед өрсөлдөөний шалгарлаар дампуурлаа зарласан байж болно. Нөгөө талаас харвал банк өөрөө итгэлцэл дээр үйл ажиллагаа явуулдаг их эмзэг салбар. Харилцагчдын итгэл алдарч төлбөрийн чадваргүй болох үндэстэй. Хүмүүс банкинд хадгалуулсан мөнгөө нэгэн зэрэг буцаан дуудах үед тухайн мөнгө зээлэнд байдаг учраас төлөх “чадваргүй” болж дампуурдаг. Капиталын хувьд дампуурсан нь өрсөлдөөнд ялагдаж гэж харж болох. Нөгөө талаас хариуцлагагүй ажиллажээ гэж дүгнэж болно.

-Арилжааны банкны үйл ажиллагаанд ямар байгууллага хяналт тавьж ажилладаг вэ. Хяналтын явцад хаана, ямар алдаа гарав?

-Арилжааны банкинд хяналт тавих үүрэг Монголбанкинд байгаа. Санхүүгийн хороо, банкуудад хяналт тавьдаг агентлаг ажиллаж байдаг. Өнөөдрийн нөхцөлд Монголбанк арилжааны банкуудын дотоод хэрэгт орох хориотой. Зохицуулах хянах л үүрэгтэй.

-Дотоод үйл ажиллагаанд нь орох хориотой талаар та яриандаа дурдлаа. Монголбанк арилжааны банкуудын юуг хянаж ажилладаг юм бэ?

-Монголбанк төрийг төлөөлж байгаа. Төр хувийн хэвшлийн дотоод үйл ажиллагаанд хөндлөнгөөс оролцох эрхгүй. Өөрийнх нь бизнесийн орчинд оролцож болохгүй шүү дээ. Монголбанкинд арилжааны банкуудыг хянадаг хэлтэс газар гэж бий. Арилжааны банкуудын балансыг өдөр бүр л хянаж явдаг гэж болно. Арилжааны банкуудын үйл ажиллагааны шалгуур үзүүлэлтүүдийг мөрдөж ажилладаг юм. Шалгуур үзүүлэлт доголдоод ирэхэд л анхаарал хандуулах ёстой. Өөрийн хөрөнгийн хүрэлцээ, валютын ханшны эрсдэлийг яаж байна, нэг зээлдэгчид олгох зээлийн хэмжээ зэрэг төлбөрийн чадварыг хангахад нөлөөлдөг үзүүлэлтүүдийг нь хянаж ажиллана.

-“Капитал”-ыг дампууруулахгүйгээр авч үлдэх боломж байсан уу?

-Төлбөрийн чадваргүй болсон банкинд авч болдог хэдэн арга хэмжээ байдаг л даа. Нийгэмд хэр хэмжээний хор хохирол учруулахыг нь харж байгаад аргаа сонгодог. Манайд өргөн хэрэглэж ирсэн нь аль нэг банк руу шилжүүлж нэгтгэх арга л даа. Мөн “Капитал” банкийг худалдаж болох байсан. Энэ бол хамгийн хохирол багатай арга. Төрийн өмч болгоод авч явах боломж ч байсан. Эдгээр аргуудаас сонгохдоо гол нь тухайн банкны эдийн засагт эзэлж байгаа байр суурь, төлбөрийн чадваргүй болоход гарах хохирол зэргийг нь судлаад сонголт хийх боломж байсан.

-Дампууруулсан л гээд яриад байна. “Капитал” банкийг дампууруулах нь хэн нэгэнд ашигтай гэж үзэх хүмүүс олон байна лээ. Энэ тал дээр та ямар байр суурьтай байна?

-Банк эзэмшигчид хадгаламж эзэмшигчдийн мөнгийг яг хүссэн цагт хүссэн хэмжээгээр нь гаргаж өгөхийг төлбөрийн чадвар гэж хэлдэг. Нөөцийн данс нь төлбөрийн чадварыг хангаад явж байх ёстой. Үүнд Монголбанк өдөр тутам хяналт тавьж ажилладаг. Чанаргүй зээлийн хэмжээ 4-5 хувь хүрэхэд үйл ажиллагаа доголддог. “Капитал”-ын тухайд чанаргүй зээлийн хэмжээ 80 хувь хүртэл явчихсан байна лээ. Үүнд Монголбанк хяналт тавьж ажиллах үүрэгтэй. “Капитал” банк ч тэгээд гэнэт дампуурчихаж байгаа асуудал биш шүү дээ. Аль дээр 2015 оноос хойш л үйл ажиллагаа нь доголдож байгаа тухай мэдээлэл цацагдаж, ганц нэг салбар нь хаалгаа барьж л байсан. Энэ хооронд хяналт тавьдаг Монголбанк юу хийж байсан нь сонин байна л даа. Монголбанкны удирдлагуудад л тавих асуудал байх. Энэ нь “Капитал”-ын дампуурлын ард хэн нэгний ашиг сонирхол байгаа гэх хардлагыг төрүүлээд байна. Арилжааны банкууд улирал тутам тайлангаа олон нийтэд ил болгох үүрэг хүлээдэг. Энэ тайлан дээр санхүүгийн үзүүлэлтүүдийн явж байдаг. Энэ дээр худлаа үзүүлэлтүүд гаргаад байсан байна уу, эсвэл шалгуур үзүүлэлт нь доголдоод байсан уу гэдэг нь тусдаа асуудал гарч ирнэ. Үүнд л Монголбанк хариу өгнө дөө. Хэвлэл мэдээлэл банкуудын хяналтын хэлтсээс ямар хяналт тавьж ирснийг асуух бүрэн эрхтэй.

-Банк дампуурах нь эдийн засагт шууд болон шууд бусаар ямар хор хохиролтой вэ?

-Нэг үхрийн эвэр доргивол мянган үхрийн эвэр доргино. Нэг банк доголдоход банк системээрээ доголдох гээд байдаг. Банкинд итгэх итгэл буурна. Эргэлзээд мөнгөө татах магадлал өндөр. Системийн хямрал болох эрсдэлтэй. Эдийн засагт учруулсан хохирол нь харилцагчдаар нь дамжаад нөлөө үзүүлнэ.

-20 сая хүртэлх төгрөгийн хадгаламжтай иргэдийн хөрөнгийг хадгаламжийн даатгалаас гаргуулах юм гэсэн. Илүүг нь хаанаас барагдуулах вэ. Эрүүл мэндийн даатгал болон Нийгмийн даатгалын сангийн 340 тэрбум төгрөг байсан талаар Сангийн сайд мэдэгдсэн шүү дээ?

-Хадгаламжийн даатгалын үйл ажиллагаа манайд 2013 оноос эхэлж хэрэгжсэн. Хадгаламжийн дүнгийн хэмжээгээр хадгаламжийн даатгалын корпорацид төлбөр хураамж төлж ирдэг. Тэр утгаараа хуульд заасны дагуу 20 хүртэлх сая төгрөгийн хадгаламж иргэдэд олгогдоно. Үүнээс дээш давсныг цаг хугацааны хүлээлттэйгээр төлөгдөнө. Үүнийг Монголбанктай хамтарч “Капитал” банкнаас өр барагдуулах жагсаалт гаргана. Үүний дагуу л 20-иос дээш сая төгрөгийн хадгаламжтай иргэд хохирлоо барагдуулна. Цаг хугацааны асуудал бий. “Капитал” дампуурлаа гээд чанаргүй зээлдэгчид баярлах хэрэггүй. Төрийн банкны мөнгө “Капитал”-д байсан талаар Сангийн сайд дурдсан. АШУҮИС, МУБИС зэрэг сургуулиудын мөнгө ч “Капитал”-д байсан. Энэ мөнгийг татвар төлөгчдийн мөнгөнөөс төлөгдөнө гэсэн ойлголт иргэдийн дунд байгаа. “Капитал” банк эцсээ хүртэл хариуцлага хүлээнэ. Энэ хөрөнгийг барагдуулах үүрэгтэй.

-“Капитал”-ын нийт хөрөнгө эдгээр хохирлыг барагдуулахад талд нь хүрэхгүй гэх мэдээлэл байсан?

-АШУҮИС, МУБИС зэрэг сургуулиудын өрийг “Капитал” банк төлж чадахгүй бол сонгосон субьектүүд өөрсдөө хариуцлагаа үүрнэ. Хэн ч тэднийг албадаагүй шүү дээ. Өөрсдөө л сонгосон. Эхний ээлжид иргэдийн хохирлыг барагдуулах ёстой. Даатгалын сангуудын мөнгө эрсдэлтэй байна л даа. Энэ мөнгийг төсвийн мөнгөнөөс гаргаж таарах байх. Гэхдээ буцаан төлөх нөхцөлтэйгөөр гаргах байх. Сангууд яагаад үйл ажиллагаа нь доголдсон байсан “Капитал”-ыг сонгосон талаар сайтар судлах хэрэгтэй. Төрийн мөнгийг “Капитал” банк эргэлдүүлсэн байж таарна. Энэ бүхнийг сайтар судлах биз. Үүний дараа хариуцлага яригдана. Хувьцаа эзэмшигчид төлнө. “Капитал” дампуурсан нь тэдний хариуцлагатай холбоотой.

-“Капитал” банкны хохирогчид хувьцаа эзэмшигчдийн хөрөнгийг битүүмжилж бусдын нэр дээр шилжүүлэхийг хориглохыг шаардсан байсан. Эздийн хөрөнгийг хадгаламж эзэмшигчдийн хохирол барагдуулахад зарцуулах эрх зүйн үндэс бий юу?

-Энэ асуудал хөндөгдөнө. Эрх зүйн үндэслэл байгаа. Хувьцаа эзэмшигч нь 2015 оноос өмнө ямар хөрөнгөтэй байсан, үүнээс хойш ямар хөрөнгөтэй болсныг шалгаж тогтоогоод хураах хэрэгтэй. Болж өгвөл төрийн мөнгөнөөс зарлагадалгүй хохирол барагдуулах хэрэгтэй. Төсвөөс авбал муу жишиг тогтно.

Улсын Дээд шүүхийн ерөнхий шүүгчид нэр дэвшээд буй Д.Ганзоригтой холбоотой асуудлаар иргэн Л.Чулуунцэцэг, Л.Оюунцэцэг нар сэтгүүлчдэд мэдээлэл өглөө. Ерөнхий шүүгчийн албан тушаалд яригдаж буй Д.Ганзориг хууль бус ямар үйлдэл хийсэн талаар Л.Чулуунцэцэгээс тодруулга авсан юм.

-Та Ерөнхий шүүгчийн албан тушаалд нэр нь яригдаж буй Д.Ганзоригийг эсэргүүцэж байгаа гэсэн. Ямар шалтгаанаар эсэргүүцэж байгаа юм бэ?

-Би хууль хяналтын байгууллагын буруутай үйл ажиллагаанаас болж хохирсон иргэдийн ар гэрийнхний төлөөлөл. Жирийн иргэдийг хохироож, хилс ял оноосон Улсын Дээд шүүхийн шүүгч Д.Газориг гэдэг хүн Улсын дээд шүүхийн ерөнхий шүүгч болох чадваргүй хүн гэж үзэж байна л даа. Гэртээ унтаж байсан хүнд хилс ял оноож хохироосон хүн УДШ-ийн ерөнхий шүүгч болох гээд нэр дэвшиж байгааг эсэргүүцэж байна. Хууль хяналтын байгууллагууд нэг нэгнийхээ хууль бус шийдвэрийг хаацайлан хамгаалж, хэлмэгдсэн хүнийг улам хохироодог явдал байсаар байгааг эсэргүүцэж өнөөдрийн хурлыг хийж байна.

-Ямар хилс хэрэгт хэнийг ялласан талаар дэлгэрэнгүй ярихгүй юу. Д.Ганзориг ямар оролцоотой байсан юм бол?

-2012 оны наймдугаар сарын 10-11-нд шилжих шөнө Хэнтий аймгийн Бор-Өндөр хотод Л.Эрхэмбаяр гэдэг хүн бусдад зодуулсан юм билээ. Харин миний төрсөн дүү Л.Гансүх уг хэргийг үйлдсэн хэмээн хилсээр гүтгэгдэн ял сонссон. Яг үнэндээ тухайн хэрэг болох үед миний дүү хэргийн газар огт байгаагүй, гэртээ унтаж байсан байдаг юм. Ээжийндээ ирж унтсан гэдгийг нь хоёр хүн гэрчилдэг. Дүүгээ хилс хэргээс мултлахын тулд би зургаан жилийн хугацаанд 40 гаруй сая төгрөгөө зарцуулан тэмцээд дийлсэнгүй.

-Танай дүүг хэргийн газарт байсныг хэн яаж нотолсон бэ?

-Хуулийн байгууллагын ажилтнууд архины хамааралтай болсон Б.Ариунжаргал гэх эмэгтэйд 500 мянган төгрөг өгнө гэх мэтээр хууран мэхэлж мэдүүлэг аваад өөр ямар ч нотлох баримтгүйгээр дүүг минь ялласан. Миний дүүг гэмт хэрэгтэн болгож худал мэдүүлэг өгсөн Б.Ариунжаргалын өгсөн бүх мэдүүлэг нь худал байсныг сүүлд шүүх өөрөө тогтоочихсон байдаг. Гэхдээ хуурамч мэдүүлгийнх нь улмаас ял сонссон дүүгийн минь ялыг хэрэгсэхгүй болголгүй, хэвээр үлдээсэн. Хүмүүс шүүгчдэд мөнгө өгөхгүй бол хэргээс гарахгүй дээ гэж удаа дараа зөвлөж байсан. Гэвч би шударга зантай учраас шударгаар явна гэж тэмцээд дийлсэнгүй. Миний дүүг зургаан жилийн хугацаанд эрүүдэн шүүж залхаан цээрлүүлсэн. Зургаан жилийн турш өвөл, зунгүй цагдаагийн үүд сахиулж залхаан цээрлүүлж байсан нь эрүү шүүлт байсан.

-Тухайн гэмт хэрэг үйлдэгдэх үед Б.Ариунжаргалаас өөр гэрч дэргэд нь байгаагүй юм уу?

-Гэмт хэрэг гарах үед байсан хоёр дахь гэрч С.Ганбаатарыг цагдаа нар эрүүдэн шүүж амь насыг нь хохироосон ноцтой явдал гарсан. Миний дүүг л буруутан болгох явдал хууль шүүхийн байгууллагад чухал байсан болохоос биш хэргийн жинхэнэ үнэн мөнийг олох хүсэл байгаагүй. Дүү минь албан тушаалтан биш жирийн барилгачин хүн байсан.Мөнгө өгөөгүй хүнийг гэртээ унтаж байхад нь гэмт хэрэгтэн болгож ял оноодог цаг иржээ.

-Өмнө нь энэ хэргийн талаар яагаад олонд мэдэгдэж байгаагүй юм. Яагаад Д.Ганзоригийг Улсын дээд шүүхийн ерөнхий шүүгчээр томилогдох болсон цаг хугацаатай давхацуулж энэ мэдэгдлийг хийж байгаа юм. Та бүхнийг хэн нэгний захиалгатайгаар мэдэгдэл хийж байгаа гэх мэдээлэл гарсан байсан?

-Би намын гишүүн биш. Надад өнөөдөр хэн ч шахалт үзүүлээгүй. Би таван цаасны төлөө хүний гар хөл болж дуугарах хэмжээний хүн биш.

-Шүүхийн шийдвэр гарсан тухайн цаг үед яагаад хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлд хандаж болоогүй юм бэ?

-Тухайн шийдвэр гарсан цагаас хойш бид өөрсдийнхөө хэмжээнд төрийн гурван өндөрлөг, Хүний эрхийн үндэсний комисс, Хууль зүйн яам гээд бүх газарт хандсан. Өнөөдөр л энэ асуудал яригдаж байгаа биш. Энэ зөвхөн Д.Ганзоригийг эсэргүүцсэндээ биш л дээ. Буруу шийдвэр гаргасан Шүүх бүрэлдэхүүний таван шүүгчийг эсэргүүцэж байна. Энэ таван шүүгчийн хэн нь ч Улсын дээд шүүхийн ерөнхий шүүгчид нэр дэвшихэд би орилоод босоод ирэх байсан. Хэвлэл мэдээллийн байгууллагад хандахад улам л зуудаг гэж хүн надад зөвлөж байсан. Иймээс л өмнө нь хэвлэл мэдээллийн байгууллагад хандаагүй юм.

Монголын хуульчдын болон Өмгөөлөгчдийн холбооны гишүүн, хуульч, өмгөөлөгч Б.Ганболдтой ярилцлаа.

-Хүний хувийн орон зайд зөвшөөрөлгүй нэвтэрч нууцаар бичлэг хийж олон нийтийн сүлжээгээр цацах тохиолдол их болжээ. Үүнийг ямар хуулийн, ямар зүйл заалтаар зохицуулдаг вэ?

-Сүүлийн үед хэвлэл мэдээлэл, цахим сүлжээгээр хүний хувийн халдашгүй дархан байдалд халдсан утга агуулга бүхий дүрс, дуу бичлэг цацагдах хандлага их ажиглагдаж байна. Энэ бол хууль зүйн зохих хэм хэмжээний хүрээнд хийгдэх ёстой хүний ухамсарт үйлдэл юм. Тиймээс хэн нэгэн дуртай этгээд бусдын эрхэмсэг оршихуй, дотоод ертөнц, нандин чанарт дур мэдэн халдаж хөндлөнгөөс нөлөө үзүүлж оролцох нь зохисгүй хэрэг болдог. Ийм учраас энэ харилцааг хууль тогтоомжийн хүрээнд нарийвчлан зохицуулсан байдаг. Тухайлбал, МУ-ын Үндсэн хууль, Эрүүгийн хууль, Зөрчлийн тухай хууль гэх мэт. Жишээ нь, Үндсэн хуулийн 16 дугаар зүйлд зааснаар хүн бүр халдашгүй, чөлөөтэй байх эрхтэй /13/, хувь хүний нууцыг хуулиар тогтоон хамгаална /17/. Хэрэв энэ үйлдэл хууль бус шинжтэй байвал Эрүүгийн хуулийн 13.5, 13.6, 13.8, 13.10, 13.11, 13.12, Зөрчлийн тухай хуулийн 6.21, 6.22 зэрэг аль тохирох зүйл заалтаар зүйлчлэн хууль зүйн хариуцлага тооцно.

– 2017 онд шинэчлэхэд Эрүүгийн хуулиас хассан гэсэн. Өмнө нь ямар зохицуулалттай байсан бэ. Нууцаар бичлэг хийсэн этгээд ямар хуулийн шийтгэл хүлээдэг байсан бол?

-Асуулт ба хариултын аль алиныг нь дэлгэрүүлж ойлгож, тэр хэмжээгээр хариулах хэрэгтэй болж байх шиг санагдлаа. Учир нь хоёр хуулийн шинэчлэл ба харьцуулалттай холбоотой асуудал гэж ойлголоо. Х.Тэмүүжин Хууль зүйн сайд байх үедээ 2015 онд Гэмт хэргийн тухай хуулийн төсөл санаачлан оруулж ирсэн л дээ. Энэ хуульд зөвшөөрөлгүй гэрэл зураг авах, дуу, дүрс бичлэг хийх үйлдлийг гэмт хэрэгт тооцохоор анх тусгасан юм. Харин үүнийг академич С.Нарангэрэл үгүйсгэн шүүмжилж байсан талтай. Энэ байдлаас улбаалан авч үзэхэд “Оршин суугчийн зөвшөөрөлгүйгээр орон байранд, эсхүл гадна талаас орон байрны доторх орчны гэрэл зураг авсан, дууны, дүрсний, дуу, дүрсний бичлэг хийсэн бол /13.8.1/”… бичлэгийг олон нийтэд тараасан бол /13.8.2/” гэсэн 2015.12.03-ны өдрийн Эрүүгийн хуулийн заалтыг “Оршин суугчийн зөвшөөрөлгүйгээр орон байранд, эсхүл гадна талаас орон байрны доторх орчны гэрэл зураг авсан, дууны, дүрсний, дуу дүрсний бичлэг хийж олон нийтэд тараасан, эсхүл бусдад дамжуулсан бол” гэж 2017.05.11-ний өдрийн Эрүүгийн хуулиар өөрчлөн найруулж, ингэхдээ “… бичлэгийг олон нийтэд тараасан бол /13.8.2/” гэсэн хэсгийг нь хүчингүй болгосон.

-Эрүүгийн хуулиас хассанаас хойш энэ төрлийн зөрчил нэмэгдсэн үү. Хассан шалтгааныг та яаж харж байна?

-Хуулиар гэмт хэрэгт тооцохоо болих, эсхүл зөрчил ба гэмт хэрэгт тооцох зэргээс хамаарч зөрчлийн гаралт ихсэх, эсхүл багасах гэдэг нь харьцангуй утга юм. Нарийвчилсан статистик тоо мэдээ судалгаанд тулгуурлан гаргах нь илүү үнэ цэнэтэй. Тийм учраас асуудлын гол шалтгаан, нөхцөлийг тооны бус аргаар олж шийдвэрлэх нь зохимжтой. Эрүүгийн хуулиас хассан буюу зөрчил, гэмт хэрэг өөр хоорондоо сүлэлдэх нь дур зоргын хэрэг биш, харин эрүүгийн эрх зүйн шинжлэх ухааны суурь ба хавсарга шинжлэх ухааны нарийн асуудал байдаг. Би энэ талаас нь л хардаг. Харин хувийн амбиц гаргах болон улстөржих зэрэг бохир арга замаар хуульд хуруу дүрэх нь хамгийн хортой бөгөөд өөрөө хуулийн хулгайн гэмт хэрэгт тооцогддог.

-Энэ төрлийн зөрчлийг Эрүүгийн хуулиар зохицуулах тал дээр ямар байр суурьтай байна вэ?

-Би зөвхөн судлаачийн хувьд хариулах юм бол тэр бүр үйлдлийг эрүүлжүүлэх нь сайн санаа биш. Харин практик хуульчийн нүдээр харахад амьдрал дээр гарч байгаа бохир заваан зүйлийг бодохоор эрүүдэн шүүх нь болохоор мэт. Яагаад ингэж хариулж байна вэ гэхлээр шууд л энэ бол гэмт хэрэг, эсхүл энэ бол зөрчил, яав ч гэмт хэрэг биш гэж их мэдэж хэлэх нь боломжгүй. Учир нь эрүүгийн эрх зүй гэж айхавтар зүйл бий. Харамсалтай нь бүх л эрх зүйч, хуульч нар эрүүгийн эрх зүйг их л мэдэж ярих юм. Би хувьдаа 20 жил судалж байгаа ч гүнд нь нэвтэрч чадаагүй л өдий хүрлээ. Өөрөөр хэлбэл судалгаа, нотолгоо, үндэслэл, шалтгаант холбоо байх ёстой учир тэр юм.

-Хүний хувийн орон зайд нэвтэрч нууцаар бичлэг хийсэн зөрчлийг Эрүүгийн хуулиар шийдвэрлэх нь зөв үү. Энэ талаар та ямар байр суурьтай байна?

-Эхлээд нэг зүйлийг тайлбарлая. Анх ямар хууль байгаад дараа нь яаж өөрчилж, хүчингүй болгосныг өмнө нь хэлсэн. Энэ бүхнийг яриад байгаа нь энэ асуултыг хариулахад зориулагдсан хэрэг. Одоо дагаж мөрдөж байгаа хуулиар бол … бичлэг хийсэн бол зөрчил /2017.05.11-ний өдрийн Зөрчлийн тухай хуулийн 6.22/, … бичлэг хийж олон нийтэд тараасан, эсхүл бусдад дамжуулсан бол гэмт хэрэг /2017.05.11-ний өдрийн Эрүүгийн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн 6.22/-т тооцогдоно. Үүнээс бид ялгаа заагийг олж харах нь чухал. Гэхдээ нэг үйлдэл тус бүрдээ бус үргэлжлэн хийгдэж, нэг нь нөгөөгийнхөө шат дамжлага болж илрэх байдал практикт түгээмэл учир нэг салбар эрх зүйн хувьд багтааж үзэх нь зөв.

-УИХ-ын гишүүд, томоохон албан тушаалтнууд “Миний гэрт эсвэл ажлын өрөөнд чагнах төхөөрөмж байршуулсан, намайг тагналаа, чагналаа” гэж Төрийн ордонд хүртэл ярих болжээ. Чагнах төхөөрөмж байршуулах эрхийг хаанаас олгодог вэ?

-Улс төрийн сенсаци, амбиц зэргийг би хувьдаа хэлж мэдэхгүй. Төрийн ордон бол улс төрийн тоглоомын талбай бус төрийн чиг үүргийг хэрэгжүүлэх институцийн талбар л гэж би хардаг. Хууль зүйн хувьд төрөөс тогтоосон хууль бий. Жишээ нь, Гүйцэтгэх ажлын тухай, Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай, Прокурорын тухай гэх мэт хуулиар зохицуулагдана.

-Ямар байгууллага чагнах төхөөрөмж байршуулах эрхтэй байдаг юм бэ?

-Дээр дурдсан хууль тогтоомжийн дагуу хуулиар тусгайлан эрх олгогдсон байгууллага, эрх бүхий албан тушаалтанд энэхүү бүрэн эрх бий. Тухайлбал, нөгөө алдарт гурван үсэгтэй байгууллага. Жишээ татахад Сангарагчаа гэх хүнийг АТГ-ын дарга байхдаа гүйцэтгэх ажлын тухай хууль тогтоомж зөрчсөн гэж үзэж ял оногдуулсан шийтгэх тогтоол гарч байсан практик бий.

-Хүний хувийн орон зайд зөвшөөрөлгүй нэвтэрч чагнах төхөөрөмж байршуулсан иргэн баригдсан тохиолдолд хуулийн ямар хариуцлага хүлээдэг вэ?

-Иргэнд бол ийм эрх ч байхгүй, үүрэг ч байхгүй. Энэ бол төрийн чиг үүрэг, эрх хэмжээний нарийн асуудал. Манай улсад хувийн мөрдөгчийн эрх зүйн орчин байхгүй. Хэрэв хувь хүн ийм үйлдэл хийсэн бол “мөрдөн мөшгөсөн” гэмт хэрэг гэж үзэж Эрүүгийн хуулийн 13.12 дугаар зүйлд зааснаар эрүүгийн хариуцлага хүлээнэ. Өмнөх сэдэвтэй уялдуулан хэлэхэд хүний хувийн орон зайд халдаж бичлэг хийх явдал нь бусдын орон байранд хууль бусаар нэвтрэх, хувь хүний нууцын задруулах, нэр төрд халдах, заналхийлэх зэрэг эрүүгийн шинжтэй олон гэмт зан үйлийг дагуулж байдгаас гадна ёс зүйн хувьд эвгүй сэтгэгдэл төрүүлэх, гэр бүлийн халуун дулаан уур амьсгалыг эвдэх, нийгэмд талцал хуваагдах үүсгэх гэх зэрэг олон сөрөг үр дагавар бий болгодог.

-Тухайн хохирсон иргэн хаана, ямар байгууллагад хандаж болох вэ?

-Өргөдөл, гомдол хүсэлтийг хаана ч хэзээ ч гаргах нь иргэдэд нээлттэй. Гагцхүү хуулиар харьяалал тогтоосон бол тэр журмаар хандах ёстой. Өөр тусгайлан нөхцөлийг хуулиар тогтоосон буюу хориглосон зүйл байхгүй болно.

Тайз анх яагаад, бас яаж үүссэн юм бэ гэж бодож байв уу. Гэвч энэ урлагийг бид тайзан дээр гараад жүжиг үзүүлдэг гэсэн явцуу утгаар харахаас биш нэг ч удаа хэн хамгийн анх тайзан дээр олны өмнө жүжиглэж эхэлсэн юм бол, ямар зорилгоор гэж бодож үзээгүй байх. Эртний Грекийн үед тайз гэдэг дөрвөлжлөн зассан суурь төдий зүйл л байж. Тэгтэл өнөөдөр шударга хийгээд шударга бус, үнэн хийгээд худал, сул дорой хийгээд хүчирхэг, ядуу хийгээд баян зэрэг хүний оршихуйн бүхий л муу муухай, сайн сайхныг эмгэнэлт болоод инээдмийн өнгөөр сүлэн гаргадаг урлаг болтлоо хөгжжээ.

Манай улс тайзны урлагийн чиглэлээр мэргэжилтэн бэлдээд хэдийнэ хагас зуун жил өнгөрчээ. Гэтэл өнөөдрийг хүртэл энэ чиглэлийн түүхийг өгүүлсэн нэг ч ном зохиол монгол хэл дээр хэвлэгдээгүй байгаа гэвэл та итгэх үү. Тэгвэл “Дэлхийн тайзны урлагийн хураангүй түүх” хэмээх соёл урлагийн салбарт үгүйлэгддэг хамгийн чухал хэрэгцээт ном хэвлэлтээс гарчээ. Тайзны урлагаар суралцдаг оюутан сурагчдын гарын авлага болохуйц бүтээл болсныг урлаг судлаачид онцлон тэмдэглэсэн байсан.

Энэхүү номноос тайзны урлаг ямар зорилгоор, яаж үүсээд, яах гээд өнөөг хүртэл яваад байгаа юм бэ гэдгийг маш сонирхолтой байдлаар ойлгохоос гадна урлаг гэдэг ямар үүрэгтэй юм гэдгийг түүхэн жишээнүүдээс тод томруунаар мэдэж авах юм. Түүнээс гадна нийгмийн сэтгэл зүй гэдэг ямар чухал болох үүнийг урлагаар дамжуулж яаж ойлгож, удирдаж болох, вэ гэдэг агуулгыг судлах боломжтой. Тиймээс зөвхөн тайзны урлагийнханд гэлтгүй нийгмийн асуудлыг сонирхдог хүн бүхний унших ёстой номын тоонд зүй ёсоор нэрлэгдэхээр байна. Тус номд Афин, Грекийн үеэс авахуулаад Англи, Франц, Герман, Орос гээд театрын урлагаар дэлхийд тэргүүлэгч орнуудын театрын түүхийн тухай нэг нэггүй орсон байна билээ. Ийм номыг эх хэл дээрээ унших аз завшаан олгосон хүмүүс нь Сити их сургуулийн оюутнууд, Театрын урлагийн сургуулийн багш нар билээ. Ийнхүү хамтран орчуулсан нь Монголын урлагийн сургуулийн оюутан багш нарын гаргаагүй зоригийг гаргасан амжилт гэлтэй.

Хүсэл тачаал буцалж, эрх чөлөөгөөр амьсгалж, хийж бүтээхийн оргилуун их тэмүүлэл мөнхийн бургилж байдаг Драмын жүжигчдийн ширээний ном болохуйц энэхүү бүтээл дэлхийн суут жүжигчид, зохиолчдын амьдрал ахуйг хүүрнэн бичсэнээрээ агуулга нь дийлдэхгүй өргөжжээ. Түүнээс гадна театр унаж сэхэхийн босго бүр дээр улс төрийнхөн хэрхэн ханддаг, иргэд театраар дамжуулж үзэл бодлоо яаж илэрхийлдэг байсан, Мөн театр иргэдийг хэрхэн хүмүүжүүлдэг байсныг хүртэл тод томруунаар дүрслэн харуулсан нь эгээ л 19 дүгээр зууны түүхэн кино зохиол уншиж буй мэт. Ганцхан жишээ дурдахад, “…Сонгомол эмгэнэлт жүжгийг ард олон таашаан үздэг болжээ. Хөрөнгөтнүүд засгийн эрхийг итгэлтэй авч, театрт гурав дахь зиндааныхаа суудлыг эзлэх болов. Энэ үеэр үзэгчид хямд суудлын ихэнхийг дүүргэж, санаа бодлоо шийдмэг чангаар хашхирч, шүгэлдэж, илэрхийлэх болжээ. Хүмүүний гаж явдал, ааш авир, ёс суртахуунгүй явдал үзүүлсэн жүжгийн талаар эгдүүцэл дургүйцлээ илэрхийлэх болжээ. Театр ингэснээрээ үзэгчид амьдралын зөв бурууг таньж мэддэг нэгэн янзын сургууль болж хувирсан юм”.

Яг ингэж Грек Афинаас авахуулаад дэлхийн түүхийг бичсэнээрээ туйлын үр өгөөжтэй ном юмсанж.

Төв аймгийн Алтанбулаг, Аргалант, Баянхангай сумын дунд орших төрийн хамгаалалттай “Хустайн нуруу байгалийн цогцолбор газар”-ын бэлчээрийн даац даруй таваас зургаа дахин хэтэрчээ. Бидний сурвалжлах баг энэ сарын 22-ны өдөр тус цогцолбор газрын аж байдалтай танилцахаар очсон юм. Улаанбаатар хотоос баруун зүгт 90 орчим километрийн зайд орших Хустайн нуруунд ердөө 10 орчим жилийн өмнө л замын хажуугаар морьтой явахад дөрөөн таваг шүргэж байсан өвс ургамал ор сураггүй болжээ. Ой, тал хээр хосолж байгалийн үзэсгэлэн бүрдсэн тус нутаг бэлчээрийн доройтолд орчихсон байна. 50 гаруй мянган квадрат км газар нутгийг хамрах төрийн тусгай хамгаалалттай цогцолбор газрыг тойроод гурван сумын 120 гаруй өрх малчид нутагладаг гэнэ. Бүс нутгийн иргэд улсын мал тооллогоор 80 орчим мянган мал тоолуулсан ч хотын танил найз нөхөд, хамаатан садных нь тавиултай нийлээд 100 мянган орчим мал байдаг аж. Бог, бод нийлсэн 100 орчим мянган мал нь улсын тусгай хамгаалалттай газарт бэлчээрлэснээр үүдэж “Хустай нуруу байгалийн цогцолбор газар”-ын байгалийн тогтолцоо нь алдагдаж бэлчээрийн доройтолд нэрвэгдээд байгаа гэнэ.

Өнгөрсөн жилийн зуны саруудад хур бороо орсон ч хөрсөндөө шингэж амжилгүй хатчихсан аж. Хэрэгцээтэй хаврын улиралд нь хур тунадас унаагүй учраас хатсан ургамал сэргэж амжилгүй намартай золгосон талаар өдөр алгасалгүй уул хадаар явж зэрлэг амьдынхаа тоо толгойг өсгөхөөр зүтгэж буй байгаль хамгаалагчид нь ярьж байлаа. Тус бүс нутагт өнгөрсөн өвөл бараг цас унаагүй гэнэ. Шинэ жилээр л гэхэд тас хар байсан гэнэ. Ойрын 30 жил цасгүй, хар өвөл тохиолдоогүй талаар нутгийн иргэд хэлж байна лээ.

Биднийг очоод саатахад хүмүүсийн нэрлэж заншсанаар өлийн цагаан оготно тав алхаад л хэд хэдээрээ таарч байлаа. Өмнүүр гишгүүлчих шахаж гүйлдэх оготны нүх замын хажуугаар зай завсаргүй шившчихэж. Өнөөх төрийн тусгай хамгаалалттай газарт бэлчээрлэх 1000 гаруй буга, согоо устаад байхад нь эргэж нутагшуулж тоо толгой 330-ыг даваад буй зэрлэг адуу тахь зэрэг л юугаа идэж, яаж аж төрж байгаад нь санаа зовж л явлаа. Тэд устчихвал хэн юугаа харах гэж Хустай нурууг зорих билээ дээ. Манай орны хөгжлийн гурван тулгуурт бодлогын нэг нь аялал жуулчлал байдаг. Монголд зэрлэг ан амьтдыг хамгийн ойроос харах боломж нөхцөл Хустайн нуруунд л бий. Өнөөдрийн байдлаар тус цогцолбор газарт халиун буга, цагаан зээр, бор гөрөөс, зэрлэг гахай, аргаль, янгир ямаа, монгол тарвага, саарал чоно, шилүүс, мануул, шар үнэг, хярс үнэг, халздай дорго зэрэг 44 зүйл хөхтөн амьтан бүртгэгджээ.

ХУСТАЙН НУРУУНЫ БЭЛЧЭЭРИЙН ДОРОЙТОЛД ӨЛИЙН ЦАГААН ОГОТНО БУРУУТАЙ ЮУ

Малчид хөдөлмөрчид бэлчээрийн доройтолд ороход бүх бурууг өлийн цагаан оготно руу чихдэг. Манайхны бурууг өөрөөсөө биш, өрөөлөөс хайдаг нийтлэг зан чанар л даа. Сум орон нутгийн удирдлагууд нь хүртэл өлийн цагааныг устгах ажил зохион байгуулж нүх рүү нь хийгээр үлээж арга ядахдаа ус хүртэл асгаж улсын хөрөнгө зарж, хүч зарлагаддаг аж. Малчид өлийн цагаан оготныг л дараад авбал өвс, ногоо сагсайтал ургаж, мал ахуй нь тарга тэвээрэг авч онд өнтэй орно чинээ санадаг талаар “Хустайн нуруу цогцолбор газар”-ын байгаль хамгаалагч ярьж байлаа.

Жилд дөрвөн удаа үржилд ордог, нэг удаа үржихдээ 5-9 зулзага гаргаж тоо толгой арвай будаа шиг л үрждэг өлийн цагаан оготныг устгаж бэлчээр хамгаалах нь ямар ч боломжгүй, хий дэмий хөрөнгө зарсан ажил болдог юм байна. Бэлчээрийн даац хэтэрч халцгай болсон үед нь энэ амьтны үржил хяналтаас гарч дийлдэхээ больдог гэнэ. Ганц зуны л настай өлийн цагаан оготно бэлчээрийн даац хэвийн үед бие биенийгээ харж үржилд орж чаддаггүй, хэдхэн сар болоод л тоо толгой нь өсөлгүй байгалийн жамаар устдаг талаар “Хустайн нуруу байгалийн цогцолбор” газрын ургамал судлаач, биологич н.Цэрэндолгор хэлсэн юм. Тэрбээр “Монгол орны хэмжээнд тав болон зургадугаар сарын хур тунадас илүү ач холбогдолтой байдаг. Тавдугаар сард хур тунадас унахад тухайн жилийн ургамлын гарц сайн байдаг зүй тогтолтой. Долоо болон наймдугаар сарын хур тунадас ач холбогдол багатай байдаг. Энэ нь бэлчээрийн даац хэтрэхэд нөлөө үзүүлдэг” гэв. Өөр нэг томоохон хүчин зүйл нь мал. Нэг хонь өдөрт 1.5 кг хуурай өвс иддэг. Харин үхэр өдөр т л зургаан хоньтой тэнцэхүйц хэмжээний өвс иддэг юм байна. Харин нэг л морь өдөрт есөн хоньтой тэнцэх хэмжээний өвсийг бэлчээрээс иддэг. Ингээд бодоход тэжээмэл мал улсын тусгай хамгаалалттай газрын бэлчээрт ямар их хэмжээний хохирол учруулж байгаа нь тодорхой харагдаж байна гэж хэлсэн юм.

Бид ийн ярилцаад цааш хөдлөхөд 500 орчим бог малаа улсын хамгаалалттай газар хариулж буй залуутай тааралдав. Түүнээс малаа яагаад хамгаалалттай газар бэлчээрлүүлж буй талаар тодруулахад “Сурчихсан юм ч одоо яая гэхэв. Энэ хавийнхан бүгд л ийшээ л малаа туудаг. Өвсний гарц энэ хавьдаа дажгүй сайн байдаг. Өөр бэлчээр үнэндээ алга” гэж хэнэггүй хариулсан юм. Улсын тусгай хамгаалалттай газар мал амьтан бэлчүүлбэл Зөрчлийн хуулийн дагуу иргэнийг 500 мянган төгрөгөөр торгох хуулийн заалттай байдаг аж. Энэ удаа тус иргэнд санамж бичиг өгөөд цааш хөдөлсөн юм. “Улсын хамгаалалтай газар малаа бэлчээрлүүллээ гээд 500 мянган төгрөгөөр торгоод байх хэцүү л дээ. Амьдрахын төлөө зүтгэж яваа улс. Тайлбарлаж ойлгуулаад л явуулдаг юм. Маргааш нь дахиад л хүрээд ирнэ. Малчид гэдэг байгаль экологитойгоо хамгийн ойр хүмүүс. Байгаль дэлхийн үр өгөөжийг хүртэж яваа улс шүү дээ.

Эд маань ойлгож, байгаль дэлхийгээ онгон дагшинаар нь хамгаалж үлдэх тал дээр хойрго хандахад гол харлах юм” гэж тус цогцолбор газрын хамгаалалтын албан дарга Г.Ууганбаяр ярилаа. Малчид иргэдийг зөрчлийн хуулийн дагуу 500 мянган төгрөгөөр торгочиход өс санаж хээр хөдөө байрлуулсан үнэтэй камеруудыг нь очоод бут цохиж хорлон сүйтгэх ажиллагаа явуулдаг аж. Өнөө хэдэн халиун бугыг нь ч морь мотоциклоор хөөгөөд хамгаалалттай газраас гаргачих тохиолдол байдаг гэнэ. Иргэдийн малыг байгаль хамгаалагч нар улсын тусгай хамгаалалттай газраас хөөж гаргадаг хүн хүч хүрдэггүй гэнэ. Энэ хэвээр иргэд малаа бэлчээрлүүлээд байвал хэдхэн жилийн дараа олон жил хөдөлмөрлөж нутагшуулсан дэлхийд үлдсэн цор ганц төрлийн зэрлэг адуу тахь, халиун буга зэрэг нь бэлчээргүйдэж устахад ойрхон байгаа харагдсан. Хустайн нурууны цогцолбор газраар үйлчлүүлэх иргэдийн дийлэнх нь гадаадын жуулчид байдаг. Зэрлэг ан амьтад нь устчихвал ойроос харах боломжгүй болох юм.

Малын тоо толгойг цөөлж, тооноос чанарт шилжүүлэх бодлого манайд дутагдалтай байгаа талаар тус газрын удирдлага ярьж байлаа. Захын малчин айлаар ороход “мянгат малчин болчихвол, өнөө жил алтан төлийн эзэн болчихвол” гээд өнчин ишиг өөрсдөө идэхээсээ харамлаж суудаг аж. “Малчдын олонх нь малчны зээлтэй байдаг. Малчны зээл авч байхаар малын чанараа сайжруулаад, тоо толгойг нь цөөлж банкинд хадгалаад хүүг нь аваад сууж байвал өөрсдөд нь ашигтай баймаар. Өнөөдөр кг мах ямар өндөр үнэтэй байгаа билээ. Олон малын араас явж өөрийгөө зовоохгүй, илүү амар хялбараар эдийн засаг, байгаль хор хохирол багатай амьдарч болмоор л санагдах юм. Бэлчээрийн даац ч хэвийн болчихвол мал амьтан нь тарга тэвээрэг ч хангалттай авна. Өнөө өлийн цагаан оготно ч үзэгдэхээ болино шүү дээ” гэж “Хустайн нурууны байгалийн цогцолбор газар”-ын удирдлагууд хэлж байв. Сум орон нутгийн удирдлагууд ч “Өнөө манай сум мал тооллогоор аймагтаа гуравт жагссан байна. Ирэх жил байр ахина шүү” гэх мэтээр малчдаа хөөргөчихдөг аж. Өнөө хэд нь бэлчээрээ булаацалдаад муудалцаж бие биенээ үзэхгүй зодоон нүдээндээ тулсан ч тохиолдол гарсан байна. Төв аймгийн сумдын удирдлагууд бэлчээрийн даацад тохируулсан бодлого гаргаад малчдадаа малаа цөөлөх, тооноос илүү чанарын эрхэмлэхэд ухуулга хийгээд ойлгуулчихвал бэлчээрийн даацыг хэвийн хэмжээнд байлгах боломж бүрэн байдаг аж.

Харамсалтай нь сумын удирдах албан тушаалтнууд малчдадаа “Энэ жил мянгат болно шүү, алтан унаганы эзэн болоорой” гэж “сумлаж” өгөөд жилд дөрөв үржилд ордог өлийн цагаан оготныг устгахаар малчидтай хүч хавсраад дайрч үр дүнгүй ажил хийж байгаа нь бэлчээрийн даац хэтрэхэд голлох нөлөө үзүүлж байгаа гэнэ. Бэлчээрийн даац хэтэрч хөрсний доройтолтой явахад тарга тэвээрэг аваагүй туранхай мал нэг өвлийн зуданд алга болж малчид гар мухар үлдэх том эрслэлтэй. Иймээс малын тоог цөөлж чанарт шилжүүлж бэлчээрийн даацыг тохируулах нь нэн тэргүүнд хийх ажил байна шүү, Төв аймгийн зарим судад.

БУЫН ЦУСАН ЭВЭР ТҮҮГЧИД ЦӨӨРЧЭЭ

Өнгөрсөн жил улсын хамгаалалттай “Хустайн нурууны байгалийн цогцолбор газар”-т дархан цаазтай халиун буга есийг агнасан хэрэг гарсан. Тэд бугыг хавар тарга тэвээрэг гүйцэд аваагүй үед нь морь болон мотоциклоор хөөж цуцаагаад бахардаж унахад нь эврийг хөрөөдөж юмуу, мунаар хуга цохиж авч байсан юм. Бугын эвэр унах үе эхэлсэн ч одоогоор ийм төрлийн хэрэг бүртгэгдээгүй байгаа аж. Түүнчлэн бугын унасан эврийг хууль бусаар түүхээр Хустайг зорих иргэд ч цөөрсөн гэнэ. Энэ жил хууль чангарч бугын эвэр гадагшаа гаргахаа больж, үнэ нь унасантай холбоотойг хустайн байгаль хамгаалагчид хэлж байлаа. Харин иргэд төлийг нь авч хурдлуулахаар тахийн сүрэг гүүгээ хөөсөн тохиолдол хэд хэд гарчээ.