Author: ОЮУНХҮҮГИЙН ДАШНЯМ

Н.Чадраабал: УИХ, Засгийн газрын томчууд өөрсдөдөө зориулсан хууль баталж, цалингаа 4 сая 300 мянган төгрөг хүртэл нэмсэн байна

-УИХ-ЫН ТАМГЫН ГАЗРЫН ПРОТОКОЛ ХӨТЛӨГЧ ЯАМНЫ ГАЗРЫН ДАРГААС ИЛҮҮ ЦАЛИНТАЙ БАЙХ НЬ ИНЭЭДТЭЙ БИЗ ДЭЭ-

Дэлхий нийтийг хамарсан “Ковид-19” өвчний мөр дээр энэ жил монголчууд хүнд ачаа үүрсэн. Энэ үед бүгдээрээ бүсээ чангалж, аж ахуйн байгууллагуудын үйл ажиллагаа доголдож эхэлсэн. Гэтэл манай дээдсүүд өөрсдийнхөө цалин хангамжийг нэмж, эрх дархаа баталгаажуулсан байна. Энэ асуудлаар Монгол Улсын Гавьяат хуульч, “Шударга төрийн төлөө” төрийн бус байгууллагын тэргүүн Н.Чадраабал Үндсэн хуулийн Цэцэд мэдээлэл гаргажээ. Энэ талаар түүнтэй ярилцлаа.

-Төрийн албан хаагчдын цалин хөлс хэтэрхий ялгавартай болж шударга ёс алдагдаад байгаа талаар зарим хүмүүс ярих боллоо. Энэ асуудлаар та ч бас анхаарал тавьж Үндсэн хуулийн Цэцэд хандсан байсан. Хоёулаа энэ сэдвээр ярилцъя.

-Би 2007 оноос хойш “Шударга төрийн төлөө” нэртэй төрийн бус байгууллага байгуулан ажиллаж байна. Тиймээс ч төрийн ажил албатай холбогдуулан гаргасан төр засгийн бодлого шийдвэртэй үргэлж танилцаж сэтгэлээ чилээж суудаг юм. 2020 оны УИХ-ын сонгуулиар шинээр бүрдсэн хууль тогтоох гүйцэтгэх эрх мэдлийн байгууллагынхан маань эрх мэдэлдээ хэтэрхий бярдаж төрд ажиллаж буй албан хаагчдаа алагчлан үзэж ялгаварлан гадуурхсан шийдвэр гаргасан тул би энэ асуудлаар Үндсэн хуулийн Цэцэд хандаад байгаа.

-Үндсэн хуулийн Цэцэд хандсан асуудлынхаа талаар тодруулж ярихгүй юу?

-Төрийн албан хаагчдын цалин хөлсийг тогтоосон шийдвэрүүдээс нь харахад УИХ, Засгийн газар ажлын албадынхаа төрийн албан хаагчдын эрх ашгийг онцгойлон авч үзэж хэт өндөр цалин тогтоосон байна. Төрийн албанд шинэчлэл хийх шаардлагын хүрээнд 2017 онд УИХ-аас “Төрийн албаны тухай” хуулийг шинэчлэн батлаад 2019 оны нэгдүгээр сарын 1-ний өдрөөс уг хууль мөрдөгдөж эхэлсэн юм. Энэ хүрээнд олон дүрэм журмууд шинэчлэгдсэний дотор цалин хөлстэй холбоотой асуудлууд ч багтсан байгаа. Гэтэл Төрийн албаны тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгаар орсон зохицуулалтууд болон холбогдох дүрэм журмууд нь бүрэн хэрэгжиж хэвшээгүй байхад УИХ 2020 оны тавдугаар сарын 7-нд Төрийн албаны тухай хуульд дахин нэмэлт хийж зөвхөн (УИХ-ын дарга, дэд дарга, даргын зөвлөх, Улсын Их Хурлын гишүүд болон Тамгын газрын ажилтнуудынхаа) цалинг нэмэгдүүлэх шийдвэр гаргасан. Ингэснээр УИХ-ын Тамгын газрын хамгийн доод тушаалын албан хаагч болох ахлах зохион байгуулагч сард 2.256.000 төгрөгийн цалинтай. УИХ-ын Тамгын газрын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга сард 4.351.000 төгрөгийн цалинтай байх бололтой. Энэ бол зөвхөн албан тушаалын сүлжээний цалин шүү дээ. Үүн дээр нэмээд Төрийн алба хаасан хугацаа, зэрэг дэв, доктор цолны нэмэгдлүүд гэж Төрийн захиргааны албан хаагчид олгогддог 70 гаруй хувийн нэмэгдэл байдаг юм. Гэтэл Төрийн Яамдын газрын дарга нар хамгийн дээд шатлалаараа гэхэд л 1.611.500 төгрөгийн цалинтай байна. Энэ хоёр албан тушаал ангилал зэрэглэлээрээ тэмээ, ямаа шиг ялгаатай мөртлөө цалингаараа тэнгэр газар шиг зөрүүтэй байгаа биз. Улсын Их Хурлын гишүүд, зөвлөх, дарга нарынхаа цалинг Яамны Төрийн Нарийн бичгийн даргын албан тушаалын хамгийн өндөр шатлалын цалингаас жишиглэн тогтоосноор Төрийн нарийн бичгийн даргын хамгийн өндөр цалин 1.232.536 төгрөг байдаг бол УИХ-ын даргын зөвлөхийн цалин 2.588.325 төгрөг, УИХ-ын даргын цалин 3.734.584 төгрөг байх бололтой. Дээр нь улс төрийн албан тушаалтнуудад олгодог онцгой нөхцөл болон доктор цолны нэмэгдлүүдийг оруулж тооцохоор тоо нь талийж өгнө дөө. Ер нь өнөөдөр хамгийн ашигтай бизнес бол улс төр болсныг батлах нэг баримт энэ мөн л дөө. Уг нь УИХ бол Улсын төсвийг батлах эрхтэй болохоос биш өөрсдөдөө өндөр цалин хангамж, төсөв зардал батлаад суух хүмүүс биш. Үүнийг Үндсэн хуулийн 25 дугаар зүйлийн 7-д зааснаас гадна Төсвийн тухай хуулиар тухайн салбарын төсвийг нь Төсвийн ерөнхийлөн захирагч (сайд, аймаг нийслэлийн Засаг дарга) нарын нэр дээр батлахаар зохицуулсан байдаг юм. Хачирхалтай нь манай УИХ намд авсан суудлын тоогоор болон бие төлөөлөгч, зөвлөх, туслахын зардал гэж төсөв хуваарилуулж аваад зогсохгүй гишүүдийн үйл ажиллагааны зардал гэж өөрсдөдөө хэд хэдэн тэрбумаар нь зардал баталж төрөөс төрсөн тэрбумтан болцгоодог жишиг тогтоосон л доо. Хэрэв өнгөрсөн онд батлагдсан Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийн зохицуулалт нь хэрэгждэгсэн бол энэ нь УИХ-ын гишүүнийг эгүүлэн татах үндэслэл мөн шүү дээ.

-Төрийн эрх барих дээд байгууллага болохын зэрэгцээ хууль батлах онцгой бүрэн эрх нь УИХ-д хадгалагддаг юм бол энэ шийдвэрийг буруутгах ямар үндэслэл байгаа юм бэ ?

-УИХ-ын гишүүд ард түмний итгэлийг хүлээж тухайн албан тушаалд очсон, тодорхой хугацаанд тэр албыг хаших хүмүүс биз дээ. Тэгэхээр ард түмэн тэднийг өөрсдөдөө эрх дарх тогтоох бус, бидний төлөө зүтгээрэй гэж сонгосны гадна ямар үйл ажиллагаа явуулахыг нь хуульчлан тогтоосон байдаг. Ерөөс Монголын төр ард түмэнд үйлчлэхдээ ардчилал, шударга ёс, эрх чөлөө, тэгш байдал, үндэсний эв нэгдэл болон хуулийг дээдлэх нь үндсэн зарчим нь мөн гээд Үндсэн хуулийн 1 дүгээр зүйлийн 2 дахь хэсэгт заасан байдаг. Мөн хуулийн 70 дугаар зүйлд “хууль, зарлиг, төрийн байгууллага, албан тушаалтны бүх шийдвэр гагцхүү Үндсэн хуультай нийцсэн байх ёстой” гэж хуульчилж тогтоосон байдаг. Үндсэн хуулийн 14 дүгээр зүйлд “…хэнийг ч үл ялгаварлан гадуурхаж болно гээд 23 дугаар зүйлийн 1-д “УИХ-ын гишүүн бол….нийт иргэн, улсын ашиг сонирхлыг эрхэмлэн баримтална гэдгийг заагаад өгчихсөн юм. Хууль батлах эрхтэй ч үйл ажиллагаагаа яаж явуулахыг нь ийнхүү хуульчилсан байхад хууль нэртэй шийдвэр л баталж байвал хамаагүй гэж үзэх аргагүй биш үү. Өнөөдөр Монголын төрд 190.000 гаруй албан хаагч ажилладаг гэх судалгаа бий. Хэрэв энэ хүмүүсийг нийтэд нь хамааруулаад цалин хангамжийг нь нэмэгдүүлсэн бол түмэн олон магнай хагартал баярлаж төр засгаа хүрээлнэ л дээ.

-Ер нь цалин хөлсийг ямар шалгуураар олгох ёстой юм бэ?

-Төрийн албаны тухай хууль 1995 оны зургадугаар сараас хойш мөрдөгдөж байгаа юм. Энэ хугацаанд дөрөв дэх удаагийнхаа өөрчлөлтийг хийж өнгөрсөн оны нэгдүгээр сарын 01-нээс эхлэн мөрдүүлсэн. Энэ хуулийн зохицуулалтаар бол төрийн захиргааны төв болон нутгийн захиргааны байгууллагад ажиллаж байгаа албан тушаалтнуудыг тэргүүн түшмэл, эрхэлсэн түшмэл, ахлах түшмэл, дэс түшмэл, туслах түшмэл гэж тав ангилаад ангилал тус бүрт хамаарах албан тушаалыг нь заачихсан байдаг. Жишээлбэл, Төрийн яамдад хамгийн доод буюу туслах түшмэлийн албан тушаалд зохион байгуулагч, тэдгээртэй адилтгах албан тушаалтан хамаарч байгаа бол тэргүүн түшмэлийн буюу хамгийн дээд ангилалд нь Яамны Төрийн нарийн бичгийн дарга, Агентлагийн дарга, тэдгээртэй адилтгах бусад албан тушаалтнууд багтдаг. Түүнчлэн УИХ, Ерөнхийлөгч, Засгийн газар, Улсын дээд шүүх, Улсын Ерөнхий прокурор, Шүүхийн Ерөнхий зөвлөл болон УИХ-ын харьяа агентлагуудын удирдах, гүйцэтгэх албан тушаалтнуудын ангилал зэрэглэлийг тогтоохдоо “Төрийн албаны зөвлөл”-ийн саналыг үндэслэн УИХ шийдэх учиртай. Ийнхүү Төрийн захиргааны түшмэлийн таван ангилалд хамаарах албан тушаалыг тодорхойлж заасан УИХ болон Засгийн газрын шийдвэрүүд байдаг. УИХ-ын 2019 оны хоёрдугаар сарын 1-ний өдрийн 18 дугаар тогтоолоор батлагдсан “Төрийн зарим байгууллагын албан тушаалын ангилал, зэрэглэлээр Ерөнхийлөгч, Засгийн газрын гишүүн, шүүх, прокурор, УИХ-ын харьяа агентлагуудын албан тушаалтнуудыг ангилсан байгаа. Үүгээр бол УИХ-ын Тамгын газрын ахлах зохион байгуулагчийг бусад байгууллагын ахлах зохион байгуулагчтай адилтган дэс түшмэл ангилалд буюу АА11 (Ажлын албаны хамгийн бага албан тушаалтан)-ээр тогтоосон байсныг УИХ-ын 2020 оны тавдугаар сарын 7-ны өдөр оруулсан нэмэлт өөрчлөлтөөр ахлах түшмэлийн буюу АА8 ангилал (бусад байгууллагуудын шинжээчийн ангилалд )-тай адилтган үзжээ. Ийнхүү УИХ бүх албан хаагчдынхаа албан тушаал цалин хөлсийг нэмэгдүүлсэн нь хууль тогтоох эрх мэдлээ ашиглан давуу эрх эдэлсэн хэрэг юм.

-УИХ-ын баталсан энэ хууль тогтоомжууд олон улсад мөрдөгддөг дүрэм журмуудтай зөрчилдөх тал байгаа юм уу ?

-“Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглал” гэж 1948 онд батлагдаад уг тунхаг бичгийг хүлээн зөвшөөрсөн улс болгон дотоодынхоо хууль тогтоомжид агуулгыг нь суулгаж өгөх ёстой НҮБ-ын шийдвэр байдаг юм. Энэ тунхаглалд манай улс нэгдэж орсон учраас үзэл санааг нь дагах ёстой. Тэр тунхгийн 23 дугаар зүйлийн 2-т “Хүн бүр ямар ч алагчлалгүйгээр адил хэмжээний хөдөлмөрт адил хэмжээний шан хөлс авах эрхтэй” гэж заасан байдаг юм. Энэ тунхгийн үзэл санааг дэлгэрүүлж Олон Улсын Хөдөлмөрийн байгууллага (ОУХБ)-аас гаргасан 190 конвенц, 6 протокол, 206 зөвлөмж байдаг юм гэсэн. Үүнээс манай улс 20 конвенцыг нь соёрхон баталсан гэдэг байх шүү. Монгол Улсын Үндсэн хуулийн 10 дугаар зүйлийн 4-т “Монгол улсын олон улсын гэрээ нь соёрхон баталсан буюу нэгдэн орсон тухай хууль хүчин төгөлдөр болмогц дотоодын хууль тогтоомжийн нэгэн адил үйлчилнэ” гэсэн байдаг юм. Уг нь өмнөх “Төрийн албаны тухай” хуулийн 28 дугаар зүйлийн 4-т “Төрийн адил албан тушаалд адил хэмжээний цалин хөлс олгоно” гэсэн зохицуулалт байсныг 2017 онд энэ хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулахдаа хасчихсан байна билээ. Би Үндсэн хуулийн Цэцэд хандахдаа энэ заалтыг сэргээх нь зүйтэй гэсэн шаардлага тавьсан. Ер нь аль ч албан тушаалыг хүлээх хариуцлага, үүрэх ачаа, хувь хүний мэдлэг чадвар, туршлага, үйл ажиллагааны цар хүрээ зэрэг шалгуураар нь ангилдаг болохоор Төрийн Яамны газрын даргаас УИХ-ын Тамгын газрын протокол хөтлөгч өндөр цалинтай байх нь инээдэмтэй биз дээ. Харин цалин хөлстэй холбоотой асуудлаар хариуцан ажиллаж судалгаа гарган төр засгийн шийдвэрт албан ёсны байр сууриа илэрхийлэх чиг үүрэгтэй байгууллага гэвэл Төрийн албаны зөвлөл, Хүний Эрхийн Үндэсний комисс, Хөдөлмөр нийгэм хамгааллын яам зэрэг байгууллагууд байх учиртай. Гэтэл Хүний Эрхийн Үндэсний комисс, Төрийн албаны зөвлөлийнхөн өөрсдөө шоовдорлогдож цалин хөлсөөрөө алагчлуулаад яваа байхгүй юу. Тэгээд ч өнөөдөр манай дээдсүүд өөдөөс нь дуугарсан л бол хүчээ үзүүлдэг болохоор хэцүү л дээ. Төрийн албаны тухай хуулиар бол төсөв хөрөнгө, цалин хөлстэй холбоотой төрийн шийдвэр гарахад Төрийн албаны зөвлөл гол үүрэгтэй байхаар зохицуулагдсан юм.

-Засгийн газар бас өөрсдийнхөө албан хаагчдын цалинг тусгайлан өндөр тогтоосон гэсэн?

-УИХ шийдвэр гаргахаас өмнө Засгийн газар ХЭГ(Хэрэг эрхлэх газар)-ынхаа албан хаагчдын цалинг нэмээд авсан байдаг юм. Засгийн газрын 2020 оны хоёрдугаар сарын 19-ний өдрийн 75 дугаар тогтоолоор баталсан “Төрийн жинхэнэ албаны зарим албан тушаалын цалингийн сүлжээ тогтоох тухай” гэсэн 3 хавсралт бүхий тогтоолын 1 дүгээр хавсралтад ажлын албаныхаа хүмүүсийн цалинг адил түвшингийн албан тушаалтнуудын цалингаас хэт өндөр тогтоосон байна. Төрийн албаны тухай хуулийн 18 дугаар зүйлийн 7-д зааснаар бол УИХ, Засгийн газар, Ерөнхийлөгч, Улсын Дээд Шүүх, Улсын Ерөнхий Прокурор, Үндсэн хуулийн Цэц, Сонгуулийн Ерөнхий хороо, Санхүүгийн зохицуулах хороо, Төрийн албаны зөвлөл, Үндэсний Статистикийн хороо … зэрэг байгууллагуудын ажлын албаны удирдах, гүйцэтгэх албан тушаалын ангилал зэрэглэлийг УИХ тогтооно гэсэн зохицуулалтын хүрээнд эдгээр байгууллагуудад ажиллаж буй албан тушаалтнуудыг АА1-АА11 хүртэл шатлалаар ангилсан байдаг юм. Өөрөөр хэлбэл, хамгийн доод албан тушаалтан АА(ажлын алба) 11 ангилалд багтдаг бол ажлын албаны дарга АА1 ангилалд хамаарч албан тушаал цалин хангамж нь ялгаатай байхаас гадна ижил ангиллын албан тушаал адил цалин авч байхаар зохицуулагдсан байдаг. Гэтэл дээрх 75 дугаар тогтоол 1 дүгээр хавсралтаар Засгийн газрын Хэрэг эрхлэх газрын ажилтнууд бусад байгууллагын адил түвшний албан хаагчдаас 130-500 мянга гаруй төгрөгийн цалин илүү авч нэмэгдлүүдийг оруулаад тооцвол бүр ялгаа гарах боломжтой юм билээ.

-Төрийн ажил алба ч үнэхээр нарийн шалгуур зохион байгуулалттай бололтой. Тэгэхээр энэ тэгш бус байдлын ялгааг УИХ, Ерөнхийлөгч, Засгийн газар нь засч болдоггүй юм уу?

-Уг нь Үндсэн хуулийн 45 дугаар зүйлд “Засгийн газар хууль тогтоомжид нийцүүлэн бүрэн эрхийнхээ хүрээнд тогтоол, захирамж гаргана. Хэрэв хуультай нийцээгүй байвал Засгийн газар өөрөө буюу УИХ хүчингүй болгоно” гэсэн байдаг юм. Гэтэл манай УИХ хууль тогтоомж зөрчиж байгааг нь зөвтгөж засахын оронд өөрсдөө олзуурхан шүүрч аваад хууль тогтоомжид өөрчлөлт оруулах замаар цалин хөлсөө ахиулаад авлаа даа. Тэгэхээр Үндсэн хуулийн Цэцэд хандахаас өөр замгүй.

-Үндсэн хуулийн Цэц энэ мэдээллийг нь шалгаад шударгаар шийдвэрлэж чадах болов уу. Ер нь яаж шалгах ёстой юм бэ?

-Уг нь Үндсэн хуулийн Цэц хуулийнхаа хүчин чадлыг бүрэн ашиглаж шударгаар шалгадаг байсан бол төрийн дээд байгууллагууд ийм хандлага, арга барилтай болох ёсгүй юм л даа. Тэгэхээр Цэц яаж шийдэхийг нь ард түмэн хараг ээ. Цэцэд маргаан хянан шийдвэрлэх тухай хууль гэж байдаг юм. Тэр хүрээндээ авч үзэх байлгүй. Би Цэцэд мэдээлэл бичихдээ холбогдох бүх хууль тогтоомжуудыг бүрдүүлж өгсөн. Бодит жишээ үзье гэвэл, Ерөнхийлөгч болон түүний Тамгын газрын ажилтнуудын мөн Цэц, Шүүхийн Ерөнхий Зөвлөл, Улсын Дээд Шүүх, Улсын Ерөнхий прокурор, Санхүүгийн Зохицуулах хороо, Төрийн албаны зөвлөл, Хүний эрхийн үндэсний комиссын ажлын албаныхан цалин нэмэгдлүүдийг УИХ, Засгийн газрынхны цалинтай харьцуулахад л хангалттай. Энэ албаны хүмүүс нэг л ангилал шалгуураар цалинжих ёстой. Сэтгүүлчид та нар төрийн албан хаагчдын авч буй цалин хангамжийг сонирхоод мэдээллийг нь ил тавиад үзэхэд гэмгүй дээ. Тэгвэл их юм ойлгоно. Харин байгууллагын нууц гээд үзүүлэхгүй байж магадгүй шүү. Тэд нарт ийм эрх байхгүй.

-УИХ, Засгийн газар гэдэг манай төр засгийн эрх барих дээд байгууллагууд яагаад албат иргэдээ алагчлан үзэж байна вэ. Та үүнийг яаж харж байна?

-Өөрсдийгөө хууль гээд бодчихоод бяр нь амтагдаад хуулиас дээгүүр гишгээд байгаа юм. Тэгсэн атлаа бид хуулийн засаглал дор амьдардаг гэж ярьцгаадаг чи бишгүй л сонсоо байлгүй. Гагцхүү өнөөдөр ч биш өмнөх бүх УИХ, Засгийн газрын үеүдэд ийм л байсан. Нарийн хэлбэл шударга ёс хууль хоёр нь зөрчилдөөд бараг гучаад жил өнгөрлөө. Би түрүүн хэлсэндээ энэ ардчилсан төрийн үйл ажиллагааны үндсэн зарчимд шударга ёс хууль дээдлэх гэж. Энэ үүднээс шударга ёсондоо захирагдаж хууль нь гарах ёстой байтал шударга бус явдлыг нь хууль болгон баталчихаад өнөөхөөрөө түрий барьж өөрсдийгөө бурханчлуулан ард түмнээ басамжлан тохуурхаад байгаа юм. Бас дээр нь дээдсүүдэд тусалж, зөвлөж байгаа мэргэжилтнүүд нь мэдлэг чадваргүй хүмүүс, цүнх баригчид, албан тушаал худалдаж авсан хүмүүс зонхилсон учраас Төрийн бодлого шийдвэр алдаа ихтэй, шударга бус болоод байна. Магадгүй тэд дарга нартаа нөлөөлж ийм шийдвэр гаргуулж байгаа байж ч болзошгүй. Энд яригдаж буй сэдвийн хүрээнд ганц жишээ хэлэхэд л УИХ-ын тухай хуулийн 45 дугаар зүйлд Тамгын газрын Ерөнхий нарийн бичгийн даргыг төрийн захиргааны албан тушаалтан гэж тогтоосон атлаа сонгон шалгаруулалтгүйгээр томилно. УИХ-ын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга гэхчлэн онцгойлон авч үзсэнээр барахгүй сайд дарга нараас өндөр цалин олгохоор тогтоосон байх юм. Мөн Засгийн газрын 2020 оны 75 дугаар тогтоолын 1 дүгээр хавсралтаар Төрийн нарийн бичгийн даргын цалинг Яамны газрын даргын цалингаас 400.000 гаруй төгрөгөөр доогуур тогтоосон атлаа 75 дугаар тогтоолын 3 дахь заалтад ажлын үр дүнг нь харгалзаж улирал тутмын урамшуулал олгоно гэсэн байх юм. Гэтэл цалин, урамшуулал хоёр ялгаатай шүү дээ. Албан тушаалын цалинг сүлжээгээр тогтоож урамшууллыг ажлын үр дүнгээр олгодог болохоор (сайдын таалалд нийцээгүй) Төрийн нарийн бичгийн даргад энэ урамшуулал олдохгүй. Газрын даргаас бага цалинтай Төрийн нарийн бичгийн даргад хариуцлага тооцоход хэцүүгээс гадна, дэвшин ажиллахад сөргөөр нөлөөлнө. Мөн энэ 75 дугаар тогтоолоор зөвхөн Төрийн төв байгууллагуудын албан хаагчдын цалинг нэмэгдүүлээд нутгийн захиргааны байгууллагад ажиллаж буй хүмүүсийг орхигдуулсан нь ч алагчлан үзсэн асуудал юм. Эцэст нь хэлэхэд, төрийн бодлого шийдвэрийн нэг чухал агуулга бол дээдсийг хазаарлаж, доодсыг халамжилдаг байхад чиглэгдэх ёстой.

Б.Баярцэнгэл: Цахимд шинэ санаа өгдөггүй, онцын шаардлагагүй нэр бүхий хүмүүст цагаа зориулснаас өөрийгөө хөгжүүлэх зүйлд цагаа зарцуулах нь танд хэрэгтэй

Сэтгэл судлаач Б.Баярцэнгэлтэй ярилцлаа.

-Өнөөдрийн нийгмийн сэтгэл зүйн төлөв ямар байна вэ?

-Өнөөдөр нийгмийн сэтгэл зүй эмзэг гэмтэлтэй байна. Гаднаас ирж буй сөрөг мэдрэмжүүдийг хүлээн авч амьдралын хэв маяг хандлагад нь ч өөрчлөлт орж эхлээд байна. Амьдарч буй орчноосоо итгэлцэл, амар тайвныг мэдэрч чадахгүй байна.

-Өнөөдөр цахимд орчинг анзаарахад хүнд шинэ санаа өндөггүй, мэдлэг мэдээлэл түгээдэггүй, ядаж л өөдтэй үг амнаас нь унадаггүй сэтгэц нь хэвийн бус хүмүүс хүчтэй нөлөөлөл үзүүлж байна. Наад захын жишээ татахад л өчигдөр (уржигдар) Осоржамаа, Сүнээ нар зодуулсан тухай мэдээлэл гарахад л нийгэм хөмөрчих шахлаа. Хүн бүр л хүчтэй хүлээн авч тус бүрийн дүгнэлтээ дор бүрнээ хийж цэцэрхлээ. Энэ нь нэг талаасаа нийгмийн сэтгэл зүйн эмгэг байж болох уу?

-Бид өдөр тутмын амьдралдаа л бусдад санаатай, санаандгүйгээр нөлөөлж байдаг. Тухайн хүн ямар чиглэлийн нөлөөлөгч вэ гэдгээс хэрэгтэй хэрэггүй нь танигддаг. Өнөөдөр манайд бараа таваар, үйлчилгээ санал болгодог инфлюнсрүүд л өндөр ашиг орлоготой ажиллаж байна. Тэд ажлын цагт баригдахгүйгээр өөрийн тааваараа хөдөлмөрлөж өндөр ашиг олж чадаж байна л даа. Хүмүүс ач холбогдол өгч хошуурч байгаа учраас ч энэ төрлийн инфлюнсрүүд ашиг орлоготой ажиллаад байна.

Ийм инфлюнсэрүүд иргэдэд итгэл төрүүлэхээс биш чанар бодит байдлыг амлаж чаддаггүй. Тэдний нэршил нь ганган сонсогдох ч зүгээр л цахим худалдааны төлөөлөгчид гэж хэлж болно. Нөгөө талд нийгэмд, шинэ санаа түгээдэг мэдлэг нөлөөлөгчид бий. Тэд бодитой санал, шийдэл санал болгодог. Тэдний хэлж ярьж буй зүйлээс бусдад зөв хандлага зөв үйлдэл түгээгдэж байдаг. Үр ашгийн хувьд ч нийгэмд өндөр ашиг тустай. Өөр хэрэгтэй зүйлсээ аваад өдөрт тутамдаа хэрэгжүүлээд явахад хувь хүнд тустай шүү дээ. Харамсалтай нь бодит байдал дээр ийм төрлийн инфлюнсрүүд өндөр хандалт авч чадахгүй байна.

Хүмүүсийг хошууруулаад байгаа Осоржамаа, Сүнээ нар нийгмийн аж байдал адил төстэй зовлонтой, өөрийнхөөрөө амьдралаа бүтээж яваа улс. Тэдэнд харилцах хүн үгүйлэгдэж байгаа учраас л нийгмийн сүлжээнд хандаж байгаа юм. Цахимд бусдаас хайр,хайхрал, гуйланчлах хамгийн том эмгэг асуудал шүү дээ. Тэдний үзүүлж харуулж буй хандлага нь ч нийгэмд сайн үр нөлөө өгөхгүй. Өөрсдөд нь ч алсуураа сөрөг үр дагавартай. Тэдний хувийн амьдрал хэт олны дунд задгай болж байгаа. Цаад гэр бүлийнх нь нандин харилцаа массын хяналтад орчихож байна шүү дээ. Энэ нь эхэндээ сайхан ч сүүлдээ хүнд хэцүү зовнил болж хувирч болзошгүйг мэддэггүй.

-Ийм төрлийн үр өгөөж байхгүй инфлюнсерүүдийн нйгэмд үзүүлэх хор нөлөө юу вэ?

-Наанадаж л бусдад буруу үлгэр дуурайл үзүүлнэ. Бусдад шинэ санаа шийдэл өгдөггүй, таны хүүхдэд буруу үлгэр дуурайл үзүүлж болох, танд ямар ч хэрэггүй нэр бүхий хүмүүсийн нөлөөлөлд хэдэн мянгаараа автаж цаг заваа үрдэг асуудлаа болих хэрэгтэй. Тэр цагаа өөрийгөө хөгжүүлэхэд зарцуулж болно шүү дээ. Хэрэггүй, ашиг тусгүй инфлюнсерүүдийг үзэхгүй байхад л аяндаа алга болно.

-Манайд өөр нэг тулгамдсан асуудал нь сэтгэл гутрал. Цахимд их цаг зарцуулж байгаа нь магадгүй үүнтэй ч холбоотой юм шиг. Сэтгэл гутралын талаар ерөнхий ойлголт өгөхгүй юу?

-Хүмүүс сэтгэл гутралыг сэтгэл санааны байдаг л асуудал гэж буруугаар ойлгоод байдаг. Үнэндээ сэтгэл гутрал чинь сэтгэл засал болон эмээр эмчлэгддэг бие даасан өвчин шүү дээ. Насанд хүрсэн хүн болон хүүхэд ямар ч ялгаа байхгүй сэтгэл гутрал юм уу, аливаа сэтгэлзүйн эмгэгтэй болох магадлалтай. Хүрээлэн буй орчноос, хүнээс, тодорхой бэрхшээл, асуудлаас улбаалж сэтгэлзүйн гутралд орсноор хүнд мэдрэмж төрөх, өөрийгөө үнэлэх үнэлэмж буурах, өөрийгөө удирдаж чадахгүй байх зэрэг асуудал танд тулгарч байвал хүндрэхээс нь өмнө хурдан шийдэхийг хэрэгтэй. Сэтгэл гутралын хамгийн том хүчин зүйл бол хүн. Хүн л нэгнээ сэтгэлийн гутралд оруулж хүн л хүнээ эвдэх гээд байдаг. Мөн эсрэгээрээ хүн хүндээ сайн зүйлсийг ч сургадаг.

-Өөрийнхөө сонирхолтой зүйлд цаг заваа гаргаж кайф авч завгүй байснаараа сэтгэл гутралаас ангижрах боломжтой гэх ойлголт яваад байдаг. Энэ боломжтой юу?

-Сэтгэл гутрал хүчээр шийдэх сэтгэцийн эмгэг биш л дээ. Тухайн хүн ямар шалтгааны улмаас сэтгэл гутралд орсон, ямар нөхцөлд, хэр удсан бэ гэдгээс хамаараад харилцан адилгүй тул мэргэжлийн хүний тусламжтайгаар л шийдэлд хүрнэ. Ер нь эрүүл амьдралын хэвшлийг өөртөө суулгах нь сэтгэл гутралтайгаа тэмцэхэд тус болдог.

-Сэтгэл гутралд орсон үедээ өөрийгөө хэрхэн удирдах вэ?

-Өөртөө тайван орчин бүрдүүлж сайн нойр авч, амрах нь чухал. Дараагийн арга хэмжээ бол ярилцах. Насанд хүрэгчдийн харилцааны хувьд хэнд нууцаа ярих вэ гэдгийг ухамсарладаг, тодорхой мэдрэмжтэй болсон байдаг. Ойр дотны, итгэлтэй хүмүүстэйгээ ярилцаж, мэргэжлийн хүнд хандах нь зөв.

-Судалгаанаас харахад сэтгэл гутрал өсвөр насныханд тулгамдсан асуудал болох нь анзаарагддаг. Сэтгэл гутралд орсон хүүхдэд ямар шинж тэмдэг илэрдэг вэ?

-Өсвөр насны хүүхэд эцэг эхтэйгээ төдийлөн ярихгүй байх, шаардлагыг хүлээн зөвшөөрөхгүй байх, зөрүүдлэх зэргийг хэвийн үйлдэл гэж үзэж болно. Харин хүүхдийн илэрхийлэмж бүр сөрөг, түрэмгий болоод ирвэл асуудал даамжирч байгаагийн шинж гэж ойлгох хэрэгтэй. Үүнийг эцэг эхчүүд хэвийн үзэгдэл мэтээр хүлээж авч болохгүй. Хашхирах гэх мэт ямар нэг түрэмгий байдлаар өөрийгөө илэрхийлж байна гэдэг бол хэвийн бус үзэгдэл.

-Өөрийн сэтгэлзүйг тогтвортой өөдрөг байлгахын тулд өөртөө ямар дадалыг хэвшүүлэх нь үр дүнтэй вэ?

-Сэтгэл хөдлөл байнга тогтвортой, өөдрөг байна гэж байдаггүй. Хүн бол нийгмийн бүтээгдэхүүн. Нийгмийн хүрээлэл дэх нөлөөллөөс шалтгаалаад сэтгэл хөдлөл байнга өөрчлөгддөг. Нийгмийн харилцааны хувьд өдөр тутамд аливаа зүйлсээс суралцаж, тодорхой сэтгэл хөдлөл, мэдрэмжүүдийг авснаар тухайн хүний зан төлөв, чиг баримжаа тогтдог. Иймд аливаа асуудлыг хүндээр тусган авахгүй байх нь маш чухал. Нийгмийн харилцааны үед олж авсан, шаналал, гуниг аливаа эмгэгийг үүсгэх хүчин зүйл болдог. Олон жилийн өмнө сонссон үгэндээ ч шаналаад, голдоо ортол гомдчихсон, тэр хэмжээгээр өөртөө итгэх итгэл буурч, өөрийгөө хаадаг тохиолдлууд бий. Хүмүүстэй харилцахдаа өндөр хүлээлт тавих хэрэггүй. Учир нь хүмүүс санаатай, санаандгүйгээр бусдадаа сэтгэлзүйн сөрөг цочрол өгч, сэтгэлийг нь гэмтээдэг тохиолдол бий.

мэдээ цаг-үе

Л.Дамдинсүрэн: Өнөөдөр хаана, хэдэн ч хүн хоолонд хордож амиа алдахгүй гэх баталгаа алга

Нийгмийн эрүүл мэндийн хүрээлэнгээс 2017 онд хийсэн судалгаагаар монгол хүний хооллолтод буруу жишиг тогтсон, жингийн илүүдэл тахлын хэмжээнд хүрэхэд ойрхон ирээд байна гэх судалгаа гарч байв. Тэгвэл өнөөдөр монгол хүний хүнсний аюулгүй байдалд ноцтой аюул тулгарч өдөрт л хэдэн арваараа хоолны хордлого авч эмнэлэгт хүргэгдэж байна. Энэ асуудлаар Аж үйлдвэрийн гавьяат ажилтан, Техникийн ухааны доктор, профессор Л.Дамдинсүрэнтэй ярилцлаа.

-Хүнсний аюулгүй байдлын асуудал хурцаар тавигдах болжээ. өдөрт л иргэд хэдэн арваараа хоолонд хордож эмнэлгийн байгууллагад хандаж байна. Манайд хүнсний аюулгүй байдлын хууль эрх зүйн орчин ямар байдаг юм бэ?

-Хүнсний аюулгүй байдал гэдэг өөрөө том агуулгатай. Хангамж хүртэмж, бүтээгдэхүүний аюулгүй байдал, хооллолт шим зүй нийлж байж хүнсний аюулгүй байдал гэдэг ойлголт бүрддэг юм. Хүнсний аюулгүй байдлыг хангахад хүний хүнсний эрх хангагдлаа гэж үздэг. Хүнсний эрх гэдэг хүн өлсөхгүй байхыг хэлэхгүй. Хүн өөрийнхөө бие организмд шаардлагатай, эрүүл мэнддээ эрсдэлгүй хоол тэжээлийг хүрэлцэхүйц хэмжээгээр хангагдах боломжийг л хүнсний эрх гэж хэлдэг. Олон улсын тунхагт иргэн хүнсний эрхийн хэрэгцээг хангахад хүрэлцэхүйц хэмжээний орлоготой байх эрхтэй гэж заасан байдаг. Зүгээр төр хүн болгоныг хүнсээр хангаад явна гэсэн үг биш. Өөрөөр хэлбэл, төрийн үүрэг бол хоол хүнсэндээ хүрэлцэхүйц хэмжээний орлоготой байх боломжийг иргэндээ бүрдүүлж өгөх учиртай. Энэ бүхнийг үндэслээд 2010 онд манайд Үндэсний аюулгүй байдлын үзэл баримтлал гэж батлагдсан. Энд анх удаагаа хүний аюулгүй байдал гэдэг хэсэгт хүнсний аюулгүй байдал гэж орсон. Энэ хэсэгт миний дээр дурдсан гурван тулгуурыг зааж өгсөн байдаг. Үүний дагуу хүнсний тухай хуулийн шинэчилсэн найруулга, хүнсний бүтээгдэхүүний аюулгүй байдлыг хангах тухай хууль гээд хүнсний эрх зүйн шинэчлэлт эрчимтэй явагдсан. Одоо бол ер нь цэгцрээд байгаа гэж ойлгож болно.

-Хуулийн хэрэгжилт ямар байна вэ?

-Гол анхаарах зүйл нь хуулиа хэрэгжүүлж чадахгүй байна. Хүнсний аюулгүй байдлын хамгийн эхэнд хангамж хүртэмж байдаг. Манайх хуулиндаа хүртээмж гээд бичсэн. Үүнийг нь би эсэргүүцдэг юм. Хүн олж хүртэх тухай ярьж байгаа болохоос биш, хэн нэгэн эрхтэн дархтан бидэнд хоол хүртээх тухай ярьж байгаа асуудал биш. Нэгдүгээр том асуудал нь дотоод нөөцөө ашиглаж чадахгүй байна. Жилд ойролцоогоор 20 орчим сая мал төхөөрч байгаа. Амьдын жингээр нь тооцвол 500 мянган тонн малыг хүнсэнд хэрэглэж байгаа юм. Экспорт, дотоод хэрэгцээ нийлээд тэр шүү дээ. Үүний дөрөвний нэгтэй нь тэнцэх хэмжээний дотор мах дайвар бүтээгдэхүүн, цус, толгой шийр үрэгдэж байна. Бид энэ их нөөцөө үрэгдүүлж байгаа юм. Дээхнэ үед бол экспортод гаргадаг байсан эд л дээ. Одоо л хаягдаад байгаа болохоос биш. Үүнийг бид ашигламаар байна.

Өөр нэг асуудал бол хангамж хүрэлцээний тооцоогоо зөв хийж байгаа эсэхэд би эргэлздэг юм. Судалгаа ч хийж үзсэн л дээ. Статистикийн мэдээнээс харахад хөдөө аж ахуйд үйлдвэрлэсэн махыг нядалгааны жин гээд тавьсан байгаа юм. Нядалгааны жин гэдэг маань зөвхөн арьс ширийг нь л хассан жин. Хүний хэрэглээний жишгийг Эрүүл мэндийн сайд тогтоосон байдаг. Тэр жишгээр бол ясгүй махаар тогтоосон. Хөдөө аж ахуйн яамны статистикт улсын хэмжээнд хэрэглэсэн мах гэхээр ястай махаар тооцсон байдаг.

Ингээд бөөн будлиан үүсч байгаа юм. Энэ бол махны тооцоо будлих том эх үүсвэр. Манайд үйлдвэрийн аргаар төхөөрдөг болбол цусыг асгахгүй шүү дээ. Цус асгаж байгаа нь хөрсийг асар ихээр бохирдуулж байгаа хэрэг. Тэр хөрсөн дээр л гэдэсний халдварт өвчин үүсгэдэг нян бактериуд үрждэг. Цус чинь тэр аюултай нян үржихэд хамгийн таатай орчин. Мөн буудай байна. Буудайг үтрэмийн жингээр яриад байдаг. Уул нь эльватрын жин гэж ойлголт бий. Үтрэм дээрээс тээвэрлээд улсын нөөцийн, гурилын үйлдвэрийн эльватрт өгнө. Энэ хооронд дахиад хоргодол гарна. Чийгтэй бол тухайн байгууллагууд аваад хатаах ажил хийдэг. Тэгж байж буудайн бодитой жин гарч ирнэ. Энэ нь буруу учраас л буудай гэнэт дутах асуудал гарч ирж байгаа юм. Жилийн жилд л буудай илүүдчихлээ, экспортлох боллоо л гэдэг. Хавар болоход үрийн будааны эрэлд гардаг. Эсвэл дутлаа гэдэг.

Гэхдээ хүнсний бүтээгдэхүүн ганц дутдаг юм биш. Жижиг зах зээлд илүүдвэл хэцүү. Энэ жил 150 мянган тонн төмс хураахаар боллоо гэж байсан. Хэлсэндээ хураах юм бол төмс илүүднэ. Хаашаа яаж нийлүүлэх вэ гэдэг яриа хэлэлцээр хийгдсэн байх ёстой.

-Махны үйлдвэр манайд хангалттай олон байдаг биз дээ?

-Ерөөсөө ажиллахгүй байна. Эхлээд үйлдвэр барих бодлого нь буруу явсан байхгүй юу. Дэд бүтэц байхгүй. Үйлдвэр барьж байгаа эзэн түүхий эд бэлтгэн нийлүүлэлт, бүтээгдэхүүний борлуулах ложистикоо тооцолгүй сэтгэлийн хөөрлөөр үйлдвэр бариад л малын арьсыг нь хуулаад Орос руу махыг нь өгдөг замаар л эхэлсэн. Мэргэжлийн хүмүүс ч эхлээгүй.

-Хүнсний аюулгүй байдлын хууль яагаад хэрэгжихгүй байна вэ. Менежмэнт, тогтолцоонд алдаа дутагдал байна уу?

-Хуулиа хэрэгжүүлэхээ дээрээс эхэлмээр байна. Хуулийг унших юм бол миний ярьж байгаа зүйлсийг шийдэх зохицуулалтууд олон байгаа. Жишээ нь, Засгийн газрын дэргэд Ерөний сайдаар толгойлуулсан Хүнсний аюулгүй байдлын үндэсний зөвлөл ажиллана гэж заачихсан байгаа. Тэр зөвлөл хүнсний аюулгүй байдлын асуудал ямар байгааг жил бүр Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлд илтгэх ёстой. УИХ-д ч танилцуулна. Энэ ажил хийгдэхгүй байна. Хийгддэг бол Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөл, ЗГ-ын анхаарал энэ асуудал дээр төвлөрнө. Нэг том дутагдал нь энэ. Үүний гар хөл болсон улс нь Хөдөө аж ахуйн яам дээр байх ёстой. Өнөөдөр Хөдөө аж ахуйн яаманд мэргэшсэн нэгж байхгүй. Энэ асуудлаа Хүнсний үйлдвэрийн газар луугаа заачихаад сууж байгаа ийм асуудал байж таарахгүй.

Аймаг орон нутагт хүнсний аюулгүй байдлын зөвхөн эрүүл ахуйн асуудал гэж ойлгож байна. Үүнийг асуухаар Мэргэжлийн хяналт мэднэ гэж хэлдэг. Тухайн газар нутаг дээрээ захирагч нь Хүнсний тухай хуулийг хэрэгжүүлэх ёстой. Баян-Өлгийд хоолны хордлого гаргахгүйн тулд Засаг дарга нь аж ахуйн нэгжүүддээ анхаарал хандуулж, эрүүл ахуйг нь сахиулах зохицуулалттай байх нь зөв.

-Хүртээмж гэдэг асуудал ярихад манай хүн амын 30 орчим хувь нь амьжиргааны түвшин доогуур байдаг шүү дээ?

-Энэ хүмүүс юу идэж ууж байгаа тухай хэн ч ярихгүй юм. Сая цар тахалтай холбогдуулаад хүнсний эрхийн бичгийн үнийг 16-аас 32 мянга болгож, хүүхдийнхийг найман мянга байсныг 16 мянга болгож өсгөсөн байна лээ. Гэхдээ бид ингээд тэжээгээд байх юм уу. Тэр хүмүүсийг өөрсдөө хоолоо олж иддэг, орлоготой болгох том арга хэмжээ хэрэгтэй байна. Орлоготой байх эрхтэй гэснээс биш хүн хоол идэх эрхтэй гэж хэлээгүй. Орлогоо олох боломжийг нь бүрдүүлмээр байна. Энэ асуудал дээр Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөрийг уншсан. Ерөнхийлсөн зүйл байхаас биш тодорхой зүйл харагдахгүй байна лээ. Энд ажиллах шаардлагатай байна.

-Бүтээгдэхүүний аюулгүй байдал, эрүүл ахуй манайд алдагдаад байх шиг. Энэ асуудлыг гарц гаргалгааг та яаж харж байна вэ?

-Хордлого их гарч байна. Өнөөдөр энд нэг дор олон хүн хордоход шуугиад л өнгөрдөг. Маргааш Дархан, Эрдэнэт гээд ер нь хаана ч хэдэн хүн хоолонд хордохгүй гэсэн баталгаа алга. Гол асуудал энд л байна. Ноцтой хордлого илрэхэд тухайн газарт нь шуугиулаад л гал унтраах төдий арга хэмжээ авч байгаа болохоос биш, улс даяар дахин гаргахгүйн тулд дорвитой арга хэмжээ авахгүй байна. Мэргэжлийн хяналт шалгах нэг өөр. Тогтмол аюулгүй байдлыг хангах өөр асуудал. Айл гал тогоондоо хийсэн хоолноосоо нэг их хордоод байдаггүй биз дээ. Муудсан хоол хүнсээ ялгаад хэрэглэдэггүй. Үүнтэй ижил нийтийн хоолонд ч худалдаанд ийм л шаардлага хэрэгжих ёстой. Үүнийг Хүнсний бүтээгдэхүүний аюулгүй байдлыг хангах тухай хуульд үйлдвэр дээр үйлдвэрийн зохистой дадал, нийт аж ахуйн нэгж үйлчилгээнд эрүүл ахуйн зохистой дадал нэвтрүүлнэ гэж заасан байгаа. Тэр үүрэг өнөөдөр хэрэгжихгүй байгаа юм. Ялангуяа томоохон зах, жижиг худалдаа наймаа эрхлэгчдэд огт хэрэгждэггүй. Жижиг дунд үйлдвэрлэлийг бол дэмжих хэрэгтэй. Гэхдээ эрүүл ахуйн хувьд ямар ч хөнгөлөлт байж болохгүй. За яахав, жижиг юм гээд хүнд хортой хоол хүнс бэлтгээд сууж болохгүй. Шаардлага ижил тавих ёстой. Ер нь үйлдвэрлэгч өөрөө аюулгүй байдлаа хангаж хариуцлагаа хүлээнэ гэж хуульд заасан байдаг. Тэр хариуцлагаа хүлээхийн тулд тухайн үйлдвэрт дотоод хяналтын алба байх ёстой. Манайд томоохон компаниуд дотооддоо хяналтын лабораторитой байдаг. Дотоо хяналт сайн байж эрүүл, чанартай хүнс гарч ирнэ. Тухайн үйлдвэрлэгч энэ хүнс таны эрүүл мэндэд аюулгүй гэж баталгаа өгдөг. Тэр нь зөрчигдөх л юм бол эрхийг нь хурааж авах нь зөв. Үүнийг таслан зогсоох арга хэмжээ шуугиан тариад хязгаарлагдаад байна. Үүнд олон нийтийн хяналт ч хэрэгтэй. Эрүүл ахуйн шаардлага хангаагүй газар хүнсний бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж байвал зохих журмын дагуу мэдээлдэг, шуурхай арга хэмжээ авдаг жишиг тогтох хэрэгтэй байна. Жишээ нь, сүү таргийг хачин муухай бохир саванд хийгээд зараад л байдаг. Сүү нь өдөржин болоод яагаад гашлахгүй байна. Энэ мэтээр нарийн зүйлс энд олон байгаа.

-Өөр нэг том асуудал импорт байх шиг. Импортын хэрэггүй бараагаар дэлгүүрийн лангуу дүүрчихээд байгаа харагдах юм?

-Манайх гурил, будаа, мах сүүгээр өөрсдийгөө хангаад байгаа ч импортоор хэрэгтэй, хэрэггүй хүнсний зүйл их орж ирж байна. Манайд жилд ойролцоогоор 100 сая долларын бараа экспортолдог. Импорт нь үүнээсээ тав дахин их байгаа юм. Ийм байж таарах уу. Жишээ нь, бид өөрсдөө печень хийдэг. Печень зөөж идэж байна. Зайрмаг хүртэл импортолж авах ямар хэрэг байна вэ. Их дэлгүүр ороод харахад л Солонгосын жижиг савлагаатай сүү битүү өрөөстэй байх юм. Ийм бүтээгдэхүүн бидэнд ямар ч хэрэггүй. Эдгээрийг татварын бодлогоор зохицуулах хэрэгтэй.

Нарийн судлаад үзэхэд импортын хүнсний бүтээгдэхүүний баталгаагүйн аюул хойд зүгээс нүүрлээд байна. ОХУ-аар дамжаад чанаргүй бүтээгдэхүүн манайд их хэмжээгээр орж ирж байна. Манайх ч эртнээс л орос бараанд талтай байдгийг хэлэх үү. Манайд зарагдаж байгаа хойноос орж ирсэн бүтээгдэхүүний олонхид нь ОХУ-ын стандарт байдаггүй. Өөрөөр хэлбэл, ОХУ-аас экспортод гаргах эрхгүй бараануудаар манай дэлгүүрүүдийн лангуу дүүрчихээд байна. Сонгууль дөхөхөд л транс тос гээд хэсэгхэн шуугиад л больдог. Манайх жилд 300 орчим тонн цөцгийн тос хийж байна. Манай хэрэгцээ 10 мянган тонн орчим байгаа. Үүнийгээ рама масло юм уу маргаринаар л нөхөж байна. Энэ чинь олон төрлийн хорт хавдар үүсэх шалтгаан шүү дээ. Бид сүүний нөөцөө ашиглавал дотоод хэрэгцээгээ бүрэн хангаад гадагш нь экспортлохоор байгаа. Миний яриад байгаа зүйл шинэ санаа биш ээ. Гэхдээ технологи нь хоцорсон асуудал байхгүй. Санаачилга, менежмэнт алга.Энэ рүү иргэд малчдын санал бодлыг чиглүүлж хөдөлгөхгүй байна. Юм болгоныг л экспортолно гэдэг. Өөр нэг гай болж байгаа асуудал бол манай гаалийн татвар ердөө тавхан хувь. Хоёр хөршийнх маань 30-аас дээш хувь байдаг. Ийм нөхцөлд чанаргүй бараа манайх руу л урсана. Чанаргүй барааны урсгал хяналт муутай орон руу явж байна гэх Дэлхийн худалдааны байгууллагын дүгнэлт гарсан. Үүний амьд жишээ манайх болчихоод байна. Импортын барааг алдаг оног дутагдал илрүүлж устгахаас биш цаад орны стандарт хангасан байна уу гэх мэт зүйлсийг нарийн шалгаж байгаа асуудал манайд алга. Евро Азийн холбоонд өөрийн стандарттай, эрүүл ахуйн нэгдсэн дүрэмтэй ЕАС гэсэн тэмдэгтэй байж улс орнууд хоорондоо экспорт, импорт хийдэг юм билээ. Манайд тэр улсуудтай гэрээ хийгээд тэр журам руу нь шилжих цаг ирээд байна. Тийм бүтээгдэхүүнийг л Монголын хилээр нэвтрүүлэх хэрэгтэй. Түүнээс биш Оросын Техникийн нөхцөл буюу ТӨ гэсэн тэмдэглэгээтэй зүйлсийг авмааргүй байна.

-Манайхаас ер нь Евроазийн холбооны декларацийн баталгаа авсан бүтээгдэхүүн байдаг уу?

-Ганц хоёрхон бүтээгдэхүүн байгаа. Манайхаас “Сама” махны үйлдвэр консервондоо Евро Азийн холбооны декларацийн баталгаа авсан байна лээ. Одоо тэдний бүтээгдэхүүн Евро Азийн холбоонд орсон бүх улс руу экспортлогдох эрхтэй болчихож байгаа юм. Ингэж ажилламаар байна. Хэрэв бид гэрээ хэлэлцээртэй бол хаанаас ч зөвхөн чанар стандартын шаардлага хангасан тэмдэгтэй бүтээгдэхүүн орж ирнэ гэсэн үг. Ингээд л хүнсний аюулгүй байдал хангагдах гээд байна.

-Иргэн идэх хоол хүнсээ өөрөө л сонгоно. Юуг анхаарах вэ?

-Шим зүй хооллолтын тухайн нэгдүгээр рольд тоглох нь иргэн өөрөө гэдгийг онцолъё. Хоол идэх эрх нь хүнд байгаа учраас төр мэдлэг мэргэжил танилцуулга хийж тусална. Чиний өдөр идэх хоолыг Ерөнхий сайд ирж зохицуулж өгөхгүй. Хэдэн жилийн өмнө нэг нөхөр айлын найран дээр очиж хордоод Ерөнхийлөгчөөс амиа нэхсэн хөгтэй явдал гарч байсан. Ерөнхийлөгч яаж хяналт тавих билээ.

Ийм учраас иргэн өөрөө эрүүл хооллолтын мэдлэгтэй байх шаардлагатай. Гэхдээ заавал био химийн түвшинд биш миний эрүүл мэндэд юу хэрэгтэй вэ гэдгийг мэддэг байх хэрэгтэй. Үүнийг зохицуулдаг монгол уламжлал байсан шүү дээ.

Жишээ нь, манайд гэдэс цайлгах уламжлал гэж бий. Хөдөө өссөн хүн бол сайн мэдэх байх. Зун зөвхөн цагаан идээгээ түлхүү хэрэглэж, нөөцөлж авдаг. Өвөл мах түлхүү хэрэглээд хажуугаар нь ааруул, хурууд хэрэглэдэг. Ааруул хурууд гэдэсний микрофлорын тэнцвэрийг хангадаг үйлчилгээтэй. Хүүхдэдээ малын гэдэс гүзээ түлхүү хэрэглүүлдэг байсан. Энэ бүхэн манай эрүүл хооллолтын үндэс юм. Хүн ядаж хаягийг нь хараад л анхан шатны ойлголт авдаг байх ёстой. Хэдийд юугаа яаж хэрэглэхээ өөрөө бодож шийднэ. Хятад, Японд бол эрүүл хооллолтын бүтээгдэхүүн нь уламжлалаа л түшсэн байдаг.

Өөрийн организмдаа хэрэгтэй, чихэр, давс багатай организмд шингэдэг хоол хүнс хэрэглэхийг зөвлөе. Гадуур хооллохоос татгалзах нь зөв. Нэгдүгээрт, эрүүл мэндэд халгүй, хоёрдугаарт, хямд тусна. Гэртээ махаа чанаад идэх нь таны эрүүл мэндэд тустай.

-Гудамжинд хүний гар дээрээс авсан хүнс, ТҮЦ-нээс авсан амархан мууддаг бүтээгдэхүүнээс хордсон жишээ манайд олон байгаа. Үүнд дан ганц мэргэжлийн хяналтын байцаагч нар яваад хүч хүрэлцээ тааруу байгаа нь ажиглагддаг?

-Жижиг доод шатны зүйлсийг дүүргийн засаг захиргаа хянаж шаардлага тавих ёстой. Засаг захиргаанд чинь Мэргэжлийн хяналтын хэлтэс байгаа шүү дээ. Ер нь энэ асуудлыг Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөл авч хэлэлцэх ёстой. Мэргэжлийн хяналтын газар ч жил бүр тайлан гаргаж байгаа. Тэр тайланг ҮАЗ хэлэлцээд асуудлуудаа шийдэх арга замаа тодотгоод ЗГ-т хэлэлцүүлээд явдаг бол хүнсний аюулгүй байдлын асуудал цогцоороо шийдэгдэнэ.

мэдээ цаг-үе

О.Гансайхан: Монголчууд архи даах чадвар муу, архины хамааралд орохдоо амархан гэх судалгаа байдаг

ШУТИС-ийн Үйлдвэрлэлийн технологийн сургуулийн хүнсний инженерчлэлийн сургуулийн ахлах багш, доктор О.Гансайхантай ярилцлаа.

-Манайд үйлдвэрлэгдэж буй цагаан архины найрлагад ямар бодисууд ордог юм бэ. Гол түүхий эд нь юу вэ?

-Монгол Улсад 1924 оноос хойш согтууруулах ундааны үйлдвэрлэл бий болсон. Өмнө нь бид уламжлалт нэрмэл архи хэрэглэдэг байсан. 1924 оноос хойш 36-38 градустай архи манайд нэвтэрсэн байдаг.

Манайд үйлдвэрлэгдэж буй цагаан архины хувьд найрлага түүхий эд нь ус, спиртнээс тогтдог. Хажуугаар нь амт үнэрийг онцлог болгох, эмчилгээний ач холбогдолтой болгох зорилгоор жимсний охь, өвс, ургамлын ханд зэргийг нэмж өгдөг. Зүрх судасны үйл ажиллагааг дэмжих үйлчилгээтэй алтангагнууртай архи ч байдаг шүү дээ.

Манайд архи үйлдвэрлэх үндсэн технолги нь ус спиртийнхээ холимгийг бэлтгээд нарийн шүүлтүүрээр шүүж савлаж бэлтгэдэг. Нүүрсэн шүүлтүүрээр шүүж архины химийн хольцыг нь багасгаж өгдөг. Өөрөөр хэлбэл, архины хоруу чанарыг багасгаж байна гэсэн үг. Манайд томоохон үйлдвэрүүд буудайнаас гаргаж авсан спиртээ нэрж бэлтгээд архиа гаргаж авч байна.

-Архи согтууруулах ундаа бэлтгэх технологи манайд Оросоос нэвтэрсэн үү. Орос архи манай цагаан архинаас юугаараа ялгаатай байдаг вэ?

-Тийм. Гэхдээ оросууд спиртээ төмс, буудай, эрдэнэшиш зэргээс гаргаж авдаг. Өнөөдөр зарим улс оронд буудайнаас спирт гаргахыг хориглосон байгаа. Буудайгаараа зөвхөн гурилаа бэлтгэх гэсэн санаа шүү дээ. Олон улсад ч спиртээр архи үйлдвэрлэх гэхээс илүү био түлш үйлдвэрлэхэд түлхүү ашиглаж байна.

-Хятад болон япон архинууд түүний түүхий эд манайхаас ямар ялгаатай вэ. Хүний биед үзүүлэх хоруу чанарын тухайд харьцуулсан судалгаа байдаг уу?

-Бусад улс үндэстний архи согтууруулах ундааны бүтээгдэхүүний түүхий эд манайхаас өөр. Хятад болон япончууд архиа бэлтгэхдээ гол төлөв цагаан будаанаас гаргаж авдаг. Японы сакай, Солонгосын сөжү зэрэг архийг бэлтгэхдээ цагаан будаагаа боловсруулж дэвтээгээд нэрмэл гаргаж авдаг. Манайд цагаан архийг варанд дарж боловсруулах технологи байхгүй. Манайхтай харьцуулахад спиртийн агууламж нь ч бага байдаг.

Ажиглаж байхад аливаа улс үндэстэн ямар хүнсний бүтээгдэхүүнээр баялаг байна, түүнийгээ л архи үйлдвэрлэхдээ ашигладаг. Европчууд ногоо тариалдаг, тэр дундаа усан үзэм элбэг тариалдаг учраас түүнийгээ архи дарс бэлтгэхдээ түлхүү ашигладаг. Тухайн улсад ямар хүнсний бүтээгдэхүүнээр баялаг байна, түүгээрээ согтоогч бүтээгдэхүүн гаргаж авдаг уламжлал бий. Манайх цагаан идээгээр баялаг учраас нэрмэл архи гаргаж түлхүү хэрэглэдэг шүү дээ. Үүнтэй ижил.

-Манайд нэг хүнд оногдох архины хэрэглээний хэмжээ их өндөр байдаг. Цагаан архины хоруу чанарын тухайд ямар байдаг вэ?

-Спиртийн өндөр агууламж нь хүний төв мэдрэлийн системд хүчтэй нөлөөлнө. Хэтрүүлж хэрэглэхэд хүний зан авирт хүчтэй нөлөөлдөг. Спиртийн найрлагад орсон альдегиз, сувс гээд өвөрмөц шинж чанарыг бий болгодог зүйлс бий. Тэр хэмжээ хэтрэхээр л архины хоруу чанар өндөр болж байгаа юм. Манайд альдеги, сувс, метилийн спирт зэрэг химийн хольцуудыг багасгахын тулд архины үйлдвэрүүд нүүрсэн шүүлтүүрээр шүүдэг. Манайд энэ тал дээр мөрддөг стандарт ч байдаг. Улаанбаатарт үйл ажиллагаа явуулж буй үйлдвэрүүд дэргэдээ лабораторитой байдаг. Манайд үйлдвэрлэгдэж буй архи согтууруулах ундааны хоруу чанарыг бусад орнуудынхтой харьцуулахад хоруу чанар, химийн хольц бага гэсэн судалгааг олон удаа харж байсан. Өөрөөр хэлбэл, илүү сайн шүүдэг гэсэн үг. Химийн хольцуудыг багасгадаг гэж ойлгож болно.

-Манайд архины хэрэглээ яагаад ийм өндөр байна вэ. Олон хүн архинд донтох эмгэгтэй байгаагийн цаад шалтгааныг та яаж харж байна. Магадгүй цагаан архинд донтуулагч бодис хольж байна уу гэх хардлага ч иргэдийн дунд байдаг шүү дээ?

-Би эмч биш. Гэхдээ архины дондолт гэдэг бол сэтгэцийн болон зан үйлийн хүрээнд үүсдэг өвчин гэж анагаахын талаас ойлгодог. Тодруулбал, монгол хүний элгэн дэх архи задлах ферменттэй холбоотой. Архийг хүний элгэн дэх алкогольдегидрогеназа, альдегиддегидрогеназа хэмээх хоёр үндсэн фермент шүүж хоргүйжүүлдэг. Харин монгол хүний эдгээр фермент нь европуудаас дөрөв дахин, азиас хоёр дахин сул байдаг гэсэн судалгаа байдаг. Тиймээс бусад орныхтой харьцуулахад монголчууд архи даах чадвар муу, архины хамааралд орохдоо амархан байх магадлалтай гэсэн үг юм.

Ходоодонд орсон архи маш олон ферментийн тусламжтайгаар задлагдаж 80 хувь нь гадагшилж, 20 хувь нь элгэнд очдог. Өөрөөр хэлбэл дутуу задлагдсан хэсэг нь элгэнд хоргүйждэг гэсэн үг. Дээрх ферментүүд цагт 50-80 грамм архийг л шүүдэг.Согтууруулах ундааг хэтрүүлэн хэрэглэсэн тохиолдолд элэг дутуу шүүнэ. Улмаар дутуу шүүгдсэн хор цусанд шингэдэг. Үүнийг ацетальдегид гэдэг.

Угтаа бол архины хор цусанд нэвчих бус гадагшлах ёстой. Байнга хэтрүүлэн хэрэглэх буюу элэгнээс дутуу шүүгдсэн архи цусанд нэвчих үзэгдэл давтагдсан тохиолдолд өвчин үүснэ. Залуус элэгний дутуу задарсан хоронд хордож байна. Ацетальдегид цусанд агуулагдаж цаашлаад дотор эрхтнүүдийг гэмтээнэ. Үүн дотроос тархийг хамгийн ихээр дарангуйлж өвчлүүлдэг.

Хүчтэй согтоогч ундаанаас залуус татгалзаж, зохистой хэрэглэхэд анхаарах ёстой. Би архи даадаг гэж сагсуурч болохгүй.

Манайх архины донтолттой тэмцэж үйлдвэрлэлийг хязгаарлаж байсан шүү дээ. Түүнийг дагаж сөрөг үр дагавар нь их гарч байсан. Баталгаагүй архи үйлдвэрлэж нууцаар зарж борлуулдаг, түүнд нь хүн хордсон тохилдол гарч байсан шүү дээ. Ийм учраас залуус руу хандаж согтууруулах ундааг зохистой хэрэглэж, хэвшүүлэх тал дээр ухамсарт нь нөлөөлсөн ажил явуулах нь зөв гэж үздэг юм.

-ШУТИС-ийн Үйлдвэрлэлийн технологийн сургууль хүнсний инженерчлэлийн салбар сургуулийн үйл ажиллагааны талаар танилцуулахгүй юу. Танай сургуулиас ямар мэргэжилтнүүд бэлтгэгдэж гарч байна вэ?

-Хүнсий үйлдвэрлэлийн инженер, технологич, хоол үйлдвэрлэлийн инженер технологич, хүнсний үйлдвэрийн машин аппарат мэргэжилтнүүдийг бэлтгэдэг. Энэ мэргэжлээр төгссөн хүүхдүүдэд ажлын байр бэлэн байдаг. Наанадаж л Үйлдвэрлэлийн технологийн сургууль төгссөн хүүхэд тасалсан гурилын цех ажиллуулаад л явах боломжтой. Богино хугацаанд зах зээлтэй болж өөрийн байр сууриа эзэлж, зардал зарлагаа нөхөх боломжтой салбар. Хүн хамгийн түрүүнд хоол хүнсээ л чухалчилдаг цаг ирсэн. Баталгаатай хоол хүнс эрүүл амьдралын баталгаа болсон шүү дээ.

мэдээ цаг-үе

Улсын харцага Ц.Одбаяр: Намайг дэмждэг зон олныхоо итгэлийг алдсангүй. Баяртай байна

Зэвсэгт хүчний 350 дугаар анги, “Ажнай” корпорацийн бөх улсын харцага Цэдэнбазарын Одбаяртай ярилцлаа.

-Говь нутгийн зон олны магнайг тэнийлгэж Монгол Улсын харцага цол хүртсэн танд эхлээд баяр хүргэе. Улсын наадамд хэд дэх жилдээ барилдаж улсын харцага цол хүртэж байна вэ, та?

-Баярлалаа. Би анх 2010 онд улсын наадамд анх удаагаа барилдаж байлаа. Дараа жил нь буюу 2011 онд улсын харцага Л.Пүрэвжаваар тав давж улсын начин цол хүртэж байсан юм. Тэр цагаас хойш есөн жилийн дараа цолоо ахиуллаа. Их баяртай байна.

-Өнгөрсөн жилийн тухайд таны бэлтгэл сургуулилт хэр байсан бэ. Ер нь наадмын өмнө цолоо ахиулна чинээ санаж байв уу?

-Би 2019 оны наадмын дараа шууд л бэлтгэлдээ орсон. Ирэх жилийн наадамдаа бэлдэж эхэлсэн гэсэн үг. Үр дүнд нь заал танхимын барилдаануудад тогтмол шөвгийн даваанд гарч амжилттай барилдсан. Өнгөрсөн өвөл Ерөнхийлөгчийн цомын төлөөх чансаа өндөр бөхчүүдийн барилдаанд сайн барилдаж үзүүрлэсэн. Ингээд л бэлтгэлийн формоо унагалгүй явж байгаад л наадамдаа зодоглосон доо. Наадмын өмнө “Багагүй хугацаанд барилдлаа. Энэ жил цолоо ахиулж нутгийн олноо баярлуулах юм сан” гэх хүсэл юу юунаас илүү төрж байсан. Бодол биеллээ олдог гэдэг шиг сайн барилдаж улсын харцага цол хүртлээ. Энэ жилийн наадмын тухайд цаг үеийн нөхцөл байдлаас шалтгаалаад хөдөө хээр талд үзэгчгүй зохион байгуулагдлаа. Зөвхөн барилдаанаа бодож чармайдаг бөхчүүдэд таатай наадам боллоо гэж харж байна.

-Та өнгөрсөн хавар зохион байгуулагдсан харцага начин цолтнуудын барилдаанд оролцсон. Энэ барилдаан баяр наадмын бэлтгэл сургуулилтад хэрхэн нөлөөлсөн бэ?

-Өнгөрсөн өвөл нэгдүгээр сараас хойш заалны барилдаан зохион байгуулагдаагүй. Ийм үед бэлтгэл сургуулилтаа шалгахад өндөр ач холбогдолтой барилдаан болсон. Нэг хүн л таван удаа барилдсан. Өндөр ч ачаалал авсан. Би харцага начингуудын халз барилдаанд оролцоод л дотор онгойчихсон. Магадгүй наадмаар сайн барилдахад нөлөөлсөн гэж хувьдаа үзэж байгаа. Бэлтгэл сургуулилт сайн байсан учраас сэтгэл зүй тогтвортой, тайван байж, өөрийнхөө барилдааныг үзүүлж байсан.

-Таны өнгөрсөн наадмаар хийсэн барилдаануудын талаар ярилцъя. Хоёрын даваанд л гэхэд чанга учраатай оноолт таарсан барилдаж байна лээ?

-Хоёрын даваанд Завхан аймгийн заан Э.Баасандорж гэж аймгийн заантай оноолт таарсан. Олон жил тогтвортой с айн барилдаж байгаа бөх шүү дээ. Өөрийнхөөрөө барилдаж даваа авсан. Гурвын даваанд Говь-Алтайн Ц.Эрхэмбаяр гэж уран барилддаг аймгийн арсланг амлаж барилдаад давсан. Барилдаан таарах болов уу гэж тооцоолоод амласан юм. Оноолтын даваанд Өвөрхангай аймгийн арслан Ядмаатай таарч барилдсан. Манай хүн нэрээ солиулаад Довчинсэмбэ гэж нэртэй болсон байна лээ. Бэлтгэл нь сайхан таарсан, их бяртай байсан шүү.

-Тавын даваанд улсын аварга Ч.Санжаадамба таныг амласан. Энэ цагт ид сайн барилдаж буй аваргатай хэрхэн барилдахаар төлөвлөж гарав?

-Санжаадамба аварга энэ жилийн наадмаар бэртэлтэй байсан. Бэлтгэл нь жигдрээгүй байх шиг санагдсан. Аваргын бэртэл удахгүй илаарших биз. Ирэх жил Ардын хувьсгалын 100 жилийн ойгоор бэлтгэлээ чамбайруулж сайн барилдана гэж хэлэхийг нь өөрийнх нь амнаас сонссон. Их ойд аварга сайн барилдах байх. Бид нэг корпорацийн нэр дээр барилддаг юм.

-Улсын харцага цолны даваанд Завханы Т.Дүгэрдоржийг амлаж хүч үзсэн. Залуу начингаас ямар хий харж амласан бэ?

-Санжиг, суга хонхорцогны барьцанд хүрэхэд хаяж болно гэж тооцоолсон. Хүн л дархалсан мэхтэй байдаг шүү дээ. Миний ч хувьд ялгаагүй сэнжигний барьцанд хүрч өөрийн давуу талыг авч барилддаг. Дүгэрдоржтой тооцоолсны дагуу барилдаад давсан. Багш нар нь ч сэнжигний барьц өгч болохгүй гэж захисан юм шиг байна лээ. Барьц өгөхгүй нягт байна лээ. Түүний хувьд хийгүй, нягт барилддаг мундаг бөх.

-Харцага болоод туг тойрох үеийн мэдрэмж сайхан биз. Тухайн үед танд юу бодогдож байв?

-Үнэхээр сайхан. Тухайн үед ээж маань, хадам ээж маань хотод ирчихсэн миний барилдааныг зурагтаар үзэж байсан юм. Ээжийгээ л бага ч болов баярлууллаа гэж бодож байлаа. Мөн намайг дэмждэг Өмнөговийн зон олноо баярлуулсандаа сэтгэл тэнэгэр сайхан байсан шүү. Дараагийн даваа байсан учраас тэгж их сэтгэл хөдлөл гаргаагүй. Дотроо өөрийгөө бариад л туг тойрсон.

-Энэ жилийн наадмын гол дуулиантай барилдааныг Өмнөговийн бөхчүүд үзүүллээ. Чансаа тэргүүлж байсан улсын харцага О.Хангай, улсын өсөх идэр начин Ч.Хөхчирэнгэр нар говийг хүчтэнүүдэд тахим буулгаж байна лээ. Танай дэвжээнийхэн бэлтгэл сургуулилтаа хаана базаасан бэ?

-Хамт бэлтгэл хийсэн бөхчүүд маань сайн барилдсан шүү. Амтай бүхэн л цолоо ахиулж, түрүүлж үзүүрлэнэ гэж таамаглаж байсан улсын харцага О.Хангайг манай дэвжээний аймгийн арслан Э.Нямаа давж том шуугиан тарьсан. Нямаагийн бэлтгэл ч энэ жил их сайн байсан. Мөн барилдсан барилдаан бүртээ л түрүүлж үзүүрлэж байсан улсын өсөх идэр начин Ч.Хөхчирэнгэрийг улсын начин Ш.Дарханбат маань өвдөг шороодуулсан. Дарханбат их сайн бэлтгэлтэй байсан юм. Дөрвийн даваанд Б.Суманчулууныг хаячихлаа гээд босоод иртэл барьцандаа татагдаад дор нь орчихсон. Дарханбатын тухайд их харамсалтай барилдаан болсон. Ирэх жил сайн барилдах байх. Өмнөговь аймгийн бөхчүүд нэгдсэн зохион байгуулалтад орж бэлтгэл сургуулилтаа базаадаг. Хоорондоо муудалцаад тарж бутраад явчихдаггүй, хамтдаа бэлтгэлээ базаадаг даа.

-Заан цолны даваанд улсын аварга Н.Батсуурь таныг амласан. Аваргыг аргалж болсонгүй юу?

-Аваргатай сайхан барилдаж үнэн хүчийг үзээд өвдөг шороодсон. Өмнө нь ч олон удаа таарч барилдаж байсан. Бид нэг оны онжав бөхчүүд. Аваргын бэлтгэл сургуулилт сайн байна лээ. Хий зай огт гаргахгүй барилдаж байна лээ.

-Энэ том цолны ард таны олон жилийн хөдөлмөр яригдах байх. Та хэзээнээс бөхийн спортоор хичээллэж эхэлсэн юм бэ?

-Тийм шүү. Тууштай олон жилийн хөдөлмөрийн үнэ цэнээр энэ том цолд хүрлээ. Би 2005 оноос хойш л үндэсний бөхийн бэлтгэл хийж эхэлсэн. Улсын цол авсныхаа дараа хүнд бэртэл авч хэсэг хугацаанд бөхөөсөө ч хөндийрсөн тал байгаа. Улсын наадам, цагаан сарын барилдаандаа хүртэл зодоглож чадахгүй өнжиж байлаа. Барилдахаа больё гэх бодол ч надад төрж л байсан. Тэр хэцүү цагт дэм болж байсан Зэвсэгт хүчний 350 дугаар анигйн хамт олон, “Ажнай” корпарацийн хамт олонд одоо ч талархдаг юм. Хүнд бэртэлтэй бэлтгэлд хийж чадахгүй, ажил хийхэд ч хүнд байсан тэр цагт намайг дэмжиж, цалинжуулж байсан хүмүүсийн дэмжлэгээр л энэ том цолд хүрлээ. Тэр олон хүмүүсийн итгэлийг нь алдалгүй цолоо ахиулсандаа сэтгэл тэнэгэр сайхан байна.

-Та бөхийн удамтай юу?

-“Морьт” Пүрэв гэж хүн миний ээжийн дүү нь шүү дээ. 1974 оны улсын наадмаар зургаа давж байсан. Сүүлд Ерөнхийлөгчийн зарлигаар улсын харцага цол хүртсэн.

-Та гэр бүлээ танилцуулахгүй юу?

-Эхнэр, гурван хүүгийн хамт амьдардаг. Бид чинь бэлтгэл сургуулилт гээд гэртээ тогтдоггүй хүмүүс. Ар гэрийн ажлыг эхнэр минь л нугалдаг юм. Энэ зэрэгтэй явахад минь түшиг тулгуур болж яваа хүн дээ, миний эхнэр.

-Хөвгүүд тань барилдаж байна уу?

-Бөх болгочих юмсан гэж дотроо боддог юм. Хоёр том хүү маань жүдо бөхийн бэлтгэл хийдэг.

онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Ц.Оюунгэрэл: Гэрчээр дуудагдсан хүн заавал очиж мэдүүлэг өгөх албагүй

УИХ-ын гишүүн асан Ц.Оюунгэрэлтэй ярилцлаа.

-Тагнуулын ажилтан гэж өөрийгөө танилцуулсан хүн тан руу залгаж, мэдүүлэг өгөхийг шаардсан гэсэн. Болсон үйл явдлын талаар ярихгүй юу?

-Өөрийгөө тагнуулын ажилтан гэж танилцуулсан хүн над руу залгасан асуудлыг олон нийтийн сүлжээнд жиргэсэн нь зөв болсон байна лээ. Олон хүмүүст сэрэмжлүүлэг өгсөн. Өөр ч олон хүн рүү залгасан юм билээ.

Үл таних хүн над руу залгаад утсаа авахад л “Би тагнуулын дэд хурандаа н.Болдбаатар байна. Танаас нэг хэрэг дээр мэдүүлэг авах хэрэгтэй байна” гэж хэлсэн.

Би ч “Та надаас ямар шалтгаанаар мэдүүлэг авч байгаа билээ” гэж асуухад “Тэр талаар танд тайлбар хэлэхгүй. Та ир гэсэн цагт л ирэх ёстой, тушаал биелүүлэх ёстой” гэдэг юм. Би ч эрхээ эдэлж “Ямар хэргээр мэдүүлэг авах юм. Би ямар субьект юм” гэх мэтийг лавласан. Гэтэл “Юун олон эрх ярьдаг юм. Дуудсан цагт дуугүй л ирэх ёстой. Тан дээр ажиллагаа явуулна шүү” гэж өөдөөс хэд хэдэн удаа сүрдүүлж байсан.

Ажиллагаа явуулна гэх бүрт нь л “ажиллагааг чинь хуулийн дагуу явуулдаг. Би ч төрийн хуулийн дагуу хэлдэг эрх бий. Ямар асуудлаар дуудагдаж байгаагаа мэдэх эрх надад байдаг юм” гээд эрхээ шаардсан. Ингээд сүүлд нь таныг гэрчээр дуудаж байна гэж хэлж байгаа юм. “Үүнийг л хэлэх гэж яасан их уддаг юм” гээд утсаа тасалсан. сүрдүүлсэн дайрсан өнгө аястай ярихад нь надад таагүй сэтгэгдэл төрж байгаа юм.

Ингээд “ажиллагаа явуулна гэж сүрдүүлсэн хүн утасдаж байна” гээд жиргэчихсэн юм. жиргээг маань ТЕГ-ын хэвлэл мэдээлийн албаныхан нь олж харсан юм билээ. Дотоод мэдээллээ шүүхэд нь миний нэр байхгүй болохоор Дотоод хяналтын албанаас нь над руу холбогдож “Бид дотоод мэдээллээ шүүж үзлээ.

Таны нэр алга байна. Тан руу залгасан хүний нэр, утасны дугаар байна уу” гэж лавласан. Би ч шаардлагатай мэдээллийг нь өгөхөд “Энэ хүн хэд хэдэн хүн рүү ТЕГ-ын нэрийг барьж худлаа ярьсан байна” гэж хэлнэ лээ. Үүнийг нь ч би олон нийтийн сүлжээнд жиргэсэн. Энэ цаг хугацаанаас хойш ч өнөөх н.Болдбаатар гэж хүн бусад хүмүүс рүү залгасан байгаа юм. Иргэн “н.Болдбаатар гэж хүн над руу ч сүрдүүлсэн залгасан. Би Ц.Оюунгэрэлийн жиргээг уншсан учраас аятайхан яриад салчихлаа. Над руу ч сүрдүүлж залгаж байна” гэж жиргэсэн байна лээ.

-Тан руу залгахдаа “Ажиллагаа явуулна шүү” гэж хэд хэдхэн удаа сүрдүүлсэн гэж байна. Ер нь гэрчийн мэдүүлэг өгсөнгүй гэх шалтгаанаар ажиллагаа явуулах хууль байдаг юм уу?

-Хуулийн байгууллага ийм байдлаар дуудах ёсгүй. Хэрвээ гэрчийг дуудаж байгаа бол очсонгүй гэж албадан аваачих хууль эрх зүйн орчин байхгүй. Гэрч хүнд олон эрх бий. Би над руу залгасан хүнд “Би гэрчээр дуудагдаад байгаа юм уу, субьектээ мэдмээр байна” гэсэн юм. Гэтэл “Би танд яахаараа тэрийг хэлэх ёстой юм. Та олон юм ярилгүй дуугүй ирэх ёстой. Ажиллагаа явуулна шүү” гэж байгаа юм. Би хариуд нь “Би наад зах нь гэр бүлийнхэндээ “Намайг тийм хэргийн тийм субьектээр тэнд дуудаж байна” гэдгийг хэлж байж гардаг юм” гэтэл “Тэр хэлэх гээд байгаа гэр бүлийнхнээ дагуулаад ирэхгүй юу” гэсэн. Ингээд л мэргэжлийн хүн биш гэдэг нь анзаарагдсан. Их түрэмгий, бүдүүлэг, айлган сүрдүүлэх зорилготой хүн байна лээ. Тэр хүний ярианы алхам тутамд л хувь хүний эрх зөрчигдсөн үйлдэл яригдаж байсан учраас утсаа спикер дээр нь тавьчихсан юм.

-Иргэдийн хуулийн мэдлэг тааруу байдгийг далимдуулж айлган сүрдүүлэх зорилгоор л дээрх үйл ажиллагааг явуулаад байх шиг. Ер нь энгийн иргэнийг хуулийн байгууллага дуудахад өөрийн эрхийг хэрхэн хамгаалах вэ. Юуг анхаарах вэ?

-Иргэд АТГ дуудаж байна аа, ЦЕГ-аас дуудаж байна гэхэд л ямар хэрэг дээр, ямар субьектээр дуудагдаж байгаагаа огт асуухгүйгээр “За” гээд л гүйгээд очдог байж магадгүй. Хэрэв өөрийг чинь хэрэгт хариуцагчаар юм уу, сэжигтэн, яллагдагчаар татаж байгаа бол таныг ямар хэргээр, ямар зүйл ангиар татаж байгааг тань танд мэдээллэх үүрэгтэй байдаг. Гэрчээр дуудагдаж байгаа бол танд мэдэгдэх ёстой. Ер нь зүгээр мөрдөн байцаагч “Таныг гэрчээр дуудаж байна” гээд дуудчихдаггүй. Гэрчээр тогтоогдож байж дуудагдах ёстой. Прокуророос гэрчээр тогтоосон хүнийг цагдаа дуудах ёстой гэсэн үг. Ц.Оюунгэрэл гэдэг хүнийг гэрчээр дуудаж байна гэж хэлэнгүүт би “Прокурорын мэдэгдэл нь байна уу. Яг ямар үйл явдлыг хэзээ харсан юм” гэх шаадлага тавьж болно. Нүдээрээ барим тавим харсан, оролцсон хүнийг гэрч гэдэг. Тагнуулын ерөнхий газар терроризмын гэмт хэрэг, мөнгө угаах, эх орноосоо урвах гэх мэт цөөхөн хэдэн хэргийг шалгадаг. Тероризмыг ч юм уу, мөнгө угаахыг нүдээрээ харсан хүнийг л ТЕГ дуудах ёстой. Зүгээр мэдээ уншсан ч юм уу, хэн нэгний яриа сонссон хүнийг ТЕГ дуудах ёсгүй.

-Ер нь аливаа хэрэгт гэрчээр дуудагдлаа гэхэд очихгүй байж болох уу. Тухайн үйл явдлыг анзаараагүй ч байж болно шүү дээ?

-Би гэрчээр дуудагдах хүн мөн үү, биш үү. Ямар хэрэг дээр, ямар прокурор гэрчээр тогтоосон юм гэдгийг мэдэж байж очно. Очихгүй байх сонголт хийж болно. Гэрчийг албадан аваачих ёсгүй. Олон хүмүүс прокурор тогтоосон ч тухайн хүн хэргийн үйл явдлыг үзээгүй, хараагүй байж болно шүү дээ. “Энэ асуудал дээр би гэрч биш” гэж хэлж болно.

Жишээ нь, АТГ намайг буруу байцаасан. АТГ 60 тэрбумын хэрэг дээр Г.Доржзодовыг гэрч гэж байцаах хэрэгтэй байсан юм. 60 тэрбумын яриа болж байхад Г.Доржзодов хажууд нь байсан. Г.Доржзодовыг гэртээ байлгасан гээд намайг гэрчээр дуудсан. Би анхны байцаалт дээр нь өмгөөлөгчгүй очсон юм. Дараа нь эргээд хуулиа уншихад би гэрч биш байсан. Эрхээ зөрчигдсөнийх нь дараа л мэдсэн. Үүнээс хойш түүнээс цааш хүмүүст яг хэн гэдэг хүн, ямар шийдвэрээр, ямар хэрэгт, ямар субьектээр дуудагдаж байгаагаа мэдэж байгаарай гэж захимаар байна. “Танаас тодруулга авах гэсэн юм. Та ямар ч субьект биш” гэж ч хуулийн байгууллагаас дууддаг. Тэгж дуудагдсан тохиолдолд очих албагүй юм билээ.

-Таныг Нийслэлийн Засаг даргад нэр дэвшүүлнэ гэх мэдээлэл гарсан байна лээ.

-Нийслэлийн Засаг даргад нэрээ дэвшүүлэхгүй. Таамаглал төдий зүйл байх.

-Ардчилсан намын даргад нэрээ дэвшүүлэх талаараа та дурдаж байсан.

-Дэвшүүлнэ. Энэ талаараа нэлээн эрт мэдэгдсэн. Намдаа санаа зовж байгаа учраас дэвшүүлж байгаа юм.

-Та айл өрхүүдэд боловсон жорлонг санал болгодог. Сая л гэхэд хоёр настай хүүхэд нүхэн жорлонд унаж осолдсон байна лээ. Хүмүүс энэ асуудалд яагаад хойрго хандаад байна вэ. Шалтгаан нөхцөлийг хэрхэн харж байна вэ?

-Энэ бол бидний хялбархан хийж чадах ажил байхгүй юу. Зүгээр тэр нүхийг булаад л боловсон жорлонг гэртээ аваачиж суулгаад л хүүхдэд аюулгүйгээр шийдэж болно. Энгийн хялбархан шийдлүүд олон гарсан. Нүхэн жорлонгоосоо ч хямд, төсөр зардлаар боловсон жорлонгийн шийдэл рүү яваач ээ гэж уриалж байна. Нүх ухаад л, ханыг нь банзлахад сая орчим төгрөгийн зардал гардаг шүү дээ. Хажуугаар нь экологид ч хортой. Тэр нүх рүүгээ ямар их зүйл унагаж, хичнээн их хохирол амсдаг гэж санана. Таны үнэт зүйлс, үр хүүхдийг авч явах гээд байгаа нүхийг яаралтай булах хэрэгтэй. Булахдаа хүний өтгөнийг иддэг “Тамир” гээд бактерийг усаар шингэлээд хийгээд булах нь зүйтэй.

Үүнийг ч иргэдэд санал болгодог. Сая л гэхэд “Зориг сан”-гийн байгаль орчны манлайлал хөтөлбөрийн залуучуудад нүхгүй жорлонгийн талаар хичээл заагаад, жишээ үзүүлээд явж байгаад орж ирлээ.

онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

НОМ ЯРЬЖ ӨГЬЕ: Криштиан Роналду “Төгс болох хүсэл”

Post author By ОЮУНХҮҮГИЙН ДАШНЯМ
Post date 2020-09-12
No Comments on НОМ ЯРЬЖ ӨГЬЕ: Криштиан Роналду “Төгс болох хүсэл”

Дэлхийн таван удаагийн шилдэг хөлбөмбөгчин, аваргуудын лигийн аварга, Английн премьер лигийн аварга, Испанийн Ла лигийн аварга Криштиан Роналдугийн тухай өгүүлэх “Төгс болох хүсэл” номыг энэ удаа онцоллоо.

Зохиолч Лука Кайоли “Төгс болох хүсэл” номны эхний бүлэгтээ дэлхийн шилдэг тамирчин Криштиан Роналдугийн гайхалтай түүх хэрхэн эхэлсэн талаар өгүүлжээ.

Дөрвөн настайгаасаа л арьсан бөмбөгтэй найзалсан Роналду долоон настайдаа төрөлх Мадейра арлынхаа “Андоринья” буюу хараацай гэх даруухан багтай гэрээ байгуулж байсан аж. Тус клубт хоёр улирлыг өнгөрүүлсэн Роналдуг баг нь 20 ширхэг бөмбөг, хоёр насны багийн иж бүрэн хувцсаар Насьонал руу худалдаж байсан тухай сонирхолтой түүхүүд энэ номд бий.

Криштиан Роналдугийн онцгой ур чадварыг Португалийн хамгийн алдартай багуудын нэг “Спортин”-гийн скаутууд олж харснаар тэр даруй багтаа элсүүлж байсан гэдэг. Роналду ч 17 нас найман сартайдаа л насанд хүрэгчдийн багт элсэж анхны гоолоо бүртгүүлж од болон гялалзах эхлэлээ тавьж байсан тухай “Төгс болох хүсэл” номд дурджээ. Мөн хүүхэд ахуйдаа хожим дэлхийн шилдэг тамирчид болцгоосон Рикардо Каурежма, Данни нарын шилдгүүдтэй хамт “Спортин”-г клубт тоглож байсан тухай сонирхолтой түүхийг бичжээ.

Мөн Английн шилдэг клуб “Манчестер Юнайтед”- ын бүрэлдэхүүнд домогт дасгалжуулагч Сир Алекс Фергусоны удирдлагад бүтээсэн хөлбөмбөгийн түүхэнд тодоор бичигдэж үлдэх гайхалтай амжилтуудынхаа талаар дэлгэрэнгүй хүүрнэжээ. Тэр дундаа 2008 оны Москвагийн бороотой үдэш аваргуудын лигийн цомыг анх удаа өргөж байсан талаарх түүх хөлбөмбөгийн хорхойтнуудын анхаарлыг татах нь дамжиггүй.

Энэхүү бүтээлд зөвхөн ялалт бус Роналдугийн хөлбөмбөгийн замналд тохиолдсон гашуун дурсамж, ээдрээтэй үйл явдлуудын талаар ч өгүүлсэн нь бий. Тэр дундаа 2005 онд ДАШТ-ний урьдчилсан шатны тэмцээний хүрээнд Португалийн шигшээ баг ОХУ-тай тоглохын өмнөхөн Роналду аавыгаа өөд болсон мэдээг сонссон ч “Би харихгүй, талбайд гарна. Очлоо гээд аав минь босоод ирэх биш” гэж сэтгэлээ чангалаад эх орныхоо төлөө гарч байсан зэрэг амттай түүх энд бий.

Тэрчлэн 2006 оны Дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцэээний шөвгийн наймд Англи болон Португалийн шигшээ багуудын тоглолтын үеэр Роналду “Манчестер Юнайтед” клубт хамтдаа хүчин зүтгэж байсан У.Руунитэй муудалцаж, түүнийг талбайгаас хөөлгөж Англичуудын хараалыг барж байсан талаараа ч бичиж үлдээжээ. Дээрх үйл явдлын талаар “Би шүүгчид нөлөөлдөг хүн биш. Тухайн үед хожихын тулд шүүгчид болсон үйл явдлын талаар тайлбарласан төдий. Би Роналдуг хөөлгөөгүй” гэж тэмдэглэжээ.

Үүссэн нөхцөл байдлыг “Манчестер Юнайтед”-ын дасгалжуулагч Сир Алекс Фергусон хэрхэн намжаасан зэрэг хөшигний ард өрнөсөн үйл явлын талаар дэлгэрэнгүй өгүүлжээ.

Мөн мисс Ирина Шейктэй үерхэж байсан зэрэг ногоон талбайн гаднах амьдралынхаа талаар ч тэмдэглэжээ.

Номын сүүлийн бүлэгт тухайн үедээ хамгийн өндөр үнээр буюу 80 сая фунтээр Английн “Манчестер Юнайтед”-аас Испанийн Эзэн хааны баг “Реал мадрид”-руу зарагдсан тухайгаа, танилцуулгын үеэр “Сантьяго Бернабеу” цэнгэлдэхэд 80 орчим мянган хүн цугласан зэрэг сонирхолтой дурсамжуудаа тэмдэглэсэн нь бий.

Өнөө цагийн дэлхийн шилдэг хөлбөмбөгчин Криштиан Роналдугийн баялаг түүх намтрын талаар дэлгэрэнгүй өгүүлсэн энэ бүтээл хөлбөмбөгийн хорхойтнууд болон энэхүү спортоор хичээллэж буй хэн бүхний номын тавиурт залрах нь лавтай.

мэдээ цаг-үе

Маргаашийн манлайлагчдыг бэлтгэж буй “БЯЦХАН МЭРГЭД”-ийн нэг өдөр

Хүүхдүүдийг эрүүл, аюулгүй орчинд ном уншиж, ертөнцтэй танилцах боломжийг боловсролын байгууллагад насаараа ажиллаж, өдгөө гавьяаны амралтаа аваад буй С.Цогоо, Ц.Сэлэнгэ нарын гэр бүл бүрдүүлжээ. Өдгөө нас сүүдэр 70 дөхөөд буй тэдний гэр бүлийн байгуулсан “Бяцхан мэргэд” хүүхдийн номын сангийн нэг өдрийг “танайд өнжье” булан энэ удаа онцоллоо.

Амралтын өдөр аажуухан боссон бид бага үдийн алдад “Вива сити” хороололд байрлах “Бяцхан мэргэд” номын санд хүрч очиход хүүхдүүд аль хэдийнэ цуглажээ. Ээжийнхээ энгэрээс ч гүйцэд салаагүй, тэнтэр тунтар алхах нялхсаас авахуулаад ахлах ангийнхны хөл хөдөлгөөн энд тасардаггүй бололтой.

“Бяцхан мэргэд” номын сангийн эрхлэгч С.Цогоо Төв аймгийн Угтаалцайдам сумынх. Эрдэнэсант сумын дунд сургуулиас ажлын гараагаа эхэлж байсан тэрбээр Булган аймгийн дунд сургуулийн захирал, нийслэлийн 14 дүгээр сургууль, “Эрдмийн ундраа” цогцолбор сургуулиудад сургалтын менежерээр ажиллаж байжээ. Түүний эхнэр Ц.Сэлэнгэ ч түүх, газар зүйн багш мэргэжилтэй.

“Бид тэтгэвэртээ гараад хүнсний дэлгүүр ажиллуулахаар төлөвлөөд байсан ч хүүхдүүд маань номын сан ажиллуулах саналыг анх гаргасан юм. Хүүхдүүд утас, таблет хэрэглэж номноос холдсон байсан нь номын сан байгуулахад нөлөөлсөн. Хүүхдүүдийнхээ дэмжлэгээр нээж байсан номын сан маань байнгын үйлчлүүлэгчидтэй болоод найм дахь жилдээ үйл ажиллагаагаа явуулж байна. Насаараа хүүхдүүдтэй ажилласан болохоор ч тэр үү, эхнэр бид хоёрт дөхөм байдаг юм” гэж цэцэрлэгийн эрхлэгч С.Цогоо хэлж байлаа. Номын сангийн дотор дизайны шийдэл нь ч өвөрмөц юм. Зөөлөвчтэй намхан сандлуудыг тойрог хэлбэрээр байршуулаад голд нь намхан ширээ тавьчихаж. Хойд ханандаа хүүхэд налж суугаад, хөлөө хагас жийж тухлаад сонгосон номоо амтархан унших боломжийг бүрдүүлж өгсөн нь өвөрмөц санагдлаа. Мөн дээд давхарт нь дөрвөн ханатай монгол гэрийн дайтай тасалгаанд орж ном унших боломжийг бүрдүүлж өгчээ.

“Вива сити” хорооллын багачууд аль хэдийнэ “Бяцхан мэргэд” номын сангийн байнгын үйлчлүүлэгч болсон гэнэ. Мөн ойр орчимд байрлах “Шинэ Монгол, “Сакура”, “International school of Ulaanbaatar”, “Солонго” зэрэг сургуулиудын номд дурласан хүүхдүүдийн хөлд номын сан өдөр бүр л дарагддаг юм байна. Энд хөл хөдөлгөөн их ч чимээ шуугиан бараг гарахгүй юм.

Их үдийн алдад ой хүрсэн юм уу гэмээр жаахан амьтан ээжийнхээ энгэрээс зүүгдсээр номын санд орж ирлээ. Өхөөрдмөөр бяцхан амьтныг ч уншигчид андахгүй таньж байна. Байнгын үйлчлүүлэгч нь ажээ. Орж ирээд динозаврын зурагт сэтгүүлүүдийг үздэг гэнэ. Ээж нь нь тайлбарлаж өнөө нялх амьтан анхааралтай сонсож сууна лээ. Хоёр нас ч хүрээгүй энэ нялх амьтан ертөнцтөй танилцаж буй нь энэ ажээ. Ийм жаахан хүүхдүүд л динозаврын талаар бараг надаас илүү мэдлэгтэй болчихсон байдаг аж. Хүүхдийг нэг анзаараад дахиад харахад өөр зүйлд анхаарч байхад нь нэг их тоодоггүй. Хүүхэд хэсэгхэн хугацаанд анхаарахдаа л асар мэдээлэл авдгийг номын сангийн менежер Ц.Сэлэнгэ онцолж байв. Зурагт номноос хүүхдүүд та бидний төсөөлснөөс ч өргөн мэдлэг хуримтлуулж байдаг ажээ.

Энд хүүхдээ дагуулсан эцэг эхчүүд олон. Хүүхдэдээ ном тайлбарлаж өгөхөөс гадна, өөрөө ч тухлаад унших боломжтой. “Ганжуур Данжуур”-аас авахуулаад сонирхолтой номнууд өрөөстөй байна лээ.

Номын сангийн менежер Ц.Сэлэнгэ “Хүүхдүүдэд ном яаж уншихыг зааж, идэвхжүүлж өгдөг юм. Хүүхдүүд бие дааж ном уншаад сурчихвал насан туршид нь хэрэгтэй дадал, хэвшилтэй болно. Тэгэхээр бид хоёр хийж байгаа ажлаа хойч үед хэрэгтэй оюуны хөрөнгө оруулалт гэж үзээд байгаа” гэв. Тэрбээр “Эцэг эхчүүд хүүхдээ яаж номонд дурлуулах вэ гэж тогтмол асуудаг. Хамгийн түрүүнд багаас нь үлгэр уншиж өгч байх хэрэгтэй. Уран сэтгэмж төсөөлөн бодох чадвар нь өсөхөөс гадна номонд сонирхолтой болно. Өөрөө уншиж сурахаар хичээж эхэлнэ гэсэн үг. Анхнаасаа л унших бол зугаатай ажил гэдгийг ойлгуулах хэрэгтэй. Хамт зэрэгцэж суу. Дурамжхан сонирхолгүй үед нь хүчлэх хэрэггүй. Жаахан хамт уншиж байгаад сонирхол нь сарнихаар нь хамтдаа өөр зүйл хийх нь зөв. Буруу унших бүрт нь засаж яриаг нь таслах хэрэггүй. Өөрөө өөрийгөө залруулах боломж олгох хэрэгтэй. Алдаагаа засах бүрт нь магтаж байх нь чухал” гэсэн юм.

Бидний ийн хөөрөлдөх зуур дунд ангид суралцдаг болов уу гэмээр хүү орж ирээд хүүхдийн нэвтэрхий толиос нэгийг аваад шатаар дээшээ өгссөн нь номын сангийн байнгын үйлчлүүлэгч Э.Анар ажээ. Хувцасаа нямбайлан эвхэж, гутлаа бусдын хөлд саад болохгүйгээр зэрэгцүүлж тавиад дээшээ алхах түүний үйлдэл хувийн зохион байгуулалт сайтайг нь илтгэнэ. Э.Анар өдөрт цаг орчмыг ном уншихад зарцуулдаг гэнэ.

Хүүхэд ном уншсанаар анхаарлаа төвлөрүүлж сурдгийг номын сангийн эрхлэгч С.Цогоо хэлж байлаа. Анхаарлаа төвлөрүүлж сурах нь амжилттай суралцах, өөрийгөө олоход чухал ач холбогдолтой байдаг юм байна. “Бяцхан мэргэд” номын санд 80 гаруй сая төгрөгийн үнэ бүхий 2000 гаруй ном бий. Энд багачуулын заавал унших “Ухаан далай номоос эхтэй” 12 цуврал, “Монгол туургатны үлгэр”, “Хүүхдийн танин мэдэхүйн Британика нэвтэрхий толь” зэрэг нас насныханд зориулсан номнуудыг ангилаад өрчихжээ. Номын сангаар үйлчлүүлж буй 0-5 настай хүүхдүүдэд зурагт ном санал болгодог аж. Эцэг эхчүүд нь тайлбарлаж өгснөөр номонд татагдах суурь болдог юм байна. Мөн үлгэрийн ном уншиж өгөх нь ч үр дүнтэй арга гэнэ.

Харин дунд ангийнханд танин мэдэхүйн ном санал болгох нь илүү үр дүнтэй байдаг аж. Номоо уншаад тэмдэглэл хөтлөх нь чухал ач холбогдолтойг номын сангийн эрхлэгч С.Цогоо онцолж байсан юм.

“Бяцхан мэргэд” номын санд зөвхөн номнууд бус хүүхдийн сэтгэхүйг хөгжүүлэх лего тоглоом болон шатар, даам зэрэг хөлөгт тоглоомууд бий. Насанд хүрэгчид ч учрыг нь олоход бэрх лего тоглоомуудыг “эрхийн чинээ” нялх амьтад л хормын төдийд хэдэн тийш нь эргүүлээд л эвлүүлчихэж байгаа нь гайхширал төрүүлнэ лээ.

Таны хүүхэд дэлгэцийн хамааралтай болсон, үүнээс шалтгаалж унтаж чадахгүй гэх зэрэг бэрхшээлүүд тулгарсан тохиолдолд “Бяцхан мэргэд” номын сангийн үүд хаалга нээлттэй байгааг номын сангийн эрхлэгч хэлж байлаа. Нэг цаг ном уншаад гарахад л ердөө 1000 төгрөгийн такс төлөх юм. “Бяцхан мэргэд” номын сан анги хамт олны захиалгад дарагдах болжээ Тус номын сангийн зааланд номын баяр тэмдэглэхээс гадна шинэ жилийн баяр тэмдэглэдэг жишиг тогтоод байгаа гэнэ. Хүүхдүүдэд ч чихэр шоколад биш ном бэлэглэдэг юм байна. Үүнээс гадна зохиолч нартай уулзалт хийхэд ч тус заал нэн тохиромжтой санагдсан юм.

Гэртээ анхаарал төвлөрдөггүйгээс шалтгаалаад гэрийн даалгавраа хийж чадахгүй байх бэрхшээл дунд ангийн сурагчдад тулгардаг. Тэгвэл “Бяцхан мэргэд” хүүхдийн номын сангийн хоёрдугаар давхарт хүүхдүүдийг хичээл давтахад нь зориулсан тасалгаа ч байдаг юм билээ. Эцэг эхчүүд ч бага ангийн сурагчидаа даалагавар хийлгэхдээ гэртээ толгой руу нь тоншиж суух биш анхаарал нь сарнихааргүй, орчин нь бүрдсэн газарт хүүхдээ авчирвал илүү үр дүнтэй санагдсан. Уншсан номных нь талаар хүүхэдтэйгээ ярилцаж, тэмдэглэл хөтлүүлж, зураг зуруулах нь таны хүүхдийн төсөөлөх бодох чадвар, IQ-г хөгжүүлэх ач тустайг багш нар онцолдог. “Солонго” сургуулийн дунд ангийн хүүхдүүд тогмол энэ номын сангаар үйлчлүүлдэг. Ангиараа ирж даалгавараа хийдэг ажээ.

Бид “Солонго” сургуулийн сурагч Б.Анутай цөөн хором хөөрөлдлөө. Түүний хувьд хоёрдугаар ангид суралцдаг аж.

-Хүүхдийн номын сангаар тогтмол үйлчлүүлдэг үү. Хамгийн сүүлд ямар ном уншсан бэ?

-Номын сан нээлттэй л байвал ороод ирдэг. Заримдаа өглөө ирэхэд хаалттай байдаг. Аав ээж ажилдаа явахад номын сан руу ороод ирдэг. Хамгийн сүүлд чоно, хонинуудын тухай үлгэрийн ном уншсан.

-Чоно, хонинуудын тухай номонд ямар үйл явдал гарч байна вэ?

-Хонинуудыг чононоос нохой хамгаалдаг юм. Нэг удаа нохойнуудын эзгүй хойгуур чоно хүрээд ирдэг. Чононууд хонь руу дайрахад нь нохой ирж хамгаалж байгаа тухай номонд гардаг. Би өдөрт л нэг ном уншдаг юм. Анх ээж маань хамт номын санд ирж үлгэр уншиж өгдөг байсан. Ингээд л би ном унших дуртай болсон. Илүү олон ном уншмаар байна.

-Энд ном уншихаас өөр юу хийдэг вэ?

-Би найзуудтайгаа хамт орж ирдэг. Эхлээд гэрийн даалгавраа хийгээд, дараа нь дуртай номоо уншина. Заримдаа даам тоглодог” гэсэн юм.

Нэг удаадаа 30 хүүхэд хүлээн авах хүчин чадалтай “Бяцхан мэргэд” номын сан өглөө 11:00 цагт нээгддэг. “Манай номын сан үүдээ нээхэд л хүүхдүүд дугаарлаад зогсчихсон байдаг болсон. Номд сонирхолтой хүүхдийн тоо эрс олширч байгаа. Маргаашийн лидерүүд бэлтгэгдэж байна гэсэн үг шүү дээ” гэдгийг номын сангийн эрхлэгч С.Цогоо хэлж байлаа. “Бяцхан мэргэд” номын санг анх нээгдэхэд л үйлчлүүлж байсан хүүхдүүдийн зарим нь өнөөдөр Их, дээд сургуулиудын оюутан болцгоожээ. Одоо номын сандаа ном, бүтээлийн дээжээсээ хандивладаг аж. Ном ертөнцийг харах цонх гэдэг. Бидний нийслэлд хувийн номын сан гарын 10 хуруунд багтахаар цөөхөн байдаг. Илүү олон лидерүүдийг бэлтгэхийн тулд олон номын сан шаардлагатай байгааг тэд онцолж байна.

Түмний хүүхдийн төлөө тустай үйл хийж буй багш хосын байгуулсан “Бяцхан мэргэд” номын сангийн нэг өдрийг сурвалжлахад ийм байна.

мэдээ цаг-үе

М.Хүрэлсүх: Өнөөдөр миний бизнесийг төр булааж байгаа нь маргааш өөр олон хүний бизнесийг булаана гэсэн үг

-ЖДҮ-ИЙН БОЛОМЖИЙГ ТӨР ХУЛГАЙЛДАГ БАЙСАН БОЛ ОДОО ИЛ ЦАГААН ДЭЭРЭМДДЭГ БОЛЖЭЭ-

“Нар Мон” компанийн захирал М.Хүрэлсүхтэй ярилцлаа.

-Нийслэлээс таны 20 гаруй жил ашиглаж үйл ажиллагаа явуулж ирсэн газрын зөвшөөрлийг цуцалж, хүчингүй болгосон гэх юм. та газраа хэзээ эзэмшилдээ авч байсан юм бэ?

-2011 онд Баянзүрх дүүргийн Засаг дарга Б.Батзоригийн захирамжаар газрынхаа гэрчилгээг авч гэрээ байгуулж байлаа. Манай компани үүнээс өмнө тооцоо нийлсэн актаар газрын төлбөрөө төлж ирсэн. 1997 онд “Нар Мон” компанийн нийслэлийн Засаг дарга Ж.Наранцацарлтын захирамжаар түлш модон материал бэлтгэх зах ажиллуулах зөвшөөрөл авч байлаа.

-Түлш модон материалын зах байгуулаад та юу хийв?

-Улаанбаатар хотын иргэдээс түлээ түлш нийлүүлэх хүсэлт их ирсэн. Социализмын нийгмийн үед түлээ түлш нийлүүлдэг дөрвөн гол цэг байсан юм билээ.

Дөрөвдүгээр цахилгаан станцын хажууд, Модны хоёр, Чулуун-Овоо зэрэг газруудын модны зах нийслэлийн иргэдийн түлшийг хангадаг байсан юм билээ. Манай компани түлш модон материалын зах нээсний дараа Хангай зах нээгдэж байсан.

Бид Баянзүрх дүүргийн 10 дугаар хорооны төмөр замтай газар дээр орос цэргийн ангиудын ачаа буудаг хаягдсан төмөр замын бүх шапалийг нь солиж, битонон хашилт хийж ажиллагаанд оруулсан. Улмаар Төмөр замын хоёрдугаар ангитай гэрээ хийж, өвлийн ид ачааллын үед өдөрт 10 вагон нүүрс Багануур, Шивээ-Овоогоос татаж шуудайлаад хотын иргэдэд нийлүүлж ажиллаж байсан юм.

-Газар эзэмших эрхийн гэрчилгээг тань цуцлах шийдвэр хэзээ гарсан бэ. Үндэслэл нь юу байв?

-Газар эзэмших эрхийн гэрчилгээг цуцалсан шийдвэр 2020 оны дөрөвдүгээр сарын 13-ны өдөр гарсан байна лээ. Газрын төлбөр төлөөгүй гэх үндэслэлээр тухайн үеийн нийслэлийн Засаг дарга бөгөөд Улаанбаатар хотын Захирагч С.Амарсайхан захирамж гаргасан байсан. Энэ захирамжийг бид огт мэдэлгүй явсаар наймдугаар сарын 28-ныг хүргэсэн.

-Таны “Нар Мон” ХХК төлбөрийн өртэй байсан юм биш үү?

-С.Амарсайхан даргын захирамж гарахаас 10-аадхан хоногийн өмнө буюу гуравдугаар сарын 30-ны өдөр Нийслэлийн газрын албанд очиж хоорондын тооцоо хийхэд “Нар Мон” ХХК 84900 төгрөгийн төлбөрийн үлдэгдэлтэй байна гэсэн лавлагааг бидэнд өгсөн.

Үндсэндээ 20 гаруй жил тасралгүй үйл ажиллагаа явуулахад газрын төлбөрөө бид тогтмол төлж ирсэн. “Нар Мон” компани байгуулагдсанаас 500 орчим ажлын байрыг бий болгож, цар тахлын үед ч “Шөнийн зах”-ын түрээслэгч нартаа боломжоороо хөнгөлөлт үзүүлж ирлээ. Бид уг нь энэ жил агуулахын аж ахуй эрхлэхээр нийслэлээс архитектур төлөвлөлтийн даалгавар аваад хүнсний ногоо хадгалах хоёр агуулах, барилгын материал хадгалах гурван агуулах барихаар банкны зээл авч ажлаа эхлүүлээд байтал нийслэлтэй үл ойлголцол гарч эхэлсэн.

-Одоо ямар үйл явц үргэлжилж байна вэ?

-Сая наймдугаар сарын 24-нд нийслэлийн газрын албаны дарга А.Энхманлай албан тоотоор бидний эзэмшил газрыг хурааснаа мэдэгдээд, газар дээрх үл хөдлөх хөрөнгө болон агуулахуудыг албадан буулгахаа мэдэгдлээ.

Энэ мэдэгдэлтэй манай компанийн эзэмшиж байгаа газрыг “Таван толгой түлш” компанид шилжүүлснээ дуулгасан. газар чөлөөлж байшин буулгах компаниа сонгосон юм шиг байна лээ.

-Та нийслэл рүү хамтарч ажиллах санал тавиагүй юм уу?

-Манай компанийн эзэмшил газрыг нийслэлээс илт сонирхож байгааг албаны хүмүүсээс сонссон. Бид нийслэлийн Засаг дарга, ерөнхий төлөвлөгөөний газарт Улаанбаатар хотын иргэдэд түлээ, нүүрс нийлүүлж байсан туршлагатай учир төр хувийн хэвшлийн түншлэлийн шугамаар хамтарч ажиллах санал хүргүүлсэн. гэвч ямар ч хариу ирүүлээгүй.

Тэгээд бид Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүхэд хамтарч ажиллах тухай албан бичиг явуулсан. Ерөнхий сайд хамтарч ажиллахыг дэмжиж, чиглэл өгсөн юм билээ. Гэтэл нийслэл бидний газрыг хүчингүй болгож бизнес, хийх орчныг дээрэмдсэн байна.

-Энэ асуудлын ард ямар ашиг сонирхол байна вэ?

-Нийслэлийн Засаг дарга С.Амарсайханд Нийслэлийн газрын газрын алба худлаа мэдээлэл өгсөн юм шиг байгаа юм. Нэг бол энэ А.Энхманлай “Таван толгой түлш” компанийн гүйцэтгэх захирал М.ганбаатар гэх хүмүүс манай газрыг хүчингүй болгож энэ цар тахлын үед манай компанид асар өндөр эрсдэл бий болголоо. Бид банкны зээлтэй, үйл ажиллагаагаа арай ядан явуулж байхад жижиг дунд бизнесийг дээрэмдэж байгаа нь цаашдаа бусад хүмүүсийн бизнесийг дээрэмдэж эрсдэлд оруулахгүй байгаасай гэсэндээ олон нийтэд хандлаа.

-Нийслэлийн газрын албаны дарга А.Энхманлай гэж хүнтэй та уулзсан уу?

-Уулзаж учир явдлыг тайлбарлах гэж их оролдсон. Огт хүлээж аваагүй.

-Нийслэлийн Засаг даргын үүрэг гүйцэтгэгч Ж.Батбаясгалан руу та хандсан уу?

-Нийслэлийн Засаг даргын үүрэг гүйцэтгэгч Ж.Батбаясгаланд холбогдох баримтуудыг цуглуулаад нягталж үзэхийг хүссэн албан бичиг хүргүүлсэн. Одоогоор хариу ирээгүй байна. гаргасан захирамжаа цуцална гэж найдаж байгаа. Хэрэв энэ харалган шийдвэрээ эргэж харахгүй бол хуулийн байгууллагад хандана.

онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Б.Дашзэвэг: Хүн болж төрсөн агуу их хувь тавилангаараа үргэлж бахархаж, түүгээрээ л амьд байна

-ЦАХИМ МЭДЭЭЛЭЛ ИХ БОЛСОН Ч СОНИНЫ ГОЛЧ, ҮНЭН ЗӨВ БИЧЛЭГ ҮНЭ ЦЭНЭТЭЙ ХЭВЭЭР БАЙНА-

Олон улсын сэтгүүлч, Монгол Улсын соёлын гавьяат, зүтгэлтэн, философийн ухааны доктор, профессор гадаад хэлний мэргэжлийн багш-орчуулагч, яруу найрагч Б.Дашзэвэгтэй ярилцлаа.

АМЬДРАХ САЙХАН ГЭЖ АМАНДАА ШИВНЭЖ БАХАРХАЖ БАЙ

-“Амьдрах сайхан” гэсэн таны нэг брэнд үгийг сонсоход таатай. “Амьдрах сайхан”- аас ярилцлагаа эхлэх үү?

-Хүн болгон амьдрах сайхан гэж бодож сэтгэж, амандаа үглэж байх учиртай. Ингэж бодож байж л хүн сайн сайхан амьдарна,түүнд тэмүүлнэ, хийж бүтээнэ. Хорвоогийн гайхамшиг бол хүн. Хүний гайхамшиг оюун ухаан. Хүн болж төрнө гэдэг ямар том хувь тавилан бэ? Агуу их биш ч, алдар цуутан биш ч гэлээ хайрлах энэрэх сэтгэл зүрхэнд нь шингэсэн, халуун цус биеэр нь гүйсэн жинхэнэ, жирийн хүн байх сайхан. Бидний, миний үеийнхэн бүр их азтай. Хоёр зууныг дамжин амьдарч байна. 100 насалж байна гэж бодоорой. XX зууны ч, XXI зууны ч хүмүүс. Хүмүүн төрөлхтний түүхийн таван формацаас хамгийн хөгжилтэй, дэндүү бололцоотой нийгмийн хоёр тогтолцоо социализм, капитализмын хүмүүс. Социализмын улс төрийн тогтолцоо нь нэг намын систем, эдийн засгийн тогтолцоо нь төвлөрсөн, төлөвлөгөөт эдийн засаг, амьжиргааны байдал нь адил тэгш. Капитализмын улс төр- олон намын, эдийн засаг нь чөлөөт өрсөлдөөн, амьжиргаа нь хэн чадварлаг нь. Энэ хоёр хоёулаа чухал. Би судлаачийн хувьд юу гэж үздэг вэ гэвэл: “Социализмын дээр хэлсэн тогтолцоонд хүмүүн төрөлхтөн олон жилийн дараа дахин эргэх болов уу? Хүний тухай бичих, хүнийг магтан дуулах миний уран бүтээлийн нэгдүгээр сэдэв. Олон улсын харилцаа нь миний ажил. Хүний хамгийн том бүтээл, аз жаргал бол өөрийгөө амжилттай, ухаалаг авч явах. Төгөлдөр эр хүн өөртэйгөө, эхнэртэйгээ, гэр бүлтэйгээ ухаалаг зохицон амьдардаг. Одоогоос 30 гаруй жилийн өмнө зохиосон “Ай даа хүмүүс минь, амьдрах сайхан” дуу одоо ч хүмүүсийн аманд аялагдаж байна. Хүн болгонд би хүндэтгэлийн хайртай, хүүхэд бүрд өхөөрдлийн хайртай. Хаана ч, хэзээ ч, ямар ч нөхцөлд байсан би тодорхой зорилготой амьдардаг. Янз бүрийн нөхцөлийг чи асуух гээд л байгаа. Тэр үед нь тод хэлнэ.

АМЬД ЯВАХ АРГА ДАДАЛ ХЭРЭГТЭЙ

-“Амьдрах сайхан, амьд явах арга, дадал” ном бичсэн гэсэн. Энэ тухайгаа?

-“Амьдрах сайхан, амьд явах арга, дадал” ном хүмүүсийн хүсэл сэтгэлийн олон төрлөөр “яаж…эрүүл саруул байх, яаж баян болох…” гэх зэрэгт хариулах оролдлого хийсэн англи, орос, солонгос, хятад зэрэг хэлнээс орчуулсан олон номыг “будаа болгосон” монгол бүтээл. Хамгийн гол нь монгол хүний амьдралын шууд тусгал. Уран нийтлэлийн энэ бүтээл монгол ахуй, зан үйлээр амьдрах сайхныг нотлон, өөрийн туршлагад тулгуурлан олон орны хүмүүсийг судалж хэрэг болох санаа авч бичсэн. Хүн байх гайхамшиг, эрүүл энх урт урт удаан наслах арга дадал, их юм сурч мэдэх арга, ажил мэргэжил бол сурсан мэдсэний дадал, хийж бүтээсэн бүхэн хэзээ ч үлдэнэ, гадаад хэл хэрхэн түргэн сурах, ариун хайрын гэр бүл амжилт бүтээлийн эх булаг, амжилт бүтээл цогцлоход алдар гавьяа өөрөө хүрээд ирэх тухай тус тусад нь бүлэг болгон өгүүлсэн. Миний ном амьдралыг төгөлдөржүүлэх, түүнд туслах, санаа төрүүлэх юм. Хүн бүрийн өврийн ном болгох зорилготой. Удахгүй хэвлэгдэн олны хүртээл болно байх гэж горьдож байна. Баян байсан бол ч аль эрт гарт чинь атгуулсан байх учиртай. Энэ номынхоо санаагаар би том юм хийх төлөвлөгөөтэй. Түүнийгээ анх удаа “ Өдрийн сонин”-оор дамжуулан олонд товч хэлж байна. Урлагийнхан, түүний дотор дуучид улс орноо тойрон тоглолт хийдэг. Тэгвэл би сонин аяллаар Монгол орныг бүтэн тойрох төлөвлөгөө, зохиомж хийчихсэн. 80 насныхаа ойд зориулж сургалт, лекц, тоглолт гэсэн гурван үндсэн хэсэг, бүтэцтэй.

Нэгдүгээрт нь, сургалтаар монгол хүний бие, сэтгэцийн онцлог, зан үйлийг гадаад орнуудын онол, туршлага дээр боловсруулсан зөв хооллолт, хөдөлгөөн, арга дадлыг өөрөө биечлэн үзүүлж сургана. Хоёрдугаар хэсэгт лекц, сурталчилгаагаар хүн байхын гайхамшиг, монголчууд ба дэлхийн хүн ард, дэлхийн хөгжил, чиг хандлага зэргээр яриа ярилцлага, үзүүлэх болно. Гуравдугаар хэсэгт, Тоглолт нь монгол ардын болон зохиолын дуу хөгжим, рок поп, электро дуу хөгжим, бүжиг. Энэ бүхэн тусгай хөтөлбөр сценаритай. Тойрон аялалд бэлтгэх ажил нэн чухал. Зохиол төлөвлөгөө гаргах, баг бүрдүүлэх. Менежер, найруулагч, дуучин хөгжимчин, техникийн ажилтан, жолооч, туслах ажилтан. Эдгээрийг олж шалгаруулна, дээд тал нь долоон хүнтэй баг. Аяллыг ирэх 2021 оны хоёрдугаар хагаст гэж төлөвлөж байгаа. Өглөө эртээс орой унтах хүртэл идэж уух, хөдлөх, ажиллах, бодож сэтгэхийг биечлэн харуулж заана.

-Өглөө гэж таны нэг гол сэдэв байдаг гэсэн. Монголчууддаа өглөөний цагийг дүүрэн ашиглаж сургах юмсан гэж олон удаа хэлж байсан?

-Өглөөний ажил үйлсээ төлөвлөж, тооцоолж хийдэг хүн. Өдрийнхөө ажил үйлсийг төлөвлөж тооцоолж гүйцэтгэдэг хүн насан туршийнхаа аз жаргалыг төлөвлөн тооцоолж чаддаг. Өглөө гэдгийг би 05:00-08:00 цаг хүртэлх хугацааг хэлдэг. Монголчууд, Улаанбаатарчууд өглөө яасан их унтана вэ? Өглөө 06:00 цагт хажууханд байгаа Бээжин хот оволзож байхад Улаанбаатар дуг нойрондоо. Социализмын үед том даргыг даган сурвалжлах ажлаар Францын нийслэл Парист очлоо. Тэнд орчин үеийн техник технологи мэдэхгүй будилж байснаа хэлбэл одоо хүмүүс ойлгохгүй шоолон хөхрөлдөнө. Сурвалжлагчдыг буулгасан харьцангуй жижиг зочид буудалд шөнө унтаж байлаа. Гадаа юм дуугараад байхаар нь цагаа харсан 04:00 цаг өнгөрч байна. Цонхоор харахад өчигдөр орой цэлийсэн талбай байсан газар том зах болчихсон, алим пирамидлаад хураачихсан, хүнсний зүйлс бүгд ярайж, хүмүүс халуун кофе ууж буй бололтой уур савсаад, худалдаа наймаа ид дундаа бололтой. Өглөө 09:00 цагт гараад ирэхэд юу ч байхгүй, толийтол цэвэрлэж усаар угаасан талбай. Тэр зах, үйлчлүүлдэг айл өрх дадал болжээ. Ер нь том орнуудад ялангуяа үйлдвэрийн газар өглөө 04:00 цагаас ажил нь эхлэх, өдөр 16:00 цагт гэрийн зүг, амралт зугаалгын зүг хүмүүс тайван сайхан алхалдаг. Өглөөний цагийг үр дүнтэй ашиглацгаая гэж дахин уриалъя монголчууддаа. “ Эртэч монгол хүн” гэдэг сайхан аян зохион байгуулж байсан хүмүүст талархаж, би хамгийн идэвхтэй оролцогч нь байлаа. Түүнийг санаачлан хийсэн оюунлаг сайхан бүсгүй Цэндмаа одоо хаана байгаа бол. Англи, солонгос зэрэг гадаад хэлний мастер ихээхэн оюунлаг, санаачлагатай дайчин энэ хатагтай нийгмийн их идэвх санаачлагатай нэгэн. “Газарчин” дээд сургууль” бидний өглөө” гэсэн ажил зохиодог, би очиж ихэд таашааж байв.

“ӨДРИЙН СОНИН”-Г ӨГЛӨӨ ЭРТ АВЧ ЗАНШВАЛ САЙХАН ДАА

-Өглөө гэснээс санаа аваад нэг асуулт асууя. Олон улсын сэтгүүлч гадаадын олон улс орнуудад сурвалжлага бэлтгэсэн байх. Тэнд сэтгүүлч өглөө эрт яаж ажлаа эхэлдэг вэ?

-Энэ чинь сонин хэвлэлийн тухай асуудал байна даа, сэтгүүлч гэхээрээ. Би гадаадад хаана ч очсон өглөө эрт гараад өглөөний, өдрийн тогтмол сонин олж авдаг. Зочид буудлаас дөнгөж гараад л сонин хэвлэлтэй учрах. Тухайн орны өглөөний, өдрийн сонин бөөн мэдээлэл, будаа идэх аятай боломж. Дэлхийн бараг бүх хотод өглөө эрт сонин зарах цаг, худалдан авах дадалтай. Би аяга цайны мөнгөөрөө ч сонин авна. Зараад дууссан, бас мөнгөгүй бол нийтийн унаанд гүйгээд орно. Тэнд хүмүүс уншсан сониноо өөр хүн уншиг гээд эвтэйхэн орхидог. Монгол орон, Улаанбаатарын өглөө удахгүй сониноор эхэлдэг болох байх аа. “Өдрийн сонин”-г машин дотроосоо, явах замдаа авчихаж байвал сайхан даа. Би томилолтоор гадаадад явахдаа тогтмол сонин хэвлэл авч явдаг. Тэр бол миний том бэлэг. Гадаад оронд байгаа Монгол Улсын төлөөлөгчдийн газрынхан ч миний ирэхийг биш, сонинг хүлээнэ, авч унших гэж яарна. Зарим хүн намайг хараад сонин иржээ гэж бодно.

АНУ-ын нийслэл Вашингтонд монгол айл М.Саруул-Эрдэнийд саатсанаа санаж байна. Номтой, мэдлэгтэй, ёсорхуу монгол эр. Гэрт нь ороход эмх цэгц, эд агуурсын байрлал донжтой. “Эмх цэгц бол бурхан тэнгэрийн анхны зарлиг” гэсэн утгатай үг АНУ-ын Конгрессийн номын санд ороход харагддаг. Саруул-Эрдэнэ тэр номын санд ажилладаг гэдгийг дуулсан учир энэ үг санаанд оров. Бидний яриа Монголын тухай өргөн дэлгэр сэдэвтэй ч хэвлэлийн тухай голчлон ярилцав. Саруул-эрдэнэ “Өдрийн сонин”-ны Вашингтон дахь сурвалжлагч гэдгээрээ их бахархдаг юм байна. Би түүний илгээсэн нийтлэлтэй “ Өдрийн сонин”-г өргөн барилаа. Сонинг тэр тун ч намжирдан гардаж, адислаж, хавь ойрын монгол хүн бүр уншина гэв. Гадаад оронд хаана ч очсон эх орон нэгтнүүддээ барьдаг бэлэг бол “Өдрийн сонин”, Монголчууд “Өдрийн сонин”-г одоо улам их эрэлхийлэх болжээ. Цахим мэдээлэл их болсон ч тэр сонины голч, үнэн зөв, бичлэг үнэ цэнэтэй хэвээр байна. Би хэцүү газар байхдаа ч энэ сонинг тогтмол авч чадаж байсан. “Өдрийн сонин”-оор үнэд ордог байлаа. Энэ өдрүүдэд манай гэрийн хажууд сонин борлуулах ганцхан цэг байх. Түүний худалдагч намайг хараад л “Өдрийн сонин”- г гаргаад ирнэ. Сая тэрээр дараачийн хоёр долоо хоногт байхгүй шүү, амарна гэж надад хэлэв. Чи ажил хаяхна уу, би яанаа гэж тоглоом шоглоом болгоод сайхан амрахыг ерөөсөн.

АНУ-д буй монголчуудын “Хамаг Монгол” сонинд томилолтынхоо хэдээс илүүчилж хэдэн ногоон бариад М.Саруул-Эрдэнэд “Монголд хэрэгтэй зайран байна чи. Хэзээ нутагтаа очих вэ? гэж асуух шаардах хоёрыг холин байж хэлээд би явахыг завдсан. Би шүлэг найраг дуудан хайлж түүний сэтгэлийг улам хөдөлгөсөн. Эх орноо санасан Эрдэнэ-ван чамтайгаа Монголдоо уулзъя гээд би боссон.

ХҮН БОЛЖ ТӨРСӨН АГУУ ИХ ХУВЬ ТАВИЛАНГААРАА ҮРГЭЛЖ БАХАРХАЖ, ТҮҮГЭЭРЭЭ Л АМЬД БАЙНА

-Миний хэцүү цаг хугацаа гэж та яриандаа дурдаж байсан. Би ойлгож байна. Одоо хэцүү цагийнхаа тухай жаахан ярилцах уу. Тантай ярилцлага хийх хүсэлт тавьж байсан ч тухай бүрт нь татгалзаж байсан. Одоо ярих цаг нь болсон гэж үзэж байна уу?

-Тийм ээ. Утга төгөлдөр амьдралын минь улаан зам дээр “хавх” тавьсан үе, хавханд байсан нэг жил гаруйн хугацаа. Монголд хүүхдийн хүчирхийлэл гэж жинхэнэ шуугьж байсан өдөр. Мөнгө өгөхгүй бол сайхан нэр хүндийг чинь гутаана. Мөнгө олж иртлээ “завдсан, мөнгө өгье” гэж баталгаа бичиж өгөөд яв гэж тэр охины халамцуу аав нь хэлснээр болсон. Би шүүх цагдаа гэж огт бодсонгүй, согтуу хүнийг л хуураад, хэд хоноод хэдэн мөнгө авчирч өгөхөөс гэж бодов. Гэтэл шүүхэд өгчээ. Тэр аав өөрөө өгөөгүй нь ойлгомжтой. Тэгэх хүн биш. Шүүх миний гарын үсэгтэй “завдсан, мөнгө өгье” гэсэн бичгийг гол болгоод “завдсан байна” гээд нотолжээ. Тэгээд гүйцээ. Намайг олон жил хорих боллоо гэдгийг дуулаад нөгөө эцэг нь амиа хорлосон. “Дашка ах 70 хол гарсан, би 45 настай, тэр яаж амьд гарах вэ, би наана нь үхнэ” гэж гэрийнхэндээ ярьж байжээ. Тэр хайран залуу нас, их харамсалтай. Архи уудаг болохоос сэтгэл сайхантай эр хүн байлаа. Тэр охин нь хорвоо дээр хамгийн өрөвдөлтэй хүүхэд. Хоёр хөлгүй, ээж нь харваад дөнгөж амьд төдий, аав нь тэгээд байхгүй. Өөрөө суугаад шээж ч чаддаггүй. Хөлийг нь жаахан засаж эмчилсэн гэж сая би дуулаад их баярласан.

-Хаана ч, хэзээ ч ямар ч нөхцөлд тодорхой зорилготой амьдрах сайхан гэж та дээр хэлсэн. Хорих ангид та мөн тийм л байв уу?

-Нэгэнт л тийм юм болсон. Тэр хэрэг гэгчид би ганцаараа л үлдсэн. Хэн нэгэнд гомдол тавьж гонгиноод яахав гэж бодсон. Гурван зорилго өмнөө тавилаа. Эндхийн дүрэм журмыг яг таг биелүүлье. Цаг ашиглаж уран бүтээл хийе. Амьд, эрүүл байя. Хүүхэд залууст хэлэхэд юм юм их сурч мэдээрэй, хаана ч хэрэг болно. 461 дүгээр ангид нэгэн оюунлаг офицерийн шүлэг зохиолыг орчуулалцаад өдөрт аяга халуун кофе, чацарганы халуун шүүс уучих жишээтэй. Орой үдэш зайг нь хараад гурван өрөөнд дуулдахаар шүлэг зохиол унших, юм ярих. Тэгээд манай өрөөний үүд рүү ууттай боов, дүрдэг цай тэргүүтэн гулсан ирж, хүүхдүүд яаж авах аргатай. 47 хүнд хувийн шүлэг бичиж өгсөн учир талархал, хүндэтгэл их. Миний “Хоригдлын гэргий” шүлэг хоногийн эргэлтээр ирсэн гэргий нарын нулимсыг олон удаа асгаруулсан гэсэн. Тэнд нэг өрөөнд байсан би зөвшөөрөл өөрөөс нь авсан тул нэрийг нь хэлье, Батбаяр гэдэг сайхан залуу надад бүх талаар үйлчилнэ, идэх юм бараг аманд хийж өгнө.

421 дүгээр нээлттэй хорих ангид НҮБ-ын эрүүгийн гэмт хэргийн тухай нэгэн чуулганы бүх материалыг англи хэлнээс орчуулж өгөөд шагналын сар хоног авч, хэрдээ тусгай хангамжид байв. Албаны болон хувийн өөр текст орос, англи, герман хэлнээс орчуулсан, мэдлэгт хүндэтгэл хүлээсэн. Тэнд залуучууд дийлэнх. Тэднээс гараад юу хийх, юу сурах бэ гэж асуухад бараг бүгд л мөнгөтэй болох, мөнгө олох гэх. Монголын залуус мөнгөнд бөхийсөн үе байна. Миний Монголын ирээдүй ийм байх гэж би санаа зовно. Оюунлаг, мэдлэг чадварт бөхийдөг цаг дэлхий дахинаа ирж байна шүү.

ХҮНД НЭГ ГАЙХАМШИГТ ДАРХЛААТАЙ ЭРХ ЧӨЛӨӨ БАЙДАГ. ТЭР БОЛ СЭТГЭН БОДОХ ЭРХ ЧӨЛӨӨ. ТҮҮНИЙГ ҮХЛЭЭС ӨӨР ХЭН Ч, ЮУ Ч ХОРЬЖ ЧАДАХГҮЙ

Амгалан дахь 421 дүгээр нээлттэй хорих ангийнхан, хоригдлууд надад хүндэтгэлтэй хандаж байсан. Ангийн дарга хурандаа Г.Тамир, дэд дарга Наранбаатар, Сайханбилэг…гаран гартал анхаарал тавьж байсан, би ч үлгэр дуурайлтай байв. “Амгаланд амгалан байна аа” гэж би шүлэг бичсэн. Ангийн хашаанд таримал цэцэг алаглаж, зоогийн танхимууд цэвэр цэмцийж байсан. Гадаад орноос орчин цагийн гал тогооны аппаратур захиалан авчээ. Түүний заавар сэлтийг би орчуулж өгөв. Энд хэн ч талархмаар үйл явдал нь намайг байхад хоёр ч удаа “нээлттэй хаалганы өдөрлөг” болов. Ар гэрийнхэн ирж, яриа хөөрөө, хоол унд боллоо.хамгаалалт, дэглэм ч журмаараа. Дуу хуур, шүлэг найраг ч боллоо. Нэртэй уран бүтээлчдийг урьжээ. Энэ өдөр бяцхан хүүгээ чээж, хацартаа нааж, баясан суугаа аавыг хараад уярмаар. Өвөө өөдөө цоройж үсгүй гялгар толгойг нь илж байгаа жаахан охиныг үзээд өрөвч сэтгэл өмөлзмөөр, “аав аа хэзээ гэртээ очих вэ? гэж асуух тушаах хослуулан хашгирч буй банди атаман. Залуу гэр бүл эр, эм хоёр хүмүүсээр ичингүйрэн бие биеэ энхрийлсэн горьдлого, гуниглал хоёрыг нь алсханаас мэдэрч тэр торон төмөр хаалгыг зад татаад тэр хоёр луу зааж аз жаргал гэж инээмсэглэмээр. Гэрийнхээ хоол цайг идэж уусан өвөө, нөхөр, хүү, ач нар ч байгаа бололтой гэдсээ илж, хөлсөө арчин маадайж байгааг харахад сайхан байлаа. Хүнд итгэхэд дэглэм журам, үүрэг хариуцлага өөрөө цогцолдог юм байна. Өдөрлөг сайхан боллоо гэж ангийн удирдлагад хоригдлуудын сэтгэлийг шүлгээр илэрхийлсэн.

-Та ер нь шүүх хүчний байгууллагын талаар та ямар бодолтой байна?

-Мэдлэг оюуны салбаруудаас миний хамгийн хол нь хууль зүй. Тэр надад хэрэггүй. Хуулиар ороолгож хоригдсон ч тэр бодолтойгоо. Би нийгэмтэйгээ зохицож, хүмүүстэй хүнлэг харьцаж, ёс зүйтэй амьдардаг. Хойшид ч тэгнэ. Хууль хяналтынханд юу дутагдаж байна вэ гэвэл ердөө л мэдлэг чадвар. Монгол Улсын эрүүгийн хууль бол зөвхөн “шоронгийн хууль” байна. Тийм хэрэг хийсэн хүнийг хэдэн жил хорино гэсэн. Хуульчид нь зөвхөн тэр ном, цаасаа л барьдаг. Хэрэгтэн чухам ямар хүн бэ, хэргийн тэр цаг үе, байр байдал ямар байв зэрэг хүнлэг, сэтгэл зүйн асуудлыг авч үзэхгүй. Шийтгэл гэдэг зөвхөн хорих гэж үздэг. Монголчуудын “тамын тогооны үлгэр” байна л даа. Түүний ирмэг дээр төрийн нэрээр “сэрээ” барьсан хүн суувал бүр аюултай. Би шорон гэдэг үгийг их цэрвэн цээрлэдэг. Миний хүүхдүүд ч гэсэн маш их цээрлэж, хэлэхээс дургүйцэх юм. Арга ч үгүй. Одоо тэр хэрэг гэгч цагаадаж байна. Миний хамгийн их хүсэж байгаа юм нэрээ цэвэрлэх, ард түмэнд үнэнийг ойлгуулах. Ойлгож сэтгэл санаагаа илэрхийлж буй хүмүүст их баярлаж байна. Яг тэр үед, намайг хорионд байхад хэвлэл мэдээлэл, цахим хуудсаар их гутаан доромжилж байсныг одоо зах цухаас нь яриулж сэтгэл гонсойх. Би тэр үед нь мэдэх бололцоо байсан бол ёстой нөгөө галзуурах, эсвэл амиа хорлох байсан байх аа. Миний ард түмэн бүгдээрээ намайг үзэн ядаагүй юм билээ. “…урлагийн том цэнгүүнд дуучин М.Бямбажав тайзнаа Б.Дашзэвэгийн шүлгээр зохиосон “Хүмүүс минь, амьдрах сайхан” дууг улам ч уянгалаг дуулахад тэнд хуран цугларсан 3000 гаруй үзэгчдийн 6000 гаруй нүд үнэндээ харууслын нулимстай байсныг би харсан. Монголын ард түмэн Дашзэвэг гэдэг хүнийг үзэн ядаагүй, харин ч хайрласаар байгааг эндээс харахад л хангалттай байлаа” гэж “ OPEN DOOR” сонинд сэтгүүлч, зохиолч бичсэн байсан.

Хүн болгонд сайныг санаж яваа зан үйл минь аливаа муу муухайгаас зайлуулах л ёстой. Тэгж ч байна. Би амьдрал үйлстээ дандаа азтай, хийморьтой явсан. Сурсан, мэдсэн,хийсэн бүтээсэн, тэгээд би мөнх амьдарна аа гэж шүлэг найраг бичиж байлаа. Оюун санаа минь одоохондоо өтлөөгүй байна. Хүний бие эрхтнээс хамгийн их ажилласан нь, хөгжүүлсэн нь хүчирхэг байдаг. Миний оюун санаа бөхийх өдий байна. Их найрагч, миний эрхэм найз Б.Лхавгасүрэн аягатай цайгаа бүү хэл агуу нөхөр үзгээ ч даахгүй сульдан доройтсон мөртлөө ухаалаг үг амнаас нь дуулдсаар талийсан гэж байгаа.

-Ярилцсанд баярлалаа.

Recent Posts

Recent Comments

Archives

Categories