Author: ОЮУНХҮҮГИЙН ДАШНЯМ

Японы Хигашиосака хотноо болсон Олон улсын химийн олимпиадаас Монголын баг хоёр мөнгө, нэг хүрэл, нэг тусгай байрын шагнал хүртжээ.

Олон улсын хэмжээнд зохиогддог нийт зургаан олимпиад байдгаас энэ жил манай улсын баг тамирчид математик, мэдээлэл зүй, хими, биологи, физик гэх таван төрөлд оролцож 19 шагнал хүртсэн юм. Үүнд хоёр алт, зургаан мөнгө, долоон хүрэл медаль, дөрвөн тусгай байрын шагнал тус тус багтжээ. Олон улсын химийн олимпиадаас хүрэл медаль хүртсэн “hobby” сургуулийн сурагч А.Ирмүүнтэй ярилцлаа.

-Олон улсын олимпиадад амжилттай оролцсон танд баяр хүргэе. Тэмцээний талаар мэдээлэл өгөхгүй юү?

-Баярлалаа. Олон улсын 53 дугаар олимпиад Японы Хигашиосака хотод зохион байгуулагдлаа. Нийт 79 орны 309 хүүхэд ур чадвараа сорьсон. Дэлхийн бүх л шилдэг сурагчид чуулдаг том олимпиад л даа. Манай улсаас дөрвөн хүүхэд оролцлоо. Миний тухайд анх удаагаа оролцож хүрэл медаль хүртлээ. Энэ тэмцээнд улс орнуудаас шилдэг дөрвөн хүүхдийг л шигшиж оролцуулдаг. Би эхлээд сургуулиасаа шалгарсан. Улмаар дүүрэг, нийслэл, улсын олимпиадуудад амжилттай оролцсон. Эндээс эхний 10 хүүхэд шалгаруулж сорил аваад хамгийн өндөр оноотой дөрвөн хүүхдийг шалгаруулж олон улсын олимпиадын эрх олгосон.

-Химийн шинжлэх ухаанд анх хэрхэн татагдаж байв. Хэдэн жил судалж байна вэ?

-Анх тавдугаар ангид ороход бодис холиод л өнгө нь өөрчлөгддөг талаар судалдаг хичээл их сонирхолтой санагдаж байлаа. Өмнө нь кинон дээрээс л бодис холиход өнгө нь өөрчлөгддөг талаар харж байсан л даа. Судлаад үзэхэд их сонирхолтой санагдсан шүү. Ингээд л химийн элемент, томьёо цээжлээд л гэр бүлийнхэндээ шалгуулдаг болсон. Намайг долдугаар ангид ороход Сосорбарам гэж багш манайд шинээр шилжиж ирсэн юм. Намайг их дэмжинэ. Янз бүрийн сурах бичиг нэмэлтээр өгнө. Жаахан гүнзгий судлаад үзэхэд үнэхээр сонирхолтой. Намайг химийн шинжлэх ухаанд хөтөлж, суурийг маань зөв тавьж өгсөн хүн бол Сосорбарам багш маань гэж талархаж явдаг. Ингээд Энхбаяр багштайгаа нийлж илүү лавшруулж судалж тэмцээн уралдаанд ордог болсон. Наймдугаар ангидаа есдүгээр ангийн хүүхдүүдтэй өрсөлдөж улсын олимпиадаас мөнгөн медаль хүртэж байсан маань санаанаас гардаггүй юм. Улсын олимпиадад оролцож хүрэл медаль хүртэж байлаа. Энэхүү шинжлэх ухааныг илүү цааш нь судлах сэдэл тухайн үед төрж байсан шүү.

-Олон улсын олимпиадад анх удаагаа оролцоод л хүрэл медаль зүүжээ. Тэмцээндээ хэрхэн бэлтгэв?

-Сорил авахад дөрвөн хүүхэд л шалгарч үлдсэн. Цар тахлын нөхцөл байдлаас шалтгаалж гэрийн нөхцөлд л бэлтгэл хийсэн. Өдөрт дөрвөн цагийг зарцуулсны үр дүн гарч медаль хүртлээ.

-Цар тахал биднээс амьдралын шинэ хэв маяг шаардаж байна шүү дээ. Танд хэрхэн нөлөөлж байна вэ?

-Компьютерийн ард удаан хугацаанд суух амар биш юм. Нөгөө талдаа гэрээс сургалтад хамрагдахад хувиараа бэлтгэл хийх цаг их гарсан. Жаахан эргэлзээтэй зүйлсээ бататгах хугацаа гарч байсан гэж ойлгож болно. Менделеевийн нэрэмжит олон улсын олимпиадад оролцсон маань сая том туршлага болсон шүү.

-Д.И.Менделеевийн олимпиадад ямар амжилттай оролцов. Өргөн цар хүрээтэй том тэмцээн шүү дээ.

-Д.И.Менделеевийн олон улсын олимпиадын тэмцээнд туршлага маягаар орсон л доо. Саяны тэмцээнээс ч илүү өргөн цар хүрээтэй тэмцээн Унгарт зохион байгуулагдсан юм. Энэ тэмцээнд онлайнаар өрсөлдөж хүрэл медаль хүртсэн. Монгол сурагчдаас медаль хүртсэн анхны тохиолдол нь энэ юм билээ. Миний аав боксын олон улсын хэмжээний мастер цолтой хүн. Хоёр ч олимпийн наадамд орж өрсөлдөж байсан хүн л дээ. Аав маань анх Унгарт анхны олон улсын тэмцээндээ тулалдаж байсан юм билээ. Би ч Унгарт болсон Д.И.Менделеевийн тэмцээнээс хүрэл медаль хүртээд их бэлгэшээсэн. Их ч баярласан.

-Таны тухайд химийн шинжлэх ухааныг дагнаад судлаад явж байна гэж ойлголоо. Судлахын ач холбогдол нь юу юм бэ?

-Анх өнгөлөг гоё зүйлс гаргаж авдаг юм байна. Эм зүйтэй холбоотой юм байна гэж боддог байлаа. Судлаад үзэхэд бүх л зүйл хими юм байна гэдийг ойлгож авсан. Хүмүүс бид өөрсдөө бүгд л химичид. Жишээ нь, агаар дахь хүчилтөрөгчийн хийг аваад буцаагаад нүүрсхүчлийн хийг гаргаж байгаа. Энэ дунд олон үйл явц өрнөнө. Энгийнээр тайлбарлавал хүмүүс химийн үйлдвэр л гэсэн үг. Хими бол эргэн тойрон дахь бүх зүйл. Судлаад үзэхэд үйл явц хэрхэн үргэлжилж байгаа нь үнэхээр сонирхолтой.

Миний сонирхлыг татсан гол зүйл нь хими харилцан үйлчлэлээр яагаад өөрчлөгдөж байна, үйл явц нь хэрхэн үргэлжилж байгаа явдал нь гэж хэлж болно. Жишээ нь, нарны хэт ягаан туяанаас хамгаалдаг азон хэрхэн үүсч, хэрхэн уусч алга болдгийг химийн урвалаар тайлбарлаж өгдөг. Тухайн үйл явц хэрхэн үргэлжилдэг нь илүү сонирхолтой. Тусгай бэлтгэгдсэн схемчлэлээр ийм бодистой ийм бодис хольж халааж урвалд оруулбал бүтээгдэхүүн нь иймэрхүү байх боломжтой гэх мэтчилэн судалгаа байдаг л даа.

Түүнчлэн H1N1 вирус хүний биед орж хэрхэн хуваагддагийг судалж байсан л даа. Хуваагдал нь хүний эмзимтэй холбоотой юм байна. Түүнийг нь блокловол тухайн вирус олон хуваагдахгүй, хүний эмзимийг блоклодог бодисыг гаргаж авч байсан. Ингэснээр тухайн вирус нэг их аюулгүй болж ирж байгаа юм. Сүүлийн үеийн судалгаагаар металл шинжлэх ухаан маш хөгжиж байна.

-Та дэлхийн хэмжээний олон улсын олимпиадад эх орноо төлөөлөн оролцож хүрэл медаль хүртлээ. Өмнө тань ямар боломж нээгдэж байна вэ?

-Оролцож байгаа нь өөрөө том амжилт. Оролцохын тулд бэлтгэнэ, олон бодлого бодно. Илүү туршлагажиж, илүү өөрийгөө нээнэ, илүү хөгжинө л гэсэн үг. Би олон улсын олимпиадаас медаль хүртсэнээр дэлхийн хаана ч, ямар ч сургуульд орох үүд хаалга нээгдлээ гэж хэлж болно.

-Цаашид өөрийгөө хөгжүүлэх тал дээр хэрхэн ажиллахаар төлөвлөж байна вэ. Ямар мэргэжил эзэмшихээр төлөвлөөд байна?

-Онолын химич болно. Онолын химич илүү физик хими талдаа ажилладаг мэргэжил. Физик химийг кинетик тал руу нь судлах илүү сонирхолтой. Кинетик хими нь урвал хэрхэн явагддаг талаар судалдаг л даа. Кинетик хими цаашлаад механизм тал руугаа ордог. Тухайн кинетик урвалын хурдыг хэмжсэний үр дүнд молекулууд нь ингэж харилцан үйлчилж байна гэдгийг судалдаг.

-Одоогоор сонгож буй мэргэжлийн чинь ач холбогдол юу вэ. Улс орны хөгжил дэвшилд ямар хэрэгтэй вэ?

-Би танд сая суурь ойлголт л хэлсэн л дээ. Энэ мэргэжил үйлдвэрлэлд маш хэрэгтэй. Эрчим хүчтэй ч холбоотой. Нарийвчлаад хэлбэл, эрчим хүчийг илүү ашигтайгаар хэрхэн ашиглаж болох вэ, кинетикийг ахисан түвшинд судалснаар технологи илүү хөгжинө гэж ойлгож болно. Үүнээс гадна эмзүй дээр ч чухал нөлөөтэй. Жишээ татаад ярихад, ДОХ гэж аймшигтай өвчин бий. Хүний биед яагаад хортой вэ гэхээр ДОХ-ын молекулууд өөрчлөгдөөд яваад байдаг. Тийм судалгааг кинетик судалдаг хүмүүс л хийдэг. Хурдыг хэмжсэнээр тухайн өвчнийг хэрхэн удаашруулах вэ, ийм үед нь ямар бодисоор дайрсан нь дээр вэ гэх мэтчилэн судалдаг. Энэ талаас нь харвал үйлдвэрээс гадна эрүүл мэндийн салбарт чухал үр нөлөөтэй.

-Өнөөгийн нийгэмд шинжлэх ухаанд тархиа гашилгах хүүхэд цөөрч. Заал тойрч гүйж байгаад л олимп, дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээнээс медаль зүүж амьдралын баталгаагаа бий болгочих сонирхолтой хүмүүсээр нийгэм дүүрсэн байна. Цаашдын хөгжил дэвшилд мэдээж инженерүүд хэрэгтэй. Химийн шинжлэх ухааны салбар луу залуусыг хэрхэн татах вэ?

-Хими бол биологи, физик хоёрыг холбож өгдөг. Хими сурснаар хүрээлэн буй орчны нууцыг тайлна. Жаахан хүүхэд эцэг эхээсээ асуудаг шүү дээ. Тэнгэр яагаад цэнхэр өнгөтэй юм бэ, ус яагаад буцалдаг юм бэ? Юм яагаад унадаг юм бэ? гэх мэтчилэн асуултыг тогтмол асуудаг. Энэ үед нь асран хамгаалагч тайлбарлаж байх нь чухал. Манайхан дараашаагаад, үзэл бодлыг нь няцаагаад хаячихдаг. Тухайн үед нь тайлбарлаад өгвөл сонирхолдоо хөтлөгдөөд хүүхдийг нээж өгдөг ач холбогдолтой. Сониуч занг нь дэмжээд өгмөөр санагддаг. Шинжлэх ухаанаар явах хүн сониуч, эрмэлзэлтэй байх нь хэрэгтэй. Эрмэлзлийг нь өдөөж өгөх нь чухал гэж хэлээд байна л даа. Өнөө үед бол google-ээс хайгаад л тайлбарлаад өгөх боломжтой.

-Олон улсын олимпиадад монгол сурагчид өндөр амжилт үзүүлж байна. Цааш нь хөгжүүлээд чадварлаг мэргэжилтэн бэлтгэхэд ямар дэмжлэг шаардлагатай вэ?

-Манай сурагчид олон улсад өндрөөр үнэлэгддэг. Энэ нь сая тод харагдлаа. Цааш нь хөгжүүлэхэд бааз хэрэгтэй. Үүнийг ойлгож дэмждэг хүмүүс нь ховор байна л даа. Шинжлэх ухааны салбараа дэмжээд өгвөл соёл урлаг, спортоос илүү үр дүн гарна. Улс орны хөгжлийн түвшинг шинжлэх ухаан л тодорхойлно шүү дээ.

-Та ямар хоббитой вэ?

-Би марк цуглуулдаг. Миний төрсөн өдрөөр өвөө, эмээ минь надад бэлэглэж байсан юм. Олон улсын үзэсгэлэнд тогтмол явуулдаг. Алгасалгүй шагнал авдаг. Цуглуулгаа үргэлжлүүлээд явж байна.

-Бидний ярилцах цаг энэ хүрээд өндөрлөж байна. Өнөөдрийн Ирмүүнийг бүтээхэд олон хүн тусалж дэмжсэн байх.

-Мэдээж тэгэлгүй яах вэ. Хамгийн түрүүнд намайг бүх зүйлд дэмждэг хайртай гэр бүлийнхэндээ талархал илэрхийлье. Би сайн багш нартай учирсан азтай хүн. “Хобби” сургуулийн хамт олон, удирдлагууддаа их баярладаг. Намайг олон улсын олимпиадад бэлтгэсэн МУИС-ийн багш нарт талархал илэрхийлье. Дэлхийн хэмжээний сурагч нарыг л МУИС-ийн багш нар бэлтгэж байна шүү дээ.

Энэ оны зургадугаар сарын 1–2–нд шилжих шөнө А.Дөлгөөн гэх залуу Завхан аймаг руу явах замдаа Шатахуун түгээх станцын ажилтан халдлагад өртөж байхад аварсан. Цаашлах замдаа тэрбээр дөрвөн настай охин руу дайрсан чоныг алдалгүй буудан унагаж баатарлаг гавьяа байгуулсан билээ. Түүнд тохиолдсон адал явдлынх нь талаар хөөрөлдсөнөө хүргэе.

-Өнгөрсөн зун Завханы Нөмрөгт халдлагад өртсөн ШТС-ын ажилтанд тусалсан гэх мэдээлэл цахимд гарсан байна лээ. Тухайн үед ямар үйл явдал болсон юм бэ?

-Завхан аймгийн Нөмрөг сум орохоос 17 км-ийн наана миний машин эвдэрсэн юм. Ус нь халаад явах боломжгүй болсон л доо. Хөл хорио тогтоочихсон үе учраас замд унаа ч тааралдахгүй байлаа. Хоёр цаг орчим алхаж Нөмрөг сум руу шөнийн 01:00 цагийн алдад орсон юм. Ингээд “Шунхлай” ШТС руу очиж түгээгч эмэгтэйгээс тосол асууж, авахаар боллоо. Бие засах газар луу ороод гараад иртэл “Приус 30” маркийн машинтай хоёр залуу банкаа дүүргэчихээд түгээгчид мөнгөө өгөхгүй, картын нууц дугаараа буруу хэлээд хэрэлдээд зогсож байна. Энэ зуур өнөөх хоёр залуу хоорондоо “Зугтчихъя” гэж ярилцаж байхыг нь би сонссон юм. Тухайн үед цагдаад мэдэгдье гэж санаад машин руу нь очоод түлхүүрийг нь авчихлаа. Ингээд бидний хооронд маргаан дэгдсэн. Өнөө залуусын нэг нь намайг цохиход нь түлхэж унагаад хэд хэдэн удаа өшиглөсөн. Нөгөө залуу нь ч “Ална даа” гэж хашхираад л гүйгээд ирэхэд нь мушгиж унагаад өччихсөн юм. Өнөө хоёр ч газар хэвтээд өглөө. Түгээгч эгчид “Приус 30”-ын түлхүүрийг нь өгчихөөд “Цагдаа дуудаарай, та” гэж хэлээд тосолоо аваад машин дээрээ очиж хонохоор зам дагаад алхчихсан. Ингэж алхаж явахад холын тээвэрт явдаг бололтой “HOWO”-той ах над руу хүрч ирээд зогслоо. Өнөөх ахад хандаж машин эвдэрсэн тухайгаа дуулгатал надад тусалсан. Машины маань радиотрын цоорсон хэсгийг цавуудаад өглөө. Жолооч ахад талархал илэрхийлж, тодорхой хэмжээнд урамшуулаад цааш явсан юм. Тухайн үед үүр хаяарч байсан.

-Цааш явахдаа дөрвөн настай охиныг чонын халдлагаас аварсан талаар та ярьж байсан. Энэ тухай яриач?

-Миний тухайд удаан хугацаанд хоол унд идээгүй, нэлээн ядарч өлссөн учраас айл бараадаад нүдний хор гаргаад цааш явъя гэж санасан юм.

Төв замаас жаахан хазайтал хоёр эсгий гэртэй айлаас хүн гарч ирж байгаа нь харагдлаа. Яваад очиход нэг ах морио барьчихсан эмээллэж байсан. Өнөөх ахтай таван үг сольж байх зуур цаахан талд нэг их холгүй цөөн тооны хонийг жаахан охин туугаад явж байв. Удсан ч үгүй гэрийн гадаа хэвтэж байсан хэдэн нохой хуцаад эхэлсэн. Ах ч “Чоно” гэж хашхираад гэр лүү гүйж ороод калибр бариад гараад ирлээ. Чоно ч яах ийхийн зуургүй зуургүй л хонь руу дайраад ороод ирсэн. Хонин сүрэг ч тал тал тийшээ тарчихдаг юм билээ. Би ч хүүхдийг нь шүүрчихье гэж санаад л моринд мордож гуядаад ухасхийсэн. Чоно ч хүүхэд рүү дайрч байгаа нь нүдэнд зэрвэс харагдлаа. Морь ч даялаад явж өгдөггүй. Өмнө нь хангайн амьтанд хөөлгөж байсан морь чоно руу ойртдоггүй юм билээ. Ингээд өнөө ахын бууг шүүрч аваад л шууд буудчихсан. Хүүхэд рүү дайрсан чоно ч урагшаа годройтоод л унасан. Чоно доороо эргэлдэж байхад нь морио хаяж гүйж очоод бууныхаа бөгсөөр толгой руу нь хэд цохиод л алсан. Нар мандахын өмнөхөн болсон явдал л даа. Гэрийн эзэн ахаас яагаад эрт боссон талаар асуухад овооны тахилгад явахаар зэхэж нар битүүд босоод байсан нь тэр юм билээ. Ах ч надаас нэр алдар асуухад нь алсан чоноо ардаа ачаад шалавхан хөдөлсөн.

-Нүдний хор гаргахаар айл бараадсан талаар та хэлсэн шүү дээ. Юунд яарсан юм…

–Нэгдүгээрт, би хууль бус ан хийчихсэн. Хоёрдугаарт, шатахуун түгээх станц дээр хүн зодчихсон болохоор асуудалд орохыг хүсэлгүй, ахаас тэвнэ аваад шууд цааш хөдөлсөн. Мөн хөл хорионы үе байсан учраас өөрөө асуудалд орохоос сэргийлсэн хэрэг л дээ.

-Тэвнэ авсан нь ямар учиртай юм бол?

-Авласан ангийнхаа аманд эрхий хурууны цусаа дусаадаг талаар өмнө нь ааваасаа сонсож байсан юм. Байгалийн бус жамаар чамаас болж үхэж байгаа амьтанд ямар нэгэн төлөөс төлөх ёстой. Үгүй бол байгаль чамаас төлөөс заавал авдаг тухай аав минь захиж байсан. Үйлийн үрэнд өртөхгүйн тулд цус нэхэж ирсэн чононд өгч байгаа төлөөс минь тэр л дээ. Ингээнд хангайн амьтныг хангайд нь нутаглуулахаар чоноо ачаад цааш хөдөлсөн. Зайдуухан уулын энгэр бараадуулаад жаахан үүрч явж байгаад л үлдээсэн.

-Таны ярьж байгаа үйл явдал энэ оны зургадугаар сарын 2-нд болсон юм билээ. Тухайн үед цар тахлын нөхцөл байдал хүнд, зам хаалттай байсан шүү дээ. Та ямар зорилгоор Завхан руу явсан юм бэ?

-Миний дотно нөхөрлөж өссөн найз маань. Харамсалтай нь бусдын гарт амиа алдсан. Тэр маань айлын ганц хүү л дээ. Хамаатан садан гэх хүн бараг байхгүй. Би найзынхаа ээжийнх нь сургийг гаргахаар л Завхан руу явсан юм.

-Найзын тань ээж Завханд байгааг та яаж мэдсэн юм?

-“Нарантуул” дээр явж байгаад танил эгчтэйгээ санамсаргүй тааралдсан. Тэр эгч найзын маань ээжийг бой хийхээр Завханаас ирсэн хүнтэй танилцаад хамт явсан тухай хэлсэн юм. Завханд хамт амьдарч айлын мал маллаж байгаа тухай дуулсан. Өнөө хүн нь ч найзын минь ээжийг зодож нүдээд байдаг талаар танил эгч маань хэлсэн. Найзынхаа ээжийн талаар таагүй мэдээлэл сонссон миний сэтгэл ч нэг л тогтож өгөхөө больчихсон. Муу найз минь ч бодогдоод байх болсон. Тэгээд найзынхаа ээжийг Улаанбаатар луу авчирч дэргэдээ авч хамт амьдрахаар шийдсэн юм. Хүн гэдэг мөнх биш. Настай хүнийг сэтгэл амар байлгах бодол тээгээд л замд гарсан.

Хэрэв би хорвоогийн мөнх бусыг үзүүлээд миний ээжийн талаар таагүй мэдээлэл сонсвол найз минь зүгээр суух хүн биш л дээ. Ийм учраас өвөр түрийндээ орж өссөн найзынхаа ээжийн эрэлд гарсан минь энэ. Энэ тухайгаа ханьдаа дуулгахад ч дэмжсэн.

-Аян замд гарсан хэрэг зориг тань бүтсэн үү. Найзынхаа ээжтэй уулзсан уу?

-Сүүлд нь уулзсан. Дажгүй сайн явж байгаа. Одоо холбоотой байдаг. Өнөө зах дээр тааралдсан эгч маань надад хөндлөн мэдээлэл дуулгасныг нь сүүлд мэдсэн. Завхан руу дагаж явсан хүнээсээ хоёр жилийн өмнө салсан юм билээ. Одоо нэг байгууллагад үйлчлэгчээр ажилладаг.

-Өөрийн чинь талаар сонирхмоор байна л даа. Юу хийдэг вэ?

-Та миний талаар сонирхож байна уу (инээв). Би өөрийнхөө талаар нэг их яриад баймааргүй байна л даа, уучлаарай. Сайхан дурсамж байдаг бол яриад суухсан. Миний өнгөрсөн амьдрал хар дарсан зүүд гэж хэлж болно. Би хэзээ ч хүүхэд насаа дурсахыг хүсдэггүй. Хүүхэд насанд хүргэж өгдөг галт тэрэг байдаг бол хүн бүр сууна даа гэж ярьдаг. Би тийм галт тэргэнд хэзээ ч суухгүй. Би амьдралдаа дусал архи амсаж үзээгүй. Энэ ундааг би жигшдэг. Энэ гашуун ундааны үр дагаврыг би сайн мэддэг, биеэрээ мэдэрч өссөн болохоор тэр. Миний ээж Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх ерөнхий газарт ажилладаг, дэслэгч цолтой хүн байлаа. Өөд болсон. Аав минь салаад явсан. Миний очих газар тодорхой шүү дээ. Сүүлд насанд хүрсэн хойноо аавтайгаа уулзсан. Бид 500 цаг хүрэхгүй хугацаанд л хамт байсан. Тэр богино хугацаанд аав минь надад их зүйл зөвлөсөн. Ингээд л хорвоогийн мөнх бусыг үзүүлсэн. Миний аав бүх л хүчний байгууллагад ажиллаж байлаа. Дэд хурандаа цолтой хүн. Манай удмынхан бүгд цэрэг, цагдаагийн хүмүүс. Миний өвөө Сундуйсүрэн тусгай хүчинд бэлтгэгдэж байсан хүн. Энэ хүний аав нь хоёр чөлөөлөх дайнд оролцож явсан юм билээ. Миний ээжийн аав Амарбаяр гэж хүн 013 дугаар ангид ахмад цолтой хүн байлаа. Энэ хүмүүсийн удмаас төрж гарсан ганц эрэгтэй хүүхэд нь би.

-Та ямар ажил эрхэлдэг вэ?

-Би эрүүл нийгмийн төлөө төрийн бус байгууллага ажиллуулахаар дарга нар, бизнесмэнүүдийн хаалгыг татаж үзлээ. Миний төсөл тэдэнд таалагддаг ч нас минь таалагдахгүй юм. Хүн залуу насандаа л хийж бүтээнэ шүү дээ. 40 нас хүрээд бүтээх юм уу. Асаж байгаа залуу насандаа л хийж бүтээнэ. Би чинь өрхийн тэргүүн хүн ш дээ уул нь. Миний насыг онцлоод таалдаггүй хүмүүсийг би ойлгодоггүй юм.

-Та өмнөө тулгарсан саад бэрхшээлийг хэрхэн туулж байна вэ?

-Саад бэрхшээлийг сөрж зогсоод л тэсч үлдэнэ. Тойрч гарахгүй. Өөр сонголт байхгүй. Энэ орчлонд би ханьдаа, хоёр гартаа л итгэдэг. Өөр юунд ч итгэдэггүй.

-Өнөөдрийн залуусын хандлагын талаар байр суурийг тань сонсох гэсэн юм.

-Би анх удаагаа хүний амь аварч байгаа нь энэ тохиолдол биш л дээ.

Зам тээврийн осол болоод хавчуулагдсан гурван хүнийг татаж гаргаж байхад хажуугаар машинууд зүгээр л зөрөөд өнгөрч байсан. Хараад зогсож байсан хүнээс тусламж хүсэхэд шууд зугтаж байгаа юм. Залуус би л болж байвал бусад нь үхэж байсан ч надад хамаагүй гэдэг үзэл сурталтай болчихсон нь олон жишээнээс анзаарагддаг. Үнэхээр аминчхан үзэлтэй болчихож. Хэн ч хэнийгээ зараад идэхэд бэлэн тийм нийгэмд бид амьдарч байна.

-Таны зорилгыг сонирхъё?

-Амьсгал хураахын өмнө үг ч дуугарч чадахгүй хэдхэн хором байдаг. Тэр үед харамсах зүйлгүй байхыг боддог юм. Тухайн мөчид хэн нэгнийг гомдоосон доо гэж харамсахгүй байхыг л хичээдэг.

Засгийн газрын зүгээс спортын уралдаан тэмцээнийг задгай талбайд үзэгчгүйгээр зохион байгуулах шийдвэр гаргасан. Дээрх шийдвэртэй холбоотойгоор Монголын Үндэсний бөхийн холбооны зүгээс салбар холбооддоо хандаж баяр наадмын бөхийн барилдааныг наймдугаар сард багтаан тус тусын орон нутагтаа зохион байгуулах санал хүргүүлсэн юм.

Улмаар Ховд аймаг баяр наадмын бөхийн барилдаанаа наймдугаар сарын 6-ны өдөр зохион байгуулах тов гарчээ. Бид Ховд аймгийн үндэсний бөхийн холбооны гарын даа Т.Амарсайханаас тодруулга авлаа.

-Цар тахлын нөхцөл байдлаас шалтгаалж аймгуудын баяр наадам хойшлоод байсан. Харин Ховд аймгийн тухайд баяр наадмын бөхийн барилдаанаа зохион байгуулах шийдвэр гаргажээ. Энэ талаар тодруулахгүй юу?

-Монголын Үндэсний бөхийн холбооны зүгээс 21 аймгийн салбар холбооддоо хандаж наймдугаар сард багтаан баяр наадмын бөхийн барилдаанаа зохион байгуулах санал хүргүүлсэн байгаа. Энэ ажлын хүрээнд бид аймгийн онцгой комисстоо хандаж хүсэлт гаргасан юм. Аймгийн комиссын зүгээс халдвар хамгааллын дэглэм баримтлаад зохион байгуулах шийдвэр гарсан.

-Баруун бүсийн наадмыг наймдугаар сарын 6-ны өдөр зохион байгуулах шийдвэр гарсан байна лээ. Наадмын талаар тодруулахгүй юу?

-Бүсийн наадмыг наймдугаар сарын 6 болон 9-ний өдрүүдэд хоёр барилдааныг зохион байгуулах шийдвэр гараад байна. 6-ны өдөр аймгийн цол чимэг олгох 128 бөхийн барилдааныг зохион байгуулна. 9-ний өдөр бүсийн уралдаанд зориулсан улсын аймгийн цолтнуудын 128 бөхийн барилдааныг тусад нь явуулна. Гурав хоногийн зайтай хоёр барилдааныг явуулахаар бэлтгэл ажлаа хангаад явж байна.

-Аймгийн цол чимэг олгох барилдаан бөхчүүдийн анхаарлын төвд байна л даа. Ямар журмаар явуулахаар шийдвэр гараад байна вэ?

-Энэ удаа аймгийн цол чимэг олгох барилдаанд зөвхөн Ховд аймгийн бөхчүүдийг барилдуулах шийдвэрийг аймгийн бөхийн холбооны зүгээс гаргасан. Барилдах бөхчүүдээ PCR шинжилгээнд хамруулаад л аймгийн цол олгох барилдаанд оролцуулна.

-Аймгийн цол чимэг олгох барилдаанд улсын цолтнуудыг барилдуулахгүй гэх шийдвэр гарсан байна лээ. Энэ талаар тодруулахгүй юу. Ямар учраас зөвхөн аймгийн цолтнуудыг барилдуулах шийдвэр гаргасан юм бэ. Нөгөө талд улсын цолтнуудын эрх ашиг зөрчигдөөд байна шүү дээ?

-Аймгийн бөхийн холбоо хуралдаж байгаад л дээрх шийдвэр гаргасан юм. Шууд хэлэхэд, жил бүрийн өдийд улсын олон цолтнууд Ховд аймагт аялал зугаалгаар явж таардаг юм. Энд тэндхийн олон улсын цолтнууд аймгийн наадамд барилдахад өнөөх цолны найраа гэж асуудал их хэл дагуулдаг. Олны дургүйцлийг хүргэдэг. Улсын цолтнууд аймгийн цол авах гэж жижиг наадамд барилдахгүй нь хэнд ч ойлгомжтой. Тийм учраас залуусаа дэмжих зорилгоор зөвхөн аймгийн цолтнуудыг барилдуулах шийдвэр энэ удаа гарсан. Наадам найраа дагуулаад ирэхээр үүний цаана энэ их өв соёлын маань нэр хүнд асар их унадаг. Үзэгчид ч худлаа барилдаан үзэхийг хүсэхгүй биз дээ. Ховдын аймгийн арслан цолтнууд pcrшинжилгээнд хамрагдаад барилдахад нээлттэй. Цолоо хурцлаад эрэмбээ ахиулах боломжтой. Улсын цолтнуудын тухайд цол ахиулахаар аймгийн наадамд барилдахгүй нь хэнд ч ойлгомжтой асуудал. Энэ удаа бид залуу бөхчүүддээ боломж олгож найраагүй, шударга өрсөлдөөнийг дэмжсэн баяр наадмыг зохион байгуулахаар шийдвэрлэсэн нь энэ. Орон нутгийн телевизээрээ шууд дамжуулна. Үзэгчид ч аймгийн наадмаас шударга өрсөлдөөн л хүлээж байгаа. Цар тахлын хүнд нөхцөл байдалд зон олныг цэнгүүлж, дархлааг жаахан ч гэсэн дэмжээд өгөөсэй гэж л ийм шийдвэр гаргасныг улсын том цолтнууд маань ойлгоно гэж найдаж байна гэв.

Энэ үеэр урианхай болон үндэсний сурын харваа наймдугаар сарын 6-8-ны өдрүүдэд үргэлжилнэ.

Түүнчлэн хурдан морины уралдаан нь Ховд аймгийн Буянт сумын нутаг “Цалуугийн дэнж” гэх газарт наймдугаар сарын 6-8-ны өдөр зохион байгуулагдах аж. Мөн төвийн бүсийн хурдан морины уралдаан “Сэлэнгэ хурд-2021” энэ сарын 6-наас 8-ны хооронд зохион байгуулагдана. Энэхүү уралдаанд морьдыг сэрвээний өндрөөр хэмжиж уралдуулахаар болжээ. ММСУХ-ны 25 жилийн ой, Гиннесийн уралдааны найман жилийн ойн хурдан морины уралдаан Дорнод аймгийн Хөлөнбуйр суманд наймдугаар сарын 6-наас 8-ны өдрүүдэд явагдана. Уг уралдаанд морьдыг мөн сэрвээний өндрөөр хэмжих аж.

Алтайн өндөр уулсаар хүрээлэгдэх Ховд аймгийн Булган сум

Сүүлийн гурван жилийн хугацаанд Дарханы замын хэцүүг мөн ч их шуугив. Зөвхөн Дарханы замд тэдэн хүн ослоор эндээд байна, тэдэн хүн осолдож гэмтэл авчээ, төдөн сая төгрөгийн эд хөрөнгийн хохирол учирсан, Засгийн газраас нөхөн төлбөр авна гэхчлэн дээрх замтай холбоотой хэл ам тасралтгүй явсаар өнөөдөртэй золгосон. Харин энэ их шуугианд Арвайхээр хүртэлх аймшигтай замын нөхцөл байдал дарагдсаар ирсэн юм уу даа.

Сөрөг урсгалаас ирэх тээврийн хэрэгсэл зөрөхөд ч бэрх нарийхан зам онгорхой цоорхойгоор дүүрчихэж. Удаанаар уухилан зүтгэх том тэргийг гүйцэж түрүүлэхэд өндөр эрсдэл дагуулах энэ замд засвар үйлчилгээ хийх цаг аль хэдийнэ иржээ. Хамгийн эмзэглэмээр нь “там” шиг болчихсон энэ зам аялагчдын хөлд дарагдчихаад байгаа юм.

Дугуйгаа солихоор зам чөлөөлсөн жижиг тэргүүд ар араасаа эгнээд зогсчихсон дүр зураг энд олон тааралдана. Хөл хорионд хэдэн сар суусан хүмүүс ч бөөн бөөнөөрөө хөдөөг зорьж байгаа бололтой. Гадаа үзэгдэх орчин хязгаарлагдмал болмогц бидний баг учирч болох эрсдэлээс сэргийлж ойр хавиараа хоноглоод ургахын улаан нарнаар аяллаа цааш үргэлжлүүлэхээр шийдвэрлэсэн юм.

Ингээд аяллын маршрутаа бага зэрэг өөрчилж Архангайн Хашаат сумын Номгон багт саатлаа. Зам дагуух гэрээр орвол сумын алдарт уяач н.Сүрэнхорлоо гуайнх ажээ.

Арвайхээрийн тал

Цай цүй болсон бид ширээ тойрч суугаад гал дээр тавьсан мах болохыг хүлээх зуурт халуун яриа дэлгэлээ. Наадмын орой байж таарсныг ч хэлэх үү бидний яриа төд удалгүй Нийгмийн хонгор, Н.Дарамренчингийн алаг, Э.Эрдэнэчулууны шарга гээд л домогт хурдан хүлгүүд рүү явж орчихлоо. 20 гаруй жил адууны дэл сүүл боож буй уяач ах ч хурдан морь гэхэд л нүд нь гэрэлтээд ирэх юм билээ. Хөдөөний хөх уяач ах ковидын эрсдэлтэй бүсээс очсон биднээс цэрвэх болов уу гэх бага зэргийн айдас байсан ч огт тоосонгүй. “Манай багийн гурван ч хүн өнөөх гайхлыг зооглосон талаар энэ голоор л нэг шуугьсан. Сумын эмнэлэгт очиход нь витамин c уулгаж байгаад хэд хонуулаад гаргачихсан гэнэ лээ. Өнөө хэд нь ч тоосон шинжгүй явж л байна” гээд гаансаа нэрлээ.

Хашаат суманд энэ жил хүн малын зоо тэнэгэр дэлгэр сайхан зун айлсчээ. Эрт ногоо зуусан морьд нь ч тамиртай, баргийн наадамд л гүйцэгдэхээргүй хурдан байсан гэнэ.

Наадам үзэгчгүйгээр тэмдэглэх Засгийн газрын шийд сонссон Номгон багийнхны зарим нь ч 100 жилийн ойдоо тоосоо өргөхөөр улсын нийслэлээ зорьж. Харамсалтай нь Засгийн газар амнаасаа буцаж хулхидсанд нь өвгөн уяач сэтгэл дундуур байгаагаа хэлнэ лээ. Морь уях малчдын тоо сүүлийн жилүүдэд эрс цөөрснийг н.Сүрэнхорлоо гуай онцолж байна. Энэ нь өнөөх л цус холилдсон эрлийз адуунуудтай шууд холбоотой гэв. Малчин хүний их ажлын хажуугаар эрлийз адууг бөөцийлнө гэдэг боломжгүй талаар ярина лээ. “2000 оны дунд үед манай суманд нэг насанд л 80 орчим

морь уралддаг байлаа. Айл бүрийн эрчүүд л адууны сүүл боодог байсан юм. Сүүлийн жилүүдэд морь уядаг хүн байхаа больжээ. Эрлийз адуутай уралдуулж монгол адуугаа тамлахыг боддоггүй биз. Сумын наадамд нэг насанд эрлийз хурлийз нийлсэн 20 орчим амьтад л давхидаг болж. Малчид ч зарим нь тоохоо больсон байна. Нөгөө талд хүүхдийн аюулгүй байдлын асуудал хурцаар яригдах болж. Унаач хүүхэд эндсэн тухай мэдээлэл чих дэлсэх болж. Энэ нэг талаараа янз бүрийн тариа хэрэглэж бордуулаад газлуу юм шиг давхидаг эрлийз адгуустай холбоотой. Монгол адууны давхил зөөлөн учраас зайдан унаад л уралддаг байлаа шүү дээ. Мориноос хүүхэд унаж гэмтлээ гэж дуулдаггүй л байсан. Эрлийз адуу монгол өв соёлд нэвтэрснээс хүүхдийн амь нас эрүүл мэндэд заналхийлэх боллоо.

Энэ нь даамжирч хурдан морины уралдааныг хориглох дээрээ тулж ирээд байна. Эрлийз адууг мөнгөөр бөөцийлж уралддаг бизнесмэн улс тусдаа морин тойруулгад уралдаж байх нь зөв болов уу. Шинэ цагийн монгол адуу гэх цус холилдсон эрлийзүүдээс болж энэ их өв соёлд аюул нүүрлээд байна” гэж сэтгэл дундуур өгүүлж байна. Малчид морь уяхаас цааргалдаг болсон шалтгааныг н.Сүрэнхорлоо гуай ийн тайлбарлаж байна. Унаач хүүхдийн амь нас аюулгүй байдал ч нэг талаараа галзуу юм шиг хурдалдаг эрлийз адгуустай салшгүй холбоотойг тэрбээр шулуухан хэлсэн юм. Залуусыг хөдөөд уядаг зүйл нь хурдан морь гэдгийг энэ нутгийнхан дор бүрнээ л ярьж байна. Энэ өв соёл орхигдвол хөдөөд мал дагасан хэдэн хөгшчүүлээс өөр хүн үлдэхээргүй байгаа нь эндээс харагдаж ил тод байна. н.Сүрэнхорлоо гуайн хэд хэдэн ач зээ ч хот бараадсан гэнэ. Цаашид хэдэн малыг маань хэн адуулж явахыг хэлж мэдэхгүй байгаа талаараа өвгөн уяач халаглаж сууна.

Өглөө эртлэн боссон бид Арвайхээрийн уудам талаар аажуухан явсаар аймгийн төвийн бараа харлаа. Постоор нэвтрэхэд янз бүрийн зүйл асууж шалгаасангүй. Арвайхээр хотоос цааш гарангуут баахан морьдын хөшөө босгочихсон нь содон харагдана.

Байтаг богдын тулгаралт энд болсон

Цааш тонгойгоод Нарийнтээл сум орох замаар айлууд ярайтал буужээ. Хүн малын зоо тэнэгэр дэлгэр сайхан зун Өврийн хангайд болж байна. Харин Баянхонгорын Өлзийтийн суурин дөхөж ирээд зэлүүд талтай угтаж байна. Хаа нэг л ганц нэгээрээ буусан айлууд харагдана. Ногооны гарц дажгүй байгаа ч малчид нь бүгд нүүжээ. Малчидтай уулзахад энэ бүс нутагт өвсний чанар муудаж, шарилж их ургах болсон гэж байв. Бороо хур элбэг байгаа ч ургамлын чанар муу байгаа гэнэ. Үндсэндээ дүүрэн шарилж л ургаж. Энэ нь бэлчээрийн даац хэтэрсэнтэй шууд холбоотойг иргэд онцолсон юм. Малын тоо бус чанарт анхаарах цаг аль хэдийнэ ирснийг ч хэлж байлаа. Өөрөөр хэлбэл, олон мал өсгөсөн малчныг шагнаж урамшуулах бус, малынхаа үүлдэр угсаанд анхаарч ач холбогдол өгсөн малчдыг засгаас урамшуулах цаг ирснийг Хонгор нутгийнхан хэллээ. Дээрх жишиг рүү нэн даруй шилжихгүй бол нийт нутгаар бэлчээрийн хомсдол үүсэх эрсдэлтэй байна. Энэ янзаараа явбал Улаанбаатар тойроод битүү шарилж ургах аюул ойрхон байгаа аж. Магадгүй бид шарилжин дунд салхилдаг цаг үе ч ирж мэдэх нь.

Баянхонгор аймгийн төв рүү ороход цэрэг хувцастай нөхдүүд машины хаалганд лац хадчихаад “Битгий зогсоорой, гарахад чинь лац шалгана шүү” гэж ёоз муутайхан хэлээд хурдхан холдоно лээ. Аймгийн төвөөр ороход ч аж ахуйн нэгжүүд нь хаалттай байсан юм. Тус орон нутгийн иргэдийн зарим нь зуны цагт, тэр дундаа наадмын үеэр нь гайгүй ашиг орлоготой ажилладаг юм. Баруун аймгийг чиглэсэн аялагч нар зам дагуух зоогийн газраас хоол идээд, дэлгүүрээр орж жаал жуул хүнс базаагаад гарахад л шаггүй ашиг хийчихдэг талаар иргэд хэлж байлаа. Энэ зуны тухайд аймгийн удирдлагууд аж ахуйн нэгжүүдийнхээ ашиг орлогыг түгжиж хаячихаад байгаа аж.

Цааш явсаар Говь-Алтай аймгийн төв рүү ортол аялагчид дэлгүүрүүдийнх нь лангууг хоослоод орхижээ. Зоогийн газрууд нь аялагчдын хөлд дарагдаж. Дугуй засвар зэрэг газрууд нь ч дараалал ихтэй харагдлаа. Дэлгэрийн тал, Шаргын говь гээд газруудаар зуншлага тааруу, эл хуль байна лээ. Мал бүхий иргэд нь ч ногоо бараадаад нүүгээд явчихаж. Хаа нэг тааралдах хэдэн тэмээнээс өөр амьд амьтан энд алга.

Ерөнхийлөгч асан Ц.Элбэгдоржийн нутаг Ховд аймгийн Зэрэг сум, Алтан тээлийн хөндийд хүрч очлоо. Баатархайрханы өвөр Жаргалант хайрхан уулсын бэлд орших энэ сум баяр наадмын өдрүүдэд эл хуль байна. Сумын төвийн айлууд нь бүгд шумуулнаас дайжиж уул руугаа нүүгээд явчихсан. Уулан дээрээ бол дэлгэр сайхан зун болж байгааг сумаа сахиж үлдсэн дэлгүүрийн худалдагч эмэгтэй ярьж байсан юм. Ингээд орой дээр үүл хурсан Сутай хайрханы барааг алсаас харчихаад баруун хязгаар Ховд аймгийн Булган сумыг зорихоор хүлгийн жолоо заллаа. Замдаа Манхан, Цэцэг, Мөст гээд сумдаар дайрч сүрлэг хадан хясаанууд сүлжиж явсаар Алтай суманд очлоо. Энд газар бүрийн аялагчид Бодончийн хавцал үзэхээр цуглажээ.

Тэнгэр баганадсан өндөр уулсын завсраар сэрүүн горхи мяралзан урсаад баруун Алтайн үзэмжийг эндээс л харах юм билээ. Саяхныг хүртэл хад асга дамжиж, хэцүү зам туулж хүрдэг байсан Бодончийн хавцал руу хар зам тавьснаар аялагчдын хөлд дарагдах болжээ. Энэ хавийн айл өрхүүд ч аялагчдад сүү цагаан идээ борлуулаад хөөрхөн ашиг олоод байх боломж бүрдчихэж. Сумын төвийн иргэд нь ч үндэсний дээл хувцсаа аялагчдад борлуулаад ойр зуурын хэрэгцээний мөнгөө зохицуулчихдаг бололтой юм. Баруун Алтайн гайхамшгийг сонирхсон аялагчдын цуваа ч энд тасрахгүй шинжтэй юм билээ. Өвлийн цагт илүү үзэмжтэй гэж нутгийнхан яхьж байлаа. Өгсөж уруудсан зам нь өвлийн цагт мөстчихвөл эрсдэл өндөртэй санагдсан. Ямартаа ч дэд бүтэц хөгжсөнөөр сумын иргэдийн амьжиргааны түвшин үлэмж хэмжээгээр дээшилснийг тэндхийнхэн дуу нэгтэй хэлж байна.

Алтай сумаас цааш 100 хүрэхгүй километр давхиад торгууд түмний нутаг Булган суманд хүрч очлоо. Булган голын хөвөөнд орших энэ сум БНХАУ-тай хиллэдэг. Сумын иргэдийн олонх нь жимс ногоо тариалж аж амьдралаа залгуулдаг гэнэ. Булган голынхоо салаа татаж усалгааны асуудлаа бүрэн шийджээ. Энд цар тахал гэж ажлаас хойш сууж байгаа хүн алга. Жимс ногоогоо

тордож, зэрлэгийг нь зулгааж тонголзсон хүмүүсийн дүр зураг олон тааралдсан юм. Сумын төвөөрөө битүү мод тарьчихсаныг нь харахад Өмнөд Монголын аль нэг аймагт ирчихсэн билүү ч гэж эргэлзэхэд хүргэх юм билээ. Энд тарвас, гүзээлзгэнэ, алим, лийрээс өгсүүлээд тарихгүй жимс гэж бараг алга. Удахгүй ургацаа хураах гэнэ. Заримыг нь БНХАУ-ын зах зээлд нийлүүлдэг аж. Заримыг нь долоо хоног бүр Улаанбаатар руу том оврын хүнсний машин ачаад явуулдаг гэв. Ямартаа тарьсан жимс ногоог нь хүн авахгүй муудах эрсдэл тариа ногоо эрхлэгчдэд байдаггүйг нутгийн иргэд хэлж байна. Эндээс харин хот руу дайжаад байх хүн бараг байдаггүй аж. Хөдөлмөрлөж хөлсөө гаргах л юм бол амьжиргаагаа өөд нь татаад явах боломж нээлттэй байдаг ажээ. Түм түжгэнэж, бум бужигнасан баруун хязгаарын Булган суманд 11 мянган хүн аж төрж байна. Аялагч нартайгаа нийлэх юм бол үүнээс ч хол давахаар юм билээ. Иргэд нь цаашид цар тахалтай хөл нийлүүлж алхахаа аль эрт ухамсарлажээ. Аялахаар ирсэн хүмүүст жимс, ногоо, талх тариагаа борлуулах талаар тархиа гашилгах юм билээ. Аялагч нарын тав тухыг хангах үүднээс буудлууд нь ч тав тухтай санагдсан.

Улсын нийслэлээс 1855 км-ийн алс баруун хязгаарт Алтайн уулсаар хүрээлэгдэн орших Булган сумыг жуулчид зорьж байгаа шалтгаан нь Байтаг богд уул. Саявтар тус газарт “Байтаг богд” уран сайхны киног бүтээснээс хойш очиж үзэх хүмүүсийн тоо ч эрс нэмэгджээ. Сум орон нутгийн удирдлагууд ч тулгаралт болж байсан газарт сүүдрэвч байршуулж, шат тавьж тохижуулсан байна. Тус тулаанд оролцсон 10 баатрын хөшөөн дээрээс гоминдануудын орж ирсэн Бүдүүн харгайтын гол болоод хилийн манаанд гарч байсан дайчдын байрлалаа эзэлж байсан хоёр толгой зэргийг бүрэн харах боломжтой юм билээ. Энэ газар нутаг ямар их үнэ цэнээр олдсоныг Байтаг богд ууланд очсон хүн бүр мэдрээд буцдаг байна.

Алс баруун хязгаар торгууд түмний нутаг Минжит Булганы хөдөлмөрч иргэд сумандаа сайхан амьдарч байна. Энэ нутгийн хөдөлмөрч зон олны дундаас төрсөн нэрт бизнесмэнүүдийн цуваа “Таван богд групп”-ийн захирал Ц.Баатарсайхан, “Номин Холдинг”-ийн захирал А.Шагдарсүрэн, “Дашваанжил ХХК”-ийн захирал Н.Баатаржав нараар үргэлжилнэ.

Экологийн цагдаагийн албаны Урьдчилан сэргийлэх, хамтын ажиллагааны хэлтсийн ахлах мэргэжилтэн, цагдаагийн хошууч Б.Өсөхбаяртай ярилцлаа.

-Манай оронд хэчнээн төрлийн загас байдаг вэ. Зарим төрлийн загасны тоо толгой цөөрч ховордож байна гэх юм. Жишээ нь, тул загас ховордоход ямар хүчин зүйл нөлөөлж байна вэ?

-Монгол орны ан амьтны нөхцөл байдлын хувьд гурван ай савд 79 төрлийн загас тэмдэглэгдсэнээс 30 зүйлийг нь агнуурын ач холбогдолтой гэж үздэг. Агнуурын ач холбогдолтой загаснаас дөрөвний нэг орчим хувьд нь бүс нутгийн хэмжээнд ховордох аюул тулгараад байна. Ховордож байгаа шалтгааныг аваад үзэхэд хүний буруутай үйл ажиллагаа, нөгөө талдаа дэлхийн уур амьсгалын өөрчлөлт нөлөөлж байгаа юм. Мөн уул уурхайн үйл ажиллагаатай холбоотойгоор гол усны бохирдол загас ховордоход голлох нөлөө үзүүлж байна.

-Загасыг үржлийн үед нь агнах их хор хохиролтой байдаг тухай мэргэжилтнүүд хэлдэг. Загасны үржлийн үе хэзээ явагддаг юм бэ. Олон загас байдаг шүү дээ. Өөр хоорондоо харилцан адилгүй байх уу?

-Ховордох аюул нүүрлээд буй загасны тоо толгойг өсгөхөд хамгийн гол зүйл нь үржлийн үед нь агнахгүй байж, хамгаалах явдал. Усны температураас шалтгаалаад жилийн дөрвөн улиралд загасны үржлийн үе тохиож байдаг. Тэр үед нь л агнахгүй бол нэг загас л 20 дахин үржих боломжтой. Жил бүрийн дөрөвдүгээр сарын 1-ний өдрөөс зургадугаар сарын 15-ны өдрийн хооронд нийт загасны 70-90 хувь нь үржилд орж гүйцдэг гэх судалгаа бий. Бусад тодорхой төрлийн загасны тухайд ярихад дархадын цагаан загас жил бүрийн наймдугаар сарын 1-нээс аравдугаар сарын 20 хүртэл үржилд ордог. Буйр нуурын загасыг тавдугаар сарын 15-наас наймдугаар сарын 1-ний өдрийг хүртэл агнахыг хориглогдог. Үржлийн үе нь тохиож байгаа болохоор л тэр шүү дээ. Омоль гэж загасны тухайд наймдугаар сарын 30-наас аравдугаар сарын 30-ны өдрийг хүртэл үржилд орж байдаг. Харин зарам загас жил бүрийн есдүгээр сарын 5-наас дараагийн оных нь нэгдүгээр сарын 30-ны өдрийг хүртэлх хугацаанд үржилд орно. Энэ хугацааг шинжлэх ухааны үндэслэлтэйгээр тодорхойлж өгсөн байдаг. Энд нэг зүйлийг онцлоход, загас агнадаг хүмүүсийн дунд жил бүрийн зургадугаар сарын 15-нд л загасны үржлийн хугацаа дуусдаг гэх нийтлэг ойлголттой байдаг. Загасчлалын спортыг шинээр сонирхож байгаа залуус ялангуяа тухайн загасны төрөл зүйлийг мэдэхгүй агнаж буруудах магадлалтай. Өнгөрсөн онд л гэхэд хууль бусаар загас агнасан дөрвөн гэмт хэрэг бүртгэгдсэн. Зөрчил гаргасан тохиолдол маш олон бий.

-Ямар тохиолдолд гэмт хэрэг болдог вэ?

-Дархан цаазат газраас загас агнахад Эрүүгийн гэмт хэрэг үүсгэгдэнэ. Төрийн тусгай хамгаалалтад байгаа дархан цаазат газраас ан амьтан агнах, ургамал түүж бэлтгэх арга хэмжээг хуулиар хориглосон байдаг. Хамгаалалттай бүс нутагт зөвшөөрөлгүй ямар нэгэн үйл ажиллагаа явуулсан үйлдэл бүрт л Эрүүгийн хариуцлагад татна л гэсэн үг. Зөрчлийн тухайд цагдаагийн байгууллагад шалгадаггүй. Хуулийн харьяаллаар мэргэжлийн хяналтын байгууллага шалгаж шийдвэрлэдэг.

-Загас барих хоббитой масс бий. Загасны тоо толгойд хор хохирол багатайгаар агнах ямар болж байдаг вэ?

-Дэлхий нийтээр загасыг зөв боловсон агнах соёлыг түгээн дэлгэрүүлж ирсэн байдаг. Манайд ч хэрэгжүүлээд л явж байна. Хор хохиролгүйгээр агнахад сэртэнгүй дэгээ ашиглах нь зөв. Сэртэнгүй дэгээ нь загасны эрүү, амыг гэмтээдэггүй. Ямар нэгэн гэмтэл учруулахгүй гэсэн үг. Ер нь загас агнахад тухайн орон нутгийн байгаль орчны газар, Нийслэлийн байгаль орчны газраас тодорхой хэмжээний хураамж төлж загас агнах зөвшөөрөл авдаг. Тухайн зөвшөөрөлд ч хэдэн тооны загас агнахыг заагаад өгчихсөн байдаг. Зөвшөөрлөөсөө илүү тооны загас агнасан бол 30 секунд болоод л усанд нь тавих хэрэгтэй. Амьтан бүхнийг агнаад махыг нь идэх хэрэгцээ шаардлага байхгүй шүү дээ.

-Буцааж тавихад загасны хайрс ч тодорхой хэмжээнд гэмтэх үү. Яаж тавих вэ?

-Гэмтэх эсэх нь тухайн амьтантай яаж харьцаж байгаагаас л шалтгаална. Уснаас нь гаргаад голын эрэг рүү чулуудвал мэдээж тодорхой хэмжээнд гэмтэнэ. Загасны хэрэгсэл зардаг дэлгүүрүүд мэргэжлийн зөвлөгөө өгдөг болчихсон шүү дээ. Дэлхийн нийтэд түгээд буй аргачлалд л суралцах хэрэгтэй.

-Загас гол мөрний экологийн системд чухал ач холбогдолтой амьтан. Ховордох аюул нүүрлээд буй загасыг одоо яах вэ. Зохистой хэмжээнд барихын тулд ямар арга хэмжээ авах вэ?

-Агнуурын ач холбогдолтой 30 гаруй төрлийн загас байгааг би яриандаа онцолсон. Үүний дөрөвний нэгд нь ховордох аюул нүүрлэсэн. Загасны тоо толгойг зохистой хэмжээнд барих, хамгаалахын тулд мэргэжлийн байгууллагаас гаргаж байгаа зөвлөмжүүдийг мөрдөөд явахад л тоо толгой амархан нөхөн сэргэх боломжтой. Иргэдийн зүгээс загасны үржлийн үед л агнахгүй байх нь чухал. Дахин онцлоход нийтлэг загасны тухайд дөрөвдүгээр сарын 1-нээс зургадугаар сарын 15-ны хооронд үржлийн үе явагддаг. Энэ хугацаанд агнаж болохгүй. Бусад тодорхой төрлийн тав зургаахан загасны тухайд Монгол Улсад маш ховор болсон. Нийтийн дунд яваад байгаа зургадугаар сарын 15-наас хойш л бүх загасыг агнаж болно гэсэн ташаа ойлголтын үр дүн л ингэж гарч байгаа юм. Иргэд үүнийг ухамсарлаж Буйр нуурын загасыг тавдугаар сарын 15-наас наймдугаар сарын 1-ний өдрүүдэд агнахгүй байх хэрэгтэй. Энэ мэт эрх зүйн хэм хэмжээг мэдээд авчихвал хууль эрх зүйн ямар нэгэн асуудалд орохгүй. Нөгөө талд нь загасны тоо толгойг өсгөхөд оруулж байгаа хувь нэмэр нь л яваад байгаа юм.

-Уул уурхайн олборлолт улс орны эдийн засагт тустай ч нөгөө талдаа байгаль экологид тодорхой хэмжээнд сөргөөр нөлөөлдөг. Уул уурхайн олборлолт явуулж буй компаниудын зүгээс ямар оролцоо шаардлагатай байна вэ?

-Уул уурхайн тухайн компаниудын зарим нь хортой бодис гол руу алдсан тодорхой хэмжээний зөрчлүүд шалгагдаж байгаа. Нийт аж ахуйн нэгжүүдийн тухайд нөхөн сэргээлт хийхдээ гол мөрөн нууранд байгаа загасыг үржлийн үед нь хамгаалах, энэ талаар олон нийтийг сэдэлжүүлэх ч юм уу арга хэмжээ явуулах нь үр дүнтэй. Энэ талаар үйл ажиллагаа явуулдаг загас үржүүлгийн төрийн бус байгууллагууд ч бий болсон байна. “Чулуут тул” ТББ-ын тухайд Чулуутын голд тул загасны тоо толгойг нэмэгдүүлэхээр олон улсын байгууллагаас дэмжлэг авч үйл ажиллагаа явуулж байна. Туул голд ч загас нутагшуулах арга хэмжээг зохион байгуулж байгаа. Энэ нь тухайн гол мөрөн, нуурынхаа экологийн системийг тэнцвэржүүлж, бохирдлоос сэргийлэхэд чухал ач холбогдолтой. Үүнд аж ахуйн нэгжүүд, иргэдийн оролцоо ч чухал үүрэгтэй. Загас үржлийнхээ үед богинохон хугацаанд л хэдэн зуугаар үржих боломжтой амьтан.

-Өнгөрсөн хугацаанд зах замбараагүй устгаж дээ. Үүний ард ямар хүчин зүйл байна вэ?

-Хүмүүсийн тухайд загасны ач холбогдлын талаар мэдээлэл хомс байдаг юм билээ. Орчин үеийн чиг хандлагыг анзаарахад загасны махыг ресторан, зоогийн газарт хэрэглэх гээд байдаг болж. Энэ нь ч залуусын дунд загасны мах идэх хандлагыг түгээжээ. Загасны талаар ойлголтгүйгээс шалтгаалж үржлийн үед нь ч их хэмжээгээр агнаж асуудалд орох тохиолдол гарсан. Өмнө нь бол тухайн бүс орон нутгийн цөөхөн иргэд л тодорхой хэмжээнд агнаж хоол хүнсэндээ хэрэглээд л ирсэн байдаг шүү дээ.