Author: ОЮУНХҮҮГИЙН ДАШНЯМ

Categories
мэдээ онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

​Д.Монголхүү: Төсвийн хэмнэлт төрийн данхар тогтолцоог халах, засаг захиргааны нэгжийн дахин загварчлалаас эхэлнэ DNN.mn

-Эрх баригчид үнэтэй унаанаас татгалзаж, утасны төлбөрөө хэмнээд эдийн засагт ямар ч үр нөлөө үзүүлэхгүй-

Монголын ардчилсан холбооны дарга Д.Монголхүүтэй ярилцлаа.

-Эрх баригчид туулах чадвартай том тээврийн хэрэгслээс татгалзаж, утасны төлбөрөө чөлөөлснөө хэмнэлт гэж ярих юм. Үүнээс гарах үр дүнг та хэрхэн харж байна вэ. Ингээд бодит үр дүнд хүрэх үү?

-Хэмнэлт ярьж байгаа бол төрийн данхар тогтолцоог багасгах хэрэгтэй. Нөхдүүдийн хэрэглээний зардлыг хасаад бодит үр дүн гарахгүй. Өнөөдөр Засгийн газар 16 яамтай. Төр томрохын хэрээр зардал өснө. 3 сая хүн амтай улсад тэр олон яамны шаардлага байхгүй. Үндсэн есөн яам л хангалттай. Тэр есөн яам дээрээ том оврын туулах чадвартай машин хэрэглэх үү гэдэг асуудал яригдаж болох юм. Гэхдээ энэ нь үндсэн хоолны дессертийг хасаж байгаа асуудал. Үүнийг хэмнэснээр бодит үр дүн гарч эдийн засаг солонгорно гэж байхгүй. Хүний эрх дээр суурилсан чөлөөт зах зээлийн ардчилсан нийгмийн үндсэн зарчим нь төр хамгийн бага оролцоотой байхыг хэлж байгаа юм. Өнөөдөр манайд төрийн оролцоо хэрээс хэтрээд байна л даа. Ардчилсан нийгэм мөн юм уу гэж эргэлзэхэд хүрч байна. Төр өөртөө эрх мэдлийг хураах тусам л дарангуйлалд ойртож байна аа л гэсэн үг. Эрх баригч албан тушаалтнууд хэдэн 570, 200-гаа зарж, утасны төлбөрөөс татгалзаж байгаа нь хэмнэлт хийж байгаа ойлголт биш.

-Данхар тогтолцооноос л хэмнэлтийг эхэлнэ гэж ойлголоо. Засаг захиргааны шинэ загварчлалаас бодит хэмнэлтийн үр дүн гарах уу?

-Хэмнэлт гэхлээр өргөн сэдэв. Засаг захиргааны дахин загварчлалаас асуудал яригдах ёстой. Манайх 21 аймаг 365 сумтай. Суманд амьдарч байгаа иргэдэд төрийн үйлчилгээ очих ёстой. 2000-3000 хүн амтай суманд төрийн бүх үйлчилгээ очно. Эмнэлэг, сургууль, дэд бүтэц гээд. Ингэхлээр сая гаруй хүн амтай нийслэл, 2000 гаруй хүнтэй суманд төрөөс гаргаж байгаа зардал үндсэндээ ижил болоод байна л даа. Ижил зардлаар хэдэн хүн үйлчилгээ хүртээж байна вэ гээд бодоод үзэхэд тэнгэр, газар шиг ялгаа харагдаж байгаа биз. Төсөв хэмнэж эдийн засгийн өсөлтөд зарцуулъя гэвэл засаг захиргааны нэгжийн дахин загварчлах ёстой. Эдийн засгийн хуулиараа бол 5000 хүн нэг дор амьдарч байж өөрийгөө тэжээж эхэлнэ. 5000-аас илүү гарч байж ашгийн тухай ярьж эхэлнэ. Нэг суманд 3000 хүн байна гэж тооцвол өөрсдийгөө ч тэжээх зах зээлийн орчин бүрдэхгүй байна л гэсэн үг. Тэр хэрэгцээг татварын мөнгөнөөс нөхөж байгаа. Зардал гарч байгаа биз. 5000 хүн нэг дор байвал зардал ашгийн бланс тэнцэж ирнэ. Дээшээ гарвал худалаа наймааны ашиг яригдана. Эдийн засгийн хууль нь ийм. Дахин онцлоход, төсвийн хэмнэлт хийх гэж байгаа бол засаг захиргааны нэгжийн дахин загварчлалаас эхлэх шаардлагатай. Ингээд хэрэгцээ талаасаа эрэмбэлнэ. Шаардлагатай зүйлсийн ач холбогдлыг эрэмбэлнэ. Жишээ нь, нэг суманд хоёр усан бассейн байх нь ямар ач холбогдолтой вэ, хөшөө дурсгал нь ямар ач холбогдолтой юм, хэдэд эрэмбэлэгдэх вэ, боловсролын асуудал нь хэдэд эрэмбэлэгдэх ач холбогдох юм гээд л асуудлууд яригдана. Энэ бүх загварчлалыг хийхэд суурь шалтгаан нь хүний эрх байх ёстой. Хүний эрх гэдэг хөрсөнд үрээ суулгаж модоо тарих уу, цэцэг тарих уу гэдэг асуудал шийдэгдэх ёстой.

-Хүний эрхээ хойш нь тавиад иргэний үүрэг гэдэг асуудлыг тэргүүнд тавьдаг…

-Хүний эрх ярьсан хүмүүс, үүргээ ухамсарлахгүй юм гэх нийтлэг ойлголт манайд бий. Хүн эхийн хэвлийгээс үүрэгтэй төрдөггүй. Эхийн хэвлийгээс унаад амьсгалах эрхээ эдэлдэг. Сүүгээ хөхнө, уйлах эрхээ эдэлнэ. Өөрийгөө илэрхийлэх гээд л хэрэгцээ шаардлагаа нэхэж эхэлдэг. Таагүй санагдаж уйлахдаа ямар ч үүрэг хүлээдэггүй биз дээ. Үүрэг гэдэг зүйл байгалиас заяагдаж ирдэггүй. Үүрэг гэдэг бол нийгмийн харилцааны ойлголт. Эрх гэдэг бол байгалийн жамын заяагдмал өгөдөл. Нийгмийн загварчлалыг энэ өнцгөөс харж сууриа дэвсэх ёстой.

-Ковид гарах нь гэж ААН-үүдийн үйл ажиллагааг жилийн хугацаанд хорьсон. Ковид гараад хоёр жил шахам хорилоо. Эдийн засаг элгээрээ хэвтээд байхад л УИХ-ын даргын зүгээс иргэдэд хандаж “Шаардлагагүй зардлуудаа тана. Хэмнээрэй” гэх зүйлийг ярьж байна. Үнэндээ хэмнэх боломжгүй болчихоод байх шиг…

-Өнгөрсөн зургаан жилийн хугацаанд засгийн эрх барьсан намын албан тушаалтнуудын аливаа зүйлийг харж байгаа өнцгийг ажиглалаа. “Хууль гаргаад усыг дээш нь урсгачихна” гэж бодоод байх шиг. Өөрөөр хэлбэл, надаас шалтгаалах юм гэж юу вэ, шалтгаалахгүй юм гэж юу вэ гэдгийг ялгаж салгахгүй байх шиг. Танин мэдэхүй, философийн тухай ойлголт алга. Би яамаар байна вэ гэдгээ л мэдэж байна. Эрх баригчид хууль зохиогоод үнэ тогтворжуулна гэж ярилаа. Энэ ямар ч үндэслэлгүй зүйл. Зах зээлийг чөлөөтэй хаяж л үнийг тогтворжуулна. Зах зээлийг контролдож үнэ тогтворжуулах тухай ярьж байгаа нь улс төр, нийгмийн наад захын ойлголтгүйг л харуулж байна л даа. Мэдлэг гэдэг хүний амьдрах багаж хэрэгсэл. Эрх баригчдад ямар ч багаж хэрэгсэл алга. Зүйрлээд ярья л даа. Би өнөөдөр сууж байгаад хууль баталчихвал голын ус газрын өөдөө урсах нь. Ямар ч боломжгүй зүйлийг хуулиар боломжтой болгох гээд оролдох юм. Сая жагсаалтай холбоотойгоор эрх баригчдын хийсэн мэдэгдэл цэвэр улс төр л хийж байгаа үйлдэл.

-Мэдэгдлээс гарах үр дагаврыг тооцохгүй байна уу?

-Тийм. XX зууны эхэн үеийн Америкт хуурай хууль гэж юм гаргасан. Үнэ тогтворжуулахыг хуулиар зохицуулахтай яг ижилхэн л кейс л дээ. Гэхдээ архин дээр гарсан жишээ. Архийг хуулиар хориглосон юм. Энэ хуулийн нөлөөгөөр далд бизнес хүчирхэгжсэн. Гэмт хэрэгтнүүд төр бариад эхэлсэн. Тухайн үед АНУ-ын нэг давуу тал нь систем нь өнөөдрийн манайхтай яг ижил байсан юм. Шүүх, хууль тогтоох, гүйцэтгэх засаглал нь тус тусдаа байсан. Гурван биенээ хянадаг. Хууль тогтоох засаглал руу мафиуд ороод ирэхээр шүүх нь хүмүүсээ цэвэрлэж эхэлсэн. Ингээд АНУ-ыг шүүх нь аварсан. Боломжгүй зүйлийг хуулиар зохицуулах оролдлого хийхэд ийм үр дагаварт хүрдэг. Өнөөдөр хуулиар үнэ тогтворжуулах гэж оролдвол хуурай хуулийн жишээ манайд давтагдана. Төртэй холбоотой, төрийнхний хамааралтай бизнес л цэцэглэнэ. Бусад бизнесүүд дампуурна. Энэ үр дагаврыг тооцохгүй популизм хийсэн.

-Өнөөдөр эдийн засгийн нөхцөл байдал хүнд байна л даа. Таны зүгээс эдийн засаг богино хугацаанд сэргэх гарц гаргалгааг хэрхэн харж байна вэ?

-Энгийн л асуудал шиг санагдах юм. Бид урьд нь нэг удаа давж гарсан шүү дээ. 1990 онд бид мөнгө өгдөг “сайн ах”-ыгаа алдсан. ОХУ1990 он хүртэл манайхыг тэжээдэг байлаа. Бид ОХУ-ын нөлөөллөөс гараад өөрийгөө тэжээнэ гээд л явсан. Тухайн үед мөнгөгүй засаг хүчгүй байсан. Товчхондоо төрийн албанд ажиллах хүн бараг олдохгүй байсан шүү дээ. Төр нь нийгмээ хянаж чадахаа больсон. Ингээд төрийн зүгээс бүх зүйлийг чөлөөлсөн. Гадаад паспорт олгоод л наймаа хийхийг чөлөөтэй болгосон. Монголын эдийн засаг наймаачдын нуруунд босч ирсэн шүү дээ. Тэр дундаа Монголын тарвага, наймаачин хоёрын нуруун дээр л босч ирсэн гэж хэлж болно. Төрийн зүгээс үүнийг нь татвараас л чөлөөлчихсөн л дөө. Малыг малчдад хувьчлаад, амьдарч байсан орон сууцыг нь өөрсдөд нь өгчихсөн. Хөрөнгөтэй болсон хүмүүс өнөөхөө барьцаанд тавиад урагшаа хойшоо яваад монголын эдийн засаг богино хугацаанд босч ирсэн. Тэр үед төрийн зүгээс боломжийг нь нээж өгөөд л орхичихсон байхгүй юу. Төрийн оролцоог халаад эдийн засаг богинохон хугацаанд боссон. Чөлөөт эдийн засгийн ид шид нь энэ. Өнөөдөр төрийн зүгээс эдийн засагт оролцохоо болих хэрэгтэй. Чөлөөлөөд л орхи. Чөлөөт эдийн засаг бол өөрөө явдаг процесс. Төр хамгаалах үүргээ л гүйцэтгэх хэрэгтэй. Төр анх хамгаалах үүрэгтэй л бий болсон. Би чамайг дээрэмдэхэд чи өөр хэн нэгэнтэй нийлж бусдад мөнгө өгөөд өөрийгөө хамгаалуулна. Энэ хэрэгцээ шаардлагаас л төр үүссэн. Төрийн үүрэг ердөө л хамгаалах. Нэгдүгээрт, харийнхны түрэмгийллээс хамгаална. Хоёрдугаарт, дотоод иргэд нь бие, биенийхээ эрхийг зөрчихөөс хамгаална. Цэрэг цагдаа гадны нөлөөллөөс хамгаалж байна. Цагдаа, прокурор, шүүх нь хоорондоо бие биенийхээ эрхийг зөрчихөөс хамгаална. Төрд өмчлөх, захиран зарцуулах эрх байхгүй. Өнөөдөр манай эрх баригчид хувийн өмчид халдаад байна л даа. Энэ их аюултай.

-МАН-ын үед л хувийн өмчид халддаг жишиг тогтчих гээд байх шиг. Салхитын мөнгөний орд, Хөтөл гээд л том үйлдвэрүүдийг төр эзэмшилдээ авчихлаа. Дараагийн бай нь Дарханы төмөрлөгийн үйлдвэр бололтой.

-Хөтөлийн цементийн улсад хурааж авсан үйлдэл бол иргэдээс өмчлөх эрхийг булааж авч байгаа хэлбэр. Шүүхийн шийдвэргүйгээр эрх баригчид шийдээд эзэмшилдээ авч байгаа нь бүр ч ноцтой асуудал. Маргааш таны эзэмшлийг юуг ч булаагаад авах эрсдэлтэй байна л гэсэн үг. Төр данхайх тусам иргэдэд халгаатай байдгийг хүн төрөлхтний бүх үеийн түүх гэрчилдэг. Иргэд нь чинээлэг байж, улс нь хөгжинө. Төрөө цомхон л болгох хэрэгтэй. Төр зөвхөн хамгаалах үүргээ л гүйцэтгэнэ. Иргэд ямар ажил хөдөлмөр эрхэлж амьдрах нь чөлөөт салбар байх ёстой. Төрийн албан хаагчийн унаж байгаа машиныг зараад, утасны нэгж хэмнээд эдийн засгийн алдагдлыг бууруулна гэдэг ямар ч үндэслэлгүй зүйл шүү.

О.ДАШНЯМ

Categories
мэдээ нийгэм онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Ч.Жачин: Н.Түвшинбаяр болоод түүний гэр бүлийг зүхэхээсээ өмнө алдааг нь давтахгүй байх тал дээр илүү анхааръя DNN.mn

“Гурван-Эрдэнэ” багшийн дээд сургуулийн захирал, доктор, дэд профессор, гавьяат багш Ч.Жачинтай ярилцлаа.

-Монгол үндэстнийг хүн төрөлхтөнд таниулахад онцгой гавьяа байгуулсан хүн бол олимпийн аварга Н.Түвшинбаяр. Тантай өнөөдөр энэ хүний талаар ярилцах юм. Та бэлэн байна уу?

-Бололгүй яах вэ. Мэдэх хүрээндээ ярилцахад нээлттэй байна.

-Улс оронд өөр өөрийнх нь “алтан жаал” гэж бий. Монголын “Алтан жаал” бол маргаан байхгүй Н.Түвшинбаяр мөн байх. Энэ хүний байгуулсан түүхэн гавьяаг бид үгүйсгэх аргагүй. Бид энэ эрхэм хүнийгээ нэртэй төртэй явахад нь улс төрийн хий хоосон шүтэж, гаргасан алдаа бүхнийг зүгээр өнгөрүүлэн өөгшүүлж өнөөгийн байдалд хүргэчихэв үү?

-Н.Түвшинбаярын ээж бид хоёр нутгийн улс

Тэр дундаа Сайхан уулын араар урсах Хулжийн голын хөндийд өссөн. Айрагны голомт нутаг л даа. Түвшинбаярын аав, ээж одоо ч тэр нутагтаа л амьдардаг. Удам судрын тухайд нутаг орондоо нэр хүндтэй, тохитой хүмүүс. Хүүхдүүд нь чихнээс хонх уяж байсан удаа нэг ч үгүй. Айхтар алдар цолд хүрлээ ч гэж сонсоогүй. Удмаараа л эгэл жирийн малчин хүмүүс гэдгийг би сайн мэднэ. Н.Түвшинбаярыг олимпийн аварга болоход ээж нь “Би нэг сайн хүүтэй хүн. Одоо Монгол Улс нэг сайн хүүтэй боллоо” гэж хэлж байлаа.

Тухайн үед ч би тэгж л баярласан. Сайн хүү гэхийн учир нь мянганаар тоологдох жилийн түүхэнд монгол үндэстний нүүр царай болсон хүн цөөхөн байдаг. Монголыг Чингис хаанаар төсөөлдөг хүмүүс бий.Тэрнээс хойш Монгол Улсын нэрийг дэлхийд тамгалсан хүн олон байхгүй болов уу. Харин 2008 онд Н.Түвшинбаяр олимпийн аварга болоход Монгол гэх нэрийг дэлхий урьд урьдынхаас илүү сонирхож харсан гэж боддог юм. Ингэж л улсын нүүр царай болж байсан гэж ойлгодог. Бид нүүр царай болсон хүнээ цааш нь яаж авч явах вэ гэдэгт анхаарах байж л дээ. Харамсалтай үйл явдал болж өнгөрсний дараа л ингэж халаглаж сууна. Би нутгийн ахмад багш хүний тухайд Н.Түвшинбаярыгаа хайрлаж, бахархаад яваад байж. Н.Түвшинбаяр маань ийм асуудал руу халтираад орчихно гэж бодсонгүй. Хэдэн өрөө байр өгөөд л, хэдэн зуун сая төгрөгөөр урамшуулаад л, сонгуульд нэр дэвшүүлээд, өндөр албан тушаалд томилогдоход нь бахархаж л суусан. Энэ бүхэн биш байжээ. Үүний хажуугаар нь олимпийн аваргаа хамгаалах ёстой байж л дээ.

-Хамгаалах гэдэг нь?

-Өөрийнх нь чаддаг зүйлийг л хийлгэж, дэмжиж ажиллуулах байж. Улс төр, дипломат алба бол Н.Түвшинбаярын чаддаг ажил биш. Жүдо бөх бол түүний төгс эзэмшсэн зүйл. Орыг нь залгах тамирчдыг Н.Түвшинбаяраар бэлтгүүлэх байж л дээ. Тэгсэн бол өнөөдөр дахиад хэд хэдэн ч олимпийн аварга төрөх байсан юм бил үү. Хоёрдугаарт, энэ хүнээр бахархлаа гэж зүгээр мөнгө өгч байсан нь том алдаа болж. Өнөөдрийн нийгэмд хүнд зүгээр мөнгө өгч байгаа нь буруу зүйл рүү л түлхэж байгаа хэрэг юм байна. Цэл залуухан хүнийг гавьяа байгуулсных нь төлөө сарын хэдэн сая төгрөгөөр тэтгээд сууж байсан нь буруу зам руу хөтөлж л дээ. Ямар ч хүсэл эрмэлзэлгүй болгож. Зүгээр мөнгө аваад сууж болно гэх ойлголттой болгосон байна. Өнөөгийн нийгмийн залуус нэг амжилт үзүүлээд л зүгээр сууж байгаад мөнгө аваад байна гэх ойлголттой байж магадгүй. Энэ их буруу тогтолцоо гэдгийг энд онцолъё.

-Н.Түвшинбаярын гаргасан жижиг алдаанууд дээр толгойг нь илээд л явсан асуудал байгаа.

-Тийм тал бий. Бид алган дээрээ бөмбөрүүлсэн шүү дээ. Архи бариад л. Гаргасан алдаанууд дээр нь толгойг нь илээд л өнгөрүүлдэг асуудал газар авч эцэстээ ийм нөхцөл байдалд хүргэжээ.

-Өнөөдөр түүнийг амтай бүхэн зүхэж байна. Товчхондоо нийгмийн дайсан болсон. Түүний гаргасан үйл бол үнэхээр аймшигтай, балмад хэрцгий. Тэр үйлдлийг нь яагаад ч зөвтгөх аргагүй?

-Нэг үе Н.Түвшинбаяр гэж хүн Монголын нүүр царай болж байсан бол энэ бараан үйл явдлаас хойших үйл явц өнөөдрийн нийгмийн нүүр царайг харууллаа. Өнөөдөр мөнгө, албан тушаал, улс төр л их үнэ цэнэтэй болж. Нөгөө талд эрдэм мэдлэг, ажил хөдөлмөр ямар ч үнэ цэнэгүй байна л даа. Өнөөдөр багш хүн хөдөлмөрлөөд амьдралаа хангалттай аваад явж чадаж байна уу. Гурван хүүхэдтэй багш ажлынхаа хажуугаар нэмэлт орлогын эх үүсвэргүй бол үндсэн цалин 800.000 төгрөгөөр аж амьдралаа залгуулаад явах ямар ч боломж алга. Энэ хэн нэгний цалингийн тухай асуудал огт биш. Хөдөлмөрийн үнэлэмжийн тухай л асуудал. Жишээ татаад ярья л даа. Гагнуур хийж байгаа хүнд 3 сая төгрөг өгье. Гэтэл мэс заслын хутга бариад энхийн манаанд зогсож байгаа эмчид 3 сая төгрөг өгч байна уу, шинэ хүүхдийг эх барьж байгаа эх баригчид хэдэн төгрөгийн цалин өгч байна вэ. Гагнуурчин бүтээн байгуулалт хийж байна. Гэхдээ эх баригч эмч, энхийн манаанд зогсох мэс засалчийн хөдөлмөрийг гагнуурчнаас доогуур үнэлж болохгүй гэж боддог юм. Манай нийгэм өнөөдөр үнэ цэнэтэй зүйлээ үнэлж чадахгүй, албан тушаалыг л үнэлэх юм. Хөдөлмөрийн ур чадвартай, ёс суртахуунтай, зүтгэлтэй хүмүүсийн хөдөлмөр хамгийн үнэ цэнэтэй байх ёстой гэж бодох юм.

Н.Түвшинбаяр олимпийн аварга болтлоо хөлсөө дуслуулж, оюун санаагаа дайчлаад хүн шиг явж байж. Дөрвөн жилийн дараа амжилтаа бататгаж олимпийн наадмын мөнгөн медаль хүртсэн. Тэр хугацаандаа үндэсний бөхийн улсын цол ч авсан. Тэрнээс хойш тэр их нэр хүндийг ашиглаж Их хуралд нэрийг нь дэвшүүлсэн, МҮОХ-ны тэргүүн гэх дипломат албанд томиллоо. Энэ нь тэр хүнийг эвдээд хаячхаж л дээ. Энэ зөвхөн Н.Түвшинбаяр гэх хувь хүний асуудал биш. Монголын ирээдүйн төлөвшил, ёс суртахууны тухай асуудал. Өнөөдөр бусдад хүлээн зөвшөөрөгдсөн амжилттай яваа манлайлагчид Н.Түвшинбаярын зам руу халтирахад бэлэн байна. Уучилж болшгүй алдаа гаргах ангалын ирмэг дээр зогсож байгаа гэдгийг энэ жишээнээс ойлгоосой.

-Унасан нэгнийг дэвсэлдэг бидний мөн чанар энэ жишээнд тод харагдаж байх шиг…

-Дахин онцолъё. Өнөөдрийн нийгмийн дүр төрх энэ жишээнд харагдаж байна л даа. Монголчуудын нүүр царай болж явсан хүн бол Н.Түвшинбаяр. Хэрэг хийснээс нь хойших байдлыг харахад өнөөдрийн бидний дүр төрх л анзаарагдаж байна. Бид хэрхэн эвдэрч, ёс суртахуунаа гээж байгаагийн илрэлийг эндээс харж болно. Сэрээтэрийн Цэрэн гэж гайхамшигтай аварга хүн байлаа. Булган аймгийн Сайхан сумын хүн л дээ. Ардын хувьсгалын 40 жилийн ойн их баяр наадамд түрүүлж, 50 жилийн ойн их баяр наадамд үзүүрлэсэн, булганчуудын бахархал болсон л хүмүүсийн тод төлөөлөл. Тэр их бөхийг цагийн цагт архиар л угжсан. Тэр дундаа Булганы Сайхан сумын улсууд архи их өгсөн гэж боддог юм. Цэрэгт хүүхэд нь явахад л “Хүүг минь тэгээрэй” гээд архи л өгнө. Хамаатан нь шоронд ороход гаргах гээд л Цэрэн аваргад архи л барина. Аваргыг олон хүүхэдтэй гээд хонь гаргаж өгч байсан тохиолдлыг би мэдэхгүй. Хүн архи авчирсан хүнээс нэг удаа татгалздаг юм байна. Хоёр удаа татгалзана. Гурав дахь дээр нь нэг аяга татна. Дөрөв дэх удаад нь шилээр нь ууна. Тав дахь дээрээс нь хэдэн шилээр нь уудаг. Ингээд л архины хамааралтай болдог юм байна.

С.Цэрэн аварга маань архи уугаад гудамжинд хэвтсэн удаагүй л дээ. Тэр эрүүл чийрэг биетэй хүн ердөө 50 хэд наслаад л тэнгэрийн оронд одсон. Н.Түвшинбаярын асуудалд ороход нөлөөлсөн гол хүчин зүйл нь архи. Энэ хэрэгтэй архи, улс төр л хамт явсан байгаа юм. Үүний уршгаар л нь хүний санаанд багтахгүй хэрэг хийж. Энэ хэргийг хэн ч цагаатгах, өмгөөлөх арга байхгүй. Саявтар ахмад багш хүүхэд зодсон асуудал гарахад бид нийгмээрээ жигшлээ. Тэр багш хүүхдэд гар хүрсэн шалтгааныг манайхан дутуу л хараад байх шиг. Шалтгаан нь хаана байна вэ?

-Таны зүгээс шалтгааныг нь яаж харж байна?

-Тэр хүн хүүхдийг сургахын төлөө чин сэтгэлтэй байгаа нь өглөө 07:00 цагт хүүхдүүдийг цуглуулж давтлага өгч байгаагаас харагддаг. Энэ их зүтгэлийг хэдэн төгрөгөөр урамшуулж байна вэ. Тэр багшийн гэрт хоол, унд байна уу, хүүхдүүдэд нь өмсөх хувцас байна уу гээд асуудлуудыг бодолцож үзэх хэрэгтэй. 30 гаруй жил ажилласан багш элбэг хангалуун, юмны ард гарчихсан байх ёстой биз дээ. Багш хүний хөдөлмөр бүрэн гүйцэд үнэлэгдэхгүй байгаа учраас ар гэрийн асуудал, гачигдал байна л даа. Нас өндөр гарсан эмэгтэй багшийн нуруунд давхар, давхар ирж байгаа биз. Тэр багш энэ олон жил ажиллаад орон сууцанд ороогүй байж болно. Гээд гээд асуудлууд нийлээд л хүүхдийн гар хурууг цохиж нүдэх хэмжээнд хүргэсэн байна шүү дээ. Гэх мэтээр асуудлын шалтгааныг л олж хараасай. Араас нь олон багш ийм асуудалд холбогдох эрсдэл харагдаж байгаа биз. Үүнтэй ижил Н.Түвшинбаярыг нийгмээрээ зүхэхийн өмнө түүнийг үүнд хүрэхэд юу нөлөөлөв гэдэг асуудалд учир шалтгааныг анзаарч хараасай гэж хүсэх юм.

-Та Н.Түвшинбаярын ээж, аавтай нь уулзав уу. Ахмад улс амьдаараа хатаж байгаа байх даа…

-Хатаж байгаа улс харааж байгаагаасаа олон байгаа болов уу. Н.Түвшинбаярын эргэн тойрны бүх хүмүүс л шаналж байгаа. Ээж, аавынх нь тухайд “Миний хүү үнэхээр буруу хэрэг хийж ээ” гэж санаад л сэтгэл нь арай өөр тийшээ чиглэж байгаа болов уу гэж санах юм. Юунаас шалтгаалж ийм аймшигтай үйл явдал болов гэдгийг ээж аав нь биднээс илүү ойлгож байгаа байх. Би ээжийг нь жаахан шар охин байх үеэс нь л мэднэ. Өвөөг нь ч сайн мэднэ. Сум орон нутгийнхан нь тэднээс нүүрээ бууруулж гадуурхаж жигшээд байгаа асуудал байхгүй ээ. Хүмүүс ч янз бүрээр л хэлэх юм. Н.Түвшинбаярын хүүхдүүдийг битгий сургуульд явуул ч гэх шиг. Аав, ээжийнх нь хийсэн хэргийг үр хүүхдэд нь үүрүүлж хэрхэвч болохгүй шүү дээ. Сургуульдаа яваад хэвийн амьдраасай. Аавынхаа бурууг ухамсарлаад зөв сайхан яваасай гэж хүсч байна.

Бүгдээрээ энэ үйлд явдлыг нэг амьсгаа аваад эргээд харъя. Бүх зүйл дээр архинаас татгалзъя. Хязгааргүй шуналаа гээе. Энэ хүн баяр баясгалан авчирч байсан бол хийсэн алдаанаас нь суралцъя. Ийм ирмэгт зогсож байгаа олон залуу бий. Н.Түвшинбаярыг, түүний гэр бүлийг зүхэхээсээ өмнө алдааг нь давтахгүй байх тал дээр илүү анхааръя л гэж уриалах байна даа.

Categories
мэдээ цаг-үе

Баянлиг сумын ИТХ-ын дарга С.Амарсанаа: Эндээс 10 тонн бүү хэл 10 кг цагаан будаа хурааж аваагүй. Газар сэндийчиж хаяад л явсан DNN.mn


Монгол Улс түүхэндээ анх удаагаа 10 тонн будаа хурааж авсныг Хүнс хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн яамнаас онцолсон. Тодруулбал, тус яамны сайд З.Мэндсайхан “Дотоодын аж ахуйн нэгж Баянхонгор аймагт сүүлийн 10 жилийн хугацаанд оролдлого хийсний үр дүнд анх удаагаа цагаан будаа хурааж авлаа. Хоёр га талбайд тариалалт эрхэлж 10 тонн будаа хурааж авсан” гэж ярьсан юм. Цагаан будааг Баянхонгор аймгийн Баянлиг суманд “Gimex” ХХК тариалсан гэх. Харин Баянлиг сумын иргэдийн зүгээс З.Мэндсайхан сайдын мэдэгдлийг үгүйсгэлээ. Бид газар дээрх нөхцөл байдлыг Баянлиг сумын Иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын дарга С.Амарсанаагаас тодруулсан юм.

-ХХААХҮЯ-ны сайд З.Мэндсайхан Баянлиг суманд цагаан будаа тарьж 10 тонныг хурааж авсан талаар онцоллоо. Нутгийн иргэдийн зүгээс үүнийг үгүйсгэж байна лээ. Хэн нь худлаа яриад байна вэ?


-Эндээс 10 тонн цагаан будаа хурааж авсан гэдэг үндэслэлгүй худлаа мэдээлэл. “Gimex” гэх компани тариалсан гээд л янз бүрийн шагнал аваад явж байна лээ. Тийм асуудал ерөөсөө байхгүй. Анх “Gimex” гэх компанийг төлөөлж н.Ганхуяг гэдэг хүн “Цагаан будаа тариалах төсөл оруулж ирж байгаа юм. Танайхтай хамтарч ажиллая” гэх саналыг 2013 онд сумын удирдлагад танилцуулсан. Тухайн үед би Засаг даргаар ажиллаж байлаа. Сумын удирдлагын зүгээс эхний ээлжинд туршлага явуулахаар 200 га газрыг таван жилийн хугацаатайгаар олгосон. Сумаас олгосон газарт ямар нэгэн төрлийн үйл ажиллагаа явуулаагүй. Сүүлд 2020 оны арваннэгдүгээр сард би ИТХ-ын даргын ажил хүлээж авахад ч өнөөх “Gimex” компанийн туршилтын ажил яваагүй, яриад байсан цагаан будаа нь ургаагүй байсан. Улмаар 2020 оны сүүлээр сумын удирдлагууд хуралдаад 200 га газрынхаа 180 га талбайн зөвшөөрлийг хүчингүй болгож хурааж авсан. Газрын түүхийг нь харахад татвараа төлж, хугацаагаа сунгаагүй байсан. Энд нэг зүйлийг тодотгоход, миний бие 2017 онд Засаг даргын ажлаа хүлээлгэж өгсөн.

-Ердөө 2 га талбайгаас л 10 тонн цагаан будаа хурааж авах боломжтой юу. “Gimex” компанийн зүгээс сумын удирдлагууд тариалалтын үйл явцтай танилцдаггүй байсан гэх тайлбар хэлж байна лээ.

-Сүүлийн жил 2 га талбайд цагаан будаа тариалах туршилтын ажил л явагдсан. Будаа, үр тариа огт гараагүй шүү. 10 тонн битгий хэл 10 кг цагаан будаа хурааж аваагүй. Асуудал товчхондоо ийм. Ганзар сэндийчиж малын бэлчээр сүйтгэж хаяад л яваад өгсөн. Энэ газрыг нь төмс, хүнсний ногоо тариалахад л ашиглах байх.

-Засгийн газрын түвшинд ийм ор үндэслэлгүй мэдээлэл тарааж байгаа ашиг сонирхлыг та хэрхэн харж байна вэ?

-Төсөл авч тодорхой хэмжээний хөрөнгө татсан байх. Дахин зээл, төсөл хөтөлбөрт хамрагдахаар төлөвлөж “10 тонн будаа” хураалаа гэж худлаа сенсаци тарьсан ч байж болно. Хувийн зүгээс ингэж л харж байна. Энэ ор үндэслэлгүй худлаа мэдээлэл нь эргээд биднийг эвгүй байдалд оруулж байна шүү дээ. Манай зүгээс аль болох бодит мэдээллийг олонд түгээхээр л ажиллаж байна.

-Танай сумын ХАА-ын мэргэжилтнүүд хяналт тавьдаггүй юм уу?

-Манай мэргэжилтэн амралтаа аваад явчихсан хойгуур нь “20 тонн будаа хурааж авлаа шүү” гэх мэдээллийг утсаар өгөөд л хаяад явсан байна лээ. Хоёр га-аас 20 тонн будаа хураана гэдэг ямар ч боломжгүй асуудал. Дахин тодруулж 10 тонн цагаан будаа гэх мэдээллийг авсан юм билээ.

-10 тонн будаа хураахад техник, хүн хүч шаардлагатай байх.

-Мэдээж тийм. “Gimex” компанийн гэх тракторын жолооч, туслахтайгаа л байдаг байсан шүү. Тэр хоёр хоёулхнаа 10 тонн цагаан будааг хураагаад ачих боломж бараг байхгүй. Тийм хэмжээний ачаа ачих техник ч манай сум руу орж ирээгүй. “Gimex” компани энэ мэтээр ард иргэдийг дахин хууран мэхэлмээргүй байна. Ховдын Булган суманд ч “Цагаан будаа тарина” гээд газар хөөцөлдөөд явж байгаа гэнэ лээ. Ингэж хүмүүсийг төөрөгдүүлж болохгүй.

-Баянлиг сумын тухайд говийн бүс нутаг шүү дээ. Ногоо тариалахад хэр тохиромжтой юм бэ?

-Цаг уурын тухайд төмс хүнсний ногоо тариалахад боломжтой бүс нутаг. Манжийн дарлалын үед Хятадын цэргийн хоол ундны ногоог энд тарьж байсан юм билээ. Хэрэв цагаан будаа тарих боломжтой бол тэр үед л тариалах байсан болов уу. Усны нөөц хомс учраас л зөвхөн хүнсний ногоо тариалж байсан болов уу гэж ойлгодог юм. Анх энд цагаан будаа тариалах санал ирэхэд усны асуудалтайг анхааруулсан ч “Гүний худаг гаргачихна. Ямар ч асуудалгүй” гэж хэлж байсан гэв. Бид “GIMEX” компани руу хандсан ч тодорхой мэдээлэл өгсөнгүй. Харин зарим мэдээлийн сайтуудаар “GIMEX ХХК-ийн хамт олон 2011 оноос эхлэн эх орондоо тутарга нутагшуулан тариалах, улмаар цагаан будааны үйлдвэрлэл эрхлэхээр хөдөө аж ахуйн салбарын эрдэмтэд, судлаачид, мэргэжилтнүүдтэй хамтран олон удаагийн туршилт, судалгаа явуулсны үр дүнд 2021 онд эх орондоо ургуулж, чамлахааргүй ургац авч чадсан. Харамсалтай нь олон жилийн хөдөлмөр, хамт олны минь амжилтыг үгүйсгэсэн, үнэгүйдүүлсэн мэдээллийг цахим орчинд санаатайгаар түгээжээ.

Монголчууд хүнсний хэрэгцээгээ дотоодын үйлдвэрлэлээр хангаж чадвал хүнсний аюулгүй байдлаа сахин хамгаалж, гадаад зах зээлийн хараат байдлаас ангижирна гэдэгтэй санал зөрөх хүн гарахгүй байх. Үүн дээр нэмээд Монголынхоо хөрсөнд цагаан будаа ургуулж, гадагшаа урсдаг асар их валютыг авч үлдэхийг манай компани эрхэм зорилгоо болгон ажилладаг. Баянхонгор аймгийн Баянлиг сумаас 10 тонн цагаан будаа хураан авсан хөдөлмөрийг худал хуурмаг байсан мэтээр гүтгэж гүжирдсэнийг “GIMEX” ХХК эрс няцааж байна.

Манай компани 2014-2015 онд БНАЛАУ-д газар түрээслэн тутарга тариалж ХӨСӨГ нэрийн Жасмин будаа зах зээлд гаргасны зэрэгцээ тариалалтын туршлага хуримтлуулан ажилласнаар эх орондоо тариалах ажлын эхлэлийг тавьсан. Үүний зэрэгцээ мэргэжилтнүүдээ өмнөд хөрш БНХАУ-ын тутарганы талбайд сургах, туршлага судлуулах зэргээр үе шаттайгаар бэлтгэж ирлээ. Энэ бүхний үндсэн дээр туршилт амжилттай болж, анхны ургацаа хураан авсан юм. Олон жилийн энэ хичээл зүтгэлд худал хуурмаг зүйл огтхон ч байхгүйг үүгээр мэдэгдэж байна” гэх мэдэгдлийг түгээжээ.

О.ДАШНЯМ

Categories
мэдээ үндэсний-бөx цаг-үе

Ч.Даваасүрэн: МҮБХ Э.Оюунболдын асуудлыг шийдвэрлэхдээ огт тайлбар мэдүүлэг аваагүй. Эрхийг нь шууд хасчихсан || DNN.mn

Улсын арслан Э.Оюунболдын өмгөөлөгч Ч.Даваасүрэнтэй ярилцлаа.

-МҮБХ-ны зүгээс улсын арслан Э.Оюунболдын барилдах эрхийг найман жилээр хасах шийдвэр гаргасан. Э.Оюунболд энэ асуудалтай холбоотойгоор хуулийн байгууллагад ханджээ. Таны тухайд өмгөөлөгчөөр нь ажиллаж байгаа юм байна. Таны үйлчлүүлэгч анх ямар үндэслэлээр хуулийн байгууллагад хандсан юм бэ?

-2021 оны наймдугаар сарын 16-17-ны өдрүүдэд зохион байгуулагдсан МЗХ-ны 100 жилийн ойд зориулсан наадамд улсын арслан Э.Оюунболд допингийн зөрчил гаргасан. Энэ зөрчилд МҮБХ-ны Цэцдийн зөвлөл шийдвэр гаргаж Э.Оюунболдын барилдах эрхийг найман жилээр хассан. Үүнийг бөх сонирхогчид бүгд мэдэж байгаа. МҮБХ-ны Цэцдийн зөвлөлөөс гарсан энэ шийдвэр нь Дэлхийн допингийн эсрэг дүрмийг зөрчиж, хүний эрхийг хаслаа гэх агуулгаар Монголын үндэсний спортын арбитрт маргаан үүсгэсэн. Дэлхийн допингийн эсрэг байгууллагын ямар заалт зөрчсөн юм бэ. Энэ талаар илүү дэлгэрэнгүй мэдээлэл өгөхгүй юү?

-Улсын арслан Э.Оюунболдын гомдлын талаар ярихын өмнө допингийн эрх зүйн зохицуулалтын талаар ярих нь зөв байх. Допингийн эсрэг дүрмийн зөрчил буюу допинг хэрэглэсэн гэх хэргийг Дэлхийн допингийн эсрэг дүрэм гэх цогц бичиг баримтаар зохицуулдаг. Энэ дүрэмд допингийн эсрэг зөрчил гэж юу болох, шинжилгээг хэрхэн авах, өгөх, хэрэв зөрчил илэрсэн бол ямар шийтгэл оноох, допинг хэрэглэсэн тамирчин ямар үүрэг хүлээх, түүнчлэн ямар эрх эдлэх гэх мэт бүх зохицуулалтыг багтаасан байдаг. Үүнийг спортын ертөнцийн Үндсэн хууль нь гэж ойлгож болно. Манайх олимпийн хөдөлгөөний гишүүн болохын хувьд хуулиараа энэ дүрмийг дагаж мөрдөх, улсдаа хэрэгжүүлэх үүрэг хүлээсэн байдаг. Монгол Улсын Үндсэн хуулийн 10 дугаар зүйлийн 3 дахь хэсэгт Монгол Улс олон улсын гэрээнд нэгдэж соёрхон баталснаар үндэсний хууль тогтоомжийн нэгэн адил үйлчлэх талаар заасан нь бий. Үүгээр юу хэлэх гээд байна гэхлээр Монгол Улс спорт дахь допингийн эсрэг конвенцид нэгдсэнээр допингийн эсрэг тэмцэлд нэгдэж байгаа үйлдэл. Допингийн зөрчлийн маргааныг допингийн эсрэг дүрмээр л шийдвэрлэнэ гэсэн үг.

-Улсын арслан Э.Оюунболдын асуудлыг шийдвэрлэхдээ ямар зөрчил гаргасан болоод Үндэсний спортын арбитрт хандсан юм бэ?

-Допингийн эсрэг зөрчил гаргасан тамирчин гэм буруутай ч учир шалтгаанаа тайлбарлах, нотлох баримт гаргаж өгөх, сонсгох ажиллагаанд оролцох, хэргээ шударгаар шүүлгэх, тамирчин болон иргэний үндсэн эрхээ эдлэх эрхтэй. Өөрөөр хэлбэл, чиний биеэс допинг илэрвэл “Яагаад илрээд байна вэ” гэдэг талаар тайлбар мэдүүлэг өгөх ёстой. Тайлбар мэдээллийнхээ нотлох баримтаа гаргаж өгнө. Нотлох баримтад тулгуурлаж МҮБХ-ны Цэцдийн зөвлөлийн гишүүд дүн шинжилгээ хийнэ. Сүүлд нь эрх хасах асуудал яригдах ёстой. Өөрийг нь оролцуулж тайлбарыг нь сонсох ёстой. Э.Оюунболдын жишээнд ийм үйл явц болоогүй. МҮБХ-ны Цэцдийн зөвлөл хуралдаад л шууд эрхийг нь хасчихсан.

-МҮБХ-ны зүгээс допингийн шинжилгээ авахдаа Дэлхийн допингийн эсрэг дүрмийг баримтлаагүй гэж хэлж байна уу, та?

-Баримталсан. Энэ дүрмийн хүрээнд шинжилгээгээ авчихаад хариуцлага тооцохдоо дүрмийн заалтыг баримтлаагүй. МҮБХ-ны зүгээс хариуцлага тооцсон үндэслэлээ тайлбарлахдаа Үндэсний бөхийн барилдааны дүрмийн 7.3 гэсэн заалтыг баримтласан гэж хэлдэг. Энэ заалтад эхлээд хэрэглэвэл дөрвөн жил, давтан бол найман жил барилдах эрхийг нь хасах талаар заасан байгаа юм. Энэ нь Дэлхийн допингийн эсрэг байгууллагын дүрэмд нийцэхгүй байна гэж манай зүгээс үзэж байгаа. Хоёрдугаарт, оролцоог хангуулах ёстой байсан. Биенээс нь илэрсэн бодис яагаад биед орсон тухай тамирчнаас өөрөөс нь тодруулах ёстой байсан юм. Энэ эрхээр хангаагүй.

-Таны үйлчлүүлэгчийн допингийн шинжилгээнээс ямар бодис илэрсэн юм бэ?

-Зөвхөн тэмцээний үед хэрэглэхийг хориглосон бодис илэрсэн. Тухай хориглосон бодисыг тэмцээнд оролцоогүй байхдаа эмчилгээний зорилгоор хэрэглэж болно гэсэн үг. Дэлхийн допингийн эсрэг зохих байгууллагын дүрмэнд зааснаар тамирчин эрүүл мэндээ хамгаалуулах эрхтэй бөгөөд өвчнөө эмчлүүлэхдээ зохих дүрмийн дагуу хориглосон жагсаалтад багтсан бодисыг хэрэглэж болно. Допингийн эсрэг байгууллага шийдвэр гаргахаасаа өмнө ийм зөвшөөрөл байгаа эсэхийг нягталж үзэх үүрэгтэй. Гэвч үндэсний бөхийн холбоо энэ арга хэмжээг авсангүй.

-Та бүхний зүгээс шүүхийн байгууллагад бус үндэсний спортын арбитрыг сонгож хандсан нь анхаарал татаж байна л даа.

-Үндэсний спортын арбитр нь Монгол Улсын хэмжээнд спортын салбарт гарч байгаа аливаа маргааныг таслах үүрэгтэй мэргэжлийн байгууллага. Спортын салбар дахь маргааныг мэргэжлийн хүмүүс нь өөрсдөө шийдэж байна л гэсэн үг. Хоёрдугаарт, Дэлхийн допингийн эсрэг дүрэмд допингийн эсрэг дүрмийн зөрчлийн асуудлыг арбитраар шийдвэрлүүлэх, арбитрын шийдвэрийг спортын холбоод шууд хүлээн зөвшөөрөх зохицуулалтыг тусгагдсан байдаг. Арбитрийн хэрэг хянан шийдвэрлэх дүрмийн дагуу нотлох баримтуудаа гаргаад хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаа явагдаж байна.

-МҮБХ-ны зүгээс асуудлыг дотоод журмаараа шийдвэрлэхдээ Дэлхийн Допингийн эсрэг дүрмийг зөрчсөн байна гэж ойлголоо.

-МҮБХ-ны дүрэмд зөвхөн эрх хасна гэсэн заалт л байгаа юм. Допинг гэдэг өөрөө олон янз. Эмчилгээний зориулалтаар хэрэглэж болох, болохгүй, тэмцээний үед хориглодог юм уу, бүх цаг үед хориглодог юм уу, зөвхөн тухайн спортдоо хориглодог юм уу гээд маш олон талт асуудлууд бий. МҮБХ-ны дотоод дүрэмд энэ бүхэн тодорхой бус байгаа юм. Дахин онцлоход, гаргасан зөрчилтэй нь холбоотой тайлбар мэдүүлгийг Э.Оюунболдоос авалгүйгээр энэ асуудал шийдэгдсэн. Зөрчилтэй холбоотойгоор Э.Оюунболдыг дуудаж тайлбар мэдүүлэг авсан бол асуудал яаж шийдэгдэх нь эргэлзээтэй. Энд нэг зүйлийг сайн ойлгох хэрэгтэй. Монгол Улс допингийн эсрэг гэрээ, конвенцод нэгдсэн бол энэ нь Үндэсний хууль тогтоомжийн хүрээнд нь яригдана. Нэг үгээр хэлбэл хууль л гэсэн үг. Хуулиас давж журам гарвал хууль зөрчсөн гэдэг ойлголтод очно. Хууль давж журам гарахгүй гэдэг үндсэн зарчим бий. Гэтэл ийм дүрмээр асуудлыг шийдсэн. Гэхдээ маргаан таслагдаагүй учраас шууд дүгнээд хэлэх боломж алга. Үүнийг ойлгоно биз.

-Төрийн бус байгууллага дотоод дүрмийн хүрээнд л асуудлыг шийдэж хүний эрхэд халдаж барилдах эрхийг нь найман жилээр хасч байгаа нь “том толгой” гаргасан үйлдэл гэх улс байна л даа. Энэ асуудалд таны байр суурийг сонсъё.

-МҮБХ-оо бол дотоод дүрэм журмаа боловсруулаад улсын хэмжээнд үйл ажиллагаа явуулж буй байгууллага. Үндэсний бөхийн спортоор 30.000 орчим хүн спортоор хичээллэдэг. Энэ хүмүүсийн эрх ашиг яригдаж байхад ийм шийдвэр гаргаж болох уу гэдэг өөрөө асуудал. Гэхдээ хуульчийн үүднээс МҮБХ-ноос гаргасан шийдвэрт хүндэтгэлтэй хандахаас өөр арга байхгүй. Энэ шийдвэр нь харин хуульд нийцэж байна уу гэдэг нь эргэлзээ дагуулж байна. Монгол Улс нэгдээд орчихсон гэрээ, конвенцыг харахад арай өөр зохицуулалттай байдаг, МҮБХ-ны зүгээс Э.Оюунболдын эрхийг хасахдаа үндэслэсэн дүрмийн заалтыг харахад энэ дүрэмд нийцээгүй байх үндэслэлтэй. Допингийн эсрэг дүрмийн зөрчил гэдэг зөвхөн хэрэглэсэн тамирчныг хэлээд байгаа асуудал биш. Дэлхийн Допингийн эсрэг дүрмээр тамирчны биед хориглосон бодис илэрснээс эхлээд, шинжилгээ өгөхөөс санаатайгаар зайлсхийх, хориглосон бодисыг хэрэглэхийг ятгах, зоригжуулах зэрэг 11 тохиолдлыг допинг хэрэглэсэн буюу допингийн эсрэг дүрмийн зөрчил гаргасан гэж үздэг. МҮБХ-ны дүрмээр хянан шийдвэрлэх, сонсох ажиллагаа явуулж түүндээ тамирчны оролцоог нь хангаж, эрхийг эдлүүлэх ёстой байсан

Энд өөр нэг асуудал байгаа нь МҮБХ-ны дүрэмд давтан хэрэглэвэл найман жилээр эрх хасна гэж тусгасан байгаа юм. Дэлхийн допингийн эсрэг дүрэмд давтан хэрэглэсэн тохиолдолд шийтгэл нь арай өөр байдаг. МҮБХ-ны зүгээс Дэлхийн Допингийн эсрэг дүрэмд нийцсэн гэх тайлбарыг л хэвлэл мэдээллээр ярьдаг. Хоёр талаас уулзаж дүрэм хараад ярилцвал өөр л агуулга харагдана. Дашрамд дурдахад, Дэлхийн допингийн эсрэг дүрэм нээллттэй эх сурвалж учир сонирхсон хүн бүр интернэтээс олж унших боломжтой. Энэ дүрэмд давтан хэрэглэсэн тохиолдолд ямар шийтгэл оноодог вэ гэдэг талаар мэдээлэл авч болно.

-Энэ асуудлыг шийдвэрлэх хурлын тов гарсан уу?

-Урьдчилсан хурал өнгөрсөн долоо хоногт зарлагдсан боловч хариуцагч МҮБХ ямарч тайлбар хийлгүй таг болчихсон. Дараагийн хурлын тов удахгүй гарах байх. Бидний зүгээс тамирчныхаа эрхийг аль болох түргэн хугацаанд сэргээх агуулгаар л ажиллаж байна. Арбитрын давуу тал нь тэгж их цаг авахгүй. Спортын салбарын мэргэжлийн улс ажиллаж байгаа учраас илүү ойрхон л доо.

-Үндэсний спортын арбитраас таны үйлчлүүлэгчийн талд шийдэгдлээ гэж үзье. МҮБХ-ны зүгээс барилдуулахгүй гэх байр суурийг илэрхийлэх боломжтой. Энэ тохиолдолд хэрхэх вэ?

-Арбитрын шийдвэр эцсийнх. Олон улсын допингийн эсрэг дүрэмд ч спорт холбоод арбитрийн шийдвэрийг гүйцэтгэх талаар тусгасан байдгийг дээр хэлсэн. Удахгүй хуралдаж асуудал нэг талдаа гарах байх гэж найдаж байна.

Categories
арын-нүүр булангууд мэдээ

Нийтийн тээвэр дэх хандлагын ялгаа || DNN.mn

Өнгөрсөн долоо хоногт хилийн чанадад суралцдаг найзтайгаа онлайнаар холбогдлоо. Аж амьдралаас нь авахуулаад хүмүүсийн харилцаа хандлага зэргийн талаар нээлттэй хөөрөлдсөн юм. Манай хүн сурахын хажуугаар ажилладаг. Хоногийн 24 цагийн тэн хагаст нь ажиллаж, 3-4 цагт нь суралцана. Үлдсэн хугацаанд нь унтаж амардаг гэнэ. Сүүлийн гурван жил орчмын хугацаанд ийм хэмнэлээр яваад нэлээн ядарч.

Саявтар метронд явахад нь настай эмэгтэй хажууд нь ирээд зогсож. Манай хүн ядарч байсан ч “монгол зангаараа” шууд л суудлаа тавьж өгөхөөр ухасхийгээд боссон байгаа юм. Хариуд нь өнөөх эмэгтэй “Хэрэггүй ээ. Надаас илүү ажилласан чи ядарсан байх. Хэсэгхэн хугацаанд ч гэсэн хөлөө амраагаад буу” гээд мөрөн дээр нь зөөлхөн хүрч л дээ. Энэ үйлдэл нь харийн оронд ажиллаж яваа найзад маань эерэг сэтгэгдэл төрүүлж.

Манайд ийм хандлага яг эсрэгээрээ байх шиг. Нийтийн тээврээр зорчиход “Би л ахмад настай. Надад л суудал тавьж өгөх ёстой” гэх ялархсан хандлага ахмадуудаас түгээмэл харагддаг. Энэ хандлагаа илэрхийлэхдээ залуусыг үгүйсгэж, олны өмнө хүмүүжилгүйгээр нь дуудан шившиглэж хуучин нийгмийн үзэл суртал харуулна.

Нийтийн тээвэр ахмадуудын өмч биш. Дээрх жишээнээс үлгэрлэж энэ ялархсан муухай хандлагаа засах цаг болсон юм шиг. Наанадаж л түүнийгээ эелдгээр илэрхийлж байвал.

Өглөөнөөс үдэш хүртэл завсаргүй ажилласан залуус, хичээлийнхээ хажуугаар цагийн ажил хийж буй оюутнуудад ялархдаг хандлагаа ахмадууд өөрчлөх цаг болжээ.

Categories
мэдээ нийгэм онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Төрөөс хувийн өмчид халдаж гараж буулгаж байгаа бол эздэд нь нөхөн төлбөр олгох ёстой гэв || DNN.mn

Энэ онд нийслэлийн хэмжээнд зөвшөөрөлгүй баригдсан 4860 гаражийг буулгаж, ногоон байгууламжаар тохижуулж нийтийн эзэмшлийн зориулалтаар ашиглуулахаар төлөвлөжээ. Гаражуудыг чөлөөлөх ажил гуравдугаар сарын 15-ны өдрөөс эхэлсэн байна.

Баянзүрх дүүргийн хэмжээнд энэ онд 50 байршилд 1280 гараж буулгахаар төлөвлөжээ. Тус дүүргийн Засаг дарга Н.Баярмөнхийн захирамжаар 15 болон 18 дугаар хорооны нутаг дэвсгэр, 129 дүгээр цэцэрлэг, 84 дүгээр сургуулийн дунд байрлах 73 гаражийг албадан буулгаад байна.

Гаражуудыг албадан буулгаж автомашины зогсоол байгуулж, ногоон байгууламж хийхээр төлөвлөснөө Нийслэлийн Засаг дарга Д.Сумъяабазар хэлсэн юм. Гэсэн ч энэ үйлдэл нь төрийн зүгээс иргэдийн хувийн өмчид халдаж байгааг “Тоосгон гараж эзэмшигчдийн түр хороо”-ноос онцолж байна.

Гараж чөлөөлөлтийн талаар нийслэлийн Засаг дарга Д.Сумъяабазар “Гаражуудтай холбоотой асуудалд санал, шүүмжлэл гарч байгаа. Социализмын үед хувийн өмч гэж огт байгаагүй. Социализмын бүтээн байгуулалт, хүмүүсийн сэтгэлгээ ч тийм л байсан. Нийгмийн өмч, нийтийн хөрөнгө. Тэр хүрээнд дөч, тавин мянгат, I, III, IV хороолол, бичил хорооллууд баригдсан.

Тухайн үед орон сууцны барилгуудад гараж байхаар төлөвлөлт, зохион байгуулалт хийгээгүй. Ерээд оноос хойш иргэд маань хувийн өмчтэй, тэр дундаа хувийн автомашинтай болж, гараж барих газар хүсэх нь олширч, тэр дагуу тухайн үеийн хотын удирдлагууд зөвшөөрөл өгөх болсон. Мөн орон сууцны нэг давхруудыг үйлчилгээний зориулалтаар ашиглаж, тэр хэрээр хашаа, хайс барих зэргээр анхны төлөвлөлтийг алдагдуулсан байдаг. Тэр бүхнийг өнөөдөр зөв, буруу гэж шүүхээс илүү яаж засах вэ гэдэгт анхаарч ажиллаж байна. Өнгөрсөн 30 жилийн алдаа, дутагдлыг засах бодлого хэрэгтэй. Бид зөв зохицуулалтыг эрэлхийлж, эхнээс нь суурийг нь тавиад явж байна.Орчин үеийн залуус ч үүнийг хүсч байна. Орон зайн төлөвлөлт сайтай хоттой байхыг хүсч байна. Зогсоолын асуудлыг шийдэхийн тулд нийслэлийн зургаан дүүргийн хэд хэдэн байршил дээр “Наадам центр” шиг дулаан гаражуудыг барихаар төлөвлөж байгаа. Ялангуяа өмчлөх зөвшөөрөлтэй хүмүүсээ бодсон уян хатан зохицуулалтыг хийж өгнө. Зөвшөөрөлгүй гаражуудын эзэдтэй бол яримааргүй юм билээ. Яах ч арга байхгүй” гэх байр суурийг илэрхийлж байна.

Иргэн Г.Ганбаяр: Төр иргэний хувийн өмчид халдаж байгаа бол нөхөн төлбөр олгох ёстой

Гаражаа буулгасан иргэдийн төлөөлөл болох Г.Ганбаяраас тодруулга авлаа.

-Нийслэлийн зүгээс зөвшөөрөлгүй баригдсан гаражуудыг буулгаад эхэллээ. Таны эзэмшлийн гаражийг буулгажээ. Үүнийг таны зүгээс хэрхэн харж байна вэ?

-Зөвшөөрөлгүй гэдэг үгийг би ойлгохгүй байгаа шүү. Тухайн үедээ нийслэлээс зөвшөөрөл аваад ном журмынх нь дагуу барьсан гараж. Барихдаа тодорхой хэмжээний хөрөнгө зарцуулсан миний хувийн өмч. Гэтэл ямар үндэслэлээр зөвшөөрөлгүй болчихдог юм бэ. Энэ үйлдлийг хувийн зүгээс төр иргэдийн өмчид халдаж, дээрэмдэж байгаа үйлдэл гэж харж байгаа.

-Та гаражаа хэзээ барьж байв. Нийслэлээс гаражийг буулгах мэдэгдлийг хэзээ хүлээж авсан юм бэ?

-Би гаражаа 2000-аад онд л зөвшөөрлийг нь аваад өөрөөсөө зардлыг гаргаж барьсан. Өнгөрсөн хугацаанд газар ашигласан татвараа төлөөд л явж ирсэн. Гэтэл ямар нэгэн нөхөн төлбөр надад олгохгүйгээр шууд нураах шийдвэр гараад л тэр дор нь нураалаа. Иргэний хувийн өмчийг сүйтгэх болохоор үйл явц нь яасан ч шуурхай өрнөдөг юм. Нийслэл хэзээ ийм шуурхай ажилладаг байсан юм бэ. Мэдэгдлийн тухайд би албан бичиг хүлээж аваагүй. Гаражийн үүдэнд бичиг наагаад л шууд нурааж байна. Үүнийг аль ч талаас нь харсан иргэний өмчийг дээрэмдэж байгаа хэлбэр. Нийслэлийн зүгээс оронд нь ногоон байгууламж бүтээнэ, авто зогсоол байгуулна гэж яриад байгаа. Энэ ажлыг хийж болно.

Гэхдээ яагаад иргэний өмчид халдаж байгаа юм бэ. Магадгүй гараж нураагаад оронд нь хэн нэгэн албан тушаалтны барилга сүндэрлэхийг үгүйсгэх аргагүй. Иргэний өмчид халдаж байгаа юм бол тодорхой хэмжээний нөхөн төлбөр олгох ёстой. Энэ үйлдлийн ард бусдаас гараж худалдаж авсан иргэдийн эрх ашиг ноцтой хохирч байна. Тоосгон гаражийн зах зээлийн ханш хамгийн багадаа л 5-6 сая төгрөгийн ханштай байдаг. Ийм хэмжээний хөрөнгөөр гараж авсан улс хохирлоо хаанаас барагдуулах вэ? Энэ мэт асуудлуудад иргэдтэйгээ ойлголцож, уян хатан хандах хэрэгтэй гэв.

No description available.

Б.Батбаяр: Нийтийн эрх ашиг нэгдүгээрт, хувь хүний эрх ашиг хоёрдугаарттавигдах хэрэгтэй

Гаражаа буулгасан иргэдийн зүгээс анх нийслэлээс зөвшөөрөл авч барьсан гэдгийг онцолж байна. Мөн өмчийг буулгаж байгаа тохиолдолд иргэдэд нөхөн төлбөр олгох шаардлагатайг хэлж байлаа. Энэ асуудлын талаар Баянзүрх дүүргийн Засаг даргын орлогч Б.Буяндэлгэр байр сууриа илэрхийлснийг хүргэе.

-Энд буулгаж байгаа гаражууд анх ямар зөвшөөрлөөр баригдсан юм бэ. Иргэдийн зүгээс зөвшөөрөлтэй гаражийг нурааж байна гэх гомдол гарч байна.

-Анх нийтийн эзэмшлийн гудамж талбайг түр ашиглах гэрээгээр баригдсан юм билээ. Гэхдээ тухайн гэрээнд ашиглах хугацаанд тодорхой шаардлага, нөхцөл үүссэн үед үл маргах журмаар чөлөөлж өгнө гэсэн үүрэг хүлээсэн байдаг. Үүнээс гадна хотжилт, төвлөрөл ихэсч байна. Үүнийгээ дагаад оршин суугчдад амарч, салхилах тохилог талбай хангалтгүй болж байгаа. Аливаа хотхоныг барихдаа 30 хүртэлх хувьд нь ногоон байгууламж барина гэж заасан, энэ стандарт алдагдсан. Өрхүүдийн тоо нэмэгдээд байдаг, орчны тохижилт дутагдалтай байгаа нь бүх судалгаагаар илэрч байна. Энэ үндэслэлээр гаражийг чөлөөлж, талбайг тохижуулахаар шийдвэрлэсэн.

-Бусдаас гараж худалдаж авсан иргэд бий. Энэ хүмүүс хөрөнгөөрөө хохирч байна шүү дээ.

-Зарим иргэн худалдан, борлуулсан тохиолдол бий. Түүнийг нь мэдээлэлгүй иргэд худалдаад авсан тохиолдол гарч байна. Гэхдээ ихэнх тохиолдолд гараж чөлөөлөх ажлыг өмчлөгч иргэд өөрсдөө дэмжиж оролцож байгаа. Нийтийн эрх ашиг нэгдүгээрт, хувь хүнийх хойно нь байх ёстой гэдэг утгаар дэмжиж байна л даа гэв.

Categories
мэдээ нийгэм онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Б.Агар-Эрдэнэ: Алдаатай гүйлгээ, андуурагдсан илгээмжийг хүлээн авагч дур мэдэн зарцуулбал эрүүгийн хариуцлага хүлээнэ || DNN.mn

Хуульч Б.Агар-Эрдэнэтэй ярилцлаа.

-Төлбөр тооцооны алдаатай гүйлгээ өдөр тутам гардаг. Тэр дундаа хөдөө орон нутагт тохиолдох нь элбэг. Ийм тохиолдолд хүлээн авагч дур мэдэн захиран зарцуулсан жишээ олон байх юм. Хүлээн авагч энэ үйлдэлдээ хуулийн хариуцлага хүлээх ямар зохицуулалт байдаг вэ?

-Эд хөрөнгийг хууль бусаар олж авахтай холбоотой олон төрлийн харилцаа үүсдэг бөгөөд түүнийг зохицуулсан өөр өөр салбар эрх зүйн зохицуулалтууд байдаг.

Энэ асуултыг хариулахаас өмнө иргэний хууль дахь өмчлөх эрх, шударга эзэмшигч гэсэн ойлголтыг дурдах нь зөв. Хөрөнгийг хууль ёсоор эзэмшиж байгаа буюу түүнийг эзэмших эрхтэй болох нь тодорхой байгаа этгээдийг шударга эзэмшигч гэж тодорхойлсон байдаг. Шударга эзэмшил үүсэхдээ хүсэл зоригийн дагуу эрх, эд юмсыг хууль ёсоор мэдэлдээ авах замаар эзэмшил үүсдэг.

Хууль болон гэрээнд зааснаас бусад аргаар олж авч байгаа тохиолдолд хууль зүйн хариуцлага яригдах нь зүй ёсны хэрэг юм.

-Олон улсаас ч юмуу андуурагдсан илгээмж хүлээж авах тохиолдол бий. Хуулийн нарийн мэдлэггүйгээс шалтгаалж хүлээн авагч эд хөрөнгийг нуун дарагдуулсан, эсвэл захиран зарцуулсан жишээ байдаг. Ийм үйлдэлдээ мөн л хуулийн хариуцлагад татагдах уу?

-Иргэд андуурагдсан илгээмж, алдаатай гүйлгээ, гээгдэл эд хөрөнгө, алдуул малыг мэдсээр байж завшсан нь гэмт хэрэг гэдгийг бүрэн ухамсарлаагүйтэй шууд холбоотой байх гэж бодож байна.

Тодруулбал, эрүүгийн хуулийн тусгай ангийн 17.5-д зааснаар алдаатай гүйлгээ, андуурагдсан илгээмж, гээгдэл эд хөрөнгө, алдуул малыг бусдын өмчлөл, эзэмшилд байгааг мэдсээр байж завшсан бол хуульд заасан хэмжээний төгрөгөөр торгох, эсхүл нийтэд тустай ажил хийлгэх, эсхүл зургаан сар хүртэлх хугацаагаар зорчих эрхийг хязгаарлах ял шийтгэлтэй байдаг.

Гэмт хэргийн бүрэлдэхүүнтэй, шүүхийн байгууллагаас гэм буруутайг тогтоосон тохиолдолд гэмт хэрэг гэж үзэхээр заасан байгаа.

-Бусдын гээсэн эд хөрөнгөд эзэн нь юм шиг ханддаг нийтлэг үзэгдэл манайд бий. Энэ тохиолдолд хуулийн хариуцлага хүлээх үү?

-Эхний асуултын хариултад тусгаснаар эзэнгүй аливаа эд хөрөнгө, алдаатай гүйлгээг иргэдийн зүгээс хуулийн дагуу, эсхүл гэрээний дагуу, өмчлөгч, хууль ёсны эзэмшигчийн хүсэл зоригийн үндсэн дээр олж аваагүй бол үүнийг хууль бус үйлдэл гэж үзнэ. Тиймээс иргэн танд хууль ёсны дагуу өмчлөх эрх, эзэмших эрх үүсээгүй л бол тус хөрөнгөтэй холбоотой эдийн засгийн харилцаа үүсгэж болохгүй бөгөөд эрх бүхий байгууллагад хүлээлгэж өгөх ёстой. Хууль бус үйлдэлд хуулийн дагуу хариуцлага оногдуулж байгаа учраас тухайн хөрөнгийн үнэлгээ, олж авч байгаа үйлдлээс шалтгаалж эрх зүйн санкц буюу хариуцлагын хэмжээ өөр өөр байдаг.

-Бусдад учруулсан хохирлоос шалтгаалж хүлээх хариуцлага нь өөр хоорондоо харилцан адилгүй байх нь…

-Дээр дурдсанаар үйлдсэн үйлдэл, хохирлын хэмжээнээс шалтгаалж хариуцлага өөр өөр байдаг. Эрүүгийн хуулийн тусгай ангийн 17.5 дугаар зүйлийн 1 дэх хэсэгт бага хэмжээнээс дээш хохирол учруулсан бол 1 сараас 6 сар хүртэлх зорчих эрхийг хязгаарлах, 240 цагаас 720 цаг хүртэл нийтэд тустай ажил хийх, 450.000 төгрөгөөс, 2.700.000 төгрөг хүртэл торгох арга хэмжээ авдаг. Харин тус гэмт хэргийг үйлдэж бусдад ноцтой, эсхүл их хэмжээний хохирол учруулсан бол зургаан сараас хоёр жил хүртэлх хугацаагаар хорих ял шийтгэнэ. Энд дурдагдсан ноцтой хохирол гэдэгт хохирогчийн амьдралын эх үүсвэр болсон эд хөрөнгийн эрхэд, эсхүл улс орон, хүн амын аюулгүй байдалд ач холбогдол бүхий эрхэд хохирол, хор уршиг учирсныг ойлгоно. Харин “их хэмжээний хохирол” гэж тавин мянган нэгжтэй тэнцэх хэмжээний төгрөг, түүнээс дээш хэмжээг ойлгоно.

-Та ийм төрлийн хэрэгт өмгөөлөгчөөр ажиллаж байв уу?

-Хуульч нарын мэргэжлийн үйл ажиллагааны хувьд өмгөөлөгч, прокурор, шүүгч, хуулийн зөвлөх, компанийн хуульч гэсэн чиглэлд авч үздэг. Миний тухайд хуульч хүний хувьд эрүүгийн хуулийн тусгай ангид заасан гэмт хэргийн шүүн тасалж буй нийт ил цахим хаяг болох shuukh.mn сайтаас тухай бүрт мэдээллийг авдаг. Энэ ч утгаараа энэхүү төрлийн гэмт хэрэгт холбогдож байгаа иргэдийн үйлдэл, түүнд хүрэх болсон шалтгаант холбоо, сэдэл санааны байдлыг судалж байсан. Миний харж байгаагаар иргэдийн эрх зүйн ухамсрын талаар дээр дурдсанчлан иргэд өөрийн үйлдлийг хууль бус гэдгийг бүрэн ухамсарлаагүй байгаатай шууд холбоотой гэж хардаг. Гэвч хууль мэдэхгүй байгаа нь хуулийн хариуцлагаас чөлөөлөгдөх үндэслэл болохгүй. Энэ төрлийн гэмт хэрэг таксинд эд зүйлээ орхих, мал амьтныг олж авах, дансанд нь гадаад болон дотоодын иргэн, хуулийн этгээдээс мөнгөн хөрөнгө орж ирснийг бусдын өмчлөлийн зүйл гэдгийг мэдсээр байж захиран зарцуулж байгаа зөрчил нийтлэг ажиглагдаж байна.

-Алдаатай төлбөр тооцоо, андуурагдсан илгээмж зэргийг хүлээн авсан тохиолдолд хаана хандах вэ. Буцаж холбогдох утасны дугаар зэрэг нь байхгүй тохиолдолд хаана хандах вэ?

-Аливаа төрлийн гэмт хэргийг уг хэрэг гарсан газрын харьяалах шүүх хянан шийдвэрлэх талаар эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хуульд заасан. Тиймээс хэрэг явдал гарсан газар, эсхүл эд хөрөнгө орхисон, гээгдүүлсэн хамгийн сүүлд эд хөрөнгийн байсан газрын харьяа сум, дүүргийн цагдаагийн хэлтэст гомдлоо гаргана. Харьяаллаа мэдэхгүй, мэдэх боломжгүй газар байвал өөрийн байгаа газрын цагдаагийн байгууллагаар дамжуулж тус харьяаллын прокурорт санал хүргүүлснээр хэрэг хянан шалгах ажиллагаа эхэлнэ.

Сүүлд нь зөвлөхөд бусдын өмч, эд хөрөнгө, мөнгөн хөрөнгийг өөрийн биш гэдгийг мэдсээр байж олж авах нь эрүүгийн гэмт хэрэг гэж үзэх бөгөөд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэхээс гадна хохирлыг барагдуулах үүрэг хүлээдэг. Нөгөөтэйгүүр энэ төрлийн гэмт хэргийн хохирогч болсон иргэдэд зөвлөхөд цагдаагийн байгууллагаар дамжуулж эрхээ сэргээлгэх боломжтой.

Categories
мэдээ үндэсний-бөx

Д.Данзан: Допингийн нөлөөгөөр үндэсний бөхөөр хичээллэж буй олон мянган залуус хохирч болохгүй || DNN.mn

Нийгмийн гэгээрлийн холбооны дэд тэргүүн, МУСГЗ, Физикийн ухааны доктор (Ph.D) Довдонгийн Данзантай ярилцлаа.

-Р.Нямдорж гуай та хоёр МҮБХ-ны тэргүүнээр ажиллаж байх үед үндэсний бөхөөр хэд орчим залуус хичээллэж байв. Энэ талаар танд судалгаа байгаа байх?

-Үндэсний бөхийн тамирчдыг бэлтгэдэг гурван ч дээд сургууль байлаа. 21 аймаг 365 сумтай. Аймгийн наадамд 128-256, сумын наадамд 64-128 бөх барилддаг. Ингээд тооцоход 30 орчим мянган бөх барилдаж байна гэсэн тооцоог гаргаж байсан. Энэ дунд амны хүүхдүүд ч бий.

-2000-аад оны эхэн үед бөхчүүд байгалиас заяасан биеэрээ уран, хурц барилдаан гаргадаг байж. Үзэгчид ч үндэсний бөх рүү хошуурна. Өнөөдрийн тухайд нөхцөл байдал өөр байна л даа. Нэмэлт тэжээл, допингийн нөлөөгөөр бөхчүүд хүчний бэлтгэлийг түлхүү хийдэг болжээ. Уран тансаг барилдаан ховор болсон байна. Үзэгчид ч сонирхохоо больсон юм уу гэх хандлага анзаарагдах юм. Үүнийг та юу гэж үзэж байна вэ?

-1970-аад оны үед Ч.Бээжин аварга гэж жигтэйхэн уран барилддаг хүн байж. Дархан аварга Д.Цэрэнтогтох, заан Д.Мягмар, харцага Ч.Өвгөнхүү гээд бөхчүүд уран дайчин барилдана. За тэгээд шинэ мянган гарахад зургаан залуу зааны өрсөлдөөн үзэгчдийг татдаг байлаа. “Жижиг” Сүхбат уран барилдана. Дээхнэ үед барилдаан ховор болдог байсан тул бусдынхаа барилдааны арга барилыг мэдэхгүй учраас мэхээ өрсөж хийгээд л хаях нь хаяад, унах нь унаад явдаг байж л дээ. Өнөөдөр долоо хоног бүр барилдаан болж байна. Бие биенийхээ барилдааныг маш сайн судалдаг болж. Бөхчүүд барилдаан бүрд л давахын төлөө зүтгэж байгаа. Ингэхлээр уран барилдаан ховордож байгаа юм. Үүнтэй холбоотойгоор бөхчүүдийг шүүмжлээд, муу хэлээд байх аргагүй. Давахын төлөө барилдаж байгаа учраас юу ч хамаагүй хийгээд унахыг бодохгүй шүү дээ. Гэтэл бөхчүүдээ элдэв янзаар л хэлдэг. Холбооны дэд тэргүүнээр ажиллаж байхдаа бөхчүүдээ өмөөрч их бичдэг, ярьдаг байлаа. Нэг зүйлийг онцлоход, аль ч цаг үед цөөн тооны төрөлхийн мах мариатай бөхчүүд барилдсаар л ирсэн, сүүлийн үед байнгын бэлтгэл, барилдааны дүрэм зэрэгтэй холбоотойгоор бөхчүүд их жинтэй болж байгаа нь ч үнэн.

-Сүүлийн 10 жилд бөхчүүд уураг, цаашлаад допингийн төрлийн бодис нийтлэг хэрэглэдэг болжээ. Энэ нь бөхчүүдийн эрүүл мэндэд сөргөөр нөлөөлж байх шиг.

-Ер нь допингийн эсрэг тэмцэл бол тамирчдын эрүүл мэндийг хамгаалах, спортын шударга өрсөлдөөний нөхцөлийг хангахад л чиглэдэг юм шүү дээ. Тийм болохоор допингийн хор хөнөөлтэй холбоотойгоор судалгаа хийж цуврал нийтлэл бичиж, ном гаргаж байлаа. 2005, 2006 оны л үед тэр. Үндэсний бөхөд допингийн хэрэглээ нэвтэрч эхэлж байсан үе. Нэмэлт бүтээгдэхүүн уургийн тухайд допингоос тусдаа асуудал. Мууг нь ялгаж үлдээгээд, эрүүл мэндэд тус дэмтэйг хэрэглэх нь тухайн хүний ухамсар, хариуцлагатай холбоотой. Үнэн сэтгэлээсээ жигшээд явж байгаа бөхчүүд ч олон бий. Биднийг бөхийн холбоонд ажиллаж байхад улсын аварга Ч.Санжаадамба, улсын гарьд Ж.Бат-Эрдэнэ нар орж ирээд “Допингийн эсрэг арга хэмжээ авахгүй бол барилдахад хэцүү байна” гэдгээ илэрхийлж байлаа.

Барилдаж байгаа улс нь допинг хэрэглээд байгаа нь тэдэнд мэдрэгдээд байж л дээ. Бидний тухайд тухайн үед өөрсдийн эрх мэдлийн хүрээнд арга хэмжээ аваад л явж ирсэн. Бөхчүүдийн дунд соён гэгээрүүлэх ажил ч мундахгүй хийсэн. Би гэхэд “БӨХ” сониндоо 2006 оны сүүл үеэр дараалсан гурван томоохон нийтлэл бичиж, допингийн төрлийн бодисын жагсаалтыг дахин дахин гаргадаг байлаа. Доктор О.Амарцэнгэлээр бөхчүүддээ допингийн асуудлаар лекц уншуулж байлаа. Ч.Санжаадамба тэр цагаас хойш өнөөдрийг хүртэл допингийн эсрэг тууштай тэмцэж, энэ талын хүчтэй дуу хоолой болж яваад нь хувийн зүгээс талархдаг юм.

-Улсын наадамд барилдсан 512 бөхийн 16-г нь допингийн шинжилгээнд хамруулахад 3-4 бөх асуудалтай гарч байна. Энэ нь үндэсний бөхөд допингийн хэрэглээ хавтгайрсныг харуулж байх шиг. Үндэсний бөхөөр идэвхтэй хичээллэж байгаа олон мянган залуусын эрүүл мэндэд эрсдэл учирч байна уу гэх айдас төрж байна.

-Хортой учраас л дэлхий нийтээр хорьж байгаа юм. Допингийн нөлөөгөөр уралдааны замд нас барсан дугуйчин байдаг. Штангаа өргөж байсан тамирчны гар хугарсан жишээ ч бий. Энэ бүгд допингийн хэрэглээний гор. Үндэсний бөхөд допингийн хэрэглээ даамжирвал ийм л зүйл тохиолдоно. Цаашлаад допингийн хэрэглээ янз бүрийн хорт хавдруудын суурь ч байж болно. Үндэсний бөхөөр хичээллэж яваа эрүүл чийрэг залуус маань үүнд хордоод байвал юу болох вэ. Залууст допингийн нөлөөгөөр янз бүрийн өвчин тусаад байвал эмгэнэл шүү дээ. Мөн допингийн төрлийн бодис үргүйдэлд хүргэдэг. Бөхчүүд удам дамжиж барилддаг шүү дээ. Цаашид энэ их өв соёлыг хэн тээж авч явах вэ. Допингийг үндэсний бөхөөс нэн даруй л арилгах шаардлагатай байна. Өнөөдөр сумын цолтнуудын барилдаанд 600 гаруй бөх барилддаг. Нэгэн том цолтой бөхтэй уулзахад “Өнөөдөр захын сумын заан залуутай барилдахад л маш хатуу болсон” гэж онцолж хэлж байсан. Залуус маань “Би улсын наадамд шөвгөрөх биш” гэсэн хандлагаар янз бүрийн юм хэрэглээд байх вий дээ гэж санаа зовох юм.

-МҮБХ-ны удирдлагууд допингийн эсрэг хатуу байр суурь илэрхийлдэг. Гэсэн ч хэрэглээ байсаар л байна шүү дээ.

-МҮБХ-ны зүгээс тууштай тэмцээд л байна. Допингийн эсрэг үндэсний төвд асуудал байна гэж ярих юм. Энэ байгууллагын үйл ажиллагаа их далд хэлбэрт, хаалттай байдаг бололтой. Допингийн эсрэг байгууллага БНСУ-аас ирсэн шинжилгээг задлахдаа сэтгүүлчдэд нээлттэй байх хэрэгтэй гэж боддог юм. Сэтгүүлчид ч үүнийг шахаж шаардаасай гэж хувийн зүгээс уриалж байна. Хүний нэр төртэй холбоотой л гэдэг. Допинг хэрэглэсэн бөхийн нэрийг өнөөдөр зарлах, маргааш зарлах ямар ч ялгаагүй биз дээ.

-Допингийн төрлийн бодис борлуулдаг сүлжээ байдаг талаар бөхчүүд ил далд хэлбэрээр ярьдаг. Энэ асуудалд таны байр суурийг сонсъё.

-Допинг оруулж ирдэг, бизнес болгодог нөхдүүд байх шиг байна. Бөхчүүд өөрсдөө үүнийг илчлэхгүй болохоор нь гайхдаг юм. Хэдхэн бөхийн клубээр яваад л зарж байхад нь яагаад бариад авч болдоггүй юм бэ. Залуу бөхчүүдийн толгойг эргүүлж, янз бүрийн төрлийн хортой бодис зараад байгаа хүмүүсийн үйлдлийг нэн даруй таслан зогсоох ёстой гэж боддог. Энэ нь цаагуураа үндэсний аюулгүй байдалд ч сөрөг нөлөөтэй байж болох асуудал. Янз бүрийн допингийн төрлийн бодис хилээр оруулж ирэхэд ч хатуу хяналт тавих хэрэгтэй. Манайхан зах зээлийн нийгэм гэж орчуулсан. Үүнийг чөлөөт эдийн засгийн нийгэм гэж орчуулах хэрэгтэй юм шиг. Ашиг олохын тулд чөлөөт эдийн засгийн талбарт чөлөөтэй ажиллана. Ашгийг ариун цагаан хөдөлмөрөөр олж болно. Хамгийн муу нь хүн хорлож олдог юм байна. Үүний нэг нь допингийн бизнес. Допингийг хүний биед ямар нэгэн сөрөг нөлөөгүй гэх ухуулга ч хийдэг байна. Энэ асуудалд анхаарал хандуулах цаг нь болсон. Энэ ашиг хонжоо хайсан хүмүүс бөхийн спортоор хичээллэж байгаа залуусын эрүүл мэндийг хорлоод байна шүү дээ. Бөхчүүд маань ухамсартай, хариуцлагатай байж элдэв төрлийн зүйлээс хол байх хэрэгтэй.

-Допингийн төрлийн бодисын мэдлэггүйгээс шалтгаалж нэр, төр эрүүл мэндээрээ хохироод үлдэх тохиолдол байгаа нь анзаарагддаг.

-Гэнэдэж байж болно. Хүчний багш нар нь ч юм уу итгэл хүлээсэн нэг нь допингийн төрлийн бодис санал болгодог. Тухайн бөх хар муу саналгүй өнөөхийг нь хэрэглэчихдэг. Ингээд л асуудал үүсч болно. Үндэсний бөхөөр хичээллэж байгаа бол идэж, хэрэглэж байгаа зүйлийнхээ талаар маш сайн мэдлэгтэй байх шаардлагатай цаг үе ирсэн. Үүнээс гадна бөхчүүд бэртэл авна. Бэртэлдээ ямар эм тан хэрэглэснээ эмчээр бичүүлж авах ёстой. Наадмаар тав даваад допингийн шинжилгээнд хамрагдахад ямар эм тан хэрэглэснээ бичиж өгдөг журамтай. Бөхчүүд маань юу ч хэрэглээгүй гээд л бөглөчихнө. Гэтэл шинжилгээний хариу асуудалтай гараад ирдэг. Ингээд л асуудал үүснэ. Бэртэлдээ хэрэглэсэн эм бэлдмэлийнхээ жагсаалтыг шинжилгээ өгөхдөө авч очоод үзүүлэх хэрэгтэй. Энэ тохиолдолд анхаарч үзэх журам бий. Манайхан хариуцлагагүй, хэнэггүй байдлаасаа болоод үүнийг тоодоггүй, тэгээд л хохирдог.

-Допингийн зөрчлийн асуудалд хариуцлага тооцоход хууль эрх зүйн орчин асуудалтай байх шиг. Бөхчүүдийн дунд допингийн хэрэглээ түгээмэл байгааг үүнтэй холбож тайлбарлах хүмүүс ч байдаг шүү дээ.

-Энэ асуудалд улстөрчдийн гар орж завхруулдаг муухай жишиг бий. Заримд нь огт арга авч чадахгүй, заримд нь ёс төдий, заримд нь хуулийн дагуу зохих хариуцлага тооцох жишээтэй. Допинг хэрэглэснээ хүлээн зөвшөөрөөд л зогсож байсан хүүхэд маргааш нь допингийн шинжилгээний хариу зарлах болоход “Намайг хорлож байна. Би допинг хэрэглээгүй” гээд л босоод ирнэ. Хэн нэгэн улстөрч үг зааж өгөөд явуулж байгаа нь тэр шүү дээ. Асуудал цэгцрээд хэн нь ямар хариуцлага хүлээх нь тодорхой болчихвол улстөрчид гараа татна. Хоёрдугаарт бөхчүүд өөрсдөө хэн нэгэнд найдахгүй, гэнэдэхгүй болно.

-Үндэсний бөхөд хавтгайраад буй допинигйн хэрэглээг арилгах хамгийн оновчтой шийдлийг та юу гэж үзэж байна вэ?

-Үндэсний их баяр наадмын тухай хуулийг яаралтай шинэчлэх шаардлагатай. МҮБХ төслөө өргөн барьсан байна. Хуульд энэ асуудлыг их тодорхой заах ёстой. Тэгээд олон улсын журамд нэгдчихвэл нэг мөр шийддэг шударга ёс тогтоно. Допингоос ангижирч, бөхчүүдийн эрүүл мэндийг хамгаалах нэг сайн арга нь явцын шинжилгээ. Бид ажиллаж байхдаа бөхчүүдээс явцын шинжилгээ аваад, арга хэмжээг гаргасан журмынхаа дагуу аваад явж байлаа. Одоогийн удирдлага энэ ажлыг үргэлжлүүлэх байх. Жилд 5-6 удаагийн шинжилгээ л аваад байж болно. Зардал, санхүүжилтийг нь ямар нэг аргаар шийдээд, допинг илэрсэн бөхчүүдээр нь төлүүлдэг байж болох шүү дээ. Ийм гарц гаргалгаа байж болно. Энэ тохиолдолд хэн нэр төрөөрөө хохирохыг хүсэх билээ дээ. Допингийн хэрэглээ аяндаа л цэгцэрнэ.

Categories
мэдээ онцлох-нийтлэл туслах-ангилал эдийн-засаг

Арилжааны банкууд хойд хөрш рүү доллар зөөгөөд дуусгах нь гэв үү? || DNN.mn

Эдийн засагчдын зүгээс “Манай улс долларын хомсдолд орлоо” гэх байр суурийг илэрхийллээ. Улмаар гадагшаа хийх төлбөрт хязгаарлалт тогтоож, банкууд доллар олгохоо больсон гэх хэлэлцүүлэг нийгэмд өрнөж байна. Доллар хомсдоход нөлөөлж буй гол хүчин зүйл нь хойд хөрш рүү их хэмжээгээр зөөж байгаа гэх. Энэ талаарх мэдээллүүд ч буриадын сайтуудаар цацагдаж байна. Тодруулбал, Буриадын “Номер Один” сайтад “Буриадын “Байкал” нисэх буудлын ажилтнуудын ярьж байгаагаар бол Улаанбаатараас ирж буй жуулчид том цүнхээр дүүрэн валют зөөж байна. Улаанбаатарын зочид буудлууд ч орос ченжүүдээр дүүрсэн. “Монголчууд 30 сая төгрөгийн лимит тавьсан тул оросууд нэг хүн 10 мянган ам.доллар л солиулж байгаа. Сүүлийн өдрүүдэд монголчууд өөрсдөө энэ бизнест ороод ирчихэж. Өнгөрсөн долоо хоногт Буриадад ирсэн монгол жуулчид их хэмжээний ам.доллар бэлнээр авчирсан” гэжээ. Нөөцлөөд буй цөөхөн хэдэн долларыг бүгдийг нь хойд хөрш рүү зөөгөөд дуусгах эрсдэл отож байгааг эдийн засагчид онцолж байгаа юм.

Өнгөрсөн амралтын өдрүүдээр энэ асуудлын хүрээнд “Найман шарга” валют арилжааны төвөөс сурвалжилга бэлтгэлээ. Тэвхийсэн зузаан 20 мянгатын дэвсгэртүүдийг гэдсэндээ тэвэрсэн улс хэдэн том машинуудын дунд холхиж гүйлдэнэ. Бие биенээсээ өрсөж валют олж авахаар хоорондоо “алалцаж” буй нь энэ гэнэ. Харин тэд хэвлэл мэдээллээс явааг дуулмагцаа “зүрх нь амаараа гарчих” шахах аж. Тарж бутраад л тал тал тийшээ зугтаад алга болох. Хууль бусаар худалдаа эрхэлдэг улс ч юм уу гэж хардахаар. Цааш “Найман шарга” худалдааны төвөөр явахад том цүнх үүрсэн Оросын буриадууд олноор тааралдана. Хэдэн доллар авчих санаатай хайж яваа нь энэ гэнэ. Оросын буриадууд сүүлийн сар орчмын хугацаанд “Найман шарга” хавиас салахаа больсон талаар валют арилжааны ченжүүд онцолж байна. Энэ хавиараа байршиж өдөр тутам ирж доллар, рубль авдаг аж.

Валютын ченж: Энд дотоодын нөөцийн 4-5 хувь нь л эргэлддэг. Найман шаргаас Орос руу валют зөөгөөд нөөцөд өөрчлөлт үзүүлэхгүй

Валютын худалдаа эрхэлдэг ченж эмэгтэйгээс цөөн асуултад тодруулга авлаа.

-“Найман шарга” худалдааны төвийн орчимд долларын олдоц хэр байна вэ?

-Яг өнөөдрийн байдлаар хэвийн байна. Ер нь доллар сурагласан хүмүүсийн хөл тасрахгүй, ар араасаа л орж байна.

-Энд долларын нөөц ямар байна?

-Одоогоор бол ховордсон асуудал алга. 2950 төгрөгийн ханштай байна. Цаашид ийм эрэлттэй хэвээр, ирсэн хэдийг нь хүмүүс авч дуусгачихаад байвал хомсдох эрсдэл үүснэ.

-Хүмүүс эндээс доллар авч хойш нь гаргаад байна уу. Энэ хавиар том цүнх үүрсэн оросууд нийтлэг тааралдах юм. Мөнгө цүнхэлж хойд хөрш рүү зөөгөөд байх шиг…

-Эндээс доллар авсан хүмүүс хойш нь гаргаж байгаа. Дайны нөхцөл байдалтай холбоотойгоор л хойш нь зөөгөөд байх шиг. Яг одоогоор ОХУ-д доллар хомсодчихсон байгаа. Эхлээд оросууд эндээс валют авч байсан бол сүүлийн өдрүүдэд манайхан өөрсдөө их хэмжээгээр авах боллоо. Өндөр ашигтай ажиллаж байгаа учраас л ингэж хошуурч байна л даа.

-Нэг хүн ойролцоогоор хэр хэмжээний доллар авч байх юм?

-Эндээс тийм их хэмжээгээр авах боломжгүй. Таны тухайд цүнх, цүнхээр нь л зөөгөөд байна гэх ойлголттой байх шиг. Тийм боломж байхгүй. “Найман шарга” худалдааны төвд долларын нөөцийн 4-6 хувь нь эргэлддэг. Ийм зах зээлээс цүнх, цүнхээр нь доллар зөөнө гэсэн ойлголт байхгүй. Байгаа боломжоор нь л хүмүүс авч хойш нь зөөж байна.

-Дотоодын валютыг их хэмжээгээр хойш нь зөөснөөр хомсдолд орж байна гэх ойлголт нийгэмд байгаа. Валютыг ямар аргаар хойш гаргаж болох вэ?

-Дахин онцлоход, эндээс дотоодын нөөцөд хомсдол үзүүлэх хэмжээний валютыг хойш нь зөөх боломжгүй. Магадгүй энэ валютын үнийн хөөсрөлийг далимдуулж хувийн хэвшлийн арилжааны банкнууд их хэмжээний валютыг хойш нь нийлүүлж байх боломжтой гэж харж байна. Дотоодын нөөцөд нөлөө үзүүлэх хэмжээний валютыг хойш нь гаргах боломжтой субьект нь арилжааны банкнууд өөрсдөө шүү дээ. Албан тушаалтнууд нь хуйвалдаад гаргаад байх боломжтой. Эндээс хэдэн оросууд валют солиулаад дотоодын нөөц шавхарна гэж түүхэнд байхгүй. Арилжааны банкнууд ашиг хонжоо хайж Орос руу валют нийлүүлээд байвал нөхцөл байдал буруугаар эргэх нь хэнд ч ойлгомжтой. Үүнд нарийн хяналт тавьж, зохицуулалт хийх шаардлагатай. Монголбанкны зүгээс анхаарч байгаа байх аа. Валют авч зөөгөөд нэлээн хугацаа өнгөрлөө шүү дээ.

-Арилжааны банкууд их хэмжээний доллар авч гаргаж байна гэх ямар үндэслэл байна вэ?

-ОХУ, Украины дайн манайд нөлөөлж амжаагүй байхад л банкныхан долларын ханшийг 30 төгрөгөөр нэмчихсэн. Үүнийг гайхаад байгаа юм. Мөн арилжааны банкуудад гуйвуулга хийх өдрийн лимит нь ердөө тавхан сая төгрөг болсон. Зарим тохиолдолд банкаар гуйвуулга хийхээр хандахад “Вальют байхгүй” гээд сууж байна. Доллар хомсдоогүй байхад гаргаж байгаа энэ үйлдэл нь тэднийг хардах үндэслэл мөн.

-Рублийн тухайд нөхцөл байдал ямар байна вэ?

-Хэвийн гэж ойлгож болно. Бусад газар рубль цаас болж байхад манайд харин тогтвортой бариад байна. Өнөөдрийн байдлаар 32 төгрөгийн ханштай байна. Яг одоогоор рубль манайхаас өөр улс оронд хэнд ч хэрэггүй болсон. Манайд үүнийг нь тогтвортой бариад байгаа нь хачирхалтай санагдаад байгаа юм. Яг үүн шиг төгрөгийн ханшаа бариад байж болмоор л санагддаг. Төгрөг маань нүдэн дээр цаас болж байна шүү дээ” гэв.

Ченж нарын төлөөллийн зүгээс “Найман шарга”-аас валют зөөгөөд дотоодын нөөцөд ямар ч нөлөө үзүүлэхгүй гэдгийг онцолж байна. Учир нь нийт дотоодын нөөцийн дөнгөж 4-5 хувь нь л “Найман шарга”-ын зах зээлд эргэлддэг гэнэ. Харин хувийн хэвшлийн арилжааны банкуудын зүгээс зохион байгуулалттайгаар их хэмжээний валютыг хойш нь зөөж байж болзошгүй гэх байр суурийг илэрхийлж байна. Хэрэв нөхцөл байдал ийм дээрээ тулбал дотоодын нөөцөд бодит эрсдэл тулгарахыг тэд онцолж байлаа. Гэхдээ “Найман шарга” орчмоор хэд тойроход цүнх үүрсэн Оросын буриадууд бүлэг бүлгээрээ явж байсныг энд онцолъё. Иргэдийн хэрэгцээний долларыг л дундаас нь аваад хойш нь зөөж байгаа нь эндээс ил цагаан харагдана.

Өнөөдөр гадаад руу хийх төлбөр тооцоонд хязгаарлалт тогтоож байна гэх гомдол нийгэмд дүүрэн байна.

Энэ талаар Монгол банкны зүгээс “Монголбанк Төв банкны тухай хууль болон Банкны тухай хуулиар банкны дотоодын үйл ажиллагаанд оролцохыг хориглодог. Өөрөөр хэлбэл, дуудлага худалдаагаар валют өгсөн ч хязгаарлалт тогтоох чиглэл байдаггүй гэсэн үг. Арилжааны банкууд харилцагчидтайгаа өөрсдөө арилжаагаа хийдэг. Үүнтэй холбоотойгоор сүүлийн үед иргэдийн зүгээс гомдол их гарч байна. Энэ нь валют зарахгүй лимит тогтоосныг нь Монголбанк хязгаарлалт тогтоолоо гэдэг. Монголбанк валютын арилжаанд лимит тогтоодоггүй. Банкууд харилцагчиддаа олгох валютын лимит тогтоох нь өөрсдийнх нь дотоод асуудал. Иймд Монголбанкны зүгээс банкуудад холбогдох анхааруулга өгнө” гэх байр суурийг илэрхийлж байна.

Монголбанкны зүгээс илэрхийлж буй байр сууриас анзаарахад банкууд валютын гүйлгээнд дур мэдэн хязгаарлалт тогтоож байж болзошгүй байгаа юм. Түүнчлэн Банкны зүгээс дур мэдэн лимит тогтоож хойд хөрш рүү долларыг цүнх цүнхээр зөөж байж болзошгүй нөхцөл байдал харагдаж байна. Монголбанкны зүгээс арилжааны банкууд лимит тогтоосон асуудалд анхааруулга өгч ажиллахаа мэдэгдэж байна.

Categories
мэдээ нийгэм онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Ч.Баатар: Технологийн эрин зуунд дайтахад нүсэр арми хэрэггүй болсон || DNN.mn

Доктор, профессор, Энх тайвны аюулгүй байдлын олон улсын шагналт, хурандаа Ч.Баатартай ярилцлаа.

-Технологийн эрин зуунд дайны стратеги төлөвлөгөөнд ямар өөрчлөлт гарч байна вэ?

-Цэрэг, арми гэдэг улс орны тусгаар тогтнол аюулгүй байдлын дархлаа болж байдаг зүйл. Цэрэг, армигүй улс бол ямар нэгэн байдлаар бусдын хараат юм уу, бусдын нөлөөнд байдаг. Монгол Улсын тухайд тусгаар тогтносон бүрэн эрхт улс учраас цэрэг армитай, зэвсэгт хүчинтэй. Тусгаар улсаа хамгаалах үүрэгтэй цэрэг гэдэг маань шаардлагатай тохиолдолд бэлэн байх ёстой. Цэрэг хөдлөх ёстой гэсэн үг л дээ. Өнөөдөр ч бай, урьд өмнө нь ч бай шинжлэх ухааны хөгжил зэвсэгт хүчинд хурцаар нөлөөлж ирсэн. Зэвсэгт хүчин хурдтай хөгждөг нь бусад шинжлэх ухаанаас илүү байдгаараа онцлог. Жишээ татаад хэлье. Одоогоос 50-60 жилийн өмнө хүний хавдрыг хагалгаа хийгээд л авдаг байлаа. Өнөөдөр ямар нэгэн хавдрыг хагалгаа хийхгүйгээр анагаадаг зүйл гарч ирээгүй л байна. Авто машин, техник 50-60 жилийн өмнө дөрвөн дугуйн дээр л явдаг байсан. Өнөөдөр өөр ямар нэгэн хэлбэрээр машин явахгүй байна. Тэгвэл цэргийн шинжлэх ухаан дэндүү хол хөгжиж. 50-60 жилийн өмнө хамгийн холдоо л 30 орчим км газрын тусгалтай их буу байлаа. Өнөөдөр тэгвэл шинжлэх ухааны хөгжил тив алгасч хэдэн арван мянган километр нисдэг пуужинтай болж.

Өнөөдөр олон улсын түвшинд цэрэг стратегийн харилцаа нэлээн түрэмгий болсон. Цэрэг зэвсгийн хүчинд тулгуурлан харилцан бие биенээ буруутгах, айлган сүрдүүлэх шинжтэй болсон нь олон улсын харилцаанаас харагдаж байна. Энэ нь улс төр, эдийн засгийн ашигтай нөхцөл байдлыг өөрсдөдөө үр ашигтай тогтооход л оршиж байгаа. Товчхондоо зэвсэг техникээр эзлээд авъя гэхээс илүү тэр улсын байгалийн баялаг, улс төр, эдийн засгийг өөрийн хараанд оруулахаар ийм үйл ажиллагаа явуулж байна. Орчин үед дайн хийх стратегийн гол зорилго нь өрсөлдөгчийн нийгэм, эдийн засгийн тогтолцооны чадавхыг алдагдуулахад л чиглэж байна. Үүнийг цэрэг стратегийн талаас нь авч үзвэл учруулах хохирол нь уламжлалт аюулын хэмжээнээс давж, нийгэм эдийн засгийн амин чухал газруудад илүү хохирол учруулах зорилготой байна л даа. Үүнд цэрэг зэвсгийн гол хүчирхэг тулгуур нь нэгдүгээрт, цөмийн зэвсэг болсон. Хоёрдугаарт нь стратегийн холын зайд нислэг үйлддэг онгоцтой байх, гуравдугаарт нь тив алгасч цөмийн бөмбөг тээдэг шумбагч онгоц шаардлагатай болжээ. Дэлхийн хүчирхэг гүрнүүд эдгээрийг л өөртөө агуулж байна. Ийм зэвсэгтэй орнууд л цэрэг зэвсгийн хүчээр бусдыгаа ноёлох болж. Яг өнөөдрийн байдлаар АНУ, ОХУ, БНХАУ, Герман, Солонгос гээд улсууд зэр зэвсгийн хүчээр ноёрхох хандлагатай байна. Мөн хүчирхэг орнууд агаар сансрын орон зайг ашиглахыг санаархаж байна. Одоо бол дэлхийн сансрын уудамд янз бүрийн зорилго сонирхолтой 4500 гаруй аппарат ажиллаж байгаагийн 30 орчим хувь нь цэрэг стратегийн зориулалттай.

Түүнээс харилцан бие биенийхээ мэдээллийг авч тагнаж өөртөө ашигтайгаар ашигладаг үйл ажиллагаа явж байна. Нэг үе улс орнууд бүтээн байгуулалтын төлөө тэмцэж, нөхцөл байдал намжмал байсан. Одоо үндсэндээ эргээд хүчирхэг зэвсэглэлийн төлөө тэмцэлдэх болж. Тэр тусмаа НАТО-д Латви, Литва, Эстони гэх мэт хуучин социалист орнууд элсчихлээ. Украин, Гүрж элсэхээр санал тавьчихлаа. Эдгээр улсууд НАТО-д элссэнээр аюул занал Москвад ойртож ирж байгаа юм. Өнөөдөр АНУ-ын зэвсэглэлд хэрэглэж буй 1000 км-ийн тусгалтай пуужин тавхан минутад л байндаа очиж байгаа. ОХУ-ын тухайд гэнэтийн довтолгооноос л болгоомжилж байгаа л асуудал.

-Технологийн хөгжлийг дагаад дайны стратеги төлөвлөгөөнөөс гадна зэвсэглэлд ч өөрчлөлтүүд гарч байна шүү дээ. Энэ эринд нүсэр том армийн хэрэгцээ үндсэндээ алга болчих шиг…

-Төрөл бүрийн зэвсэг гарч байна. Зэвсэг техникийн хөгжлийг гадаад орнуудын парад жагсаалаас харж болно. АНУ-ын хэрэглэж байгаа 1000 км зайд таван минутад л байндаа очдог зэвсэг ашиглаж байна. Үүнийг хэт авианы пуужин гэж нэрлэдэг. Үүнийг цөмийн бус ердийн цэнэгээр цэнэглэдэг. Тэр бүү хэл АНУ 2025 он гэхэд зэвсэглэлдээ 160000 км-ийн тусгалтай тив алгасдаг пуужинг хэрэглээнд нэвтрүүлэхээр туршиж байна. Нөгөө талд АНУ-ын алсын зайн стратегийн бөмбөгдөгч онгоц бий. Энэ бөмбөгдөгч онгоц цөмийн бөмбөг тээгээд цээлдээ хүртэл тусгаарлалтад явдаг. Цөмийн бөмбөг тээж яваа онгоцыг тойроод 10 гаруй онгоц аюулгүй байдлыг нь хангаж бөмбөгөө хаях газарт нь хүргэж өгдөг. Онгоцны цэнэг, шатахуун дуусахад агаарт нь цэнэглэдэг, халдлагад өртлөө гэж тооцвол автоматаар хамгаалдаг онгоц дагаад явж байдаг. Энэ бол цэргийн шинжлэх ухааны том дэвшил юм.

АНУ-ын зүгээс В2 гэх алсын зайн бөмбөгдөгч онгоцоо илүү боловсронгуй болгож В3 болгож стратегийн бөмбөгдөгч онгоц шиг болгож зэвсэглэлдээ оруулж байна. Энэ нь олон улсад аюул л дагуулж байгаа юм. Энх тайван аюулгүй байдлын төлөө тэмцэж байгаа бусад орон зэвсэглэлээ бэхжүүлж байгаа орнууд байна. Нөгөө талд ОХУ зүгээр хараад суухгүй. Тив алгасагч “Сатан 2” пуужингаа агаар мандалд гаргах гэж байна. Байндаа ойрхон агаарт байрлуулах гээд байна шүү дээ. Дайснуудын ойролцоо байршуулаад сансраас харвах санаа гэж ойлгож болно. Мөн “Сатан 1”, “Сатан 2” пуужин нь туршилтаа орчихлоо. Зэвсэглэл туршина гэдэг хүнсний бүтээгдэхүүн туршиж гаргахтай адил биш. Асар олон жил туршдаг. Клашниковын автоматын жишээг энд дурдаж болно.

-Та зохион бүтээгч Калашниковтой уулзсан гэсэн шүү дээ. Калашниковыг хэрэглээнд нэвтрүүлэхийн тулд хэрхэн туршиж байсан нь хүмүүст сонин байх. Өөрөө юу хэлж байх юм.

-Уулзаж ярилцаж байлаа. Калашников бууг нэвтрүүлэхийн тулд зургаан жил туршсан байгаа юм. Ус, элс шороонд булаад л -40, нэмэх 40 хэмийн халуун, хүйтэнд байлгаж туршаад зэвсэглэлд нэвтрүүлсэн талаар өөрөө хэлж байсан.

-Та сая хойд хөршийн армийн зэвсэглэлийн талаар ярилаа. Өмнөд хөрш БНХАУ ч зэвсэглэлийн тухайд хүчирхэг гүрэн шүү дээ…

-“Дунфан” буюу Дорнын салхи гэж пуужин байна. “Дунфан 1”-ээс “Дунфан 41” хүртэл туршиж сайжруулахад хамгийн ашигтай нь “Дунфан 17” болж таарсан. Энэ нь 6000 км хол бууддаг пуужин л даа. Мөн хятадууд агаар сансарт 100 гаруй хиймэл дагуулын аппарат хөөргөөд байна. Дэлхий нийтийн зэр зэвсгийн мэдээллийг авах гэж л тэр шүү дээ. Манайд ямар нэгэн жагсаал цуглаан, үймээн болоход аль хэдийнэ мэдчихсэн байна гэсэн үг. Сансраас л мэдээллээ авчихаж байгаа юм.

-Манайх хоёр том гүрний хооронд оршдог орон. Олон улсад ямар байр суурьтай байх нь манайд ашигтай вэ. Манайх ямар зэвсэгт хүчинтэй байх шаардлагатай вэ?

-Энэ хоёр гүрэнтэй аль болох тайван л харьцаж байх хэрэгтэй. Аливаа асуудал гарахад аль нэгийг нь онцолж муулдаг, нөгөөг нь хэт сайшаадаг нийтлэг хандлага манайд бий. Бид эн тэнцүүхэн л харьцах хэрэгтэйг ойлгох нь чухал. Манай өвөг дээдэс том хоёр гүрний дунд энэ газар нутгийг үлдээгээд явсан. Гадаадын зарим улсууд 10-аад оронтой хиллэдэг. Цаг тутам зөрчилдөөн гардаг. Бид бол тайван амгалан байна. ОХУ, БНХАУ гэсэн их гүрнүүдийн стратегийн гол бүс газар нь Монгол. Хэрэв Монголыг ОХУ авчихвал БНХАУ-тай хиллээд асуудал үүснэ. БНХАУ хэзээ ч Монголыг ОХУ-ын харьяанд өгөхгүй. Энэ хоёр их гүрэн найрсаг харилцаатай ч БНХАУ Монголыг эзэлбэл 1969 онд Даманы аралд гарсан богино хугацааны дайн шиг л нөхцөл байдал үүснэ. Хоёр их гүрний стратегийн гол зүйлийг зангидаж байгаа газар нь тайван амгалан Монгол Улс гэж ойлгож болно. Энэ хоёроос өөр гуравдагч орон манайх руу түрэмгийлж орж ирнэ гэсэн ойлголт байхгүй. ОХУ, БНХАУ-ын хилийг алгасч Монголын нутаг руу дайтдаг орон гэж хаана ч байхгүй биз дээ. Дахин онцлоход, бид бусад гуравдагч хөрш гэхээс илүү хоёр хөрштэйгөө эн тэнцүү харьцаж байвал өгөөжтэй. Ингэж байж л цааш хөгжиж, урагш алхана. Олон жилийн өмнөх сайн муу асуудлыг гаргаж тавиад ан цав суулгах нь зохисгүй. Энэ бол тухайн үеийн төр засгийн удирдлагын буруутай үйлдлээс ард түмний хооронд үл ойлголцол үүссэн асуудал. Үүнийг зөв талаас нь ойлгох хэрэгтэй.

-Манайх шиг улс орны зэвсэгт хүчин ямар байх хэрэгтэй вэ?

-3 сая гаруй хүн амтай улс оронд нүсэр том армийн шаардлага байхгүй. Чадварлаг цомхон Зэвсэгт хүчин л хэрэгтэй. Үүний тулд мэргэжлийн байх шаардлагатай.

-Мэргэжлийн гэдэг нь…

-Нэгдүгээрт, бүх нийтээр цэргийн алба хаах ёстой. 18-28 насны залуус заавал цэргийн алба хаах ёстой. Гэрээт болон дүйцүүлэх гэсэн асуудал байж болохгүй. Шаардлага гарахад дүйцүүлэн хаасан нөхөр үүрэг гүйцэтгэж чадахгүй. Буудаж чадахгүй шүү дээ. Мэргэжлийн гэдэг маань цэргийн албыг хоёр жил хаагаад шилдгүүдийг нь сонгон шалгаруулж аваад сургах хэрэгтэй. Хоёрдугаарт, манайд орчин үеийн зэвсэг техник хомс байгаа. Гадны орны хэрэглээнээс гарсан зэвсэгүүдийг тусламж дэмжлэгийн замаар авчихаад мундаг гээд байж болохгүй. Дэлхийн зэвсэгт хүчний цагаан номд Монголын зэвсэгт хүчинг “чадварлаг” гэж тэмдэглэсэн байдаг. Бид чадварлаг болохын тулд орчин үеийн зэвсэг, техник авах шаардлагатай. Үүнийг жил бүр авахгүй шүү дээ. Орчин үеийн нэг зэвсэг авахад л 20-30 жил хэрэглэнэ. Дүрэм журмаа батлаад мэргэжлийн чиглэл рүү орох цаг нь ирсэн. Нөгөөтэйгүүр цэргийн албыг зөвхөн эрэгтэйчүүд бус сайн дурын эмэгтэйчүүдийг армид алба хаалгах хэрэгтэй гэж хувьдаа үздэг.

-Зэвсэгт хүчний бэлэн байдалд ямар шалгуур тавьдаг юм бэ. Манайх хангаж чадаж байна уу?

-Зэвсэгт хүчний бэлэн байдлыг хангадаг үндсэн гурван шалгуур бий. Үүнийг хангасан Зэвсэгт хүчин ямар ч үед үүрэг гүйцэтгэхэд бэлэн байдаг. Нэгдүгээрт, үүрэг хүлээсэн алба хаагч дуудсан цагт, заасан газар бэлэн очих хэрэгтэй. Гэрээтээр алба хаасан улс очиж чадах уу гэдгийг бодох л хэрэгтэй. Хоёрдугаарт, тухайн хүнийг очиход зэвсэг техник нь ажиллагаанд бэлэн байх ёстой. Өнөөдөр манай зэвсэг, техник, танк нь асаад хөдлөхөд бэлэн байна уу гэдэг асуудал. Гуравдугаарт, ирсэн хүн маань зэвсэг техникээ шууд ажиллуулж чаддаг байх ёстой. Энэ гурван байдлыг хангасан зэвсэгт хүчин үүрэг гүйцэтгэх чадамжтай байна л гэсэн үг. Энэ дээр удирдлагын түвшинд онцгой анхаарах нь зөв. Өнөөдөр Улаанбаатар хотыг агаараас халхалж хамгаалах зүйл хэрэгтэй. Хэн дуртай нь сансраас бидний дотоод хэргийг ажиглаад сууж байж таарахгүй биз дээ. Хувийн зүгээс санал оруулж байсан ч энэ асуудал дэмжигдээгүй өнгөрч л байсан.

-Хилийн цэргийн тухайд ямар шалгуур тавьдаг юм бэ. Манайх ямар хэмжээнд байна?

-Хилийн цэргийг бэхжүүлэх хэрэгтэй. Хилийн цэргийн алба хаагчдын орон тоог өргөтгөж, орчин үеийн техникээр хангаж өгөх ёстой. Ямар нэг зэвсэг хэрэгсэл, хар тамхи гэх мэт хууль бус зүйлсийг нэвтрүүлэхгүй барьж байхын тулд орчин үеийн дэвшилтэт технологийг ашиглах ёстой.Үүнээс гадна урд хил Замын-Үүд, хойд хил Алтанбулагийн нөхцөл байдлыг та мэдэх байх. Урд хойд хилийг өөд нь татах хэрэгтэй талаар олон ч удаа ярьж байлаа. Энэ талаар санал ч оруулж байсан. Хилээр нэвтрэхэд л өнгө үзэмж, хамгаалалт нь шууд харагдана. Үүнийг бэхжүүлэх шаардлагатай.

-Таны тухайд чөлөөт бүсийн талаар байр шүүмжлэлтэй байр суурийг илэрхийлдэг хүн. Чөлөөт бүс ямар байх ёстой юм бэ. Үүний ач холбогдол нь юу вэ?

-Чөлөөт бүс гэдэг тухайн улсын эдийн засагт чухал нөлөө үзүүлж, Үндэсний аюулгүй байдалд шууд хамааралтай асуудал. Манайх чөлөөт бүсийг Замын-Үүд, Цагаан нуур, Алтанбулагт нээгээд олон жил боллоо. Чөлөөт бүс байгуулахад 200 шахам тэрбум төгрөг зарчихаад бүс нутгийн аюулгүй байдлыг хангаж байгаа юм алга. Алтанбулагт л гэхэд архины хэдэн мухлаг нээчихээд чөлөөт бүс, Замын-Үүдэд эзэнгүй хашаанд урдаас орж ирсэн ачаа буулгачихаад чөлөөт бүс гэж нэрлээд сууж байна. Чөлөөт бүс гэж энийг хэлдэггүй юм. Чөлөөт бүс өөрийн гэсэн хуультай байдаг. Дэлхийн 140 гаруй оронд 1400 гаруй чөлөөт бүс хуулийн дагуу ажиллаж байна. Энийг стандартын дагуу байгуулах ёстой. 2017 онд намайг Засгийн газарт төсөл оруулахад хүлээн зөвшөөрсөн бол Замын-Үүдийн чөлөөт бүс ашиглалтад орчихсон байх байлаа. Энэ бүсийг журам ёсоор нь байгуулснаар эдийн засагт үнэтэй хувь нэмэр оруулна. Татваргүй барааг чөлөөт бүсийн хашаанд оруулахад тээврийн зардал, гаалийн татвар төлөхгүй. Үйлдвэрийн үнээрээ бараа материал нийлүүлэгдэнэ. Ийм л зүйлийг хийхгүй хоосон хашаа руу ачаа буулгаад сууж байна.

-Өнөөдрийн халуун сэдэв ОХУ болон Украины асуудлаар улс гүрнүүд янз бүрийн л байр суурийг илэрхийлж байна. Таны зүгээс ямар байр суурьтай байна?

-Дэлхий нийтийн анхаарал ОХУ, Украин дээр төвлөрөөд байна. Ардчилал, хэвлэн нийтлэх эрх чөлөөтэй холбоотойгоор улс орон бүр, бүр нарийвчилбал хүн бүр л өөр өөрсдийн хэмжээнд үзэл бодлоо илэрхийлж, тайлбарлаж байна. Зарим нь бодит нөхцөл байдлыг санаатайгаар гуйвуулах юм. Хэсэг нь мэдлэг, мэдээлэлгүй учраас өөрсдийнхөөрөө тайлбарлаж байна. Миний зүгээс ч хувийн байр сууриа илэрхийлье. Монголчууд дайн үзээгүй, мэдэхгүй. 1939, 1945 оны тулалдаанд орсон ахмадууд маань өнөөдөр цөөхөн үлдсэн. ОХУ-ын ард түмэн дайны гашууныг бие сэтгэлээрээ амссан. Өнөөдөр ч дайны шарх нь гүйцэд аниагүй л байна. Оросууд дайныг хүсээгүй. Украины баруун хэсгийнхний тухайд тэрс үзэлтэн гэж 17 дугаар зууны үеэс л уламжлагдаж ирсэн. Сүүлийн жишээг онцлоход л Дэлхийн хоёрдугаар дайны үед л тэрс үзэлтнүүд Германы талд урваад байлдсан байдаг. Эндээс олон хүн АНУ, Герман, Англи руу дүрвээд гарч явсан байдаг. Өнөөдөр Украинд үлдсэн тэрс үзэлтнүүдийг санхүүгийн тухайд дэмжлэг үзүүлээд турхирч байна. Дайны үүсэл нь энэ. Украины ард түмэнтэй ОХУ байлдах гээд байгаа асуудал биш. ОХУ, Украин бол Словени үндэстний хоёр том орон. Энэ утгаараа ч аваад үзсэн хоорондоо байлдах учиргүй. 1943 оны арваннэгдүгээр сараас арванхоёрдугаар сард Украиныг ОХУ-ын арми чөлөөлснийг Украины жирийн ард ч мэдэж байгаа. Тухайн үед 200-300 метр өргөн Днепр мөрөнг гатлахад Оросын арми олон хүний амь насыг золиосолсон. Украиныг чөлөөлөх ажиллагаанд ОХУ-ын армийн сая шахам цэрэг эрс амь насаа алдсан байдаг. Энх цагийн бүтээн байгуулалтын үед ч ОХУ Украинд нисэх онгоцны үйлдвэр, танк үйлдвэрлэдэг газар зэргийг хийж өгсөн. Хийж өгсөн энэ их бүтээн байгуулалтыг Украин мартана гэж байхгүй шүү дээ. Бие биедээ ийм бүтээн байгуулалт хийж байсан улс харилцан буулт хийгээд дайны галыг зогсоосой гэж бодож байгаа. Гэхдээ энхийн гэрээ байгуулаад дайны гал унтрахад сайхан цаг ирэхгүй л болов уу. Гарын үсэг зураад цэргээ татаж болно. Украинд үрэгдсэн хүүгээ Орос эх мартах уу, Оросын бууны суманд өртсөн аав, ахыгаа украин хүүхэд мартах уу. Энэ сэтгэлийн шарх олон жил анихгүй. Өмнөх шиг тэврэлдээд зогсохгүй л байх даа.