Author: ОЮУНХҮҮГИЙН ДАШНЯМ

Богино хугацаанд их мөнгөтэй болох гэсэн, эсвэл мөнгөө өсгөх үүднээс сайтар нягтлалгүйгээр санхүүгийн харилцаанд орсноос залилангийн гэмт хэргийн хохирогч болсон иргэд, аж ахуйн нэгжийн тоо сүүлийн үед эрс ихэсчээ. Залилан мэхлэгч этгээдүүд иргэдийн итгэлийг олох арга нь илүү боловсронгуй, нарийн болсон байна. Тухайлбал хөрөнгө оруулалт мэтээр өнгөлөн далдалсан залилан нь иргэдэд бодит ажил хэрэг мэт төөрөгдөл төрүүлж хохироох болжээ.

Ингэхдээ маш бага хэмжээний эрсдэлд өндөр өгөөж санал болгож иргэдийг залилдаг байна. Эрсдэл, өгөөж хоорондоо шууд хамааралтай үзүүлэлтүүд бөгөөд танд санал болгож буй өгөөж ихсэх тусам эрсдэл дагаад өсдөг гэнэ. Иймээс өндөр өгөөж санал болгосон хөрөнгө оруулалтаас болгоомжилж дахин нэг нягтлах шаардлагатайг Санхүүгийн зохицуулах хорооноос сэрэмжлүүлэв. Иргэдийн зүгээс тухайн хөрөнгө оруулалт нь эрсдэл багатай, эсвэл эрсдэлгүй үед хэрхэн ийм өндөр өгөөж бий болгосныг шалгахаас гадна ижил төрлийн бусад хөрөнгө оруулалт ямар эрсдэлийн түвшинд хэдий хэмжээний өгөөж хүртээж буйг харьцуулан дүгнэх хэрэгтэй юм байна. Залилан үйлдэгчид хөрөнгө оруулагчдыг татах зорилгоор ихэвчлэн өндөр шагнал урамшуулал санал болгодог гэнэ. Хөрөнгө оруулалт мэтээр зүсээ хувиргасан ийм төрлийн залилангийн гэмт хэргийн хохирлын хэмжээ нь хэдэн саяар хэмжигддэг юм байна. Ийм төрлийн залилан Сүхбаатар, Хан-Уул дүүргүүдэд түлхүү гарах төлөвтэй байгааг Мөрдөн байцаах албанаас онцолж байгаа юм.

Мөн “Танд санхүүгийн тусламж хэрэгтэй юү?” гэх зар цахимд түгээмэл үзэгдэх болжээ. Зээлийн нөхцөл нь ч татгалзахын аргагүй. Энэ төрлийн залилан сүүлийн үед газар авсныг цагдаагийн газраас анхааруулав.

Зээл санал болгож буй залилагчид өөрсдийгөө өв залгамжлагч, цэргийн байгууллагад олон жил ажилласан мэтээр итгүүлэх гэж оролддог. Тэд эхлээд танаас бүтэн нэр, улс, зээлийн хэмжээ, зээлийн зорилго, утасны дугаар гэх зэрэг мэдээллийг тодруулна. Шаардлагатай мэдээлэл солилцсоны дараа таныг хэзээ, ямар дүнгээр зээлээ эргэн төлөхийг харуулж, нийт хүү нь хэдэн төгрөг болохыг тооцоолж харуулна. Ингээд танаас мөн л “Банкны данс эзэмшигчийн нэр, дансны дугаар, иргэний үнэмлэх, эсвэл жолооны үнэмлэхний дугаар, цээж зураг” зэргийг шаардана.

Харин сүүлд нь зээлийн гэрээнд гарын үсэг зурж нотариатаар батлуулах хэрэгтэйг онцолдог. Ингэж тэд луйвардах ажлаа эхлүүлнэ. Нотариатаар батлуулах төлбөрт 130-150 ам.доллар шаардлагатайг хэлнэ. Дээрх мөнгийг тодорхой дансанд байршуулаад л хэдхэн минутын дараа зээлээ авахыг санал болгодог. Шунал нь хөдөлсөн иргэд үүнд нь итгээд л мөнгө шилжүүлчихдэг юм байна.

Энэ төрлийн залилагч этгээдүүд хуурамч данс ашигладаг учраас мөрдөн шалгах ажиллагаа явуулахад ч хүндрэлтэй байдаг гэнэ. Залилагч нарын олонх нь google translate ашиглаж хилийн чанадаас халдлага хийдэг юм байна.

Мөн орон сууцны түрээстэй холбоотой залилан түгээмэл байгаа аж. Тэд бусдын орон сууцны ордерыг хуурамчаар үйлдэж хэд хэд хувилаад бусдад түрээслүүлэхдээ ашигладаг гэнэ. Ингэхдээ Unegui.mn сайт болон бусад зарын группүүдийг ашигладаг байна. Зах зээлийн үнээс арай хямдаар түрээслэх зарыг байршуулаад хандсан иргэдэд яаралтай урьдчилгаа мөнгөө шилжүүлж захиалгаа баталгаажуулахыг шаарддаг ажээ. Тодруулбал, бусдын байрыг түрээслэхдээ ордерыг нь хувилж аваад л цааш нь хэд хэдэн хүнд давхар түрээсэлчихдэг юм байна. Ингэхдээ “Яаралтай урьдчилгаа мөнгөө шилжүүлж захиалгаа баталгаажуулахгүй бол яг одоо өөр хүн орлоо шүү” гэх байдлаар шахалт үзүүлдэг аж. Хотын төвийн байршилд боломжийн үнээр байр түрээсэлж суухын тулд тэр дор нь л урьдчилгаа мөнгөө шилжүүлж залилуулдаг байна. Ингээд түрээсэлсэн байрандаа нүүж ирэх болоход хэд хэдэн эзэн бий болчихсон байдаг гэнэ. Урьдчилгаа шилжүүлсэн дугаар луугаа хандахад аль хэдийнэ блоколчихсон байх аж. Залилагч этгээдүүд бусдын данс ашигладаг, өөр хүний нэр дээр бүртгэлтэй утасны дугаар барьдаг тул илрүүлэхэд мөн л түвэгтэй байдал үүсдэг гэнэ. Байр түрээслэхдээ ямар ч тохиолдолд урьдчилгаа мөнгө шилжүүлэхгүй байхыг цагдаагийн байгууллагаас анхааруулж байна.

Нийслэлийн цагдаагийн удирдах газрын хэлтсийн дарга, цагдаагийн хурандаа Б.Батзоригтой хичээлийн шинэ жил эхлэхтэй холбогдуулан ярилцлаа.

---

-Хичээлийн шинэ жил хаяанд иржээ. Нийслэлийн хөл хөдөлгөөний ачаалал сүүлийн өдрүүдэд эрс нэмэгдлээ. Ийм үед гол төлөв ямар төрлийн гэмт хэрэг, зөрчил гардаг вэ. Иргэд юунд анхаарах вэ?

-Жил бүрийн энэ өдрүүдэд хүүхдийн хичээл сургуулийн бэлтгэл ажлаас гадна хөдөө орон нутгаас их, дээд сургуульд элсэн орохоор оюутан хүүхдүүд олноор ирж, нийслэлийн томоохон зах, худалдааны төвүүдийн хөдөлгөөн эрс нэмэгддэг нь уламжлал болжээ. Энэ үеэр хулгай, залилах гэмт хэргийн гаралт нэмэгдэх хандлагатай байдаг. Иргэдэд хандаж анхааруулахад, хүн олноор цугласан, шахцалдсан тэр л газар, орчинд хулгайч байх өндөр магадлалтай гэдгийг анхаарч, сонор сэрэмжтэй явах, хулгайч нар таныг барааны сонголтоо хийх үед элдэв зүйл асууж шалгаах, шахах, түлхэх, таны авах барааг мөн адил сонирхох гэх мэтээр анхаарлыг сарниулан гар утас, мөнгө, бусад эд зүйлийг хулгайлдаг нь өмнө бүртгэгдсэн хэргүүдэд анзаарагддаг. Иймд иргэдэд биедээ их хэмжээний бэлэн мөнгө авч явахгүй байх, цахим карт, бэлэн мөнгөний машин хэрэглэж хэвших, сонор сэрэмжтэй байх нь хулгайчид боломж олгохгүй байх алхам гэдгийг сэрэмжлүүлье.

-Оюутнуудыг хэрэг, зөрчилд холбогдохоос урьдчилан сэргийлэх чиглэлээр ямар үйл ажиллагаа явуулах шаардлагатай байна вэ?

-Цагдаагийн байгууллагаас жил бүрийн хичээлийн шинэ жилийн нөхцөл байдалтай уялдуулан тодорхой эрчимжүүлсэн ажил, арга хэмжээг төрийн болон төрийн бус байгууллагуудтай хамтран зохион байгуулдаг.

Үүнд сургууль орчны эргүүл хяналт, шалгалтыг нэмэгдүүлэх, замын хөдөлгөөний аюулгүй байдлыг хангах, ерөнхий боловсролын сургууль, их, дээд сургууль, дотуур байрны гадна, дотно орчны камерын хяналтын бүрэн бүтэн байдал, Монгол Улсын MNS 6423:2019 стандартыг хангаж байгаа эсэх, “School police” буюу эцэг, эхийн сургуулийн эргүүлийн үйл ажиллагааг жигдрүүлэх, мэргэжлийн байгууллагуудтай хамтран орчны эрсдэлийн үнэлгээг гаргаж, илэрсэн зөрчлийг арилгуулах, зах, худалдааны төвүүдтэй хамтран халаасны хулгайн гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэхэд мэргэжил, арга зүйн дэмжлэг үзүүлэх, нийтийн тээврийн автобус, автобусны буудал зэрэг шаардлагатай газруудын камерын үйл ажиллагааг дахин нягтлах, илэрсэн зөрчлийг засуулах, Оюутны холбоо, Сурагчдын холбоо, сургуулийн захиргаатай хамтран ажиллах, гэмт хэрэг, зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх сургалт, мэдээллийг тогтсон хугацаанд өгөх зэрэг олон ажил, арга хэмжээг төлөвлөн зохион байгуулдаг. Цагдаагийн байгууллагаас энэ удаа хийж буй нэг онцлог ажил нь Монгол Улсын хэмжээнд үйл ажиллагаа явуулж буй нийт 78 /нийслэлд 67, орон нутагт 11/ их, дээд сургуулийн оюутнуудад хичээлийн жилийн эхний өдрүүдэд Улаанбаатар цагдаагийн хүрээний анги байгууллагын дарга, удирдах албан тушаалтнууд “Их хотын соёл ба хариуцлагатай иргэн” сэдэвт сургалт, мэдээлэл өгөхөөр хуваарь гарган, Боловсрол, Соёл, урлагийн газар, хэлтэс, их, дээд сургуулиудтай хамтран ажиллаж байна. Энэ сургалтын зорилго нь хичээлийн шинэ жил эхэлж байгаатай холбогдуулан их, дээд сургуулийн нэгдүгээр дамжаанд элсэн суралцах оюутан, залуучуудад өөрийгөө болон бусдыг аливаа осол гэмтэл, болзошгүй эрсдэлээс хамгаалах, гэмт хэрэг, зөрчилд өртөж хохирох, холбогдохоос урьдчилан сэргийлэх, тэдний хууль, эрх зүйн мэдлэг, боловсролыг дээшлүүлэх зорилготой юм.

-Халаасны хулгайн гэмт хэргийн нөхцөл байдал ямар байна вэ. Халаасны хулгайн гэмт хэргийн илрүүлэлт хэдэн хувьтай байна вэ?

-Халаасны хулгайн сүүлийн таван жилийн нөхцөл байдлаас үзэхэд 82 хувь нь гар утас, 18 хувь нь түрийвч, бэлэн мөнгө, бичиг баримт, бусад эд зүйл алдагдсан байна. 2022 оны эхний хагас жилийн байдлаар халаасны хулгайн гэмт хэргийн илрүүлэлт 30 орчим хувьтай байна. Энэ нь цагдаагийн байгууллагад бүртгэгдсэн гурван хэрэг тутмын нэг нь илэрч байна гэсэн үг. Иргэд ихэвчлэн хаана халаасны хулгайд өртөж байгааг судалж үзэхэд автобусны буудал, автобусан дотор 50.1 хувь, гудамж, талбай олон нийтийн газарт 32.1 хувь, зах, худалдааны төвүүдэд 8.9 хувь, их, дээд сургууль орчимд 3.3 хувь, эмнэлэг орчимд 1.6 хувь зэрэг байна. Иргэд дээрх газруудад онцгой анхаарал, сонор сэрэмжтэй явах ёстой гэсэн үг.

-Халааснаасаа гар утсаа алдах нь иргэдийн дунд түгээмэл байдаг. Буцааж олох ямар боломж байна вэ?

-Монгол Улсад Гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх ажлыг зохицуулах зөвлөл, Үндэсний Дата төв, Харилцаа холбооны зохицуулах хороо зэрэг газартай хамтран “Smartdevice” ухаалаг гар утасны төхөөрөмж системийг ашиглалтад оруулахаар ажиллаж байна. Энэ нь IMEI кодоо энэ системд өмнө нь бүртгүүлснээр эргэн олох боломжтой болно гэсэн үг. Иргэд хамгийн гол нь арын халаас, гадна халаасанд биш утас, эд зүйлээ дотор талын халаасанд хийж, сонор сэрэмжтэй байх, байгууллага, аж ахуйн нэгжүүд гадна, дотно орчноо бүрэн камержуулснаар халаасны хулгайн эрсдэлийг бууруулна, Монгол Улсын хилээр орж, гарах үеэр хулгайн гар утас нэвтрэх боломжгүй байлгах хяналт шалгалтыг тогтмол чанар, үр дүнтэй зохион байгуулж байх зэрэг ганц цагдаагийн байгууллага гэлтгүй олон байгууллага, иргэдийн хамтын хүчин чармайлтаар бууруулах боломжтой байна.

Дахин анхааруулахад, иргэд маань өөрсдөө утас, эд зүйлдээ эзэн болж, анхаарал болгоомжтой байх, оюутан, сурагчдадаа хэлж, сануулж байх, хүүхдээ өөрийн болон бусдын аюулгүй байдлыг хангаж, бусадтай хүндэтгэлтэй харьцах, хэн нэгний эрхийг зөрчихгүй байх, багш, сургуульдаа хүндэтгэлтэй хандах, сургуулийн захиргаа нь сургуулийн орчны аюулгүй байдлыг оюутнуудын цаг ашиглалтыг сайжруулах, архидан согтуурах нөхцөл боломж олгохгүй байх, бага насны сурагчдын хувьд эцэг, эхчүүд маань бага ангийн хүүхдийг 5 дугаар анги төгстөл нь гараас гарт хүргэж өгч, авч байх үүрэгтэй гэдгийг анхаарах, сургуулийн багш, нийгмийн ажилтан, сэтгэл зүйч зэрэг хуулиар үүрэг хүлээсэн ажилтнууд сургуулийн орчинд далд, нуугдмал хүчирхийлэлд өртсөн хүүхэд байгаа эсэх, тухайн сурагч ар гэртээ ямар нэгэн асуудалтай магадгүй бэлгийн хүчирхийлэлд өртсөн байх магадлал бий эсэхэд байнга хяналт тавьж, мэдээллийг цагдаагийн байгууллагад тэр даруй хүргэж, хамтран ажиллах, сургуулийн эргүүлээр ажиллаж буй эцэг, эхчүүд бусдын хүүхдийн аюулгүй байдлыг хангаснаар таны хүүхдийн аюулгүй байдал хангагдана гэсэн зарчмыг ойлгож, чин сэтгэлээсээ ажиллах, илэрсэн зөрчил дутагдлыг сургуулийн захиргаанд бичгээр мэдээлж байх зэрэг олон талын хамтын ажиллагаа, чармайлт шаардлагатай байна.

Баяр наадам зохион байгуулах хорооноос улсын наадамд дөрөв давсан 64 бөхийн допингийн шинжилгээний хариуны талаарх мэдээлэл хийв.

Мэдээллийн эхэнд үндэсний бөхийн салбар хорооны дарга П.Сайнзориг “Үндэсний их баяр наадмын тухай хууль шинэчлэгдэж дөрөв болон түүнээс дээш давсан бөхчүүдээс шинжилгээ авсан. Нийт 64 бөхөөс допингийн шинжилгээ авсан. Мөн 16 харваачийн шинжилгээг БНСУ дахь олон улсын итгэмжлэгдсэн лаборатори руу явуулсан. Шинжилгээний сүүлийн хариу өнгөрсөн баасан гаригт ирсэн. Ингэхэд нэг бөхөөс допинг илэрсэн байна. Хувь тамирчин хүлээн зөвшөөрөхгүй бол “Б” сорьцын шинжилгээнд хамрагдаж болно. Хамрагдах эсэхээ есдүгээр сарын 1-ний өдрөөс өмнө мэдэгдэх ёстой. Харин шинжилгээний хариугаа хүлээн зөвшөөрвөл нэрийг нь зарлана” гэв.

Бөхийн салбар хорооны зүгээс нэг бөх допингийн шинжилгээнд бүдэрснийг онцолж байна. Тодруулбал, улсын их баяр наадмын тавын даваанд өвдөг шороодсон улсын цолтой бөх допингийн шинжилгээнд бүдэрсэн гэнэ.

---

Мэдээллийн дараа бөхийн салбар комиссын дарга П.Сайнзориг сэтгүүлчдийн асуултад хариулсан юм.

-Дөрөв давсан бөхчүүдийн шинжилгээний хариу удаж ирдэг нь ямар учиртай вэ. Шигшээ багийн тамирчид допингийн шинжилгээ өгөхөд хэдхэн хоногт л хариу нь ирдэг шүү дээ. Бөхчүүдийн шинжилгээний хариу 40 хоногийн дараа гарч байгаа нь нийгэмд хардлага төрүүлж байна л даа.

-Системд орсон шинжилгээний хариу, мэдээллийг солих, өөрчлөх ямар ч боломжгүй.

Допингийн шинжилгээг итгэмжлэгдсэн лабораториуд хийдэг. Тиймээс хугацааны хувьд хэд хоног гэсэн тогтсон хугацаа байхгүй. Манай Үндэсний бөхийн холбоо ч баяр наадмаас бусад спортын арга хэмжээний үеэр итгэмжлэгдсэн лабораторитой харилцаж ажилладаг. Хугацааг тодорхой хэлж мэдэхгүй байна.

-Шинжилгээ авах үйл явц хөшигний ард нууц байгаа болохоор хардлага байна л даа. Үйл явцын талаар тодруулахгүй юу?

-БНСУ-ын итгэмжлэгдсэн лабораториос шинжилгээний хариу Допингийн эсрэг байгууллага руу ирдэг. Үүнийг нь лацдаад бидэнд хүлээлгэж өгдөг.

-БНСУ-аас ирсэн шинжилгээний хариутай сэтгүүлчид танилцаж болох уу?

-Допингийн эсрэг журмаараа хориотой зүйл. Хувь хүний нууц.

-Энэ жилийн наадмаар Булган аймгийн харьяат улсын начин цолтой бөх допингийн шинжилгээ өгөхөөс зайлсхийсэн. Тухайн бөхийг наадмын дараа зохион байгуулагдсан барилдаануудад бүртгэхээс татгалзаж байсан. Тэгэхлээр 63 бөх допингийн шинжилгээнд хамрагдсан гэж ойлгох уу?

-Шинжилгээ авах явцын тухайд зохих журмын дагуу 64 бөхөөс авсан. Хэрэв шинжилгээ өгөхөөс татгалзвал шууд допинг хэрэглэсэн гэж үзнэ. Дөрөв давсан бүх бөхчүүдээс допингийн шинжилгээ авсан. ТЕГ болон цагдаагийн байгууллагын хяналтад авсан. Таны тухайд хаанаас ямар эх сурвалжаас мэдээлэл авсныг мэдэхгүй гэв.

Олны дунд улсын харцага Т.Бэгзсүрэн допингийн шинжилгээнд бүдэрсэн гэх мэдээлэл байна.

Тэртээ 1970-аад оны эхэн үе. Багануур, Тавантолгой, Бор-Өндөр гээд уурхайн шав тавигдаж байх үед Геологи уул уурхайн хүнд үйлдвэрийн яамны орлогч сайдаар ажиллаж байсан аж үйлдвэрийн гавьяат ажилтан Гомбожавын Дорж гуайнд өнжлөө.

Дорж гуайнх Шаргаморьтын аманд зусч байна. Сүүлийн 10 орчим жил энд зусч байгаа гэнэ. Амралтын өдөр Дорж гуайнх халуун ам бүлээрээ цуглажээ. Зуслангийн тухлаг сууцныхаа өмнөхөн талд хоёр гэр эгнүүлээд барьчихаж. Баруун талын гэр лүү нь ойртож харвал хаалган дээр нь Өвөрхангай аймгийн Уянга сумын Засаг даргын тамгын газар гэх хаягтай байх юм.

Учрыг нь тодруулбал сая наадмаар аж үйлдвэрийн гавьяат ажилтан болсныхоо дараахан төрсөн нутагтаа очсон гэнэ. Энэ үеэр нь сумаас өргөө цагаан гэр бэлэглэснийг хашаандаа бариад байгаа нь энэ аж. Сум орон нутгийн удирдлагууд нь төрсөн буйран дээр нь шинэ гэр бариад угтсан нь Дорж гуайн сэтгэлийг ихэд хөдөлгөсөн гэнэ. Дорж гуай нас 80 гарсан ч ухаан саруул, ануухан юм. Баяр наадмын өдрүүдэд төрсөн нутагтаа очиж үр хүүхдүүдийнхээ хамт амраад ирсэн гэнэ. Аян замд ядарсан шинж огт алга. Ач, зээ нартайгаа л тоглоод сууж байна. Бүтээн байгуулатын чухал үед хөгжлийн тулгуур яамны бодлого зангидаж ажиллаж байсан түүнтэй өнсөн тэмдэглэлээ хүргэе.

Жирийн малчны гэрт төрсөн тэрбээр эрдэм мэдлэгт шамдаж эхэлсэн талаараа ийн хуучилж байна. “Би Өвөрхангай аймгийн Уянга сумын хүн. Аав, ээж минь жирийн л малчин улс. Миний багад ээж минь ном сайн сурах хэрэгтэйг цаг тутам захьдаг байлаа. Ингээд 1945 оны зун шинэ үсгийн бүлгэмд элссэн юм. Тэр зунаа бага сургуульд орсон. Бага сургуулиа төгсөөд 13 настайдаа Улаанбаатарт ирж Санхүү эдийн засгийн техникумд суралцахаар ирсэн. Тэгээд л хотын хүн болсон доо. 1949 онд ирж байсан гэхлээр 70 гаруй жил болсон байна” гэв.

Санхүү эдийн засгийн техникумд гурван жил суралцаж төгсөөд 16 настайдаа Налайхад нарийн төмөр замд нягтлангаар ажилд орсон гэнэ. Тэнд гурван жил ажиллахад нь тухайн үеийн Аж үйлдвэрийн яамнаас Налайхын үйлдвэрийн ерөнхий нягтлангаар томилсон байна. Залуу хүүхдийг хариуцлагатай албанд томилоход нь ээж нь бага зэрэг санаа зовж хариуцлагатай ажиллхыг цаг тутам захиж байсныг З.Дорж гуай онцолж байлаа.

байна. Бүтээн байгуулатын чухал үед хөгжлийн тулгуур яамны бодлого зангидаж ажиллаж байсан түүнтэй өнсөн тэмдэглэлээ хүргэе.

Жирийн малчны гэрт төрсөн тэрбээр эрдэм мэдлэгт шамдаж эхэлсэн талаараа ийн хуучилж байна. “Би Өвөрхангай аймгийн Уянга сумын хүн. Аав, ээж минь жирийн л малчин улс. Миний багад ээж минь ном сайн сурах хэрэгтэйг цаг тутам захьдаг байлаа. Ингээд 1945 оны зун шинэ үсгийн бүлгэмд элссэн юм. Тэр зунаа бага сургуульд орсон. Бага сургуулиа төгсөөд 13 настайдаа Улаанбаатарт ирж Санхүү эдийн засгийн техникумд суралцахаар ирсэн. Тэгээд л хотын хүн болсон доо. 1949 онд ирж байсан гэхлээр 70 гаруй жил болсон байна” гэв.

Санхүү эдийн засгийн техникумд гурван жил суралцаж төгсөөд 16 настайдаа Налайхад нарийн төмөр замд нягтлангаар ажилд орсон гэнэ. Тэнд гурван жил ажиллахад нь тухайн үеийн Аж үйлдвэрийн яамнаас Налайхын үйлдвэрийн ерөнхий нягтлангаар томилсон байна. Залуу хүүхдийг хариуцлагатай албанд томилоход нь ээж нь бага зэрэг санаа зовж хариуцлагатай ажиллхыг цаг тутам захиж байсныг З.Дорж гуай онцолж байлаа.

Төд удалгүй 1962 онд хойд хөрш рүү сургуульд явж аж үйлдвэрийн эдийн засагч мэргэжлээр суралцжээ. ОХУ-д сурах болсон талаараа “Эхлээд би гадаадад суралцах элсэлтийн шалгалтад ороод тэнцээгүй юм. Дунд сургуулиа төгсөж чадаагүй техникумд сурсан болохоор л тэр л дээ. Гэтэл яамны коллегийн хурлаар хэлэлцэж орлогч сайд Б.Жамьян, Ц.Гүрбадам нар дэмжиж хилийн чанадыг зорих болсон юм. Гурван жилийн хугацаанд нягтлангаар ажилласан туршлагыг үнэлсэн маань тэр болов уу гэж бодсон юм. Ингээд нутаг явж ээжтэйгээ уулзаад буцахад миний хүү сайн яваарай, цайныхаа дээжийг баруун хойш зүгт өргөж байх болно гэж хэлээд үнсээд хоцорч байлаа” гэв.

Г.Дорж гуай хилийн чанадад мэргэжил дээшлүүлээд 1967 онд эх орондоо ирсэн байна. Багануурын уурхай, Таван толгойн уурхай, Эрдэнэт үйлдвэр, Бор-Өндөрийн уурхай зэрэг уурхайнуудын шав тавигдаж бүтээн байгуулалт буцалж байсан цагт хүнд үйлдвэрийн салбар эрхэлсэн мэргэжилтнээр ажиллах болсон талаараа хэлсэн юм. Тэр их бүтээн байгуулалтын үед л эдийн засгийг зангидаж ажиллаж байсан талаараа ч ярьж байлаа. Тэрбээр Түлш эрчим хүчний үйлдвэр, геологийн яаманд М.Пэлжээ сайдын үед хэлтсийн дарга, орлогч сайдаар ажилласан талаараа онцолсон юм. Мөн анхны Ерөнхийлөгч П.Очирбаттай хамт ажиллаж байж. Энэ талаараа “Ерөнхийлөгч асан П.Очирбат манай яаманд мэргэжилтнээр анх ажилд орж байлаа. Даалгасан ажлыг маш хариуцлагатай гүйцэтгэдэг залуу байсан нь анхаарал татаж байсан. Явган шооч, нөхөрсөг хүн байлаа” хэмээн анхны Ерөнхийлөгчтэй хамт ажиллаж байснаа дурссан юм.

Тэрбээр орлогч сайдаар ажиллаж байхдаа Хөвсгөл дахь фосфоритын ордыг түшиглэж үйлдвэрийг байгуулах зорилготой ажиллаж байж. Олон улсын хуралд оролцох үеэрээ ч хамтарсан үйлдвэр байгуулж хөрөнгө оруулалт татах боломж судалж хэлэлцүүлэг өрнүүлдэг байж л дээ. Тухайн үед хөрөнгө оруулалтын асуудал ч нааштай шийдэгдэж фосфорын нөөцөө тогтоох чиглэл авч ажиллаж байж. Гэтэл тухайн үеийн хэвлэлээр үйлдвэр байгуулагдвал Хөвсгөл нуурын цэнгэг усанд сөргөөр нөлөөлнө гэх хэд хэдэн удаагийн цуврал нийтлэл гарснаар үйлдвэр байгуулах төсөл гацсан байна. Хэрэв тухайн үйлдвэр байгуулагдсан бол социалист орнуудад бордоо нийлүүлж өндөр ашиг олж зардлаа хэдхэн жилийн хугацаанд нөхөх боломжтой байсныг Г.Дорж гуай онцолсон юм.

Энэ талаар тэрбээр “Тухайн үед үйлдвэр байгуулсан бол эдийн засгийн тухайд өндөр ач холбогдолтой байсан юм. Гэтэл Зөвлөлтийн болон манай хэвлэлүүд цэнгэг усанд сөрөг нөлөөтэй гэж бичээд больсон. Эргээд бодоход байгаль экологид сөрөг нөлөөтэй байж л дээ. Өнөөдрийг хүртэл тэр үйлдвэр барих талаар хэн ч

дуугараагүй. Уул нь тухайн үеийн улс орны удирдлагууд үйлдвэр байгуулахыг дэмжсэн байр суурьтай байсан юм шүү” гэв.

Г.Дорж гуай орлогч сайдын ажлаа хүлээлгэж өгөөд Москва хот дахь Олон улсын хөрөнгө оруулалтын банкинд ажилласан байна. “1983 онд Олон улсын хөрөнгө оруулалтын банкинд гүйлгээний газрын захирлаар ажилласан юм. Санхүү, зээлийн үйл ажиллагааны талаар Зөвлөлтийн мэргэжилтнүүдээс ихийг сурах боломж тэгэхэд тохиосон юм. Зөвлөлтийн гишүүн 10 орны хувь хөрөнгөөр 300 тэрбум шилжих рублийн дүрмийн сантай байгуулагдсан энэ банк гишүүн орнуудад 10-30 жилийн хугацаатай хөрөнгө оруулалтын зээлийг хөнгөлөлттэй нөхцөлөөр олгодог байсан юм. 200 гаруй ажилтантай том банкинд зургаан жил орчим ажилласан” гэв.

Тэрбээр олон улсын банкинд ажилласан туршлагадаа тулгуурлаж Улаанбаатарт арилжааны анхны банкийг байгуулахад гар бие оролцжээ. Тодруулбал “Эрэл” банкийг байгуулахад голлох үүргийг гүйцэтгэсэн байна. Анх Олон улсын хөрөнгө оруулалтын банкнаас сая долларын зээл авах гэрээнд гарын үсэг зурснаар “Эрэл” банк байгуулагдаж байсан гэнэ. Улмаар тус банкны захирал Б.Эрдэнэбат Дорж гуайг тухайн үед “УАЗ 469” машинаар шагнаж байсныг хэлж байна. Тэрбээр “Би Эрэл банкны гүйцэтгэх захирлаар зургаан жил орчим ажилласан. Банкийг үүсгэн байгуулагч Б.Эрдэнэбат, Д.Сэргэлэн нар болон бусад ажилтнуудын дэмжлэгийн үр дүнд банкны үйл ажиллагааны шалгуур үзүүлэлтүүдийг тогтмол хангаж хадгаламж эзэмшигч, харилцагчдын хүрээ ч нэмэгдсэн. Хоёр ч тооцооны төвөөр үйлчилдэг байлаа. 2004 он гэхэд л 4 тэрбум төгрөгийн дүрмийн сантайгаар 1.2 их наяд төгрөгийн гүйлгээ хийж 31.8 сая төгрөгийн ашигтай ажиллаж байгаад нь эрүүл мэндийн шалтгааны улмаас ажлаа хүлээлгэж өгсөн дөө” гэв.

Г.Дорж гуайн гэргийг Т.Чулуунхүү гэдэг. Эднийх таван хүүхэдтэй. Том охин Д.Нямсүрэн, хүү Д.Энхбаяр нар нь хувиараа бизнес эрхэлдэг гэнэ. Д.Нямсүрэн нь Москва хотын Анагаах ухааны дээд сургуулийг дүүргэсэн бөгөөд их эмч мэргэжилтэй аж. Харин удаахь охин Д.Бямбасүрэн нь Украин улсад их сургууль төгссөн гэнэ. Харин бага охин Д.Солонго нь аудитын байгууллагад ажилладаг. Аавынхаа мэргэжлийг өвлөж нягтлан болжээ. Түүнчлэн хүүхдүүд бүгд хилийн чанадад өндөр боловсрол эзэмшжээ. Гэр бүлийнхээ талаар Дорж гуай “Миний хань эдийн засагч мэргэжилтэй. Бид 1961 онд гэр бүл болж байлаа. Хойшоо сургуульд явахын өмнөхөн тэр шүү дээ. Яг сургуульд явахад том охин минь мэндэлсэн. Ханьтайгаа 60 гаруй жил ханилж явна даа. Жил бүр төрсөн нутагтаа хамт очиж бууриа эргээг юм” гэв.

Арилжааны банкууд долларын гүйлгээнд хязгаарлалт
тавиад эхэлжээ. Өчигдрийн
байдлаар өдөрт 20 сая төгрөг
буюу 6000 ам.доллараас илүү
гүйлгээ хийхээ зогсоогоод
байна. Зарим банкууд доллар
ч гаргахаа больж.
Банкууд долларын гүйлгээнд хязгаарлалт тогтоогоод
буй энэ үед доллар хайсан
хүмүүсийн урсгал вальют
арилжааны Найман шарга
зах руу шуурч байна. Өчигдөр
өдрийн 12:00 цагийн орчимд
тус төвд очиход нүдний гэм
болоод буй доллар хэдхэн
ченжийн гарт чихрийн цаас
шиг эргэлдэж байх юм. Тэд
доллар сураглаж аргаа
барсан хүмүүст аманд орсон
үнээ хэлээд л хямсгардуухан
царай гаргаад тамхиа сорох
аж. Арга мухардсан иргэд
ч үг дуугүй хэлсэн үнээр
нь аваад л эргэж байх юм.
Өчигдөр очиход доллар 3195
төгрөгийн ханштай байсан
юм. Банкуудад хомсдоод буй
долларыг гудамжинд зогсох
ченжүүд боодол боодлоор
нь бариад алхаж байгаа нь
хачирхалтай. Тэдэнд хэвлэлээс яваагаа дуулгаж
тодруулга мэдээлэл авахаар
хандахад эрс дургүйцэж,
тавхайсан зузаан долларын
дэвсгэртүүдээ өвөртлөөд ум
хумгүй зугтаад хаашаа ч юм алга болов.

н.Цэрэндорж: эрэлттэй
үед банкууд дахь
доллар Найман шаргад
төвлөрдөг нь хачин
санагддаг
Доллар солиулаад гарч
буй иргэн н.Цэрэндоржтой
уулзаж цөөн хором
ярилцлаа.

---

Доллар Найман шаргаас
өөр газраас олдохгүй байна
уу. Та хайж үзэв үү?
-Банкууд хязгаарлалттай
олгож байна. Яаралтай үед
бол гаргаж өгч амжихгүй юм.
Арилжааны банкуудаас өөр
газраас доллар олдохгүй
байна. Миний тухайд сая
10000 ам.доллар авлаа.
Хүү маань гадаадад сурдаг
юм. Сургалтын төлбөр нь
нэхэгдээд эд нарын аманд
орж авахаас өөр арга
надад байсангүй. Ханшийн
зөрүүнээс ойролцоогоор сая
орчим төгрөгийн алдагдал
хүлээлээ.

-Банкуудад үзэгдэхгүй
байгаа доллар энд гудамжинд зогсдог ченжүүдийн
гарт эргэлдэж байгаа нь
хачирхалтай санагдах юм.

-Долларын ханшийг
барьж, төгрөгийн ханшийг
хамгаалах үндсэн чиг үүрэгтэй
байгууллага нь Монголбанк.
Энэ ченжүүдийг Санхүүгийн
зохицуулах хорооноос шалгадаг л гэсэн. Тэд хоорондоо
ямар харилцаа үүсгэдгийг
мэдэхгүй юм. Ер нь эрэлттэй
үед банкууд дахь доллар
Найман шаргад төвлөрдөг
нь хачин санагддаг. Өнгөрсөн хавар долларын нөөц
байхгүй боллоо гээд л банкууд долларын гүйлгээ
хийхээ больсон. Хил нээгдээд бизнес эрхлэгчид
бараа бүтээгдэхүүнээ татаж
эхэлсэн цаг л даа. Тухайн
үед иргэд ченжүүдийн аманд
ороод л хэлсэн үнээр нь авч
байлаа. Өнөөдөр оюутнууд
хичээл сургуульдаа явах,
бизнес эрхлэгчид бараа
бүтээгдэхүүнээ татах зэрэг
долларын хэрэгцээ өсч
байна. Гэтэл мөн л доллар
ченжүүдийн гарт төвлөрчихөж.
Уг нь нүүрс урагшаа гарч
байна гээд л Засгийн газраас
мэдээлэх юм. Гэтэл яагаад
хомсдол үүсчихдэг юм бол
доо. Манайхаас зээлээр авч
байна гэж баймааргүй л юм.
Ойлгох юм үнэндээ алга.
Банкинд доллар байхгүй
болчихоод байхад энд хэдхэн
нөхөр “хүссэн хэмжээгээр
чинь гаргаад өгье” гээд аманд
орсон үнээ хэлээд л зогсож
байгааг юу гэж ойлгох вэ?
гэв.

тамхи татаж зогсох захын
ченж л 10000 ам.доллар
атгачихаад хэдийг авах юм
гээд зогсож байх. Арилжааны
том банкууд л долларын гүйлгээндээ хязгаарлалт тогтоочихсон, зарим нь гүйлгээгээ
зогсоосон ийм цаг үед тэр
шүү. Хачирхалтай нь тэд хэвлэлийнхний сургаар л тарж
бутраад алга болно.

Л.Энхбаатар:
Арилжааны банкны
гар хөл болсон улс
төгрөгийн ханш
унагаж байна
Зарим ченжүүдийн
ярьж байгаагаар бол
энд удаан зогссон архаг
нөхдүүд арилжааны банкны
албан тушаалтнуудтай
холбоотой болчихсон гэнэ.
Вальют арилжааны Найман
шарга төвийн лангуунд
зогсдог Л.Энхбаатараас
цөөн асуултад тодруулга
авлаа.

---

-Найман шаргад долларын нөөц хэр байна вэ.
Гадуур доллар сурагласан
хүмүүс олон тааралдлаа.

– Доллар сурагласан
хүний цуваа тасрахгүй
байна. Ачаалал ч их байна.
Өдийд долларын эрэлт ер
нь өсдөг. Гадаадад сурдаг
оюутнууд буцахад зардал
хэрэг болно. Мөн гадаадын
байгууллагуудтай хамтарч
ажилладаг хүмүүс доллараар
гүйлгээ хийдэг. Яаралтай
эмчилгээнд явах шаардлага
гарсан улсад ч доллар л хэрэг
болно. Ийм хүмүүс түгээмэл
орж ирж байна.

-Долларын нөөц хэр
байна вэ?

– Өнөөдөр бол энд
хомсдоод байгаа юм алга.
Хангалттай байна. Гэхдээ
энд дотоодын долларын
нөөцийн тав хүрэхгүй хувь
нь л эргэлддэг. Санхүүгийн
зохицуулах хорооноос тогтмол
шалгалт ирдэг.

-Банкуудад хомсдоод
буй доллар энд хөглөрч
байгаа нь сонин юм даа.
Долларын хэрэгцээ гарсан
иргэд хэдхэн ченжийн
аманд орж үнэтэй авч байна
шүү дээ.

-Банкуудад хомсдоод
байгаа шалтгааныг нь сайн
мэдэхгүй юм. Лангуунд
зогсдог хүмүүс бол холбогдох
хууль тогтоомжийн хүрээнд
л ажлаа хийдэг. Харин
Найман шаргын гудамжаар
доллар тэврээд алхаж
байгаа ченжүүдийн олонх нь
албан ёсны зөвшөөрөлгүй.
Яг ийм долларын эрэлт
нэмэгдсэн үед л хаанаас ч
юм бөөнөөрөө гэнэт гараад
ирдэг юм. Доллар хомс үед
ингэж үнэтэй зарж байгаа нь
мөнгө угааж байгаа гэмт хэрэг
мөн шүү дээ. Санхүүгийн
зохицуулах хорооноос өдөр
тутам шалгалт явдаг. Энэ
хүмүүсийг яагаад шалгадаггүй
юм. Хажууханд хүртэл цагдаагийн хэлтэс байгаа.
Цагдаадийн алаг машин цаг
тутам л эргэлдэж байгаа
харагддаг. Энд зогсоод нүдэн
дээр нь мөнгө угааж иргэдийг
дээрэмдэж байгаа хүмүүсийн
хаагуур нь зөрөөд байдаг юм
бол. Эндээс доллар аваад
бараа захихад тэр дарамт
иргэдийн нуруунд л ирнэ. Энд
ченжүүдэд тушаасан мөнгөө
бараан дээрээ нэмээд зарах нь
хэнд ч ойлгомжтой. Худалдан
авах чадваргүй бол бизнес
эрхлэгчид л дамдуурна.

Эдийн
засаг сүйрнэ л гэсэн үг л дээ.
Хууль хяналтын байгууллага
энд ажиллах хэрэгтэй байна.
Энд онцлоход, ченж хийгээд
доллар өвөртлөөд алхаж
байгаа хүмүүс арилжааны
банкны удирдах албан
тушаалтнуудтай холбоотой.
Энд лангуунд зогсдог хүмүүс
бүгд мэднэ гэв.
Тавхайсан зузаан доллар
атгачихаад гудамжаар том
том дуугарч алхах ченжүүдийн
олонх нь арилжааны банкны удирдах албан тушаалтнуудтай холбоотойг энд
лангуунд зогсох иргэд шууд
хэлж байна. Өөрөөр хэлбэл,
банкинд түгжсэн долларыг
эндэхийн ченжүүдийн
гараар дамжиж үнэ нь өсөөд
иргэдийн гарт очиж байна.
Төгрөгийн ханшны уналтаас
мөнгө унагадаг хэрэгт төв
банкны хэлтсийн дарга нарын
нэр ч холбогддог бололтой.
Доллар хэрэг болсон хэн
бүхнийг ингэж шахах замаар
ашиг олдог сүлжээ бий болсон
нь Найман шаргын нэг
өдрөөс ил цагаан харагдаж
байна. Эдийн засагчдын
зүгээс ч арилжааны банкны
удирдах албан тушаалтнууд,
салбар хэлтсийн дарга нар
ченжүүдтэй үгсэн хуйвалдаж
доллар гаргаж өгдгийг онцолж
байгаа юм. Найман шарга
төвийн гудамжаар цагдаагийн
алаг тэрэг цаг тутам л холхих
юм. Энэ зуураа төгрөгийн
уналтаас мөнгө угаах
ченжүүдийг анзаардаггүй нь
хачирхалтай.
Дээрх асуудлаар байр
суурь авахаар Монголбанк
руу хандахад хяналт тавьж
ажилладаг гэхээс өөр тоймтой
мэдээлэл өгсөнгүй

Хэл бичгийн ухааны
доктор Ч.Чимэгбаатартай
ярилцлаа.

---

-Манайхны нийтлэг
гаргадаг үйлдэл, дадал
зуршил, характер бусад улс
орныхноос өөр байна уу.
Гар утсаа зай завгүй ухаж
бусдын хувийн амьдралыг
шүүж, цэцэрхэж өдрийг
барж байгаа нь анзаарагдах
юм?

-Монголчуудын араншин
бусад улс үндэстнээс өөрийг
бид мэднэ. Энэ өөр нь зогсонги
чанар биш, дотоод болон
гадаад орчин нөхцөлийн
өөрчлөлт, хөгжил, харилцаа,
бусад хүчин зүйлийн
нөлөөгөөр аажмаар хувьсан
өөрчлөгдөж, эдгээрийн зарим
нь урьд өмнө бидэнд далд
оршиж, илрээгүй байсан
олон шинж нь ямар нэгэн
хүчин зүйлээр өдөөгдөн илэрч
байдаг хөдлөнгө үзэгдэл юм.
Тийм өдөөлтийн нэг нь нүүр
ном юм. Энэ бол түүхэн шинэ
үзэгдэл, хэрэгсэл. Хүмүүсийн
өдөр тутмын хэрэглээ нэгэнт
болжээ. Үүнийг хэрхэн, ямар
цаг хугацаанд хэрэглэх нь
хүний хувийн явдал. Надад
бол, нийгэм нүүр номтой хэрхэн
харьцаж, хэрхэн хэрэглэж
байгаа нь ажиглалтын бай
юм. Би судлаач хүн учраас
энэ хэрэгсэл буюу нүүр ном
бидний далд ямар араншин,
үндэстний сэтгэлгээний ямар
шинжийг өдөөн илрүүлж
байгаа нь тун ажиглууштай
анзаарууштай санагддаг. Би
бусад улс үндэстний нийгмийн
харилцааны сүлжээг анзааран
уншдаг. Би тэр бүр олон
ялгааг дурдахгүй, нийтлэг гол
зүйлийг л базаад хэлье.
Хэрэглэгч харилцагчид нь
хувийн явдал, мэдээллийг ил
гаргаад байдаггүй. Манайхан
шиг, гэрийнхнийхээ зургийг
өдөр бүр тавиад л, хайртай
шүү гэж нүүр номоор дамжуулж
сэтгэлээ илчлээд л, хувийн
нууцлууштай мэдээллийг тэр
бүр ил гаргаад байдаггүй.
Ингэхээр харилцааны зорилго
агуулга тун тодорхой байдаг.
Амин хувийн, бусдад хэрэггүй
зүйлийг, жишээлбэл, манайхан
шиг идэж байгаа хоолоо
тавиад л “ингээд л сууж байна
даа” гэж бусдад гайхуулах
юм байхгүй. Энэхнээс олон
зүйл анзаарагдана. Өөр
бичих юм байхгүйдээ л
манайхан ингэж байгаа хэрэг.
Өөрийгөө хүчилж байгаа
хэрэг. Ингэснээр тодорхой
хүрээнд байр суурьтай болж
байгаа, түүнийгээ бататгаж
байна гэж итгэж байгаа хэрэг.
Энэ нь манайхны мэдлэг
боловсролын хэмжээ ,
нийгмийг ойлгох чадвар,
юуг ойлгох ёстой, юуны
төлөө зорих ёстой гээд олон
зүйлийн толь тусгал болж,
үүнийг илрүүлэх хэрэгсэл
нь нийгмийн сүлжээ болж
байна.
Гадныхан хувийн
нууцлалаас гадна нууцлал ч
гэж дээ, тэд бусдад мэдүүлэх
зүйл, мэдүүлэхгүй зүйлийн
ялгаа заагийг сайн мэддэг
учир бусдад тавьж байгаа
зүйл нь зорилготой байдаг.
Ингэхээр цаана нь юу үлдэхэв
гэвэл ерөөсөө л “нийгэм ба би,
дэлхий ба бид” гэсэн харьцаа
харилцааны бүх зүйл үлдэнэ.
Энэ бол үнэ цэнэт харилцаа.
Манайхан энэ үнэ цэнэ
гэдгийг огт мэдэхгүй, бусдад
хэрэгтэй юм бичиж байна гээд
л сургаал, цэцэн үг өдөржин
хайж түүж сургамжлан бичээд
байдаг. Гэтэл өөрөө бусдыг
сургамжлах хүн мөн үү, өөрөө
яагаад тэр үгийг мөрдлөг
зарчим болгохгүй байна,
өөрийнх нь мэдлэг чадвар,
хүмүүжил боловсрол, шударга
чанар гээд олон шинж үүнтэй
нь зөрчилддөг. Сүүлдээ бүр
элдэв балай үг зохиогоод
л, доор нь Чингис хаан гээд
биччихдэг, тэрийг нь манайхан
мэдэхгүй шейрлэн хувилаад
тараагаад байдаг. Маш олон
зүйл эндээс харагддаг. Энэ
тухай хойшхон дурдана аа.
Энэ мэт ол он юмыг
ажиглахаар манай нүүр номын
ертөнц эрээвэр хураавар
худал хуурмаг мэдээлэл,
эцэсгүй хэрүүл тэмцэл,
мэдэмхийрэл цэцэрхэл,
элийрэл тэнэгрэлийн
холион бантан том тогоо
мэт л харагдана. Энэ том
тогооны гол хачир нь, гэр
бүл, найз нөхдийн аар сар
явдал сонирхол, эрт өдгөөн
шагнал магтаалаа яаж ийгээд
сэдэлжүүлээд гаргаж тавьдаг
зэрэг шинжийн зүйлс. Өчүүхэн
бага хувь нь танин мэдэхүйн
үнэ цэнэт мэдээлэл.

-Бид хэтэрхий завтай
байна уу. Бусдын бичсэн
нийтлэлийн дор цэцэрхэж
өөрийнхөө мөн чанартай
зөрчилддөг олон жишээ
байх юм.

-Тийм ээ, хэтэрхий завтай
байна. Яаж завгүй байх учраа
олохгүй байна. Завгүй байх
юмсан гэдэг хүсэл мөрөөдөл
их байна. Харамсалтай нь,
завгүй байлгах нөхцөлийг
нь төр засаг бүрдүүлж өгч
чадахгүй байна, өөрөө ч
хичээхгүй байна. Манайх
хүн-нийгэм, төр-нийгэм гэсэн
харилцааны бүтэц, систем
боловсронгуй болох ёстой
өдий байна. Үүний учрыг нэг
бүрчлэн дурдаад яахав.
Манай ард түмний ,
амьдралд хандах уламжлалт
сэтгэлгээний сөрөг шинжүүд
нь өөрчлөгдөж чадахгүй
байсаар өдий хүрлээ. Бид
бүхний л мэддэг шинжүүд
шүү дээ, залхуу, худалч,
хариуцлагагүй, юу эс байхав,
тэр бүгд. Энэ шинжүүдийг
эртний уран зохиолд ч
шүүмжилсэн л байд аг,
Д.Равжаа В.Инжинаши болон
бусад соён гэгээрүүлэгчид
ч маш хурц шүүмжл эн
бичсэн л байдаг. Тэдний үед
манайх Манжийн дарлалд
байсан учраас ард түмний
харанхуй бүдүүлэг байдал,
оюун ухааны дорой байдал,
идэвхгүй байдал, эрдэмгүй
гэгээрэлгүй байдал, аж
төрлийн арчаагүй байдал,
аймхай мохоо байдал гээд
олон зүйлийг харж мэдрээд,
ийм байж яаж энэ дарлалаас мултарна даа гэх бухимдал,
цөхрөл, гашуудал, эмгэнэл нь
сэтгэлийн гүнээс тийм хатуу
үгээр илрэн гарсан байдаг.
Тэр шүүмжлэлт байдал
одоо ч хэвээрээ. Та нар
нэг зүйлийг анхаараарай.
Тэр үетэй харьцуулахад,
дотоодод байтугай гадаадад
их сургуульд сурсан, төгссөн
нь толгой дараалан болжээ.
Манай яам газрууд бүгд тийм
ажилтнаар дүүрсэн. Гэтэл
яагаад хөгжихгүй байна,
яагаад ухамсар хүмүүжил
сайжрахгүй байна. Ингэхээр
ард түмнээ боловсролтой л
болгочихвол бүх юм болчих
юм байна гэх итгэл үнэмшил
бас л гол зүйл биш болох
нь амьдралаар батлагдлаа.
Тэгвэл тэр орхигдсон, бидний
мэдээгүй, мэдрээгүй тэр гол
зүйл юу вэ? Би хэлж байгаа
зүйлээрээ тэрийг дам танд
хэлээд байгаа гэж бодож
байна.
Энэ учрыг ойлгоогүй
олонх өөрийгөө гэгээрсэн
мэт харагдуулахыг хүчлэн
хичээх болсон нь маш
эмгэнэлт үзэгдэл. Ингэх нь
манайд нийгмийн түгээмэл
шинжтэй болж байна. Олон
жилийн маш буруу бодлого,
нийгмийн туршлага ингэж
илэрч байна. Өөрийнх нь
ухамсар дорой атал бусдыг
сургах утгын үг хийсвэрээр
цээжлэх, тухайлбал нүүр
номд бусдын бичсэн зурвасын
доор шударгын туйл сэтгэгдэл
бичих, ярих зэргээр өөрийнхөө
мөн чанартай зөрчилдөх
тэрсэлдэх, үүндээ итгэх,
өөрийгөө “нийгэмд нөлөөлөгч”
гэж бодох эмгэг хийрхэл
түгээмэл боллоо.

– Бидэнд нийтлэг
ажиглагддаг энэ хандлага
нэг төрлийн эмгэг үү. Та юу
гэж тодорхойлох вэ.

-Тийм ээ, эмгэг. Гарцаагүй.
Хувь хүний эрүүл мэндэд
удамшлын хүчин зүйлийг
улам их ярих боллоо. Манайд
ч тэр, эмнэлэгт үзүүлэхэд
эмч нар удамд чинь үүгээр
өвдсөн хүн бий юү, гэж асуух
нь улам л түгээмэл болж
байна. Улс үндэстэн ч үүнтэй
яг адил. Улс үндэстний эрүүл
мэнд, бүхий л сайн саар
шинж нь удамшилтай буюу
уламжлалтай нь холбоотой.
Манай уламжлалд тун муу
шинж бий шүү. За би цухас
дурдъя. XIX зууны сүүл
хагаст байх аа, манай нутгаар
явсан гадаадынхан бусад улс
үндэстэнд анзаарагддаггүй
байдлыг мэджээ. Манай
их олон хүнд дебил буюу
тэнэгрэлийн шинж, асуусан
юмыг ойлгодоггүй, хариулж
чаддаггүй, мангаагаад
хөшчихдөг, оюуны хомсдолын
шинж илэрч байж. Тэгээд
түүнийг монголизм гэж
нэрлээд, олон улсад
бүртгэгдээд хэвшчихсэн л дээ.
БНМАУ-ын үед, тэр нэршлийг
болиулах гэж, лав миний
мэдэхээр 60-аад онд манай
засгийн газар ДЭМБ-д хандаж
л байсан.
Би тэр тухай ном, 1908
онд билүү дээ, Европт гарсан
номыг харж л байсан. Номын
нэр нь Монголизм. Би боддог
л юм, тэр өвчин гол нь цус
ойртолтоос үүдэлтэй тэнэгрэл
биз. Бусад дагалдах учир
шалтгаан ч бий. Энэ шинж
тэр үед үндэстний түгээмэл
шинжийн хэмжээнд очсон
нь тун ноцтой. Тэр түгээмэл
шинж бүрмөсөн устаж үгүй
болоогүй. Болохгүй. Далд
хэлбэрт ороод тохиромжтой
нөхцөлийг хүлээдэг. Яг л амьд
биет мэт. Үндэстний шинжийн
онол ч, анагаах ухаан ч үүнийг
баталдаг. Хувь хүний бие
организмд тодорхой нөхцөл
бүрдэхэд удамшлын өвчин
илрэн гардаг. Яг л үүнтэй
адил. БНМАУ-ын үед явуулсан
нийгэмч бодлогын үрээр тэр
шинж бараг л устаж үгүй
болсон. Гэвч тохиромжтой
нөхцөл бүрдэнгүүт тэр шинж
сэдрэн гарч ирсэн нь дурдаад
байгаа, одоох, нийгмээрээ
шизофренитэх шинж. Энэ
удаа тэртээ цагийн номой
дорой тэнэгрэлийн шинж яг
эсрэгээр, мунхагийн түрэмгий
шинж, өөрийгөө хүчлэн,
мэдэгчийн дүрд, удирдагчийн
дүрд орох зэрэг шинжид
мутацилагдсан нь нийгмийн
сүлжээгээр илэрч байна. Ийм
байдлын үр хөврөл нь тэртээ
цагт тэр гадаадын судлаачдын
илрүүлж томьёолсон тэр
монголизм гэх өвчин гарцаагүй
мөн. Шизофрени өвчний “агуу
ихийн тэнэгрэл” гэх хам шинж
нь бидний өнөөгийн нийгмийг
тодорхойлж байна.

-Тийм бол ийм эмгэг
биднийг юунд хүргэх вэ?

-Нийгмийн энэ эмгэг
биднийг үндэстний мөхөлд
хүргэнэ. Биднийг цэрэг зэвсгээр
эзлэх түрэмгийлэл ирэхгүй.
Энэ эмгэгийг улам дэвэргэх
аргаар л хэрэгжүүлчихнэ.
Дэвэргэх аргыг янз бүрээр
гоёж чимэглэсэн -изм, бусад
үзлээр хачирлан хүчирлэн
хэрэгжүүлнэ дээ. Үүнд
нийгмийн сүлжээ гол хэрэгсэл
нь болчихоод нийгэм нь тэр
чигээрээ тийшээ ханаран орж
буй нь аюул.