Author: ОЮУНХҮҮГИЙН ДАШНЯМ

Спортын хорхойтнууд юнивишнтэй л нөхөрлөхөөс өөр аргагүй болов. Европын хөлбөмбөгийн холбооны аваргуудын лиг, Английн хөлбөмбөгийн премьер лиг, NBA, үндэсний бөх зэрэг спортын тэмцээнийг шууд дамжуулдаг SPS, Un­isport сувгуудыг цаашид зөвхөн юнивишнээр л хүлээж авч үзэх нь. Дээрх спортын сувгууд зөвхөн юнившнээр л гарахаар болсон байна. Өөрөөр хэлбэл, юнивишн спорт сонирхогчдын хүсэлд дөрөөлж өрсөлдөгчдөө зах зээлээс шахлаа. Өрсөлдөгч нараа ингэж шахаж зах зээл эзэлмэгцээ шууд үнээ нэмж 70.000 төгрөг болгов. Хэрэглэгчид спорт үзэхийн тулд сар бүр энэ үнийг төлөхөөс өөр гарцгүй болж байгаа юм. Юнивишний дээрх үйлдэл нь спортын хорхойтнуудын дунд шүүмжлэл дагуулав. Энэ үйлдэлтэй холбоотойгоор спорт сонирхогчид байр сууриа илэрхийлснийг хүргэе.

Б.Дөлгөөн: Юнивишнмонополь тогтоогоод үнээнэмж байгаань хууль зөрчсөнүйлдэл

-Хөлбөмбөг, сагсан бөмбөг, үндэсний бөх үзэхийн тулд зөвхөн юнивишнийг сонгох болсон нь спорт сонирхогчдыг бухимдуулж байх шиг. Энэ тал дээр та ямар байр суурьтай байна?

-Юнивишн монополь тогтоож байгаа үйлдэл юм даа.

Ингэж монополь тогтоогоод үнээ нэмж байгаа нь хууль зөрчсөн үйлдэл гэж харж байгаа. Нийт зах зээлийн гуравны хоёрыг эзэлчихээд үнийг нь зориуд өсгөх чинь өрсөлдөөний тухай хуулийг зөрчиж байгаа ноцтой үйлдэл. Ингэхдээ спорт сонирхогчдын сонирхолд дөрөөлж байгаа нь хамгийн зэвүүн. Амралтын өдрөөр бөх үзэхийн тулд зөвхөн юнивишнийг л сонгох нь. Үүндээ өндөр үнэ тогтоож байгаа нь нөгөө талаараа үндэстний дархлаа өв соёлыг түгээн дэлгэрүүлэхэд саад хийж байна гэж би хувьдаа харж байгаа. Бөх үздэг хүмүүст сар бүр 70.000 төлөх чадамж байгаа бил үү. Орон нутгийн иргэдэд энэ нь илүү хүнд тусна. Тэдний эрхэд халдаж байгаа үйлдэл болж байгаа юм. Үнээ шууд нэмсэн үйлдэлд нь хууль хяналтын байгууллага хариуцлага тооцох ёстой. Ер нь энэ юнивишн, юнителийн зүгээс иргэдийг шулсан луйврын шинжтэй олон ажил хийдэг.

-Тухайлбал?

-Наад захын жишээг л энд дурдъя л даа. 5 GB дата аваад талыг нь ч хэрэглэж амжаагүй байхад тав хоноод л дуусчихдаг. Хугацаа нь дууслаа л бол тухайн дата дууссан эсэхээс үл хамаарч үлдсэн датаг нь хамаад авчихдаг. Авсан датаг нь дуустал хэрэглүүлдэггүй. Гадаадын өөр ямар ч улс оронд үүрэн телефоны оператор компаниуд ийм бүдүүлэг, иргэдийг шулсан үйлдэл хийдэггүй. Энэ бол хэрэглэгчдээ дэндүү дорд үзэж доромжилж байгаа хэрэг. Мөн хэрэглэгчийн төрсөн өдрөөр тэдэн цаг ч юм уу үнэгүй ярих эрх бэлэглэдэг. Үүнийгээ уйдтал нь рекламддаг. Төрсөн өдрөөр нь тэдэн цаг үнэгүй яриулна гээд л. Гэсэн ч тухайн өдрийн 00:00 цаг өнгөрөхөд л буцаагаад авчихдаг. Шилний цаанаас чихэр долоолгож байгаа юм шиг.

-Хэдэн жилийн өмнөхийг бодоход малын бэлчээрээс л дэлхийтэй хөл нийлүүлж алхдаг болсон. Энэ том дэвшил биз?

-Тийм. Монгол орны хаанаас ч ухаалаг утсаараа мэдээлэл авч байгаа нь 20 жилийн өмнөхөөс том дэвшил мөн. Гэхдээ үндэсний хэмжээний оператор компани хэрэглэгчийн мэдлэггүй дээр нь дөрөөлж, халаасыг нь сэгсэрч байгаа нь ямар ёс зүй вэ. 21 аймаг 365 суманд юнителийн сүлжээ нэвтэрсэн нь үнэн. Үүнийг дагаад бүр л олон хүнийг луйвардаж байгаа. Уулын бэлд суугаа малчин утсандаа дата авч хэрэглэнэ. Дата нь дуусахад утсан дахь нэгж нь шууд урсаад дуусдаг.

Дата нь дуусч байгаа тухай тодорхой мэдээлэл хэрэглэгчид очдоггүй. Дата нь дуусав уу үгүй юү нэгж нь урсаад л дуусдаг. Хэрэглэгч энэ мэт луйврыг анзаардаггүй. Өөр нэг жишээ нь юнивишнд кино багц идэвхжүүлэхэд автоматаар сунгагдаад төлбөр бодогдоод явдаг. Энэ мэтээр л хэрэглэгч бүрээ мэрж ашиг олж байгаа байгууллага бол юнивишн. Энэ увайгүй үйлдэл нь цагаандаа гарч монополь тогтоогоод шууд үнээ нэмж байна. Хууль хяналтын байгууллагууд энэ мэт бусармаг үйлдлүүдийн хаагуур нь өнгөрөөд байдаг юм.

Удирдлагын академийн докторант, татварын зөвлөх Ч.Батчимэгтэй ярилцлаа.

-Иргэд өнөөдөр нийт хэдэн төрлийн татвар төлж байна вэ. Энэ талаарх ойлголт манайханд хомс байх шиг санагддаг юм?

-Ийм асуулт түгээмэл ирдэг л дээ. Би хэдэн төрлийн татвар төлөх вэ ч гэж асуудаг. Тухай бүрд нь “Татварын ерөнхий хууль”-ийн 7.2 заалтыг хараарай гэж хариулмаар байдаг. Гэтэл энэ нь оновчтой биш, буруу гэдгийг сая анзаарлаа.

Татварын ерөнхий хуульд Монгол Улсын татвар нь 30 төрлийн албан татвар, төлбөр, хураамжаас бүрдэхээр заасан байдаг. Үүнээс 2023 оны нэгдүгээр сарын байдлаар 11 албан татвар, 14 төлбөр, гурван хураамжийг 20 хуулиар хэрэгжүүлж байна.

Нохойны албан татвар, өв залгамжлал, бэлэглэлийн албан татварыг одоохондоо хуульчилж батлаагүй. Ингээд 28 төрлийн албан татвар, төлбөр, хураамжийг 20 тусдаа хуулиар ногдуулах, тайлагнах, төлөх, төлүүлэх харилцааг зохицуулдаг.

Эдгээр хуулийг дагаж мөрдөхтэй холбоотой дагалдан гарсан 16 хууль байдаг. Татварын багц хуульд одоогоор 34 хууль багтаж байгаа бөгөөд эдгээр хуулийг хэрэгжүүлэхтэй холбоотой Засгийн газрын тогтоол, Иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын тогтоол, Сангийн сайд болон Татварын ерөнхий газрын даргын баталсан нэлээн олон журам бас нэмэгддэг. Эдгээр хуулиуд бүгд татвар, төлбөр хураамжаа хэрхэн авах тухай байдаг. Гэхдээ эдгээр 20 хууль бүрд хэн төлөх вэ гэдэг нь ялгаатай. Тиймээс л татвар төлөгч гэсэн ойлголт хууль бүрд гарч ирдэг.

-Тухайн иргэний явуулж буй үйл ажиллагаанаас хамаарч аль хуульд хамрагдах нь тодорхойлогдох уу?

-Тийм, тухайн иргэн ямар үйл ажиллагаа явуулж орлого олдог вэ гэдгээс хамаарч эдгээр хуулиудын аль нь тухайн хүнд хамааралтай болох нь тодорхойлогдоно. Хөрөнгө эзэмшсэнээс шалтгаалж ногдуулдаг татвар бас бий.

Албан татварыг татвар төлөгч өөрөө тайлагнаж төлдөг бол зарим төлбөр хураамжуудыг үйлчилгээ үзүүлж буй төрийн байгууллага үйлчилгээний хөлс дээр нэмж хураан авч төлж тайлагнадаг. Энэ бүх хуулиудаас өөрт хамаарахаа мэдэх, төлөх ёстой татвараа зөв ногдуулж буй эсэхээ татвар төлөгч бүр зайлшгүй мэдэж байх ёстой болж хуулиар үүрэг хүлээсэн.

-Бизнес эрхлэгчид энэ бүх хуулиас өөрт хамаарахаа мэддэг болов уу. Энэ тал дээр зөвлөх үйлчилгээ үзүүлдэг байгууллага манайд бий юү?

-Тухайн байгууллагын нягтлангууд энэ ажлыг хийдэг ч ихэнхдээ бүртгэлийн бичилтэд анхаарч ажлаа хийдэг болохоос хэрхэн ногдуулж буй талаарх асуудалд анхаарал тавих цаг хугацаа, мэдлэг дутах нь түгээмэл харагддаг л юм. Нягтлан, захирал хоёр татварын тооцооллоос болж муудалцах нь хамгийн элбэг тохиолддог зөрчил.

Тиймээс татварын зөвлөх гэх мэргэшил дэлхий даяар бий болсон. Энэ чиглэлээр зөвхөн нягтлан бодогч мэргэжил эзэмшсэн хүн ажиллах ёстой мэтээр ойлгох нь бий. Тэр байтугай манайх хуулиндаа тэгж оруулсан заалттай.

Татварын зөвлөхийн албан тушаал дээр татварын багц хуулийг түүнийг дагалдан гарсан хууль, тогтоол, журмыг бүрэн эзэмшсэн нягтлан бодох бүртгэлийн мэдлэг бүхий хуульч, санхүүч, нягтлан бодогч хэн ч ажиллаж болох юм. Тэс өөр мэргэжлийн хүн ч дээрх мэдлэгийг эзэмшсэн бол ажиллаж болох талбар. Харин энэ мэдлэгийг хэрхэн эзэмшсэнээ шалгалт өгч байж тогтоолгох хэрэгтэй болно.

-Татварын зөвлөх олон улсад байдаг талаар та онцолж байна. Манайд энэ үйлчилгээ нэвтэрсэн үү?

-Татвар төлөгчдөд туслах зорилготой Татварын мэргэшсэн зөвлөх үйлчилгээний тухай хууль 2012 онд батлагдаад хэрэгжиж байна. Гэхдээ энэ хууль хэрэгжих хугацаандаа нэрнээсээ шалтгаалаад татвар төлөгчдөд туслах зорилгодоо бүрэн хүрч чадаагүй.

Одоо нэмэлт өөрчлөлт оруулахаар Д.Цогтбаатар гишүүн УИХ-д өргөн барьсан ажиллаж байгаа бололтой. Хаврын чуулганаар хэлэлцэж эхлэх төлөвтэй байна. Нэмэлт өөрчлөлтийн төсөл нь энэ хуулийн орчинд насаараа ажиллаж буй хүмүүсийн дүгнэж буйгаар татвар төлөгч нарт дарамт болохоор, ашиг тустай байж чадахгүй зөвхөн хэсэг бүлэг этгээд болох Татварын мэргэшсэн зөвлөх цол олгодог төрийн бус байгууллагын үйл ажиллагааны цар хүрээг өргөтгөхөд зориулагджээ.

Татварын ерөнхий хуульд татвар төлөгч өөрөө татвараа ногдуулах, тайлагнах эрхийг баталгаажуулж өгсөн. Гэтэл мэргэшсэн зөвлөх үйлчилгээний хуулиар татвар төлөгч нарт олгосон энэ эрхийг дундаас нь “Мэргэшсэн зөвлөх” эрхийг ТББ-аас авсан этгээдэд хөлс төлж байж хийлгэхийг хуульчлах гэж оролдсоор ирлээ.

Татварын алба жил бүр л тайлангаа хэн ч гаргаж болохоор хялбарчилсаар ирсэн. Ирж буй тайлангийн тоо жилээс жилд нэмэгдэж буй учраас систем нь доголдох тал байдаг. Гэхдээ энэ асуудлыг төлөх. тайлагнах хугацааг ялгаатай тогтоож өгснөөр шийдэж болох санагддаг юм. Дэлхийн бүх орон татвар төлөгчдөөсөө тайлан хүлээж авдаг. Гэтэл манайх шиг цөөхөн татвар төлөгчтэй улс хамгийн эхний үүсэж буй асуудлаа уян хатан аргаар шийдэж чадахгүй явна. Энэ асуудлаар мэргэшсэн хүн ховор байгаатай холбоотой ч байж мэднэ.

Татвараар мэргэшнэ гэдэг нь хуулийг бичигдсэн утгаар нь хэрэгжүүлэхээс гадна хэрэгжих явцад үүсэж буй гажуудлаас алдааг нь олж, зөв шийдэл гаргаж чаддаг ур чадвар. Гэтэл аль нэг төрийн бус байгууллага хуулийн заалтаар шалгалт бэлдэж, түүндээ тэнцүүлэх зорилготой өндөр төлбөр авч сургадаг хэлбэрээр мэргэшүүлнэ гэдэг өрөөсгөл үйлдэл болсон байна.

Татварын тайланг татвар төлөгчийн өөрийнх нь бэлтгэж өгсөн мэдээллийн хүрээнд л бэлтгэж илгээснээр “мэргэшсэн зөвлөх”-ийн хүлээх үүрэг хариуцлага хязгаарлагдаж байгаа нь татвар төлөгчдөд бүрэн туслалцаа болж чадахгүй байна. Яагаад тайлан гаргах ажлыг “мэргэшсэн” гэх зөвлөхөөр гаргуулах ёстой юм бэ. Татвар төлөгч өөрөө эсвэл нягтлан бодогчоороо татварын тайлангаа гаргах, гаргуулах боломжийг татварын алба төсвийн хөрөнгөөр бий болгосоор байна шүү дээ.

-Татварын мэргэшсэн зөвлөх үйлчилгээний тухай хууль энэ хэвээр батлагдвал гарах үр дагавар нь юу вэ?

-Цаашид компанийн нягтлангууд татварын тайлан гаргадаггүй болно. Яагаад гэвэл “хуулиар мэргэшсэн зөвлөхийн хийх ажлыг хийх ёсгүй” гэсэн тайлбарыг олон захирал сонсох байх. Эсвэл нягтлангууд нь “мэргэшсэн зөвлөх” болгох сургалтад суралцуулахыг шаардах, ТББ-д суралцаж эрх авснаа үзүүлж цалин хөлсөө нэмүүлэх гэх мэтээр “татварын дам дарамт”-нд өртөхүйц хууль болсон.

Татварын тайлан гаргах нь татварын зөвлөх байтугай өөрөө эсвэл нягтлан бодогчоороо хийлгэх хамгийн энгийн ажил байлгах гэж татварын алба ажиллаж ирсэн. Харин “мэргэшсэн зөвлөхүүд” үнэ цэнэ бүхий чухал ажил болгон хийхийг оролдож байна. Гэтэл цаана нь үүсэх бусад асуудалд татвар төлөгч нарт хэн туслах вэ. Тайлан гаргаснаараа л татварын албатай харилцаа дуусдаг бол болж л байна. Гэтэл тэгдэггүй биз дээ.

Нягтлан бодогчдын дунд “Х” тайлан гаргуулах үнэ цэнийн тухай яриа жилийн эцэс бүрд өрнөдөг. Зарим нягтлангууд “X” тайланг үнэгүй аль эсвэл 10 мянган төгрөгөөр хийж илгээнэ гэсэн нөхдүүддээ их л хатуухан үг шидэж цаг хугацааны үнэ цэнийг сануулж байгаа харагддаг юм. Хүнээр тайлангаа хийлгэж байгаа бол төлбөрөө төлөөд хийлгэх үүрэгтэй. Хүний тайланг хэдээр хийх нь үйлчилгээ үзүүлж буй хүний эрх.

Тиймээс үнэгүй хийх нэгэн байгаа бол тэр хүнээр хийлгэх сонголтоо эдлэх нь татвар төлөгчийн бас нэг эрх. Гэхдээ үнэгүй хийсэн хүнээс хариуцлага нэхэх боломжгүй. Хэн нэгнээр үнэгүй хийлгэх гэж оролдохын оронд оршин сууж буй дүүргийнхээ татварын албанаас өөрөө очиж чаддаггүй юм гэхэд цахим сүлжээнээс нь татварын хуулийг, тайлан гаргах сургалтыг аваад өөрөө хийх боломж байсаар байгаа. Бүх татварын албад үнэгүй сургалт. зөвлөгөө өгдөг.

Татварын харилцаанд оролцож буй бүх хүнд хүлээх үүрэг хариуцлага байдаг. Үүрэг хариуцлагаа бүрэн ойлгож байгаа тохиолдолд үнэгүй үйлчилгээ авах зөв эсэх нь цаг хугацааны явцад илэрнэ.

-Таны энд ярьж байгаагаар татварын тайлан гаргах үйлчилгээний үнэ тэнгэрт хадах нь дээ.

-Татварын тайлан гаргах үйлчилгээг хэт үнэжүүлэх гэж оролдох нь татвар төлөгчийг дарамтад оруулах хэлбэр гэж би үздэг. Улсад төлөх татвараа аль болох хямд өртгөөр тайлагнах нь татвар төлөгчдөд сэтгэл зүйн дарамт бий болгохгүй. Тэр ч байтугай татварын тайланг хугацаандаа илгээгүйгээс татвар төлөгчийг хэт өндөр дүнгээр торгох гэж хүчлэхгүй байх хэрэгтэй. Төлөх чадамжид нь таарсан торгуулийн хариуцлага байх ёстой. Торгуулиар айлгаж тайлан авдаг үе бидний үетэй хамт дууссан. Бүх мэдээлэл цахимжиж буй өнөө үед тайлагнахгүй байх боломжгүй нөхцөл татвар төлөгчдөд тулгарсан. Тиймээс тайлагнах үе шат хялбар, хөнгөн байхыг илүүд үздэг болж байж л төсөв бүрдүүлэх ажил эхлэх учиртай.

Харин тайлагнахаас бусад татварын үйлчилгээ илүү үнэ цэнтэй байх ёстой. Учир нь татвар төлөгчийн хариуцлагаас үүдэн гарах үйлчилгээнүүд энэ үнэ цэнийг бүрдүүлдэг. Гэтэл татварын мэргэшсэн зөвлөх үйлчилгээний тухай хууль татварын тайлан гаргах үйлчилгээг хэт өндөр төлбөртэй болгох зорилго агуулсан, татвар төлөгчийг дарамталсан. төрийн хуулийг хэрэгжүүлэх анхан шатны тайлагнах үйл ажиллагааг хүндрүүлсэн, хамгийн хялбараар хэсэг бүлэг этгээд мөнгө олох арга сэдсэн хууль болсон нь хамгийн харамсалтай.

-Өнөөдөр мэргэшсэн зөвлөхийн үйлчилгээг ААН- үүд түгээмэл хэрэглэж байна уу. Сэтгэл ханамжийн тухайд?

-Мэргэшсэн зөвлөх үйлчилгээг 2019 онд 1,791 аж ахуйн нэгж авсан гэх танилцуулга байна. Үйл ажиллагаа явуулж буй хуулийн этгээдийн 10 хувьд ч энэ үйлчилгээ хүрээгүй зөвхөн хоёр хувь нь мэргэшсэн зөвлөх үйлчилгээ авчээ.

Гэтэл улсын бүртгэлд 2022 оны жилийн эцсээр 230,068 хуулийн этгээд бүртгэлтэй байгаагаас 81,533 нь байнгын үйл ажиллагаа эрхэлдэг гэсэн статистик байна.

Дээрх аж ахуйн нэгжийн 524 нь Бүртгэл, нягтлан бодох бүртгэл болон аудитын үйл ажиллагаа, татварын асуудлаар зөвлөгөө өгөх эдийн засгийн үйл ажиллагааны ангиллаар байнгын үйл ажиллагаа явуулж буй хэмээх статистик байна. Гэтэл улсын хэмжээнд аудитын эрхтэй 161, татварын мэргэшсэн зөвлөх үйлчилгээ үзүүлэх эрхтэй 29 аж ахуйн нэгж Сангийн яамны сайтад бүртгэлтэй байна.

Зөрүү нь тусгай зөвшөөрөлгүй нягтлан бодох бүртгэлийн үйлчилгээ үзүүлж байна гэсэн үг юм даа. Нягтлан бодох бүртгэлийн үйлчилгээ гэдэгт татварын тайлан илгээх үйлчилгээ багтдаг. Гэтэл энэ үйлчилгээг тусгай зөвшөөрөл авсан этгээд үзүүлэхээр хуульчилсан байдаг.

Хууль зөрчигсөд их байна уу, аль эсвэл тусгай зөвшөөрөл авахаар хуульчилж байгаа нь буруу байна уу.

Энэ тоог хүчээр нэмэх гэж хуульдаа нэмэлт өөрчлөлт оруулахаар зүтгэж буй нь хуулийг хэрэгжүүлэхэд гарч буй гажуудлаа хүчээр засах гэж буй мугуйд арга гэлтэй.Энэ хууль яг хэнд хэрэгтэй хууль вэ гэдэгт ганцхан л хариулт олддог.

Одоогийн хэрэгжиж буй түвшинд ганцхан ТББ-ыг тэжээж. тэтгэдэг хууль болоод байна. Татварын мэргэшсэн зөвлөх гэдэг нь хэн нэгэнд олгож буй эрх юм бол татварын хуулиар мэргэшин ажиллаж буй хэн ч тэр шалгалтыг сургалтад заавал суулгүй өгөх боломжоор хангагдах ёстой. Гэхдээ энэ хуульд зааснаар заавал нэг ТББ-ын сургалтад сууж байж эрх олгох шалгалтад орох нь хуулийг өрөөсгөл, ашиг сонирхлын зөрчилтэй болгож байна.

Шалгуулагч шалгалт авах ТББ-ын явуулж буй сургалтад төлбөр төлж сууснаар шалгалтад орох эрх авч байгаа нь мэргэжил олгож буй сургалтын хэлбэрийг агуулж байна. Тэгвэл “мэргэшсэн” гэх нэршил нь зөрчил үүсгэнэ. “Зөвлөх” гэсэн үг ч бас мэргэжил байж болмооргүй. Тиймээс Төрийн албаны зөвлөл шиг аль эсвэл хуульчдын холбоо шиг зөвхөн шалгалт боловсруулж, авч. эрх олгодог нийтийн эрх зүйн хуулийн этгээд хэлбэртэй байх ёстой.

Эрх олгох шалгалтын сургалтыг хэдэн ч байгууллага хийдэг байж болно. Тэгснээр сайн өрсөлдөөн бий болж шалгалтад оролцогчдын чанар сайжрах болно.Тиймээс би Татварын албанд олон жил ажиллаж байж авсан “татварын зөвлөх” цолоо хүндэтгэж, татвар төлөгчдөд бидний үзүүлж буй үйлчилгээнээс юугаараа ялгарч. илүү үнэ цэнэ бүтээж “мэргэшсэн” зөвлөх болж ялгарч болохыг сануулж, ойлгуулах шаардлага үүсэх юм даа

Амандаа тамхи зууж, энгэрээ задгайлсан 40 эргэм насны эр хоёр хөлөөрөө цементэн шал товшиж зогсох агаад тас харанхуй эмнэлгийн цонх руу байн байн өнгөлзөнө. н.Болдсүрэн гэх эр шөнө 03:00 цагт орноосоо босож цай цүйгээ ч уулгүй харайлгасаар өглөөний 06:00 цагт ХСҮТ-ийн үүдэнд ирээд зогсож байгаа нь энэ. Одоохондоо энд тэр бид хоёроос өөр хүн алга. Түүний ээжид хорт хавдрын шинж тэмдэг илэрсэн гэнэ. Таагүй мэдээ дуулсан мань эр цурам ч хийлгүй шөнийг өнгөрөөж эмнэлгийн үүдэнд гүйхээрээ ирж шинжилгээний дугаар авахаар зогсоо юм байна. Ээждээ гэх халуун сэтгэл нь часхийсэн жаврыг ажралгүй сөрж, үүрийн 6:00 цагт л эмнэлгийн үүдэнд авчирсан бололтой.

Хавдрын шинжилгээний дугаарыг эртхэн л олж авахгүй бол хүмүүс адуу шиг чихцэлдэж дайрч, эмх замбараагүй байдал үүсдэг гэдгийг Болдсүрэн сонссон тул тийм эрт гэрээсээ гарчээ. Төд удалгүй увж, цувсаар хүмүүс ХСҮТ-ийн хойд талын төв хаалганд цуглав. Тэдний олонх нь 40 орчим насныхан. Инхэнх нь эцэг эхдээ шинжилгээний цаг авах гэнэ. Өөрсдөө шинжилгээ өгөхөөр ирсэн нь ч бас байна.

ХСҮТ-ийн хаалга нээгдэх хүртэл хүйтэн өглөөний халуун яриа энд өрнөж байна. Цахим монголчууд шинжилгээний цаг авахаар дугаарлаж байгааг тэд дор бүрнээ өөр өөрсдийн өнцгөөс тайлбарлана. Эмнэлгийн байгууллагын хүнд суртлыг жигшсэн хандлага л тэднийг нэгтгэж байна. Эмнэлэг өглөөний 07:00 цагт нээж, үйлчлүүлэгчид ирсэн дарааллаараа орж шинжилгээний дугаараа авах гэнэ. 07:00 цаг дөхөх тусам хөл хөдөлгөөн ширүүсээд, дугаарласан хүмүүсийн дуу нь өндөрсөөд ирж байна. Ойролцоогоор энд 100 орчим хүн цуглажээ. Хоорондоо хар яр гэх дуу хаа сайгүй сонсогдоно. Ингээд хаалга нээв үү, үгүй юү дугаарлаж зогссон нөхдүүд хавдрын эмнэлгийн хаалгаар адуу шиг чихцэлдээд дайрцгаах нь тэр. Хормын төдийд л ХСҮТ-ийн уйтан коридорт шинжилгээний цаг авах иргэд шпрот шиг чихцэлдээд ирлээ. Тэд шинжилгээний дугаар авахаар теллер машин руу амь тэмцэн зүтгэнэ.

ХСҮТ-ийн амбулаторийн эрхлэгч М.Батсанаа: Бид уртасгасан цагаар ажиллаж байна

Нөгөө талд ХСҮТ-ийн ажилтнууд өглөө эрт цуглаж бэлэн байдлаа хангажээ. Төөрдөг байшин шиг ийш, тийшээ салаалсан олон коридортой хавдрын эмнэлгийн булан тохой бүрт л эмч нар зогсож, өвчтөнүүдийг чиглүүлж байна. Шинжилгээний цаг авахаар дээр доороо орон дайрах иргэдэд эмх замбараатай үйлчлүүлэхийг сануулах эмэгтэйг ХСҮТ-ийн амбулаторийн эрхлэгч М.Батсанаа гэдэг. Иргэдэд үйлчилгээ үзүүлэх зуур нь түүнтэй ярилцлаа.

-ХСҮТ-ийн үйл ажиллагаа хэдэн цагт эхэлдэг юм бэ?

-Өглөө 07:00 цагт хаалгаа нээснээр л үйл ажиллагаа эхэлнэ. Лабораторийн шинжилгээг 07:30 цагаас авч эхэлдэг. Цахим бүртгэлийн ажилтан, лаборантууд ч 7:30 цагт ажил нь эхэлнэ. Харин амбулаторийн үйл ажиллагаа 08:30 цагт эхэлдэг. 2017 оны үед өдөрт 500-600 хүн манай эмнэлгээр үйлчлүүлдэг байлаа. Энэ бодитой тусламж авч байгаа хүмүүсийн тоо шүү. Өвчтөний ар гэр дагаж яваа хүмүүсийг тооцвол 4000 орчим хүн энэ эмнэлгээр орж, гарч байгаа. Энэ нь өөрөө ХСҮТ-ийг өндөр ачаалалтай болгож харагдуулдаг. Гэхдээ хавдрын эмнэлгээр үйлчлүүлэх хүмүүсийн тоо өдрөөс өдөрт л нэмэгдэж байна. Яг одоогийн байдлаар өдөрт 1000 орчим хүн үйлчилгээ авч байна. Хүний нөөцөө бүрэн дайчилж, ажиллах цагаа сунгасан ч үйлчлүүлэгчдийн тоо тасралтгүй нэмэгдэж байгаа учраас нөхцөл байдал амар биш байна. 60 жилийн өмнөх ХСҮТ-ийн энэ барилгыг шинэчлэх, өргөтгөх зайлшгүй шаардлага үүссэн.

-Шинжилгээний цаг авах хүмүүс хүйтэнд гадаа дугаарлаад зогсох юм. Энэ цагийг онлайнаар захиалж болдоггүй юм уу?

-Шинжилгээний цагийг цахимаар авах боломж байхгүй. Анх оношоо тодруулахаар ирж байгаа хүн эмчдээ үзүүлнэ. Үйлчлүүлэгч ямар нэгэн өвчин сэжиглээд ирж байгаа бол тодруулахын тулд бүрэн шинжилгээ өгөх ёстой. Цахимаар авна гэхлээр тухайн хүн ямар шинжилгээ өгөхөө мэдэхгүй шүү дээ. Цахимаар үзүүлэх цагаа л авч болно. Гэхдээ заавал эмч үзэж байж, шинжилгээнүүдийг бүрдүүлнэ гэв.

Ийн ярилцаад булан эргэхэд 08:00 цаг болж байв. Теллер машины үүдэнд хоёр хөтөч зогсоод шинжилгээний дарааллыг үйлчлүүлэгчдэд тарааж байх юм. Энд ойролцоогоор 80 гаруй үйлчлүүлэгч эгнээд зогсчээ. Хөтөч эмчийн хэлж байгаагаар хэвийн ачаалалтай байгаа нь энэ гэнэ. Долоо хоногийн даваа, мягмар гаригуудад бол шинжилгээний дараалал авахаар хамгийн багадаа 300 гаруй хүн дугаарлаж зогсдог аж. Нарийхан коридорт багталцахгүй “дайн” болдог талаар тэд ярьж байна.

Үйлчлүүлэгчид харин бүгд амны хаалт зүүжээ. Дараалал дайрч, орчны уур амьсгалыг хурцатгаж, хөтөч эмчийн аргыг барж байгаа улс гол төлөв буурал толгойтой ахмадууд. Тэдний ялархсан хандлага нь энэ их ачааллын хажуугаар эмч нарт дарамт болдог ажээ.

Энэ эмнэлэг 170 орчим эмч, сувилагчтайгаар 21 аймаг, есөн дүүргийн хавдрын асуудалтай иргэдэд үйлчилгээ үзүүлж ажиллаж байна. Нэг ээлжинд гарч буй сувилагч нарт оногдож буй үйлчлүүлэгчийн тоо стандартаас хэд дахин даваад явчихсан гэдгийг амбулаторийн эрхлэгч М.Батсанаа онцлов. Эмнэлгийн мэргэжилтнүүдэд ажлаасаа халшрах хам шинж илэрч байгааг эмч нар хэлж байлаа. Үйлчлүүлэгчид хүндрэл учруулахгүйн тулд ажлын цагаа уртасгаж үүдээ 07:00 цагт нээж ажиллаж байгаа гэнэ.

Эмч нарын зүгээс хавдрын өвчлөл өдрөөс өдөрт гэрлийн хурдаар өсч байгааг хэлж

байна. Энэ нь амьдралын буруу хэв маяг, орчны хүчин зүйл, хооллолт гэх мэт олон хүчин зүйлээс шалтгаалж байгаа аж.

Өндөр настан Ц-тэй ярилцлаа. Тэрбээр Хөвсгөл аймгаас ирж ХСҮТ-өөс үйлчилгээ авч байгаа ажээ.

-Та хэзээ энд ирэв. Эмнэлгийн үйлчилгээ, эмч нарын харилцаа ямар байна вэ?

-Өглөө эрт шинжилгээний цаг авахаар дугаарлах нь хамгийн хэцүү юм. Элэг өвдөөд л хавдар болов уу гэж бодоод өнөөдөр энд шинжилгээ өгөхөөр зогсож байна. Бие өвдөхийн хажуугаар дугаарлаж зогсоно гэдэг амар биш юм. Эмч, сувилагч нар ч зааж зөвлөөд чиглүүлээд байна. Үйлчлүүлж байгаа зарим улс хэл ам хийж бүх хүмүүст чирэгдэл учруулах юм. Хаа хаанаа жаахан хүндэтгэлтэй харьцаад явбал ажил амар бүтнэ дээ.

-Элэгний үйл ажиллагаанд тань хэзээнээс асуудал үүсэв. Орон нутгийн эмнэлэгтээ хандсан уу. Шууд ийшээ ирэв үү?

-Ойролцоогоор хагас жилийн өмнөөс л элэг өвдөж эхэлсэн. Мал дээр байдаг учраас тэр бүр сумын төв орж чадахгүй. Өнгөрсөн сард аймгийн нэгдсэн эмнэлэгт үзүүлэхэд ХСҮТ-д яаралтай үзүүлэхийг зөвлөсөн юм. Шинжилгээний хариу гайгүй гарах болов уу гэж найдаж байна. Өвчин намдахгүй болохоор асуудал байгаа ч юм болов уу гэж айх юм. Эртхэн л эмнэлгийн бараа хардаг байж ээ л гэж бодож байна гэв. Гал цог нь унтарсан нүднээс нь анзаарвал эрүүл мэндийн байдал тун таагүй байгаа бололтой. Түүний өмнө 30 орчим хүн дугаарлаад зогсож байна. Ээлж нь арай болоогүй байна.

Иргэд асуудал аль хэдийнэ хүндэрсэн хойно эмнэлгийн байгууллагад ханддагийг эмч нар хэлээд толгой сэгсэрч байна. Тээврийн хэрэгсэлдээ улирал бүр үйлчилгээ үзүүлдэг шигээ жилд нэг даа бүтэн биеийн шинжилгээ өгчихвөл хавдрыг эрт үед нь илрүүлэх орчин үеийн тоног төхөөрөмж ХСҮТ-д байгааг амбулаторийн эрхлэгч М.Батсанаа хэлж байна. Гол нь жилд нэг удаа л бүтэн биеийн шинжилгээ өгөөд хэвшчихвэл хавдрыг эрт үед нь илрүүлж, урьдчилан сэргийлэх боломжтой юм байна.

21 аймаг есөн дүүргийн хавдрын асуудалтай иргэд бүгд 60 орчим жилийн өмнө баригдсан ХСҮТ-ийн байранд цуглаж байгаа нь шпрот шиг чихцэлдэх үндсэн шалтгаан болж буйг эмч нар ч, өвчтөнүүд ч дуу нэгтэй хэлж байна. Хавдрын эмнэлгийн өргөтгөл, шинэ эмнэлэг ус агаар шиг хэрэгтэй байгаа нь ХСҮТ-ийн нэг өдрөөс ил цагаан харагдаж байлаа. Ажлын ачаалал, түүнийг дагасан бухимдалтай холбоотойгоор эмч, сувилагч нар ч ар араасаа ажлаа хүлээлгэж өгөх болсон талаар эмнэлгийнхэн хэлж байна.

Сайжруулсан түлшинд хэдэн арван иргэн угаартаж эмнэлэгт хүргэгдсэн ч дөрөв нь амиа алдаж байсан харамсалтай жишээ саяхных. Бид энэ хэргийн хохирогч Х.Тунгалагтай ярилцлаа. Түүний нөхөр нь сайжруулсан түлшинд угаартаж амьсгал хураасан юм.

-Сайн байна уу та. Эхлээд та ханийнхаа талаар ярихгүй юу. Ямар ажил эрхэлдэг хүн байв?

-Миний хань үндэсний хэмжээний том үйлдвэрт ажиллаж гэр бүлээ тэжээгээд явдаг байлаа. Гурван жилийн өмнө байшиндаа угаартаж өөд болсон юм. Би гэдэг хүн тухайн үед бие давхар, бага насны гурван хүүхэдтэй үлдсэн.

-Ер нь танайх сайжруулсан түлшийг хэзээнээс хэрэглэж эхэлсэн юм бэ. Түлэхэд нүүрснээс ялгаатай чанар их биз?

-Хар нүүрснээс ялгаатай л даа. Сайжруулсан түлшний шатамхай чанар нь нүүрстэй харьцуулахад маш удаан. Шатаж дуусахаараа их хэмжээний хог гарна. Нүүрс бол цогшоод л нунтаг болтлоо шатдаг. Сайжруулсан түлшнээс чулуу шиг хэлбэртэй хог маш их гардаг. Үнсийг нь авахад хамар цоргиж, хоолойгоор гашуун оргино. Тогтмол маск зүүхгүй л бол үнс бариад хэсэг алхахад л нүднээс нулимс гараад толгой эргэж, дотор эвгүйрхэнэ. Энэ бүхэн сайжруулсан түлшний орц найрлагатай л холбоотой асуудал гэж би хардаг. Одоо бол чанар нь бүр муу болсон байна лээ.

-Таны гэр бүлийн хүн угаартаж нас баржээ. Тухайн өдөр ямар үйл явдал өрнөсөн юм бэ?

-Миний хань осол болдог өдөр нам даралтын цахилгаан халаагуураа янзалж байгаад оройн 00:00 цагийн үед байшиндаа унтсан. Гал түлж шалаа хатаах хэрэгтэй байсан болохоор л тэр. Тухайн үед бид шинэ байшинд орохоор төлөвлөөд байсан юм.

Би хүүхдүүдтэйгээ хажуу талын гэрт амрахаар хэвтсэн ч сэрвэлзээд унтаж болдоггүй. Ингээд шөнийн 03:00 цагийн алдад байшин руу ороход миний нөхөр зуухны хажуу талын орны дэргэд өнгөрчихсөн байсан даа. Цагаан хөөсөөр бөөлжиж байгаад цусархаг зүйл гарсан байна лээ. Хамгийн сүүлд нь хар тортогтой зүйлээр бөөлжсөн байгаа юм. Энэ бүхэн 00:00-03:00 цагийн хооронд л болсон.

-Тухайн өдөр таныг байшинд ороход доторх нөхцөл байдал ямар байв?

-Ур,д өдөр нь бага зэрэг угаар үнэртэж байсан л даа. Нөхөртөө цонхоо онгойлгохыг хэлж байсан ч шал хатахгүй гэж хэлээд хаагаад байсан юм. Тухайн шөнө байшин руу ороход их хэмжээний угаар үнэртэж байсан. Миний хань унтах үедээ зуухаа дүүртэл нүүрс хийчихсэн юм билээ. Ингээд л эргэж сэрээгүй. Би гэдэг хүн бага насны гурван хүүхэдтэй, дөрвөн сартай бие давхар үлдсэн. Гэдсэнд байсан хүү маань одоо хоёр ой гарантай.

-Угаар мэдрэгч, дохиоллын систем суурилуулсан байсан уу?

-Тухайн үед манайх шинэ байшинд орсон юм. Гэтэл шалаа дутуу хатааснаас болж тавилгуудаа бүгдийг нь зөөж гаргаад зөвхөн зуух л үлдсэн. Ингэхдээ угаар мэдрэгчээ түр зуур гаргасан. Гэхдээ яаж ашиглах талаар бидэнд хэн ч заавар зөвлөгөө өгөөгүй байсан. Манайх энгийн зуух хэрэглэдэг байсан.

-Таны гэр бүлийн хүний онош яаж гарсан бэ?

-79 хувийн нүүрс хүчлийн угаарын хийнд хордсон гэх онош гарсан. Их хэжээний тортогтой бөөлжсөн байсан даа, миний хань. Дөрвөн сартай бие давхар үлдсэн намайг тухайн үед цагдаа, прокурорууд байцаалт аваад амар заяа үзүүлээгүй дээ. Ханиа алдсан хүний сэтгэл зүй ямар байх билээ, тэр бүхнийг цагдаа прокурор огт тоодоггүй юм билээ. Шууд дуудаад л байцаана. Хүний эрхийн мэдрэмжийн талаар ямар ч ойлголтгүй.

-Ингэхэд та хавтаст хэрэгтэй нь танилцсан уу?

-Хавтас хэрэгтэй нь танилцахад хорооны хүмүүс бидэнд сайжруулсан түлш түлэх заавар өгсөн гэж ор үндэслэлгүй худлаа мэдүүлэг өгсөн байна лээ. Асуудлыг ингэж өөрөөсөө түлхсэнийг нь сүүлд мэдсэн. Анхааруулаад явсан бол бас яах ч байсан юм билээ. Тухайн үед дохиоллыг айлууд хэрэглэж хэвшээгүй байсан шүү дээ. Гүйцэд танилцаж амжаагүй байсан л гэсэн үг.

-Та бага насны дөрвөн ч хүүхдийн хамт үлджээ. Нийслэлээс ямар дэмжлэг үзүүлэв?

-Нийслэлийн Тамгын газраас нарийн бичиг гэх хүн 49 хоног болохынх нь урьд өдөр 10 сая төгрөг гэрт авчирч өгсөн. Ингэхдээ “Нийслэлээс шаардлагатай гэж үзсэн учраас өгч байгаа юм шүү” гэж хэлж байсан. Тухайн үед хэд хэдэн хүн угаартаж нас барсан шүү дээ. Тэдэнд тусламж үзүүлсэн эсэхийг би мэдэхгүй.

-Одоо танд ямар санал байна вэ?

-Миний хань өөд болоод гурван жил болж байна. Сургуулийн болон цэцэрлэгийн насны дөрвөн хүүхэдтэй, ажил хөдөлмөр эрхлэх боломж алга. Манай хүн байшингаа гүйцэд барьж чадалгүй өнгөрсөн. Би өөрөө цэвэрлээд орсон ч нялх хүүхэдтэй учраас болдоггүй юм билээ. Одоогоор эгчийнхээ хамт байр түрээсэлж амьдарч байна. Тухайн үед сайжруулсан түлш хэрэглэх талаар хэн ч, ямар ч заавар өгөөгүй. Нэг л өдөр нүүрс түлэхгүй гэх захирамж гараад л зөвхөн сайжруулсан түлш хэрэглэхээс өөр аргагүйд хүрсэн. Төдийлөн хэрэглээнд нэвтрээгүй түлш хэрэглэж хэдэн арван иргэн угаартаж амь насаа алдсаны нэг нь миний хань. Сайжруулсан түлш түлэх талаар ямар ч заавар зөлөмж өгөөгүй байж шүүхийн өмнө зөвлөгөө өгсөн гэх үндэслэлгүй худлаа мэдүүлэг өгсөн хорооны ажилтнуудад гомдолтой байгаа. Орц найрлага нь тодорхой биш түлш иргэдэд шахалтаар хэрэглүүлж олон хүн угаартуулсан нийслэлд ч дэндүү гомддог доо. Бие давхар үлдсэн намайг цагдаа, прокурор нь хэд хэдэн удаа байцаагаад л алга болсон. Өрх гэрээ авч явсан хань минь огт өвчин зовлон хэлдэггүй байлаа. Энэ түлшинд угаартаад л өөд болсон.

Комедиан Д.Мөнхбаттай ярилцлаа. Тэрбээр Засгийн газраас хохирлоо гаргуулахаар шүүхэд нэхэмжлэл гаргаж ялаад байгаа юм.

-Цагдаагийн байгууллагаас таныг эрүүгийн хэрэгт холбогдуулан шалгаж байгаа талаар олон нийтийн хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр ярьж байсан. Яг энэ үед хөшигний ард ямар үйл явц өрнөсөн юм бэ. Ямар үндэслэлээр таныг буруутгаж байв?

-Хоёр жил гаруйн өмнөх үйл явдын талаар ярих нь. Би ковидын үед БНСУ-аас халдваргүй ирээд “Энхсаран” сувилалд тусгаарлагдсан. УОК-ын зүгээс нэг өрөөнд хоёр хүн тусгаарлана гэж мэдэгдэж байсан ч бодит байдал дээр дөрөв, таваар нь чихсэн. Хэвлэлийн хурал зарлахдаа нэг өрөөнд хоёроос дээш хүн оруулахгүй гэж худлаа яриад байдаг. Бодит байдлын талаар хувийн орон зайдаа үзэл бодлоо илэрхийлээд л цагдаа нарт ээрэгдэх болсон.Гадаадаас халдваргүй ирсэн ч ЗГ-ын ямар ч зохион байгуулалтгүй, эмх замбараагүй үйл ажиллагаанаас шалтгаалж “Энхсаран” сувилалд тусгаарлагдах хугацаандаа ковид туссан. Ковид тусаад тусгаарлалтын байрнаас эмнэлэг рүү очсон даруйд л цагдаа нар фэйсбүүкээр над руу залгаад л мэдүүлэг авч байлаа.

Ковидын халдвар авсан хүний сэтгэл зүй ямар байх билээ. Энэ асуудал тэдэнд огт сонин биш. Шууд залгаад л мэдүүлэг авна. Эмчилгээ хийгээд эмнэлгээс гарахад л хоёр цагдаа хүрч ирээд машиндаа суулгаад намайг авч явсан. Нэг нь Эрүүгийн хэрэгт холбогдуулж байцаалт авна, нөгөөх нь зөрчлийн хэргээр мэдүүлэг аваад л хоёр талаас байцаагаад хэл ам сугалчих шахсан.

-Тухайн үед та өмгөөлөгч аваагүй юм уу?

-Авах эрх надад байсан. Тухайн үед хууль эрх зүйн мэдлэггүй байж л дээ. Гэхдээ дөнгөж эмнэлгээс гарахад л хоёр цагдаа хүрч ирээд байцаахад цочирддог юм билээ.

Эрүүгийн хэрэгт мэдүүлэг аваад л шууд зөрчлийн хэрэгт байцаалт өгч байгаа юм. Дээрх мэдүүлгийг миний эсрэг ашиглаж эрүүгийн хэрэгт яллагдагчаар татсан. Шалтгаан нь “Халдварт өвчин тархах нөхцөл бүрдүүлсэн” гэж байгаа юм. Хажуугаар нь иргэдийг төөрөгдүүлсэн гэх зөрчлийн хэрэгтэй.

Үнэндээ халдварт өвчин тархах үндэслэлийг яаж бүрдүүлснээ одоо ч ойлгохгүй байгаа. Би нэг удаа лайв хийсэн, пост оруулсан. Хувийн орон зайдаа үзэл бодлоо илэрхийлээд л Эрүүгийн гэмт хэрэгт шалгагддаг аймшигтай шүү.

-Тан дээр зөрчлийн хэрэг нээсэн байсан. Ямар хариуцлага тооцсон юм бэ?

-“Глоб интернейшнл” төвийн хуульч Б.Пүрэвсүрэн зөрчлийн хэрэгт өмгөөлөгчөөр оролцож бид ялсан. Иргэн хэвлэн нийтлэх, мэдээлэх эрхээ ашигласан байна гэх шийдвэр ХУД-ийн шүүхээс гарсан. Энд нэг зүйлийг онцлоход, би ямар нэгэн байдлаар сенсаци үүсгэж анхаарлыг татах зорилгоор лайв хийгээгүй. Өөрөө бодит нөхцөл байдлыг нүдээр үзсэн хүний тухайд л хувийн орон зайдаа үзэл бодлоо илэрхийлсэн төдий.

-Таныг Эрүүгийн хэрэгт яллагдагчаар татан шалгаж байгаа мэдээллийг хуулийн байгууллагаас хэлж байсан ч чимээгүй болсон. Энэ хэрэг юу болж шийдэгдсэн бэ?

-Энэ үйл явц жил гаруй үргэлжилсэн. Дуудсан цагт ирнэ, таслан сэргийлэх арга хэмжээ авна гэж сүрдүүлээд л. Ойролцоогоор хоёр жилийн хугацаанд намайг залхаан цээрлүүлж, эд хөрөнгө, сэтгэл санааны хохирол учруулсан. Эхлээд 250 хуудас хэргийн материалтай танилцаж гарын үсэг зурахыг шаардсан. Богино хугацаанд нэг бүрчлэн танилцах шаардлага гарч байгаа юм. Энэ хэрэг шүүхэд очсон ч нэмэлт мөрдөн байцаалтад буцсан. Ингээд л таг чимээгүй болсон. Гэтэл нэг өдөр цагдаагаас залгаад “Чи өршөөлийн хуульд хамрагдах уу. Тийм боломж байна шүү” гэж санал тавьсан. Хэрэв би өршөөлийн хуульд хамрагдвал гэм буруугаа хүлээн зөвшөөрсөн үйлдэл болно. Шууд татгалзсан. Тодорхой хугацааны дараа надад үүссэн хэрэг хаагдсан талаар хэлсэн. Хаагдаж байгаа нь сайн мэдээ боловч нөгөө талд Засгийн газрын менежмэнт байхгүй, алдаатай үйл ажиллагаатай холбоотойгоор эрүүл мэнд, сэтгэл санаа, санхүүгээр хохирчихоод байдаг. Гэм зэмгүй хүнийг хоёр жилийн хугацаанд залхаан цээрлүүлж байцаачихаад та буруугүй юм байна гээд орхиж байгаа нь дэндүү дарангуйлсан үйлдэл л дээ. Би ямар хийх ажлаа олж ядсан амьтан байгаа биш. Ингээд өөрт учирсан хохирлоо төрөөс нэхэмжлэхээр нотлох баримтуудыг цуглуулаад “Fi­delitasPartnes” фирмээс хууль эрх зүйн зөвлөгөө авч ХУД-ийн иргэний хэргийн шүүхэд хандсан.

-Та Засгийн газраас хэдэн төгрөг нэхэмжилсэн юм бэ. Яаж бодож гаргав?

-Эрх зүйн туслалцаа авсан, алдагдсан боломж зэргийг тооцоолоод 22 сая төгрөг нэхэмжилсэн. Сэтгэл санааны хохирол гэдэг зүйлийг огт авч хэлэлцэхгүй байсан. Надад өөр олон хохирол байсан ч тэр бүрийг нотлох боломжууд нь хумигдмал юм билээ.

-Анхан шатны шүүхийн шийдвэр яаж гарав?

-Засгийн газрын буруутай үйл ажиллагаанаас шалтгаалж иргэнд учирсан хохирлыг барагдуулах үндэслэлтэй гэх шийдвэр ХУД-ийн анхан шатны шүүхээс гарсан. Өөрөөр хэлбэл, би ялсан гэсэн үг. Гэтэл Засгийн газрыг төлөөлж шүүх хуралд оролцсон прокурор давж заалдсан. Давж заалдах шатны шүүх анхан шатны шүүхийн шийдвэрийг үндэслэлтэй гэж үзсэн. Гэхдээ надад учирсан хохирлыг барагдуулах мөнгөн дүнд бага хэмжээний өөрчлөлт оруулж 22 сая төгрөгийг 16 болгосон. Төд удалгүй өнөөх прокурор Дээд шүүхэд гомдол гаргасан ч хүлээж аваагүй. Энгийн үгээр хэлэхэд ийм тодорхой зүйлийг хэлэлцээд байх шаардлагагүй гэж үзсэн. Энэ бүх үйл явц бага биш хугацаанд үргэлжилсэн. Миний өмгөөлөгч Э.Энхцэцэг, н.Баялагмаа нар сайн ажиллаж үр дүнд хүрсэн.

-Засгийн газрыг төлөөлж шүүх хуралд оролцсон прокурор юунд үндэслэж давж заалдаад байсан нь сонирхол татаж байна л даа.

-Нэг талаасаа прокурорын хийх ажил байх. Яг ямар үндэслэлд тулгуурлаж давж заалдаад байсныг нь сайн санахгүй байна.

-Үйл явц одоо хэрхэн өрнөж байна вэ. Таны хохирлыг Засгийн газар барагдуулсан уу?

-Шүүхийн шийдвэр гарлаа гээд орхичихож болохгүй юм байна. Оны өмнө ХУД-ийн иргэний хэргийн шүүхэд шүүхийн шийдвэрийг албадан гүйцэтгүүлэх хүсэлт гаргаж өгсөн. Ажлын тав хоногийн дотор надад хариу өгнө гэсэн ч чимээгүй байна. Энэ долоо хоногт очиж асууна даа. Энд ойлгомжгүй зүйлс олон байна

-Тухайлбал?

-Засгийн газраас 16 сая төгрөгийг надад олгох шүүхийн шийдвэр гарлаа. Үүнийг татварын мөнгөнөөс л гаргана. Өөрөөр хэлбэл, таны төлсөн татвараас л гарна гэсэн үг.Болсон үйл явдлын тухайд Засгийн газрын менежмэнт байхгүй, алдаатай үйл ажиллагаанаас шалтгаалж би хохирсон. Миний хохирлыг барагдуулахдаа таны төлсөн татвараас авна гэдэг дэндүү тэнэг хэрэг. Хүний эрх зөрчсөн хууль баталж гарын үсэг зурсан албан тушаалтнууд миний хохирлыг барагдуулах ёстой гэж би ойлгоод байгаа. Гэтэл хүний эрхийг зөрчсөн хууль баталж гарын үсэг зурсан албан тушаалтнуудад хариуцлага хүлээлгэх хууль эрх зүйн орчин байдаггүй юм байна. Ер нь би орой 22:00 цагийн орчимд чанга дуу чимээ гаргаж хөршийнхөө амгалан тайван байдал алдагдуулахад 100.000 төгрөгөөр торгуулна. Миний хөршийн хохирол барагдсан уу гэвэл үгүй. Хохирсон хүнд нь мөнгийг нь олгодог хууль эрх зүйн орчин хэрэгтэй байгаа юм.

-Тусгай үүргийн нислэгээр халдваргүй ирсэн ч тусгаарлах байрнаас ковид авсан тантай ижил олон хүн байгаа байх. Та тэдний төлөөлөлтэй холбогдсон уу?

-Олон хүн хохирсон уу гэвэл, тийм. Гэхдээ манайхан тэгээд л хаячихдаг. Нөгөө талд төр нь дарангуйлаад л явдаг жишиг тогтчихсон. Жижиг асуудлыг жижиг гэлгүй барьж аваад л эцсийг нь үздэг

байх хэрэгтэй гэж боддог юм. Ковидын үед буруу менежмэнттэй ажиллаж олон хүний эрүүл мэндээр тоглосон Ерөнхий сайд, Эрүүл мэндийн сайд хариуцлага хүлээсэн үү, Шадар сайд хариуцлага хүлээсэн үү, үгүй. Хариуцлага хүлээх ёстой тэд өнөөдөр бүр өндөр сэнтийд заларсан байна. Буруу менежмэнтээр ажиллаж олон мянган иргэдийн эрүүл мэндийг хохироосон тэдэнд хариуцлага хүлээлгэх эрх зүйн орчин манайд өнөөдөр алга.

-Сүүлд нь тодруулахад, энэ өдрүүдэд үргэлжилж байгаа жагсаалыг та яаж харж байна вэ?

-Органик хэсэг байгаа. Бухимдсан хэсэг ч байна. Бүлгийн ашиг сонирхол ч бас бий. Сүүлдээ бухимдсан органик хэсгийг бүлгийн ашиг сонирхолтой нөхдүүд нь залж чиглүүлдэг болчихлоо. Жагсаалыг хулгайлчихсан гэх юм уу даа. Бид жагсах эрхтэй. Гэхдээ юуны тулд, шаардлага нь тодорхой байх ёстой.Тэр бүгд тодорхой бус харагдаад байгаа.

-Өнгөрсөн хоёр жилийн хугацаанд хүчнийхэнд ээрэгдэж, лайв хийсэн гэх үндэслэлээр эрүүгийн хэрэгт яллагдагчаар хүртэл татагдлаа. Энэ бүхний дараа эргээд харахад ямар мэдрэмж төрж байх юм.

-Надаас илүү миний гэр бүлийнхэнд хэцүү байсан болов уу. Янз бүрийн л хүнтэй таарсан. Хэнийг нь ч мэдэхгүй хүн шүүхийн өмнө өмгөөлье гээд л ирэхэд баярлаж байлаа. Хүний эрх зөрчигдөж байгаа талаар үзэл бодлоо илэрхийлэхэд “Битий нийгэм турхираад бай” гэж заналхийлэх ч нэгэн байсан. Өнөөдрийн нийгэмд бусдыг дүгнэхдээ юутай вэ гэдгээс нь бус хэн бэ гэж харж байвал зүгээр юм болов уу гэж саналаа. Цаашид хүний эрх зөрчигдөж байгаа кейсүүдэд өөрийнхөө хэмжээнд тэмцэл өрнүүлээд явъя гэж төлөвлөж байгаа. Жижиг гэлтгүй шаардлага тавьж байж л иргэний эрх чөлөөг боомилоод байгаа төрийн үйл ажиллагаа бага багаар цэгцэрнэ. Тэрнээс биш төв талбайд гарч хашхирч бухимдаад үр дүн гарахгүй болов уу. Эрх, үүргээ судлаад зөрчигдсөн тохиолдолд хуулийн байгууллагад хандаад явах нь зөв жишиг.

Нохойд хазуулсан есөн иргэнд андуурч сүрьеэгийн вакцин тарьсан зөрчил Сүхбаатар аймагт гарсан. Дээрх зөрчлийн хүрээнд нэгэн эмнэлгийн сувилагч О.Саруулаас тодруулга авлаа.

-Сая Сүхбаатар аймагт нохойд хазуулсан хүнд сүрьеэгийн вакцин андуурч тарьсан ноцтой зөрчил гарсан. Мэргэжлийн хүн учраас та дуулсан байх. Сүрьеэгийн вакцин, галзуугийн вакцин хоёр харагдах байдал андуурагдахаар зүйл юм уу?

-Үүнийг би гайхаад байгаа юм. Эрүүл мэндийн чиглэлээр мэргэжил эзэмшсэн ямар ч хүн сүрьеэгийн вакцин, галзуугийн вакциныг ялгахгүй байна гэдэг бараг боломжгүй зүйл. Нэгдүгээрт, ижилхэн шилтэй ч таг нь өөр өнгөтэй. Үүнийг адуурах үндэслэл байхгүй. Сувилагч тарихдаа вакциныг задалж, нэрийг нь уншиж хэлээд тарьдаг. Ингээд үзэхэд андуурч тарих боломжгүй байгаа биз. Эрүүл мэндийн сайд андуурч ташаа мэдээлэл өгөв үү, эсвэл энэ үйлдлийг санаатай хийсэн юм уу, ойлгохгүй байгаа.

-Есөн хүнд 19 удаагийн хатгалт андуурч хийсэн гэх мэдээллийг ЭМЯ-ны зүгээс хэлж байна лээ?

-Мэргэжлийн байгууллага ийм мэдээлэл хийж байгааг хараад их гайхсан. Хэдхэн хоногийн зайтай гурван хүнд гурван тунг шахсан гэж байна лээ. Сүрьеэгийн вакциныг нялх хүүхдэд сүрьеэ өвчнөөс хамгаалах зорилгоор хийдэг. Ингэхдээ давтамж 21-ээс дээш хоногийн зайтай тарьдаг юм. Галзуугийн вакциныг ч ингэж дээр дээрээс нь хийх үндэслэл байхгүй. Энэ чинь цагийн тариа биш шүү дээ. Мэргэжлийн бус хүн сайд болоод ташаа мэдээлэл өгөв үү, эсвэл үнэхээр ийм ноцтой алдаа гарав уу. Хэрэв үнэхээр ийм явдал болсон бол гурван тун хийлгэсэн хүний эрүүл мэндэд ноцтой эрсдэл үүснэ. Эмнэл зүйн хувьд төв мэдрэлийн тогтолцоог гэмтээснээс болж хөдөлгөөний төвийн сэрэлт ихэсч амьсгал, залгих булчингуудын таталт үүсч улмаар саажилт болж, богино хугацаанд үхлээр төгсдөг өвчин. Ийм эрсдэлтэй үед сүрьеэгийн тариа хийнэ гэдэг амь насанд ч эрсдэлтэй. Сөрөг арга хэмжээг маш яаралтай авахгүй бол уушгинд асуудал үүсэхээс авахуулаад хожим нь ямар ч хүндрэл үүсч болно. Урт хугацаанд эмчийн хяналтад байх шаардлагатай. Би сүүлийн 10-аад жилийн турш эрүүл мэндийн салбарт ажиллаж байна. Аймгийн нэгдсэн эмнэлгийн сувилагч ийм алдаа гаргасан тохиолдлыг би дуулаагүй. Олон улсад ч сүрьеэ, галзуугийн вакциныг андуурч хийсэн жишээ мэдэхгүй. Мэргэжлийн бус хүн ийм алдаа гаргасан байж болзошгүй. Бусдаар бол вакциныг андуурч дээр дээрээс нь богино хугацаанд хийх үндэслэл байхгүй. Тэр тусмаа аймгийн Нэгдсэн эмнэлгийн эмч хүн шүү.

-Алдаа гаргасан сувилагч нь хараа муутай байсан гэх тайлбар хэлж байна лээ?

-Өөр таглаатай сүрьеэгийн вакциныг ялгаж харж чадахгүй хүн эрүүл мэндийн байгууллагад ажиллах ямар ч үндэслэлгүй. Шаардлага хангахгүй гэх шалтгаанаар ажлаа хүлээлгэж өгнө. Энэ үйлдлийг мэргэжлийн бус хүн хийв үү, эсвэл өөр шалтгаан байв уу. Андуурч хийх боломжгүй л дээ. Ер нь галзуугийн вакцин гэдэг шууд бэлэн байдаг ч тариа биш. Эрүүл мэндийн газраас захиалж авч өвчтөнд хийдэг.

-Өөр шалтгаан гэдгээ тодруулахгүй юу?

-Санаатай алдаа байж болно. Хэн нэгний ажил мэргэжлийг харлуулах зорилготойгоор хийсэн ч юм уу

Хотын зам аль ч хэсэгтээ мөсөн каток шиг л болж. Хаашаа ч харсан нэгнийхээ араас мөргөж эд хөрөнгөө сүйтгэсэн жолооч нар аваарын гэрлээ анивчуулаад зогсож байна. Халтиргаатай замд ийм зураглал бүр дасал болчихож. Хот тохижилтоос давс цацдаг ч энэ нь ямар ч үр дүнгүй ажил гэдэг нь хаа сайгүй мөргөлдсөн тээврийн хэрэгслүүдээс тодорхой харагдаж байгаа юм. Нийслэлд цас цэвэрлэх зориулалттай том оврын хоёр машин байдаг ч дугуй байхгүй. Дугуйгаа хүлээгээд хоёр жил болж байгаа талаар хотын шинэ менежер М.Баяраа хэлсэн.

Албан байгууллагууд ар араасаа шинэ жилийн баяр тэмдэглэж буй энэ өдрүүдэд цагдаагийн байгууллагад архидан согтуурах явдалтай холбоотой дуудлага мэдээлэл түлхүү ирэх болжээ. Цочир хүйтэрсэн өдрүүдэд шинэ жилийн баяраар архи согтууруулах ундаа хэтрүүлэн хэрэглэх нь хөлдөх, цаашлаад осгох эрсдэл дагуулж буйг цагдаагийн байгууллагаас сэрэмжлүүлж байгаа юм. Энэ оны эхний арван сарын байдлаар гарсан гэмт хэргийн 10.3 хувь нь согтуугаар үйлдэгджээ. Нийт дуудлага мэдээллийн 60-70 хувь нь архидан согтуурсантай холбоотой байгаа аж. Нийслэлийн цагдаагийн газрын дэд дарга бөгөөд Нийтийн хэв журам хамгаалах газрын дарга цагдаагийн хурандаа Б.Оюутболдоос цаг үеийн асуудлаар тодруулга авлаа.

-Албан байгууллагууд ар араасаа шинэ жил тэмдэглэж байгаа энэ өдрүүдэд эрүүлжүүлэх байрнууд ачаалал өндөр хонож байна. Өнөөдөр ер нь архи согтууруулах ундааны хэрэглээ манайд ямар байна вэ. Та судалгаанд үндэслээд мэдээлэл өгөхгүй юү?

-Архины хэрэглээ аюулын хэмжээнд хүрснийг доорх судалгаанаас тодорхой харж болно. Монгол Улсад импортоор оруулсан согтууруулах ундааны төрлийн бүтээгдэхүүний биет хэмжээ 2021 онд 38.9 сая литр болсон. Согтууруулах ундааны үйлдвэрлэл нь 2021 онд 671.0 тэрбум төгрөгт хүрч 2011 онтой харьцуулахад дөрөв дахин, борлуулалт 740.9 тэрбум төгрөгт хүрч 2011 оноос тав дахин нэмэгдсэн байгаа юм. Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллагын тогтоосон стандартаар нэг хүнд жилд 7-8 литр архи, согтууруулах ундаа ногдож байгаа тохиолдолд үндэсний аюулгүй байдалд эрсдэл гарлаа гэж үздэг. Гэвч манай улсын насанд хүрсэн нэг хүнд жилд 28 литр архи ногдож насанд хүрсэн хүн амын 51 хувь нь согтууруулах ундааг тогтмол хэтрүүлэн хэрэглэж байгаа юм. Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллагаас гаргасан судалгаанаас харахад манай улсад жилд дунджаар 4500 хүн архины шууд болон шууд бус хамааралтай байдлаар нас барж байгаа нь тогтоогдсон.

-Манайд согтууруулах ундааны хэрэглээ хэвийн хэрэглээнээс хэд дахин давсан нь таны дурдсан судалгаанаас харагдаж байна. Үүнийг дагаад архины хордлогын асуудал хөндөгдөх байх. Хүний амь настай шууд холбоотой асуудал шүү дээ.

-Архи, согтууруулах ундаа хэтрүүлэн хэрэглэсэнтэй холбоотой хордлогоор өдөрт нэг, сард 30, жилд 363 хүн амь насаа алдаж байна. Сүүлийн таван жилийн хугацаанд архины хордлогоор 1817 хүн амь насаа алдсан үзүүлэлт байгаа юм.

-Энэ сард цочир хүйтэрлээ. Албан байгууллагуудын шинэ жилийн баяр ар араасаа тохиож байна. Шинэ жилийн баярын үеэр согтууруулах ундаа хэтрүүлэн хэрэглэх нь манайд хэвийн үзэгдэл болсон. Энэ үед хөлдөх, осгох эрсдэл хажууханд байх шиг.

-Энэ үнэн. Архи, согтууруулах ундаа хэтрүүлэн хэрэглэсэнтэй холбоотойгоор жилд 89 хүн осгож амь насаа алдаж байгаа үзүүлэлт бий. Сүүлийн таван жилийн хугацаанд авч үзэхэд архи, согтууруулах ундаа хэтрүүлэн хэрэглэж 447 хүн осгож нас барсан байгаа юм.

Байгууллага хамт олны шинэ жилийн баяр тохиосон өдрүүдэд архи хэтрүүлэн хэрэглэх нь түгээмэл. Ийм үед осгох эрсдэл яг хажууханд бий. Хөлдөх нь ч эрсдэлтэй. Шинэ жилийн баяр тэмдэглэсний дараа нь хэн гэртээ яаж харьсан талаар анхаарч байх хэрэгтэй. Энэ нь тантай хамт ажилладаг хэн нэгнийг осгох аюулаас сэргийлж болно. Архидалттай холбоотой өөр нэг асуудал тасардаггүй нь согтуугаар гэмт хэрэг үйлдэх явдал. Согтуурсан үедээ бусдын биед гэмтэл учруулах тохиолдол өдөрт л ес бүртгэгдэж байна. Ингээд үзэхэд согтуугаар бусдын биед гэмтэл учруулах тохиолдол сард 277 бүртгэгдэж байгаа юм. Жилд гээд тооцоход энэ тоо мянга гараад явчихна.

-Архи согтууруулах ундааны хэрэглээ гамшгийн хэмжээнд хүрсэн нь таны онцолсон тоо баримтаас харагдаж байна. Цагдаагийн байгууллага үүний эсрэг ямар ажил, арга хэмжээ зохион байгуулж байна вэ?

-Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн 2022 оны 43 дугаар зарлигт “Согтууруулах ундааны зохисгүй хэрэглээнээс үүдэлтэй хүн амын эрүүл мэнд, нийгмийн аюулгүй байдал, эдийн засагт үзүүлэх сөрөг нөлөөллийг бууруулах, хорт зуршлаас ангид шинэ үеийг төлөвшүүлэх, согтууруулах ундааны хор уршиг, сөрөг нөлөөг сурталчлан таниулах” талаар тусгагдсан.

Дээрх зарлигийн хэрэгжилтийг хангах, иргэд, олон нийтийг согтууруулах ундааны хорт зуршил, буруу хэрэглээнээс татгалзуулах, түүнээс үүдэн гарах гэмт хэрэг, зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх зорилгоор Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн Тамгын газартай хамтран энэ оны арваннэгдүгээр сарын 10-ны өдрөөс арванхоёрдугаар сарын 15-ны өдөр хүртэлх хугацаанд “Намайг алгас” нөлөөллийн аяныг улсын хэмжээнд зохион байгуулж ажилласан.

Ажлын хүрээнд гудамжны самбар, лед дэлгэц, фэйсбүүкийн бичлэг, постер, уриалга бүхий видео, хэвлэл, мэдээллийн хэрэгслээр нэвтрүүлэг гаргах, төрийн болон төрийн бус байгууллагуудад хандсан албан бичиг хүргүүлэх, тээврийн хэрэгслийн үнэртүүлэгч, дугаар бичигч, QR код уншуулагч зэрэг олон төрлийн ажил, арга хэмжээг үе шаттай зохион байгууллаа.

-Та ярилцлагын эхэнд улсын хүн амын 51 хувь нь архи согтууруулах ундааг хэтрүүлэн хэрэглэж байгаа талаар хэлсэн. Архины хамааралтай иргэдэд чиглэсэн ажил арга, хэмжээ явуулсан уу?

-Нийслэлийн Эрүүл мэндийн газар болон бусад төрийн байгууллагатай хамтарч архины сайн дурын эмчилгээний чанар, үр дүнг шинэ шатанд гаргахаар тус цагдаагийн удирдах газраас “Итгэл” төслийг хэрэгжүүлээд хоёрдугаар ээлжийн нийт 75 иргэнийг ар гэрт нь хүлээлгэж өгөөд байна.

Энэхүү төсөл нь зорилтот бүлгийн хүмүүсийг “Цагаан өргөө” сувиллын газарт 21 хоногийн хугацаанд байрлуулж хордлого тайлах эмчилгээ, сэтгэл санаа, зан үйл заслын болон гэр бүлийн гишүүдэд нөлөөллийн уулзалт, сургалтуудыг явуулж, тусгайлсан хөтөлбөрийн дагуу эмчилгээг хийж, үргэлжлүүлэн гурван сарын хугацаанд хорооны өрхийн эмч, хэсгийн байцаагчийн хяналтад эмийн болон сэтгэл зүйн сургалтад хамруулах зорилготой. Согтууруулах ундаа хэрэглэх нь хүний стресс ядаргааг тайлдаггүй, эсрэгээрээ бие махбодын дархлааг унагаах, сэтгэл гутралд өртөх, өөрийн үнэлэмж буурах зэргээр эрүүл мэнд, сэтгэл зүйд сөрөг нөлөөг үзүүлдэг.