Author: ЯДАМДОРЖ БАЯРБААТАР

“Индиана Жонс” кинон дээр сармагчингийн тархийг нэлээн хүндтэй зоог болгон зочдоо дайлдаг хэсгийг анх үзээд “Өө ямар заваан юм бэ” гэж бараг хүн болгон ярвайсан нь дамжиггүй. Гэхдээ Монголд л доо. Мэдээж бид Монголдоо хэзээ ч сармагчингийн тархи идэхгүй байх. Гэхдээ бид сармагчин элбэгтэй газар байсансан бол тархийг нь амтархан идэх нь лавтай. Тэгэхээр орон оронд, үндэстэн ястан болгон өөр өөрсдийн хоолны соёлтой. Яахав, зарим газар бол соёл гэж хэлэхэд тун хэцүү. Үй олон арзайсан өт шарж хуураад идэхэд юу нь соёл байх вэ л гэх байх. Хүн төрөлхтөн галыг эзэмшиж, хоолоо болгож иддэг болсноор идэш тэжээлийн хувьд үнэхээр супер дэвшилд хүрсэн нь тодорхой. Нэн эртний хүмүүс түүхий мах, ургамлын үндэсхэн түүж иддэг байсны ул мөр нь болох хагас түүхий бүтээгдэхүүн иддэг нь одоо ч хэвээрээ л байгаа. Газар газрын хоолнууд тухайн үндэстэн ястандаа гоё л байгаа. Монголчууд боодог, хорхогонд яаж дурладаг шиг. Дэлхий дээр үнэхээр энийг яаж иддэг байна аа гэмээр “заваан, заваан” хоолнууд хэдэн зуугаараа бий. Тэдгээрээс цөөн хэдийг нь сонирхуулъя.

Австрали тивийн уугуул суугчид болох аборигенчууд энэ хоолыг амтархан иднэ. Вичетти гэх цагаан эрвээхэйн авгалдайг голдуухан түүхийгээр нь идэж орхино. Хааяадаа гал дээр болгож идэх нь иднэ. Гэхдээ энэ авгалдай нь уургаар баялаг. Амтыг нь тодорхойлохдоо нэг тийм түүхий өндгөрхүү амттай гэсэн байх юм. 5-12 см урт энэ авгалдайнаас хэдийг идчихэд хүний өдрийн уургийг өлхөөн хангадаг юм байх. Австралийн уугуул иргэдтэй хамт нэг ширээнд суувал иймэрхүү байдалтай л үдийн зоог барих нь дээ. Яахав, шарж хуурсаныг идээд үзэхэд болохгүй юмгүй. Ер нь эрвээхэйн авгалдайг ганц аборигенчууд ч биш, өөр өөр газрынхан иддэг л юм байна.

Бугыг ялзруулж, өмхийрүүлж иддэг ард түмэн бас байна аа. Зарим эх сурвалжид намаг балчигтай газар хэд хоног байлгаж муутгаж байгаад махыг нь ялзруулж иддэг гэж. Гэхдээ дан буга ч бас биш. Далайн хав, нугас зэрэг амьтдыг ингэж иддэг гэнэ. Гэдсийг нь ухаж гаргаад мөнөөх намаг балчигтаа аваачин бас болоогүй бага сага амт оруулахуйц зүйлийг хийгээд хэдэн долоо хоног дардаг аж. Үнэр танар бол ярихын эцэсгүй байдаг юм байх. Энэ хоолыг эскимосчууд, ненц зэрэг хойд зүгийн хүйтэн газрынхан иддэг. Ийм хоолыг идэж үзээгүй хүмүүсийг болж өгвөл идэхгүй байсан ч болно гэж зөвлөжээ. Ер нь ямар олиг байх вэ дээ. Зүгээр сайхан чанаад, шараад, жигнээд идэж болох юмыг заавал тэгж өмхийрүүлэхээр. Яг иймэрхүү маягийн хоолыг Исландчууд иддэг гэнэ. Тэд өөрсдийнхөө нэгэн үндэсний баяраар уг хоолыг заавал идэх ёстой. Манайхан наадмаар заавал хуушуур иднэ ээ гэдэгтэй адил. Нэгэн төрлийн аварга загасны булчин болон өмхийрч муудсан ходоодоор хийдэг хоол. Яагаад заавал муутгаж байж иддэг вэ гэхлээр уг аварга загасны маханд шээсний хүчил ихээр агуулагддаг юм байна. Тиймээс нутгийнхан ингэж л өмхийрүүлж байж тэр их хорыг нь гадагшлуулдаг аж. Ийнхүү өмхийрүүлж, муутгасны дараа агаарт хэд хоног өлгөж борцорхуу болгоод л иддэг бололтой юм.

Зарим нэгэн хагас зэрлэг гэж болохуйц хүмүүс дэлхийн өнцөг булангуудад амьдарсаар байгаа. Эх газраас алслагдсан арлынханы хувьд идэш тэжээлийн хязгаарлагдмал байдлаасаа болж бараг л юу олдсоноо иднэ. Түүний нэг жишээ бол сарьсан багваахайтай “амтат” шөл. Агуйгаас баахан сарьсан багваахай барьж авчираад элдэв ногоо болон бусад зүйлсээр амтлаад шөл бэлэн болно. Гэхдээ дан ногоо биш. Жимсээр ч мөн амтална. Ийм шөлийг ирсэн зочиндоо хийж өгдөг гэх. Гадил, хан боргоцой, чавга гэх мэттэй хачирлаж идвэл амт гэж ванлий бололтой. Манайхан бол энэ хоолыг яавч идэж дөнгөхгүй байх.

Шарсан харх

Мэрэгч амьтад, тэр дундаа оготно, зурам, харх, хулганыг ер нь олон газар иддэг байх юм. Жишээ нь, вьетнам. Тэд мэрэгч амьдтыг шараад амтлаад шууд иднэ. Ер нь бол түргэн хоол гэхэд болно. Жижигхэн юм болохоор болох нь ч хурдан байдаг гэнэ. Манайхаар бол шаржигнуур тахиархуу юм уу даа. Гэхдээ л харх ч юм уу гэж бодохоор л хоолойгоор давахад хэцүүхэн л хоол. Парагвай улсад дөнгөж төрсөн хархны гөлчгий муугүй үнэтэй хоолонд ордог гэнэ. Гөлчгийг залгингуутаа араас нь сүүгээр, зарим тохиолдолд нутгийн “нэрмэлээр” даруулж хүртдэг хоол аж. Зарим мэдээлэлд гөлчгийг хар шоргоолжны өндгөөр хачирлаж иддэг тухай ч дурдаж. Үнэхээр л байгаа газрынхаа идэж болох бүхнийг иддэг аж. Нэгэнт хархан хоолны тухай дурссан болохоор бас нэг хоолны тухай бичихгүй бол болохгүй байх. Энэ нь хээлтэй харх. Яаж ч бодсон ёстой заваан санагдах нь тодорхой. Хархны гөлчгийг амьдаар нь таваглах бөгөөд тусгай зориулалтын төмөр хатгуураар хатгаж иддэг. Интернэтэд байгаа мэдээллийг нь харвал хархны гөлчгийг нэг дуугарахад нь хатгуураа зоогоод, дахин нэг дуугарахад нь амт оруулдаг дүрлэгт дүрээд, дахиад дуугарахад хазаж иддэг ээ гэж. Ингэж гурван удаа дуугаргах нь нэг ёсны уламжлал гэмээр ч юм уу даа.

Шарсан трантула аалз

Амт шимтээрээ загасны махархуу амттай нэгэн шавьж байдаг нь царцаа. Царцаа бол монголчуудад тун танил. Учир нь ургамлын харшилтай хүмүүс царцаа болон голиог шахаж хамартаа хийвэл харшилд сайн гэж “цуурдаг”. Үнэндээ тийм юм байхгүй ээ гэдгийг анагаах ухаан хэлээд байдаг. Гэвч тоохгүй нь олон. Тэгвэл царцааны нүүдэл их болдог Израиль зэрэг оронд царцааны хуурга хийж иддэг. Тэртэй тэргүй хэдэн саяараа нүүдэллээд, ургамал тариаг нь цөлмөөд байгаа амьтныг яаж зүгээр өнгөрүүлэх вэ дээ. Царцааг бол ёстой утгаар нь боловсруулж иддэг гэнэ. Шарна, жигнэнэ, давсалж дарна, чихрээр бүрнэ гэх мэт. Шоколадан бүрмэлтэй царцааг дажгүй гоё амттай гэж хүмүүс их худалдан авна. Царцаа нь дээр өгүүлсэн авгалдай шиг уургаар баялаг. Тиймээс л хүмүүс дуртайяа амандаа хийдэг байх нь.

Монголчууд тарвага болон ямаа боохдоо халуун чулуу хийж махыг нь болгодог. Гэтэл Гренландын хавийнхан далайн хавны гэдэс дотрыг сайхан цэвэрлэнгүүтээ баахан цахлай чихчихдэг гэнэ. Далайн хав бол нэл өөхтэй амьтан. Нэг ёсондоо хэдэн арван цахлайг өөхөнд боочихлоо гэсэн үг. Гэхдээ цахлайгаа чихэхдээ цэвэрлэхгүй шууд л хийнэ. Тэгээд нөгөө “боодгоо” бүхэл бүтэн зургаан сар хүртэл хугацаагаар газар доор байлгана. Тэгээд за одоо идэх цаг боллоо гэхийн алдад газар доороос гаргаж ирээд цахлайны өд энэ тэрийг нь цэвэрлээд махыг нь түүхийгээр нь иднэ. Энэ хоолоо тэд томоохон баяр цэнгээнийхээ үеэр иддэг ажээ. Яалтгүй заваан талдаа хоол гэхээс өөр аргагүй.

Тосонд шарсан жоом

Зүүн өмнөд Азийн улс үндэстнүүд далайн гаралтай хоолноос эхлээд өт хорхой, нохой шувуу гээд элдэв амьтдыг идэх арвин жортой. Энэ бүс нутгийн нэгэн эвгүй хоол бол трантула хэмээх аалзыг шарж идэх. Хэн ч харсан агзасхиймээр энэ хоолыг нутгийнхан нь их л амтархан иддэг гэх. Аалзнаас гадна хилэнцэт хорхойг бас шарж иднэ. Ер нь хортой амьтдыг шарж байж хоргүйжүүлдэг байх л даа. Бас хулсны өтийг бүүр үржүүлж байгаад шарж иддэг бол зарим газар нугасны өндгөөр нэгэн өвөрмөц хоол хийж иддэг. Тэр нь яадаг вэ гэхээр хөврөл нь бараг өдөлчихсөн, хэзээ мөдгүй шувуу болоход бэлэн өндгийг чанаж иддэг аж. Өндгийг ингэж идэхдээ давсаар амталж, сонгино, сармис зэрэг аагтай ногоогоор хачирлана. Монголчуудын өндөг идэх арга барил бол эдний хажууд хүүхдийн тоглоом доо.

Идэхэд бэлэн болсон аалз, жаран хөлт, эрвээхэйний авгалдай

Бидний идэх дуртай малын чанасан болон шарсан толгойг ер нь л муухай, аймаар гэмээр хоолны жагсаалтад орчихсон тууж явна. Боодог хорхог бол угаасаа байнга л байдаг. Гаднаас ирсэн жуулчид манайхныг боодог хийхээр “пүү паа” болоод явчихдаг. Зарим нь бүүр идэж ч чаддаггүй. Бодвол тэд л монголчуудын иддэг ийм хоол байна аа. Ёстой муухай гэж цацдаг байх. Тэгвэл яг л бидэнтэй адил хонины толгойг чанаж иддэг үндэстэн маш олон байдаг юм байна. За тэгээд хүнд ер нь идэхгүй юм алга даа. Төмрөөс бусдыг л идэж байх шиг. Загасны нүдийг дангаар нь, гахайн бөгсийг багаахан шиг боловсруулаад угааж цэвэрлэхгүй иднэ, жоомны хачир гээд газар газрын хоолны жор арвин юм.

Хүн төрөлхтний түүхэнд хэдэн мянган сод ухаантан, авьяас билэгт эрдэмтэн мэргэд төрөн гарсныг тоолж тооцоолоход нэн бэрх билээ. Эртний Роек, Ромын агуу их сэтгэгчдээс эхлэн өнөөг хүртэл төрөн гарсан суут эрдэмтдээс түүвэрлэн гаргасан олон ном зохиол бий. Харин “Болор судар” хэвлэлийн газраас орчуулж, “Мөнхийн үсэг” ХХК-д хэвлэсэн “Дэлхийг өөрчилсөн эрдэмтэд буюу Шинжлэх ухааны 88 суут хүн” номыг эрхгүй онцолмоор санагдлаа. Гиппократаас Стивен Хокинг хүртэлх үе үеийн агуу суут эрдэмтдийг багтаасан уг бүтээлд тэдгээрийн тухай туйлын тодорхой бөгөөд ойлгомжтой, уншихад хялбараараа онцлог болжээ гэмээр байна. Номын бүтцийн хувьд эрдэмтдийн тухай өгүүлэхдээ он тооллын дарааллаар байрлуулж, тухайн эрдэмтний товч намтар, голлох бүтээлүүд, болон нээлтүүдийн ач холбогдол, хувь нэмрийнх нь талаар дүгнэн бичсэн аж. Мөн хавсралтаар нэр томьёоны тайлбар сэлтийг ч оруулж өгчээ. Дэлхийн олон оронд тухайн эрдэмтэн мэргэдийг өөр өөрийнхөөрөө дуудан нэршсэн бий. Харин энэхүү номд дэлхий дахинд нийтлэгээрээ дуудаж нэршиж хэвшсэнээр нь оруулсан нь бас л хялбар, ойлгомжтой болжээ.

Эл бүтээлд багтаж орсон эрдэмтдийг төдийлөн айхавтар нарийн шалгуураар шалгаагүй гэдгээ зохиогч өмнөх үгэндээ өгүүлсэн байх юм. Гол нь шинжлэхүй ухааны салбар бүрийн анхдагчид болсон төлөөлөгч, шинжлэх ухаанд үнэлж баршгүй хувь нэмэр оруулсан суут мэргэдийг сорчлон оруулсан тухайгаа бичжээ. Аристотель, Эвклид, Авицена буюу Ибн Мина, Леонардо Да Винчи, Галилей, Исаак Ньютон, Карл Фридрих Гаусс, Конрад Рентген, Томас Эдисон, Генрих Герц, Мари Кюри, Эдвин Хаббл, Стивен Хокинг гээд үе үеийн супер толгойнуудын тухай үнэхээр салахын аргагүй бичсэн байх юм. Эл номыг зохиогчид Доктор Эмма Кэмбалл, Николя Шальтон, Жасмин Фарсаракис, Сьюзен Бойд Ли, Элизабет Майлс, Саймон Ричес, Ванесса Шнайдер, Хьюго Симмс, Мередит Мак-Ардл нар бөгөөд номд орсон суутнуудыг нэг хүний үзэл бодлоор биш энэ олон хүний сонголтоор сонгож оруулсан нь бусад ижил ойролцоо бүтээлүүдээс эрс ялгарч байгаа юм. Мөн олон хүний, олон өнцгөөс харж бичсэнд уг бүтээлийн үнэ цэнэ оршино.

Өнөөдрийн шинжлэх ухааны оргилд хүрсэн өндөрлөг бол яахын аргагүй эл бүтээлд орсон суутнуудын буян билээ. VII зуунд Ньютон фикизийн агуу хуулиудаа нээсэн нь тухайн цаг үеийнхээ төдийгүй өдгөө ч ач холбогдлоо огтхон ч алдаагүй байна. Ертөнц дахины таталцлын хууль болон сонгодог механикийн үндэс болох гурван хууль нь өнөөгийн шинжлэх ухааныг оргил өөд нь ахих шат нь болсон юм. XX зуун гарлаа. Чарльз Дарвины “Зүйлийн үүсэл” гэх агуу бүтээл гарсны дараа Австрийн санваартан Грегор Мендель удамшлыг судалж эхэлжээ. Ийн генетикийн шинжлэх ухааны үндэс суурь тавигдлаа. Салбар салбартаа дагнан шинжлэх ухааны сод нээлтүүд цуварсаар цөмийн эрин юу юугүй эхлэв. Фашизмын дарангуйлал дор байсан Итали орноос зугтан гарсан Энрико Ферми цөмийн урвалыг удирдах томоохон төсөлд оролцон улмаар урвалаа амжилттай явуулав. Харин үр дүн нь туйлын эмгэнэлтэй болсон юм. Эрхэм уншигч та энэ түүх хийгээд бусад эрдэмтдийн амжилт ололтын тухай энэ номоос уншиж нэг үзээрэй. Таны номын санд гарцаагүй байх номын нэг гэдгийг хэлэхэд таатай байна.

Суут Аристотелийн багш, их Сократын шавь бол өрнийн гүн ухааны агуу төлөөлөл болсон Платон билээ. Уг нь түүний жинхэнэ нэр нь Аристокл боловч “Хүний биеийн бүх л хэсгээс цээж болон дух заавал өргөн байвал зохилтой” хэмээн Сократтай маргалдсанаас болж “платус” гэж хочлох болжээ. Гэвч хожмоо энэ хоч нь түүний дэлхий дахинд дуурсах нэр нь болж мөнхөрчээ. “Платус” нь өргөн гэсэн утгыг агуулдаг. Платон нийтийн тооллын өмнөх 428 эсвэл 427 онд Афин хотод сурвалжит гаралтай гэр бүлд мэндэлсэн гэдэг. Хэдий гарал угсаа нь сурвалжит боловч төдийлөн баян тансаг бус дундаж айл байжээ. Эцэг нь Афины сүүлчийн хааны удам, эх нь Солоны удмын хүн байсан тухай түүхийн сурвалжуудад дурдсан нь бий. Тэрээр Грекийн сонгодог үеийн математикч, философич, философийн диалог зохиогч төдийгүй Афинд академи байгуулсан нь өрнө дахины ертөнцөд анхны дээд боловсролын сургууль болсон юм. Өөрийн багш Сократ, шавь Аристотелийн хамт байгалийн гүн ухаан, шинжлэхүй ухаан, өрнийн философийн үндэс суурийг тавьсан аж. Ер нь багш Сократынх нь философийн үзэл түүнд асар гүн гүнзгий суусан нь түүний сэтгэлгээний бүтээлүүдээс харагддаг. Платон бага ахуй насандаа тухайн үед Афины дундаж иргэний авдаг байсан боловсролыг л эзэмшсэн байдаг. Түүнд нь хэлзүй, гимнастик, тэгээд мэдээж математик буюу тоо бодлого багтана.

Түүний боловсрол нь дундаж байсан хэдий ч философийн тухай анхны ухагдахуунуудаа Гераклит, Елигийн Зенон, Пифагорын сургаалиудаас олж авсан хэмээдэг. Платон ид залуухан 21 насандаа Сократтай танилцаж түүнийг насан өөд болтол нь дагалдсан цөөн хэдэн үнэнч шавийнх нь нэг байсан нь түүний их л тууштай зан байдлын илэрхийлэл болдог. Тухайн үеийн Грект түүнийг яруу найрагч гэдгээр нь тун сайн мэддэг байсан ба инээдмийн болон эмгэнэлт хэд хэдэн жүжиг, утга уянгын цөөнгүй шүлэг зохиожээ. Гэвч тэрбээр шүлэг яруу найраг, жүжгийн зохиолоороо цааш яваагүй бөгөөд багш Сократтай танилцсан цагаасаа хойш бичиж туурвисан бүхнээ үгүй хийгээд философийн төлөө эргэлт буцалтгүй зүтгэсэн юм. Ердөө 30 хүрэхгүй богино шүлгүүд л өнөө бидэнд хадгалагдан үлдсэн байдаг.

Платоны бичгийн боловс­рол нь Сократын диалог буюу харилцан ярианд ихээхэн туссан байдаг. Гучин таваас 40 орчим харилцан яриа, арав орчим захиаг бичсэн гэдэг ч заримыг нь жинхэнэ бус гэх нь ч бий. Ямартай ч түүний бүтээлүүд мянга мянган хувь хэвлэгдсээр л ирсэн юм. Мэдээж Платон өөрийн байгуулсан дээд боловсрол олгох академидаа багшилж байсан нь маргаангүй мэт боловч харилцан ярианы сургалтын тухай түүхэнд юу ч тэмдэглэгдэн үлдсэнгүй нь харамсалтай. Ер нь Платон болон түүнээс хойш л харилцан ярианы янз бүрийн сэдвээр хичээл заахад хэрэглэх болжээ. Түүн дотроо гүн ухаан, математик, илтгэх чадвар болон логик зэрэг сэдвээр заахад түлхүү ашиглаж ирсэн юм.

Платон 81 наслахдаа багш Сократынхаа тухай баримтуудыг бичиж үлдээсэн байдаг хэдий ч бусад эх сурвалжуудаас эрс өөр байдаг нь судлаачдын сонирхлыг ихээхэн татдаг. Бодит баримтуудыг цэвэр уран зохиолийн маягаар, зарим нь хэт халилтай гэх мэтээр бичсэн байдаг нь ийн томоохон судлагдахуун болдог ажээ. Платон л магтан дуулсан байдаг боловч нэг ч шүлэг зохиол нь хадгалагдан үлдээгүй яруу найраг Сапфо гэгч эмэгтэй Грекийн түүхэнд буй. Түүнийг өнөө хэр агуу гээд байдгийн учир нь мөнөөх Платон л “Сапфо үнэхээр агуу яруу найрагч” гэж бичиж, хэлж үлдээснээс л болсон хэрэг. Платоны дээд боловсролын сургуулиа байгуулсан түүх нь сонин домогтой. Итали, Мицили хавиар хэрэн аялж явах үедээ эзэн хаан Дионис гэгчийн ургийн хүнтэй маргалдан муудалцаж, хүнд шийтгэл авч боол болсон гэнэ. Харин ёстой л тэнгэрийн аврал гэгч болж түүний гүн ухааны талаар мэддэг, ихэд хүндэлдэг нэгэн худалдан авч, боолоос чөлөөлсөн гэдэг. Харин Платоны шавь нар болон найз нөхөд нь мөнгө хөрөнгө цуглуулан мөнөөх хүнд нь буцаан өгөх гэтэл чөлөөлсөн ачтан нь шууд татгалзаж. Ингээд нэгэнт цуглуулсан мөнгөөрөө сургуулиа байгуулжээ. Энэ үйл явдал НТӨ 388 оны хавьцаа л болсон бололтой. Платоны сургууль юмсын мөн чанар хийгээд анхдагч дүр, санааны тухай ойлголтыг философид оруулж өгснөөрөө сэтгэлгээний ертөнцөд асар чухал суурь болж өгсөн юм. Ингэснээр өнөөгийн философийн бүхий л үзэл санаа гагцхүү Платоны туурвил руу эргэж очдог билээ. “Аливаа эд зүйл, хорвоо ертөнцийн бүх л юмс өөрийн санааг агуулдаг. Энэ гол санаа байхгүй байсан бол нэгийг нөгөөгөөс ялгах бололцоогүй юм. Тэгэхээр орчлон өөрөө утга учиргүй, бүдэг харанхуй болж хувирна. Эд юмсын санаа гэдэг нь тэдгээрийн дотоод мөн чанар. Бүтэц зохион байгуулалт, утга учрын хэмжүүр мөн” хэмээн томъёолжээ.

Ерөөсөө Платоныг философийн идеалист чиглэлийг үндэслэгч хэмээн тооцож болно. Бүтээлүүдэд нь ахуй гэгчийг цаг хугацаа болон орон зайнаас эс хамааран хадгалагддаг туйлын мөн чанар гэдгийг илэрхийлэх үг гэсэн ойлголт байдаг. Харин тэрхүү мөн чанар хэмээгч нь санаа буюу “идей” гэсэн үгээр илэрхийлсэн байдаг. Платоны “Тимэй” хэмээх диалогт ахуйн асуудлын гол шийдэл нь танин мэдэхүйн асуудалд яаж хандахаас хамаарна гэж дүгнэсэн нь бий. Бас нэгэн сонирхолтой зүйл нь Платоны бүтээлүүдэд хоёрдмол шинж харагддаг. Гол утга нь бие болоод сэтгэлийг өөр шинжтэй хэмээгээд сөргөлдүүлж тавьсан. Өөрөөр хэлбэл бие задарч алга болно. Харин сүнс буюу сэтгэл ямагт байна гэсэн санаа юм. Түүнийхээр оюун санааны болон юмсын гэсэн хоёр ертөнц байна. Эд юмс зөвхөн оюун санааны тусгал байх бөгөөд түүнд хэзээ ч хүрч эс чадна. Гагцхүү түүн рүү тэмүүлж л болох юм гэжээ. Ер нь философи нь оюун санааг л судлах ба эд юмсыг судлахгүй. Энэ бол нэр төрийн асуудал гэж хүртэл үзэж байсан ажээ. Платоны бас нэг чухал санаа нь хүний МӨН ЧАНАР бол төрөлхийн биед нь байдаг. Нэг ёсондоо үхэшгүй мөнх гэж үзэж байсан юм. Хүний адгуусан амьтнаас ялгарах төрөлх ялгаа нь хоёр хөл дээрээ босоо явахаас гадна аливааг тунгаан бодож мэдлэгийн бүтээдэгт оршдог гэж бичиж үлдээсэн нь бий. Хүн ба амьтныг шууд эсрэгцүүлээгүй боловч хүний бие амьтаны ертөнц рүү, харин сэтгэл оюун нь бурханд татагддаг хоёрдмол чанартай гэж үзэж байв. “Бүхнийг бий болгон төрүүлэгч нь гагцхүү сайн сайхан. Ямар ч санаа оюун тэр сайн сайханд тэмүүлснийхээ үйлээр л оршин байх ахуйтай болно” хэмээсэн нь тун чухал бөгөөд өнөөг хүртэл ач холбогдлоо алдаагүй юм.

Их сэтгэгчийн ертөнцийн бүтцийн тухай ойлголт ч тун сонирхолтой. “Бодит сансар орчлон нь орон зайн дотор байх ба түүнийг сансрын чинагш буй туйлын үнэн ахуй бий болгосон. Энэхүү ертөнцийг биеийн нүдээр харж эс болно. Гагцхүү оюун ухаанаар сэтгэн харж болно” гэсэн нь бий. Мөн сэтгэхүйн тухайд нэн сонирхолтой онол дэвшүүлсэн бөгөөд бие амьд байх нь цэвэр сэтгэлгээнд саад учруулдаг. Гэсэн атлаа эд юмсын мөн чанарыг цэвэр сэтгэлгээгээр л таньж болно. Тиймээс үнэнийг танин мэдэхийн тулд биеэсээ ангижрах ёстой. Хүний сэрэл мэдрэмж байнга өөрчлөгдөөд байдгийн учир сэтгэлгээ цэвэр байхдаа үл танигдах бүхнийг төсөөлдөгтэй холбоотой гэсэн байдаг.

Платон хайр сэтгэлийн талаар их л өвөрмөц бодолтой хүн байсан байгаа юм. Түүнийхээр “Хүний бие гэдэг бол их л сул дорой, зиндаа доогуур, эрүүл өвчтэй аль нь байвч нэгэн цагт үхэж үгүйрэн, цагийн эрхээр мартагддаг зүйл. Харин сэтгэл бол илүү найдвартай. Гэвч хүний сэтгэл туйлын тогтворгүй, хэтэрхий их юм хүсдэг. Хаа нэг тийшээ хийсэн оддог. Тэрхүү үл мэдэгдэх зүгээсээ эргэж ирдэг эсэх нь бас эргэлзээтэй. Гэвч эцсийн эцэст хайр дурлалд нэн тохирох зүйлс бол сэтгэл, ухаан хоёр юм. Шинжлэх ухаан болон урлагийн оргил бүтээлүүд өөрийн эрхгүй өөрийг нь хайрлахад хүргэдэг. Харин шинжлэх ухаан гэгч чухамдаа юу билээ. Өнөөдөр байх хэдийч маргааш мартагдаж болно. Тэгвэл урлаг маань бас юусан билээ дээ. Өнөөдөр түүгээр цэнгэх авч маргааш нь хараан зүхэж болно. Тиймийн учир ХАЙРЛАХАД илүү бодьтой, илүү суурьтай зүйл шаардлагатай юм. Хэрэв жолоогүй их тачаалаа тайлан дарж, хайр дурлалын явдалтай зууралдахаас аргагүй байдалд орвол үүрд мөнх хайрлан дурлаж, үнэн голоосоо сэтгэл алдсан хүнтэйгээ л гэрлэвэл сая хайр дурлал гээчийн мөнхийн, тэнгэрлигт хүрнэ” гэж номлосон бичигдэн үлдсэн юм.

Энгийн амьдрал дээрээ Платон тунчиг энгийн, найрсаг, зочломтгой, яриасаг хүн байсан гэдэг. Ямартаа уригдан ирсэн зочид нь “Ээ дээ, чиний зохион энэхүү их найр хуриманд оролцоход сэтгэл юутай хангалуун үлддэг билээ. Хожмоо дурсан ярихад хүртэл туйлын өег байх юм” гэцгээж байхав. Хүн төрөлхтөний өдөр тутмын хэрэглээ болсон сэрүүлэг гэчийг угтаа Платон сэдсэн. Ажиллах зарчим тун энгийн л дээ. Дээр байрлах устай савнаас ус дусална. Тэгээд доор байрлуулсан саван дахь ус тодорхой түвшинд хүрмэгц шахагдсан агаар гуурсаар дамжин хоолойн үзүүрт бэхэлсэн бишгүүрийг үлээн дуу гаргана. Бишгүүрийн дуунаар сургуулийнх нь сонсогчид сэрцгээдэг байж л дээ. Их сэтгэгч насан эцэс болохынхоо өмнө өөрийгөө шувуу болон хувираад ийш тийшээ нисээд их л яршиг төвөг удаж байна хэмээн зүүдэлсэн гэдэг. Харин өнөөх зүүдийг нь нэгэн найз нь “чи хойч үедээ үүрд дурсагдан судлагдаж, номлол бүтээлүүд чинь үеийн үед шагшигдах их өв болон үлдэх юм байна” гэж тайлсан нь өнөө цагт үнэхээр л тэр ёсоор нь болж байна л даа. Платон амьсгал хураахдаа “Жинхэнэ зөвөөр сэтгэгч гүн ухаантнууд төрийн суудалд суугаагүй цагт, эсвэл төрийн эрх баригчид гүн ухаантнууд болоогүй цагт хүн төрөлхтөн хэзээ ч муу муухай юмнаас ангижрахгүй” хэмээн гэрээслэсэн үлдээсэн гэдэг.

Хүн төрөлхтөний өмнөх соёл иргэншлүүдийн тухай домог хаа сайгүй. Тэгвэл асар өндөр иргэншилд хүрсэн Атлантидагийн тухай домгийг Платон л бичиж үлдээсэн юм. Түүний үлдээсэн энэ домогт итгэсэн хүн төрөлхтөн өнөөг хүртэл тэрхүү эх газрыг хайсаар байгаа. Тэрхүү эх газрын тухай тов тодорхой, яг таг заагаагүй. Гэсэн хэдий дүүний нэр хүнд асар их тул өнөөдрийг хүртэл огт үгүйсгээгүй л байгаа билээ. Тэрбээр олимпийн гишүүн байсан төдийгүй одоогийн бокстой төстэй зодоон ба барилдааны холимог төрөлд оролцон хоёр ч удаа аваргалж байжээ.

ПЛАТОНЫ ХЭЛСЭН ЗАРИМ ҮГСЭЭС ДУРДВАЛ

-Амжилттай сайн эхлэл, ажил үйлийн ихэнх талыг бүтээдэг.

-Бусдын жаргалыг бодсоноор өөрийн жаргалыг олно.

-Хүмүүс өөрт тохиолдсон гай зовлонг хувь зохиол, бурхан тэнгэр, юунд ч хамаагүй тохох гэдэг мөртөө өөрийгөө цэвэр үлдээдэг.

-Аз завшаан сохор байдаггүй, харин ч тун холын хараатай шүү.

-Ариун үйлс мунхаг хүний хувьд хамгаас дэмий зүйл байдаг.

-Гэр бүл болохыг хүсэгч бүхэн нэгэн зүйлийг даган мөрдөх хэрэгтэй. Гэр бүл бологчид зөвхөн хувьдаа зохис төдийг харгалзах бус харин улс орондоо ашигтай тустай талыг харгалзах ёстой.

-Уучлахад хялбар, мартахад хэцүү.

-Юу ч мэдэхгүй байна гэдэг айхтар хортой зүйл биш. Харин дутуу дулимаг эзэмшсэн мэдлэг түүнээс ч аюултай

-Цорын ганцхан зөв төөрөг бол оюун ухаан. Түүний төлөө юугаа ч өгсөн алдахгүй. Ухаан байгаа нөхцөлд л эр зориг, эрүүл сэтгэлгээ, шударга ёс, нэг үгээр хэлбэл, аливаа сайн сайхан бүхэн жинхэнэ утгаараа сайн сайхан болно.

-Сайн хүнд амьдад нь ч, нас барсан хойно нь ч муу зүйл тохиолдлоггүй.

Сицилийн аралд байсан Сиракус хэмээх Грекийн тусгаар хот улсад нэгэн хөвүүн мэндэлжээ. Тэр хөвүүн бол хожмын суут математикч, агуу эрдэмтэн Архимед байсан юм. Эртний Грекийн агуу математикч, инженер, одон орон судлаач, зохион бүтээгч байсан түүний амьдрал ахуйн талаар мэдээлэл тун ч хомсхон. Гэвч тэрбээр механик болоод геометрийн шинжлэх ухааны салбарт хэзээ ч үл балрах суут нээлтүүдийг хийсэн домог билээ. Түүний тухайн үедээ хийж байсан машинууд буюу оньсон техникүүд цаг үеэсээ нэгэнт хол тасарсан байсан юм. Тэр үеийн Ромын түүхчид Архимедийг ихээхэн сонирхож намтар түүх болон амьдрал бүтээлийг нь бичиг туурвилдаа үлдээсэн нь сэргэн мандалтын үеийн эрдэмтэн мэргэдэд чухал түлхэц болохуйц нөлөөг үзүүлж байсан гэдэг. Архимед дэлхий дахины мэддэг теоремуудыг нээсэн бөгөөд түүгээрээ бүхий л цаг үед үл балрах нэрээ сийлэн үлдээсэн юм. Түүхийн судалгаагаар Архимед 75 орчим насалжээ. Эцэг нь мөн л тухайн үедээ гайгүйд тооцогдох Фидиас нэртэй астрономич байж. Мэдээж түүнийг шинжлэхүй ухаанд шимтэхэд эцгийнх нь мэдлэг мэргэжил ихээхэн нөлөө үзүүлсэн нь гарцаагүй. Грекийн зохиолч, гүн ухаантан, ёс зүйч Плутархын бичиж үлдээснээр бол Архимед Сиракусын хаан II Хереонтой хамаатан садны холбоотой байсан гэжээ.

Уг нь Архимедийн намтар түүхийг түүний дотнын найз Греклит их л нарийн бичиж үлдээсэн гэх боловч цагийн саалтад дийлэнх хэсэг нь устаж үгүй болсон нь харамсалтай. Харин түүний математикийн зарим бүтээлүүд нь Александрын номын сангийн эрхлэгчид захидал хэлбэрээр бичигдсэн байдаг ажээ. Греклитийн бичиж үлдээсэн намтар хэрэв бүрэн бүтэн байсансан бол Архимедийн гэр бүл, үр хүүхдийн талаарх мэдээлэл тодорхой үлдэх байсан биз. Тиймээс энэ суут эрдэмтэн үр хүүхэдтэй байсан уу, гэрлэсэн үү гэх мэт нь балархай хэвээр. Түүхэн сурвалжуудад л лав Архимедийн хүүхэд гэх мэдээлэл байдаггүй юм. Архимед бага балчир насаа эртний Египетийн Александр хотод боловсрол эзэмшихээр суралцаж өнгөрүүлсэн гэдэг.

Тэрбээр ертөнцийн жамаар нас бараагүй бөгөөд нийтийн тооллын өмнөх 212 оны хавьд Ромын цэрэгт алуулсан гэж сурвалжид бичжээ. Тодруулбал тухайн онд Ромын цэргийн удирдагч Маркус Клаудус Марселисийн цэргүүд Архимедийн төрөлх хот Сиразусыг эзлэхийн тулд бүхэл бүтэн хоёр жил бүсэлжээ. Тэр үед Архимедийг амь үрэгдсэн гэж үздэг. Энэхүү явдлын талаар Плутарх “Хотыг эзлэн авах үед Архимед математикийн диаграммын талаар их л анхаарч ажиллаж байсан ба тэр үед нэгэн цэрэг ирж түүнийг жанжин Марселистай уулзахыг тушаасан. Гэвч тэрбээр өөрийн хийж буй ажлаа дуусгах ёстой хэмээхэд цэрэг түүнийг алсан” гэж бичиж үлдээсэн байна. Суут Архимедийн сүүлчийн үг нь “Миний цагаригуудад бүү хүр, бүү эвд” хэмээн хэлсэн гэж эх сурвалжуудад өгүүлсэн нь бий. Архимедийн цаг бусын энэ үхэлд цэргийн жанжин Марселис ихэд хилэгнэсэн ч гэдэг. Мөн өөр нэгэн домогт Архимедийн зохион бүтээсэн оньст техникийн тусламжтайгаар төрөлх хот-улс нь жанжин Марселисийн армийг бараг л бут цохисон бөгөөд хэн нэгэн урвагч л хотын хаалгыг нээж өгснөөс хот нь эзлэгджээ. Тэр бүү хэл жанжин Марселис хүртэл “Одоо яахав дээ. Геометрийн эсрэг хийсэн дайнаа зогсоохоос доо” гэж хүртэл хэлсэн тухай домогтой. Бас л анд найз Плутарх нь “Архимед шинжлэх ухааны мэдлэгээрээ дэндүү бардам. Өөртөө их суу алдрыг авчирсан нээлтүүд, зохиол туурвилаа бичиж үлдээсэнгүй” гэснээс үзвэл түүний “Ер нь шинэ санаа оноог бичиж тэмдэглэж аваад байх шаардлага байхгүй. Зүгээр л хийчих хэрэгтэй” гэж хэлсэнтэй нь агуулга дүйдэг. Ромын цэргүүд ч Архимедийн оньсон төхөөрөмжүүдийн нууцыг эс олж чаджээ. Тухайн үед Ромчууд хүчирхэг болон гарч ирж өөрийн газар нутгаа тэлэх дайн байлдаан ихээхэн хийж байсан бөгөөд далай тэнгист хүртэл хяналтаа тогтоон, боомт хотуудаа байгуулахыг зорьж байж. Тархай бутархай хөгжил сулхан хот-улсууд, Грекүүд ч ялгаагүй сайтар зохион байгуулагдсан хүчирхэг армийн эсрэг зогсож чадахгүй байсан нь мэдээж. Харин Архимедийн төрөлх хот нь Ромчуудыг сөрөн зогссон ба тэр байгаагүй бол Сиракуз хот нь зүгээр л бууж өгөх байсан биз ээ. Дайсанд асар их хохирол учруулах мөнөөх оньсон төхөөрөмжүүдийн нэг нь “Шатаах толь” гэгч байж л дээ. “Шатаах толь” нь нарны гэрлийг буцаан ойлгох бөгөөд тухайлсан нэг цэг дээр гэрлийг цуглуулах хүнхэр хэлбэртэй том толь юм. Энэхүү “шатаах толь”-ны тусламжтайгаар дайсныхаа хөлөг онгоцуудыг өдрийн цагаар шатаачихаад байж. Бүхэл бүтэн хөлөг онгоцуудыг нь өлхөн шатаачихдаг энэ зэвсэг дайран ирж байгаа явган цэргүүдийг бол үнс болгочихож дөнгөнө. Шөнө үдэш болохоор усан доор байрлуулсан чулуун дүүгүүр маягийн төхөөрөмжөөр онгоцнуудыг нь хэмх, хэмх цохин живүүлж, эсвэл оньсон дэгээгээр онгоцыг нь дэгээдэн сүйрүүлж байсан гэдэг. Ийм л хөнөөлтэй зэвсэг Сиракуз хотынхонд байсан болохоор дээр өгүүлсэн Марселисийн аргаа барсан үг гарсан байж таарна. Бас “Төмөр савар” хэмээгдэх байлдааны зориулалт бүхий учир битүүлэг төхөөрөмжийн тухай түүхийн зарим эх сурвалжид дурдагддаг. Ямархуу хэлбэр загвартай, ямар зарчмаар ажилладаг байсан нь өнөөг хүртэл бүрхэг байгаа эл төхөөрөмж хөлөг онгоцуудын доод хэсгийг базаж цөмөлдөг, хөмөрдөг, эсвэл дээш нь өргөж өндрөөс шиддэг байсан бололтой.

Архимед цилиндрийн гадаргын талбай болон эзлэхүүний 2/3 нь бөмбөлгийн гадаргын талбай болон эзлэхүүний 2/3-тай тэнцүү гэдгийг баталсан юм. Түүний бунханд ч өндөр болон диаметр нь тэнцүү цилиндрт багтсан бөмбөрцөг байсан гэдэг. НТӨ 75 он буюу түүнийг үгүй болсноос даруй 170 гаруй жилийн дараа Ромын уран илтгэгч Цицерон Сиракус хот дахь бунханд нь очиж зарим нэгэн гар бичмэлийг нь уншиж болохуйцаар чулуун дээр сийлж сэргээсэн байдаг. Ер нь Архимед онолын механикийн судалгаан дээр ажиллаад зогсохгүй математикийн шинэ шинэ теоремыг нээхийн тулд механикийн ололт дэвшлүүдийг ашиглаж болохыг харуулсан юм. Одоогийн Санкт-Петербург хотноо тив хоорондын ачаа тээврийн аварга хөлөг онгоцыг усанд тавих ёслолын ажиллагааны үеэр инженер нь хөлгийн их бие дээрх улаан шугамыг зааж “Энэ бол хөлөг онгоцны далайд хөвөх үеийн усанд дүрэгдэх зааг юм” гэж хэлсэн байдаг. Тэгвэл тэрхүү усанд дүрэгдэх заагийг нарийн тооцоолж гаргах аргачлалыг суут Архимедийн хуульд үндэслэн гаргадаг юм. “Шингэн ба хий нь дотроо агуулагдсан биед эгц дээш чиглэлтэй бөгөөд биеийн живсэн хэсгийн эзлэхүүнтэй тэнцүү эзлэхүүн бүхий хүчээр үйлчилнэ” гэсэн хууль билээ.

Далайчид нэгэн удаа том хөлөг онгоцыг усанд түрж оруулах гэж их л тэвдэж байхыг харсан Архимед элдэв оньст техник ашиглан усанд төвөггүйхэн тавьсан бөгөөд энэ үеэс эхлэн “Надад тулах цэг өг. Би дэлхийг эргүүлье” гэх алдарт үг нь дэлхий даяар түгж эхэлсэн гэдэг. Хэдийгээр тулах цэг нь байлаа ч дэлхийг эргүүлэх боломжгүй ч гэлээ энэ үг өнөөг хүртэл хэлэгдэж ирсэн алдартай үгсийн нэг маргаангүй мөн шүү дээ.

Архимед хааныхаа зарлигаар титэм нь хольцтой эсэхийг шалгах үүрэг авч олон хоног бодолд автаж явсны эцэст хариуг нь мөн олоод гудамжаар гарч гүйхдээ “Эврика” буюу “Оллоо” хэмээсэн нь өнөөдөр ч мөн хэлэгдсээр л байна.

Сүүлийн үед залуусын дунд хит болоод байгаа хошин урлагийн нэгэн төрөл бол “Стэнд ап” буюу тайзны ярианы урлаг юм. Монголд хөгжөөд төдийлөн удаагүй байгаа ч шинэ үеийн залуусыг байлдан дагуулж чадсан “Ub comedy club”-ын үүсгэн байгуулагчдын нэг Б.Гантулгатай ярилцлаа.

---

-Стэнд ап гэдэг энэ урлаг ер нь яг хаанаас үүсэлтэй, хэдий үеэс нийтэд түгсэн талаар яриагаа эхэлье.

-Анх энэ урлаг 1800-гаад оны үеэс эхлэн дуурь, жүжгийн үзэгдэл, завсарлага дундуур үзэгчдийг уйдаахгүй байх зорилгоор тухайн театрын хэн нэгэн гарч ирж элдэв хөгжилтэй онигоо, элэглэл гэх мэт зүйлийн тухай ярьдаг байснаас стэнд ап-ыг үүссэн гэж үздэг. Тэр нь явсаар ярих хугацаа нь уртсаад, зөвхөн нэг элэглэл ярих төдий байхаа больж нийгэм рүү хандсан, амьдралд байдаг зүйлсийг арай өөр өнцгөөс нь харж ярьдаг болж өргөжсөн. Английн театруудаас үүсээд Америк руу салбарлаж орж. Одоо бол стэнд ап-ын хамгийн том төлөөллүүд Америкт байгаа. Сүүлийн үед зөвхөн Америк гэлтгүй Азийн орнуудад маш хүчтэй орж ирж байна л даа. Азийн бүх л орнуудад стэнд ап комеди гээд клубууд үйл ажиллагаа явуулдаг болсон. Хоорондын өрсөлдөөн ч тун ширүүн болсон. Монголын хувьд үүсэн бий болоод гурван жил орчим л болжээ. Бид одоогоор арвуулаа байна. 2018 онд Ази тивдээ тэргүүлэх хэмжээнд очихын төлөө зорилго тавиад ажиллаж байна даа. Ер нь дэлхийн стандарт, дуугаралт, гэрэлтүүлэг болон бусад дагалдах үйлчилгээ ямар байна тэр хэмжээнд очихын тулд ажиллаж байгаа. Тэгээд зөвхөн тайзан дээр хэдэн хүн гараад юм яриад өнгөрөх биш, үзэж байгаа үйлчлүүлэгчийн ая тухаас эхлээд бүх л зүйлийг сайн байлгахын төлөө “үзэж тарж” байна.

-Дэлхийн чиг хандлага, Ази дахинд хөгжил нь ийм байдаг байж. Ингэхэд та нар анх хэдүүлээ нийлж байгуулагдаж байсан билээ?

-Анх Батбилэг гээд манай нэг залуу ганцаараа эхэлж байсан. Ганцаараа “Open mic” төрлөөр эхлүүлсэн. Энэ төрөл нь яг цэвэр стэнд ап биш. “Нээлттэй микрофон”-ы үдэш буюу үзэгчдээс хэн ярих сонирхолтой байна тэр хүн шууд гараад ярьж болдог төрлөөр эхэлж байсан. Батбилэгийн хийж байсан арга хэмжээнүүдийг үздэг байсан зарим залуус хамтарч энэ бүхнийг хөгжүүлцгээе, хамтаръя гэсэн санал тавьж өргөжих эхлэл нь тавигдсан юм л даа. Тэгээд гурвуулаа, дөрвүүлээ болоод. Дараа нь тавуулаа болж аваад нэг хэсэг, бараг жил гаран “үзээд”. Хэсэг хугацааны дараа нэмэгдсээр одоо арвуулаа болчихоод байж байна.

-Нэг эмэгтэй гишүүн байгаад байх шиг байсан. Эмэгтэй гишүүн дахиж нэмэгдэв үү?

-Одоогоор албан ёсоор нэг л эмэгтэй гишүүнтэй. Орост сурдаг Оля гэж бүсгүй. Оля маань орост бас стэнд-ап хийж байсан туршлагатай. Тэнд амьдарч, сурдаг байсан юм. Гэхдээ бид бас эмэгтэй гишүүнээр бүл нэмчих гээд өөр нэг эмэгтэйтэй ярьж байгаа. Шинэ гишүүн болж магадгүй эмэгтэй маань “Нээлттэй микрофоны үдэш”-т болон үндсэн гол тоглолтууд дээр ч стэнд ап хийдэг.

-Та хэд бас аялан тоглолт хийцгээсэн. Хэдэн орноор явж үзэгчдэд стэнд ап-ын урлагийг хүргэв?

-Одоогоор бид Азийн гурван орноор, Америкийн Лос-Анжелест очиж тоглосон.

-Очсон газарт чинь тэгээд монголчууд та нарыг хэр хүлээж авч байх юм?

-Бид нар ч “Өө шууд тэнд очоод тоглочихъё” гээд явчихгүй л дээ. Гадаад оронд байгаа монголчууд манай пэйж хуудсаар дамжаад, бидэнтэй холбогдоод “Та нар манай энд ирж тоглооч ээ. Энд ийм байна, тийм байна. Тоглолтыг чинь зохион байгуулж өгье” гэх мэтээр ханддаг. Иймэрхүү хандалтууд дээр үндэслэж л явдаг. Харин гадны оронд байгаа монголчууд биднийг маш таатай угтаж авдаг. Жишээ нь, бид Сөүлд хоёр хоног тоглоход нийтдээ 400-500 орчим хүн үзсэн. Гол нь тоглолтынхоо өдрийг л сайн товлох ёстой юм байна лээ. Монголчуудынхаа цаг заванд тааруулж.

-Та хэд тэгээд санхүүжилтээ яаж босгож байна…

-Санхүүжилт бол өөрсдөө. Тоглолт бүрээсээ тодорхой орлогыг хуримтлуулаад сан үүсгэчихнэ. Тэгээд тухайн жилдээ хаашаа явах эсэхээ төлөвлөсний дагуу л үйл ажиллагаагаа явуулна даа.

-Та хэд санаагаа хаанаас олж аваад байна. Бодвол шинэ санаа олохын тулд юм болгоныг анхаарч харж, үзэж явдаг байх нь ээ дээ?

-Өө тэгээд байж болох бүх л зүйлээс санаа авна. Хоол идээд сууж байхаасаа эхлээд л. Найзуудтайгаа уулзаад юм яриад сууж байхдаа ч юм уу. Тэгээд боломжийн гэсэн санаагаа тэмдэглэж авна. Аль болох мартахгүйн тулд түлхүүр үгээр тэмдэглэж аваад баяжуулна даа. Мөн тэдгээрийгээ ярьж үзэх хэрэгтэй. Үзэгчид хүлээж авч байвал илүү сайн баяжуулаад явна.

-Танай тоглолтуудыг үзэж байхад зарим зүйл анзаарагддаг л даа. Мэдээж хүмүүс бүгдээрээ адилхан хүлээж авахгүй. Зарим нэг нь таатайгаар хүлээж авч байхад зарим нь дургүйцэх хандлагатай байх гэх мэт. Хориотой ч гэдэг юм уу бохир үг хэллэг хэрэглээд байна гэх нь байх шиг?

-Мэдээж олны олон дундаас янз бүрийн хандлага гаралгүй яахав. Гэхдээ энэ урлаг маань өөрөө дандаа цэвэр юм ярина гэсэн зүйл байхгүй. Тодорхой хэмжээнд жишээ нь, хоёрдугаар сувгийн ч юм уу ярианы хэллэг их ордог л доо. Тайзны сонгодог урлагаас ялгаатай, ямар нэгэн хатуу цензургүй л ярьдаг урлаг л даа. Харин бид тоглолтоо эхлэхийн өмнө нас зааж өгдөг. Мөн ийм ийм зүйл яригддаг аа. Хэрэв та ийм ярианд эмзэг, мэдрэг бол манай тоглолтыг үзэхгүй байх ёстой гэх мэт.

-Энд тэнд өөр залуус та хэдийн яг ийм төрлөөр гарч ирж байна уу?

-Эхнээсээ бий болж байгаа. Японд гурван залуу байна. “T-comedy” гэдэг нэртэй. Тэндээ болдог хөгжилтэй, сонирхолтой зүйлсийг ярьдаг. Долоо хоногт нэг удаа, хагас сайн өдөрт тоглолтоо хийдэг. Токиогийн “Ulaanbaatar Irish” гэдэг газар тоглодог. Америкт бас нэг бий. “Бадарчин” нэртэй. Ер нь энд тэнд монгол залуус энэ урлагаар тодорхой юм хийж байгаа л даа. Энэ урлаг бол хотожсон, суурин иргэншлийн урлаг. Дэлхийд яг тайзан дээр гараад үзүүлдэг хошин урлагийн уламжлалт төрөл ерөнхийдөө хумигдаад, ярианы энэ урлаг тун боломжийн хэмжээнд тэлээд байгаа тухай тодорхой салбарын урлаг судлаачид бас бичсэн байдаг. Тэгэхээр энэ урлаг маань тун сайн хөгжих ирээдүй харагдаж байгаа л даа.

-Тэгвэл стэнд ап хийж байхад үзэгчийн хошин шогийн мэдрэмж их нөлөөлнө биз?

-Тэгэлгүй яахав. Монголчууд хошин шогийн мэдрэмж их өндөртэй. Харьцангуй хэлэх гэсэн санааг ойлгодог, өөрсдөө дотроо баяжуулж боддог гээд. Үзэгчид хүлээж авч байгаа байдал гээд тухайн хувь хүнээс их шалтгаална аа.

-Та хэд саявтархан “Корперейт”-ийн заалыг дүүргэх шиг болсон доо. Их л нүсэр тоглолт болсон.

-Аравдугаар сарын 20, 21-нд хоёр тоглолт хийгээд. Ямартай ч үзэгчдийн заал дүүрсээн. 1100 хүний суудалтай заал л даа. Манай тоглолтын бичлэг “Юнивишн”-ий видео санд орсон. Үзэлт ч муугүй байгаа. Гадаадад оршин суудаг монголчууд маш их үздэг юм байна лээ. Ер нь гадаадад байгаа монголчууд монгол контентоор их дутдаг юм билээ. Тэр ч утгаараа байх, “Look TV”-гээр гаднаас олон үзэгч үзэж байх шиг байна лээ.

-Та хэд “Ардын буйдан” нэвтрүүлэгт оролцдог. Тэр дөрвөн нөхөр чинь одоо “анхны-7” гэдэг шиг анхны хэд нь үү?

-Тийм. Анх бид нар “МонголHD” телевизийн нэвтрүүлэгт ороод ийм урлагийг хөгжүүлж байгаа талаараа танилцуулж, ярьж байсан юм. Тэгээд тэр нэвтрүүлгээс болсон уу, бидэнд “Ардын буйдан”-д оролцох санал тавьж, тодорхой шалгуурыг даваад тэгээд л буйдан дээр хоёр жил суусан даа.

-Та нарыг “Ардын буйдан”-д орсноос хойш хүмүүс бас илүү таньдаг мэддэг болох шиг болсон шүү…

-Өө тэгсэн. Энд тэнд явж байхад “Буйдангийнхан” байна гээд их таньдаг болсон.

-Одоо танай хэд шоуны хөтлөгч хийдэг болоод байна. Хэн хэн хаана юу юу хөтөлж байна. Та энд тэнд янз бүрийн арга хэмжээ хөтөлж байна уу. Ядаж л тэмдэглэлийн дэвтэр хөтөлж байгаа биз? (Ярилцагч маань өөрөө “Манай хэд тв-ээр юм хөтөлдөг боллоо. Би ядаж тэмдэглэлийн дэвтэр ч болов хөтлөе дөө” гэж бичсэн байсан нь миний инээдийг их л хүргэсэн учир ингэж асуулаа)

-(инээв). Манай Идэр-Од “Шарк танк”-ын хөтлөгчөөр ажиллаж байна. Батбилэг, Амартүвшин хоёр “Боловсрол” тв-ийн “Оддын академи” шоуг амжилттай хөтөлж байгаа. Төгөлдөр удахгүй олны хүртээл болох “Voice” шоуг хөтлөх байх. Би өөрөө бол одоохондоо тэмдэглэлийн дэвтрээ л хөтөлж байна даа.

-Тэгэхээр мэргэжлийн хөтлөгчид шоуг хөтөлдөг гэсэн уламжлалт хэв маягт танай хэд бас салхи оруулж байна аа даа?

-Харин тийм. Яг бидний дунд ямар нэгэн урлагийн сургууль төгссөн хүн байхгүй. Бүгд өөр, өөр мэргэжилтэй. Санхүүгийн, тогооч, инженер гээд. Гэхдээ өөр мэргэжлийн хүмүүс ийм урлагийн төлөө явж л байгаа бол яалтгүй суралцах хэрэгтэй болдог юм билээ. Дор хаяж л яаж үзэгчтэйгээ харьцах вэ гэдэг ч юм уу. Гэхдээ стэнд ап маань өөрөө бас л тайзны урлагийн нэг төрөл учраас хөтлөх гэдэг нь бас ч ойр байгаа юм л даа. Давуу тал бас харагдаад байгаа юм. Мэргэжлийнхний хажууд харьцангуй хямд. Хөтлөхийн хажуугаар үзэгчдээ инээлгэчихнэ гээд.

-Одоо хийгдэж байгаа тоглолтууд хаагуур голдуухан тоглогдож байна?

-Бид өөрсдөө ямар ч гэсэн клубтэй болсон. Хуучнаар 50 дугаар дэлгүүрийн урд “Сант-Асар” төвийн хоёрдугаар давхарт. “Ub comedy club” гэж байгуулаад лав нэг улирал боллоо. Бид долоо хоногт зургаан удаагийн тоглолттой байгаа. Стэнд ап-ын хэд хэдэн төрлөөр үйл ажиллагаа явагдаж байна. Голдуу 25-32 насны залуус манай клубт их ирнэ. Бид өөрсдөө ч гэсэн яг л энэ насныхан. Анх хонгилын давхарт тавхан үзэгчтэй эхэлж байснаа бодвол бас ч гэж үзэгчтэй, клубтэй болчихсоон. Одоо манай тоглолтуудыг 150-240 хүн үздэг болсон нь муугүй амжилт шүү. Долоо хоногт бүр урьд нь ирж байгаагүй 400 орчим хүн шинээр ирдэг болсон.

-Сүүлийн үед шүлэг дууны цомгууд их ч гардаг болж. Яг хүч үзэж, хөгжүүлж байгаа энэ төрлөөрөө дагнасан CD ч юм уу, DVD гаргах ойрын төлөвлөгөө байна уу?

-Энэ урлаг өндөр хөгжсөн Америкт гэхэд улсаараа бүтэн аялан тоглолт хийдэг юм байна лээ. Тэгээд тухайн аялан тоглолтоороо бүрэн хэмжээний DVD гаргадаг. Зах зээл нь өргөн болохоор борлуулалт ч маш өндөр юм билээ. Гол нь ярианы сэдэв нь байнга шинэ байдаг, цаг үетэйгээ холбогдож байдаг болохоор сонсогч их байх бололцоотой. Дуучин хүн байлаа гэхэд нэг хит дуу гаргаад түүнийгээ хоёр гурван жил дуулчихаж болдог. Гэтэл бидний хөгжүүлж байгаа урлаг тийм биш. Нэг яриагаа хоёр удаа ярихад л “Өө, та нар хуучнаа яриад байна” гэх жишээтэй. Тиймээс байнга шинийг эрэлхийлж, шинэ юм ол гэсэн шаардлагыг үзэгчид тавьдаг л даа. DVD гаргачихлаа гэхэд бүх зүйл бичлэгт үлдэнэ. Тэгэхээр тэр яриаг дахиж ярих боломжгүй болно гэсэн үг. Үзэгч, сонсогчоо уйдааж үргээхгүйн тулд шүү дээ.

-Стэнд ап-ын энэ төрөл ингэхэд залууст хэр үлгэр дуурайл болох юм бэ. Мэдээж та нарын шүүмжилж байгаа, ярьж байгаагаас залуус өөрсдөдөө бага ч болов дүгнэлт хийх гэдэг ч юм уу, элдэв муу зуршлаа хаях ч гэдэг юм уу?

-Тиймэрхүү хандлага анзаарагддаг шүү. Жишээ нь, ядаж л нэлээн өөдгүй араншин болох тамхины иш, нус цэрээ хаа хамаагүй хаядаг тухай ярихад тухайн үед инээж хүлээж авсан ч гэсэн дотроо бас ухамсарлаад байх шиг байгаа юм л даа. Цөөн ч болов хүний ухамсарт эерэг хандлага суулгаж байвал болно. Бид лут соён гэгээрүүлэгчид биш ч гэлээ өөрсдийн чадах хэмжээндээ залууст дуурайл болох гэж хичээж байгаа.

-Ингэхэд та нарыг аав ээж, ах дүү нар чинь яаж хүлээж авч байна?

-Харьцангуй залуу аав ээжтэй залуус маань гайгүй ээ. Эхлээд жаахан тиймхэн байдлаар хүлээж авах гээд байдаг байсан. “Чи тайзан дээр гарчихаад олны өмнө ийм юм яриад байхдаа яадаг юм” гэдэг ч юм уу. Цагаан сараар ах дүүгийнд очиход “Та нар хоёрдугаар сувгийн юм их ярьж байна. Ичдэггүй юм уу. Чи зурагтаар тийм юм яриад байх юм. Хүмүүс тэгээд уурлахгүй байна уу” гэх мэт. Ер нь заримдаа хэцүү л дээ. Яахав тэгээд, дэмжих нь ч байна, дэмжихгүй нь ч байгаа л даа.

Гэхдээ дэмжихгүй нэгнээс урам зориг өгч байгаа нь олон учраас бид энийгээ орхихгүй хөгжүүлж байгаа хэрэг. Анх тайзан дээр ярихад үзэгчид “Зайлаач ээ, буу” гээд усны сав шидэхээс эхлээд янз бүрийн сэтгэл хөдлөл харуулдаг байсан. Одоо бол эрс өөр болсон л доо.

Нэгэн цагт монголчуудыг муухан хийцтэй эсгий таавчиг мэтхэнээс өөрийг олигтой хийж чаддаггүй гэх шүүмж хаа сайгүй хөвөрдөг байлаа. Харин энэ бодлыг өөрчлөх, монголчууд ямар ч л байсан хийх зүйлээ асуудалгүй хийдэг болохыг БНХАУ-ын ӨМӨЗО-ны Хөх хотод болж өнгөрсөн “Монгол-Хятадын хоёр дахь удаагийн экспо-2017” арга хэмжээ харууллаа. Төрөл бүрийн гар урлал, бэлэг дурсгалын зүйлсээс эхлээд манай үндэсний брэнд болсон “Эрдэнэт хивс”, “Говь”-ийн ноолууран эдлэл, “Дархан нэхий”-гийн нэхий дээлнүүд, мөнгөн хийцүүд гээд бүх төрлийн бараа бүтээгдэхүүнээр экспод оролцсон. “Говь”, “Дархан нэхий”-гийн хувцаснууд хийц загварын хувьд үнэхээр содон онцгой юм билээ. Өнгө загвар сайтай хувцсыг манай модель охид, залуус өмсөж нийтэд сурталчилсан нь уг экспогийн бас нэгэн чимэг болсон билээ. Монгол-Хятадын хамтарсан экспо гэдэг утгаараа хоёр орны өндөр дээд түвшний удирдлагууд зочилж байсан нь уг арга хэмжээний ач холбогдлыг ихэд өргөсөн. Монголын талаас гэхэд л ХХААХҮЯамны сайдын үүрэг гүйцэтгэгч П.Сэргэлэн, УИХ-ын дэд дарга Я.Санжмятав гээд зочид оролцсон юм. 2015 онд анхных нь зохион байгуулагдаж байсан бол энэ жил илүү өргөн цар хүрээтэй, олон аж ахуйн нэгжийг хамруулж чадсан нь яалтгүй зохион байгуулсан ХХААХҮЯ-тай холбоотой. Мөн хамтран ажилласан МҮХАҮТ-ыг дурдах нь зүйтэй. Энэхүү арга хэмжээний гол зохион байгуулагчаар Монгол Улсын ХХААХҮЯ, ӨМӨЗО-ы Ардын засгийн ордон ажилласан бөгөөд зохион байгуулалт маш сайн байсныг дурдахгүй өнгөрч болохгүй.

Гол сэдэв нь ч тэр Монгол-Хятад-Оросын эдийн засгийн коридорыг байгуулж, дэлхийд чиглэсэн хамтаар ашигтай байх хамтын ажиллагааг хөгжүүлэх тухай байв. Ер нь ч энэ коридор бол ялангуяа Монголын хувьд асар их өгөөжтэй нь тодорхой. Монголд өгөх эдийн засгийн өгөөж өндөр байх тухай холбогдох албаны хүмүүс, эрдэмтэн судлаачид ч онцолж байсан. Ядаж л далайд гарах гарц, түүхий эдээ дэлхийн зах зээл рүү шуудхан нийлүүлэх өргөн зам нээгдэж байгаа билээ. Хурал, форум, үзэсгэлэн, Монгол-Хятадын соёлын долоо хоног гэсэн үндсэн дөрвөн арга хэмжээ, 23 салбар үйл ажиллагаанаас бүрдсэн нь ихээхэн өргөн хүрээг хамарч чадсаныг харуулна. Экспогийн гол онцлог нь Монголын талаас ихээхэн ач холбогдол өгч аж ахуйн нэгжүүд болон төр засгийн зүгээс өргөн бүрэлдэхүүнтэйгээр оролцсон явдал юм. Албан мэдээгээр бол уг экспод манай улсаас 1600 гаруй төлөөлөгч оролцсон бөгөөд Орос, Тайланд зэрэг арваад улс орны төлөөлөгч оролцож, нийтдээ өөр бусад 30 гаруй орны аж ахуйн нэгжүүд бараа бүтээгдэхүүнээ танилцуулж, сурталчилаад авсан. Нийтдээ уг арга хэмжээний үеэр хоёр орны эдийн засгийн хамтын ажиллагааг өргөжүүлэх, томоохон төслүүдийг танилцуулах гээд Монголчуудад тун хэрэгтэй олон форум, хэлэлцүүлэг болсон юм. Монгол Улсад тун чухал зүйл бол мэдээж гадны хөрөнгө оруулалт. Тэгвэл Монгол болон хятадын хөрөнгө оруулалтын орчин болон мега төслүүдийг танилцуулах форум дээр томоохон төслүүдийг Үндэсний хөгжлийн газраас танилцуулсан нь хөрөнгө оруулагчдын сонирхлыг ихэд татаж байв. Монгол Улс гадны хөрөнгө оруулагчдад татварын аль болох таатай нөхцөлийг бий болгож байгааг онцлоод 5-18 жилийн хугацаатай НӨАТ, Гаалийн болон ААНОАТ, ашигт малтмалын нөөцийг ашигласны төлбөр зэрэгт татварын хувь хэмжээг тогтворжуулах гэрчилгээ авч болно оо гэдгийг манай албаны хүмүүс тодотгож байлаа. Эдгээр нь хөрөнгө оруулагчдад тун боломжийн нөхцөлийг бий болгох юм байна. Тухайн хөрөнгө оруулагч 500 тэрбум болон түүнээс дээш хэмжээний хөрөнгийг оруулбал Монгол Улсын Засгийн газартай эрхзүйн баталгаа болгон татварын орчныг тогтвортой байлгах болон бусад хөнгөлөлтийг үзүүлэх гэрээ байгуулж болох юм гэдгийг ч онцолж байв.

БНХАУ-аас 1990-2016 оны хооронд 5,1 тэрбум ам.долларын хөрөнгө оруулалт хийсэн нь манай улсад оруулсан нийт хөрөнгө оруулалтын 27,2 хувийг эзэлдэг байна. Мөн Монгол Улсад бүртгэлтэй гадаадын хөрөнгө оруулалт бүхий аж ахуйн нэгжийн 50 гаран хувь буюу 6640 нь Хятадын хөрөнгө оруулалттай байдаг аж. Ер нь 1990-2017 оны хугацаанд манайд нийт 17 орчим тэрбум ам.долларын хөрөнгө оруулалт орж иржээ. Уншигчдад сонирхолтой, бас хэрэг болох учраас Монгол Улсад хэрэгжүүлэх шаардлагатай, эдийн засгийн чухал ач холбогдолтой төслүүдийн талаар хүргэх нь зүйтэй гэж бодлоо.

Уул уурхай болон хүнд үйлдвэрийн салбарт “Цагаан суварга”-ын зэс молебдины уулын баяжуулах үйлдвэрийн төсөл. Нийт төсөвт өртөг нь тэрбум ам.доллар. “Монгол-Чех металл” компанийн “Чулуут цагаан дэл”-ийн уурхайг түшиглэн байгуулах хайлуур жоншны баяжуулах үйлдвэр. Уг төсөл нь Төв аймгийн Баянцагаан суманд хэрэгжих бөгөөд хөрөнгө оруулалтын хэмжээ долоон сая ам.доллар. Уг төсөл хэрэгжиж эхэлснээр хөрөнгө оруулалтаа ердөө л хоёр жилийн хугацаанд бүрэн нөхөх тооцоотой. Жилийн борлуулалтын орлого нь 16,6 сая орчим, үүнээс цэвэр ашиг нь таван сая ам.доллар байх тооцоо гарсан нь багагүй өгөөжтэй төсөл болохыг илтгэнэ. Өмнөговь аймгийн Ханбогд суманд байгуулах зэсийн баяжмал боловсруулах үйлдвэрийн төсөл бас байна. Уг үйлдвэрийн ТЭЗҮ-г шинээр боловсруулах, хөрөнгө оруулагчийг сонгох, холбогдох гэрээ хэлцлүүдийг хийх бэлтгэл ажлууд хангагдаж байгаа ба хөрөнгө оруулагч нь уг үйлдвэрийн нийт хувьцааны арваас доошгүй хувийг хөрөнгө оруулалтын зардал гаргахгүйгээр түр эзэмшихээр тогтоосон аж. Мөн Багануурын үйлдвэрлэл, технологийн парк, дэд бүтцийн өргөтгөлийн төсөл ч байгаа юм. Нүүрсийг гүн боловсруулан нийлэг байгалийн хий үйлдвэрлэх үйлдвэрийн төсөл. Таван толгойн ордын нүүрсний давхаргын метан хийг олборлон экспортод гарган эдийн засгийн эргэлтэд оруулах судалгааны ажлыг эхлүүлээд явж байгаа аж. Уг орд газарт батлагдсан 3,7 тэрбум тонн эрчим хүчний нүүрс болон 0,2 тэрбум тонн исэлдсэн нүүрсийг гүн боловсруулж, нийлэг байгалийн хий үйлдвэрлэн эргэлтэд оруулах томоохон төсөл юм.

Харин Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн салбарын хувьд маш чухал төслүүд багтжээ. Дан уул уурхайгаас хараат бусаар хөрөнгө оруулалт татах, уг салбарыг ирээдүйд голлох ашиг өгөх салбар юм аа гэдгийг ч яамны сайд П.Сэргэлэн хэд хэдэн удаа дурдаж байсан билээ. Уг салбарт хэрэгжүүлэх томоохон төслүүдийн эхэнд Эмээлтийн хөнгөн үйлдвэрийн үйлдвэрлэл, технологийн парк байгуулах төсөл багтаж байгаа. Уг төслийн нийт өртөг нь 322,1 сая ам.доллар бөгөөд яалтгүй энэ салбарт хэрэгжүүлэх мега төсөл гэж болно. Мал, аж ахуй, махны экспорт сүүлийн жилүүдэд эрчимтэй яригдаж, тэр хэрээрээ ажил хэрэг болоод явж байгаа. Тэгвэл мал, аж ахуй махны экспортын эрүүл бүс хэмээх төсөл танилцуулагдсан. Малын эрчимт тэжээлийн аж ахуй, тэжээлийн үйлдвэр, экспортын баримжаатай мал төхөөрөх үйлдвэр, мал эмнэлэг, хорио цээрийн сорилт шинжилгээний лабораторийн иж бүрэн цогцолбор байгуулахаар төлөвлөж байгаа аж. Уг төслийн өртөг 21 сая ам.доллар болох тооцоотой.

Монголд хог хаягдал бас л нэн яаралтай шийдвэрлэх асуудлын нэг. Тэгвэл хог хаягдлыг дахин боловсруулах эко парк байгуулах төсөл бий. Хог хаягдлаас цахилгаан эрчим хүч, дулаан, хий, барилгын материал, резин эдлэл, хуванцар бэлдэц гэх мэт өртөг шингээсэн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж зах зээлд нийлүүлэх өргөн боломжтой бөгөөд энэхүү нэн хэрэгцээт төслийн өртөг нь 100 сая ам.доллар. Ажил хэрэг болоод байгуулж дөнгөвөл хаа сайгүй хөглөрөх хогийн асуудал цэгцэрчихнэ. “Монгол ээдэмцэр кластер” хэмээх малчдад өгөөжөө өгөх тун хэрэгтэй төсөл бас байна. Сүү, сүүн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлийг кластераар хөгжүүлэх уг төсөлд арван аймгийн 108 сумыг хамарсан орон нутагт сүүний хүргэлттэй 285 тасаг, сумдын жижиг үйлдвэр 50, боловсруулах үйлдвэр тав, олон улсын жижигт нийцсэн лаборатори, зориулалтын агуулах зэргийг байгуулна. Мэдээж сүүгээрээ өртөг шингэсэн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж зах зээлд нийлүүлбэл малчдад өгөөжөө хэрэгтэй төсөл болох нь дамжиггүй. Харин зам тээврийн салбарт Улаанбаатар-Дархан чиглэлийн 204,6 км автозамыг дөрвөн эгнээ бүхий цемент бетонон хучилттай нэгдүгээр зэргийн автозам болгон өргөтгөн шинэчлэх төсөд бий ба өртөг нь 766 сая ам.доллар. Бас Тавантолгой-Гашуунсухайтын чиглэлийн 250 км орчим хүнд даацын хатуу хучилттай автозамын төсөл байгаа бөгөөд 220 сая ам.долларын өртөгтэй. Энэхүү төсөл Өмнөговь аймгийн Цогтцэций, Ханбогд, Баян-Овоо сумдад хэрэгжинэ. Өдөрт л гэхэд зөвхөн нэг талдаа хүнд даацын 400-500 автомашин нүүрс тээвэрлэж байгаа хуучин замыг Ухаа худаг-Гашуунсухайт чиглэлийн 250 км хатуу хучилттай зам болгосноор боомт хүрэх тээврийн зардал тонн тутамдаа найман ам.доллараар буурах тооцоотой. Ингэснээр жилд 30 гаран сая тонн хүртэлх хэмжээний экспортыг хийх боломж нээгдэх юм.

Баруун-Урт-Бичигт чиглэлийн 272 км хатуу хучилттай, 81,5 сая ам.долларын өртөг бүхий автозамын төсөл. Сүхбаатар аймгийн Баруун-Урт сумаас эхлээд тус аймгийн Асгат, Эрдэнэцагаан сумын нутгаар тус тус дайран өнгөрөх уг зам Бичигтийн боомт хүрнэ. Эдгээр төслүүдийн концесс олгох уралдаан шалгаруулалтыг энэ оны наймдугаар сарын 16-наас хойш хоёр сарын хугацаатай зарлажээ.

Харин барилга хот байгуулалтын салбарт Яармагийн спорт цогцолбор, шинэ суурьшлын бүсийг хөгжүүлэх төсөл байна. Төслийн төсөвт өртөг нь 16,1 сая ам.доллар. Уг ажлын хүрээнд 210 ажлын байр бий болгох бөгөөд гэр хорооллын айлуудыг орон сууцаар хангах, өрхийн орлогыг нэмэгдүүлэхэд чухал ач холбогдолтой байх гэнэ. Хан-Уул дүүргийн 16-р хорооны 2,2 га газарт шинэ хотхон хороолол төсөл хэрэгжих юм байна. Ийнхүү хөрөнгө оруулагчдад томоохон төслүүдээ амжилттай танилцуулсан.

Монгол Хятадын хөдөө аж ахуйн салбарын хамтын ажиллагаа, бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэл, боловсруулалтын асуудлаарх хэлэлцүүлэг мөн энэ үеэр болсон бөгөөд нээлттэй хамтын ажиллагаа, органик, хамтдаа ашиг хүртэх гэсэн гол агуулгын дор өрнөсөн. Хөдөө аж ахуйн гаралтай бүтээгдэхүүнийг боловсруулах салбарын томоохон гэгдэх төслүүдийг танилцуулах хөдөө аж ахуйн бүтээгдэхүүн боловсруулалтын технологийн хамтын ажиллагаа болон солилцоо гэх мэт чамгүй олон талт хэлэлцүүлэг болсон юм. Монголын хөдөө аж ахуйн салбарт амин чухал хэрэгцээт зүйлийн нэг бол мэдээж технологи. Тухайн технологийг монголд хэрхэн хэрэгжүүлэх, нутагшуулах талаар нээлттэй өрнөсөн хэлэлцүүлэг Монголын талд ихээхэн үр өгөөжтэй болсон. Ер нь тэгээд хятад бол технологи тал дээр яалтгүй тэргүүлэх болсон. Харин бид тэрхүү технологиудаас өөрсдийн чадах хэрээр суралцаж Монголд нутагшуулах зайлшгүй шаардлагатай болжээ. Хятадын тал Монголыг маш их сонирхож байна. Харин бид тэрхүү сонирхлыг ашиглан хөдөө аж ахуйн бүтээгдэхүүнийг хятадын том зах зээл рүү чадах хэрээрээ гаргаад байвал өнөөгийг бидэнд тулгараад байгаа эдийн засгийн хямралыг төвөггүй даваад гарчихаж болохоор харагдаж байлаа.

Үргэлжлэл бий.

Я.БАЯРБААТАР

Д.ЦОГЗОЛМАА