Author: ЯДАМДОРЖ БАЯРБААТАР

Нийслэлийн явган хүний зам, гудамж талбай гээд нэг үеэ бодвол тохижилт тун дажгүй болоод байгаа. Харин явган хүний зам дээгүүр автомашинуудаа байрлуулчихаад байгаа нь хэцүү дээ. Уг нь аль болох энэ мэт дүрэм журмаа зөрчсөн үйлдлүүдийг хязгаарлах гэж олон ажил зохион байгуулж байгаа бололтой. Ямар сайндаа автобусанд хүртэл хяналтын камер суурилуулж зөрчил бүртгэх гэж байхав. Их хотын иргэдэд тулгараад байгаа бас нэг асуудал бол бараг л пильта шиг гөлгөр хавтан чулуун замууд байна аа. Мэдээж хотоо аятайхан цэмцгэр байлгах гэж л тийм чулуун хавтангаар зам тавьдаг байх. Гэтэл өвөл цас ордог гэдгийг мартаад байх шиг. Нөгөө замууд дээр жаахан хялмаа хаях төдийд мөсөн гулгуурын талбай шиг болчихно. Настайчууд нь битгий хэл хөл гар нь чанга залуус хүртэл савж унах шахах юм. Явганаас унаж гэмтсэн гэмтлийн багагүй хувийг иймэрхүү гөлгөр зам дээр хальтирч унасан хүмүүс эзэлдэг юм билээ. Тэгэхээр хот тохижилтын энэ мэт ажлын захиалга аваад гүйцэтгэж байгаа аж ахуйн нэгжүүд энэ тал дээр анхаарах хэрэгтэй болчихож. Ер нь иймэрхүү замууд өвөл гэлтгүй зун ч борооны дараа ихээхэн эвгүй болчихдог. Бас хүн ихээр үйлчлүүлдэг үйлчилгээний газрууд ч энэ тал дээр бага гэлтгүй анхаарал хандуулж гадна шатаа гөлгөр гантиг хавтангаар хиймээргүй л байгаа юм. Уг нь хэрэндээ хальтиргаанаас хамгаалж хивсэнцэр маягтай зүйл наах боловч нөгөөх нь төд удалгүй олны хөлд байхгүй болчихоод байгаа нь харагддаг. Хувийн хэвшлийн байгууллага, төрийн байгууллага гэлтгүй энэ мэтэд анхаарч, аль болох иргэддээ ээлтэй, иргэдээ хайрладаг хот баймаар байна.

Анааш. “Аймаар” урт хүзүүтэй, бас заримдаа онигооны баатар болдог амьтан. Анааш гэгч ер нь яагаад ийм урт хүзүүтэй, сүрлэг сайхан амьтан болчихсон юм бол оо. Энэ талаар ер бодож үзээгүй байхад хүүхэд л харин “Аав аа, энэ анааш яагаад ийм урт хүзүүтэй болчихсон юм бэ” гэж асуухад нь асуултад бүдрэхгүйн тулд номын хуудас эргүүлсэн юм.

Анааш зөвхөн Африк тивд амьдардаг, салаа туурайтай хөхтөн амьтан. Одоо цагт хуурай газар дээр амьдарч байгаа хамгийн өндөр бөгөөд хамгийн том хивэгч амьтан ажээ. Нас бие гүйцсэн эр анааш дунджаар 1,2 тонн бол эмэгчин нь 800 орчим кг гэхээр үнэхээр нүсэр амьтан болж таарна. Өндрийн хувьд 4,2-5,3 метр өндөр тэнгэр баганадсан, сүрлэг нь хэтийдсэн амьтан байх нь. Гиннесийн дээд амжилтын бүртгэлд хамгийн өндөр анаашийг зургаан метр өндөр байсан гэж тэмдэглэжээ. Бор шаргал өнгийн толбо, цагаан судлуудаар эрээлжилсэн арьстай, тэрхүү арьсны онцлог хээ нь хэзээ ч давхацдаггүй. Нэг ёсондоо хүнээр бол хурууны хээ шиг хэзээ ч үл давтагдана гэсэн үг. Өвсөрхөг тал нутаг, ойтой газраар голдуу нутагладаг анааш голдуухан хуайс модны навчинд дурладаг. Идэш тэжээлийнх нь дийлэнх нь хуайс гэдэг модны навч байдаг аж. Энэ өндөр сүрлэг амьтан зарим тохиолдолд 55 км.цагаас ч илүү хурдалж чаддаг. Гэхдээ амьдралынх нь ихэнх цаг нь нам гүмхэн, аядуу зөөлөн алхаан дунд үргэлжилнэ.

Анааш арваад кг хүртэл жин татдаг аварга том зүрхтэй бөгөөд тархи хүртлээ хоёр метр урт. Энэ урт замыг ийм аварга том зүрх л тархи руу нь цусаа хүргэж байхын тулд асар өндөр даралтаар шахдаг гэсэн үг. Мөн тэр цусны асар өндөр даралтыг зохицуулж байхын тулд хөл нь ч гэсэн зүрх судасны системтэй нь нягт зохицож ажиллана. Мэдээж анаашны толгой дандаа тэртээ дээр байгаад байхгүй. Ядаж л ус уух хэрэгцээтэй учраас толгойгоо доош тонгойлгоно. Энэ үед өндөр даралттай цусыг тархи руу огцом шахахгүй байхаар зохилджээ. Ер нь анааш яагаад ийм урт хүзүүтэй болсон талаар хэд хэдэн таамаг бий. Зарим судлаачид анаашны идэш тэжээл нь газарт огт ургадаггүй. Дандаа өндөр модонд байдаг учир ийм урт хүзүүтэй болсон гэх таамаг бий. Тэгвэл зарим нь хэт том зүрхтэйн дээр өндөр даралттай болохоор тархинд очих цусны даралтыг дааж байхын тулд байгалийн зохилдлогоор ийм хүзүүтэй болсоон гэдэг. Бас зарим нь өндөр байх нь ирж болзошгүй аюулыг урьдчилан алсаас харах “аюулгүйн систем”-тэй нь холбон авч үздэг. Мэдээж толгой нь тэртээ өндөрт байна гэдэг маш том давуу тал. Өндөр машин унаад явахад замын нүх холоос харагддагтай адилтгаж болохоор. Гэвч амьтан судлаач эрдэмтэн мэргэд яг яагаад ийм хүзүүтэй болсон талаар нэгдсэн нэг дүгнэлтэд хүрээгүй, судалсаар л байгаа юм байна. Анааш нь ердийн буюу бусад хөхтөн амьтнаас хоёр дахин өндөр цусны даралттай. Үнэхээр ч энэ өндөр даралтыг богино хүзүүтэй амьтан яагаад ч тэсэхгүй нь ойлгомжтой л доо. Дэлхий дээр өвөрмөц сонин амьтан хэдэн мянгаараа бий. Бүгд л өөр өөрийн онцлог шинжтэй. Тэгвэл урт хүзүүт анааш дэлхий дээрх цорын ганц хар өнгийн хэлтэй амьтан. Бас тэр хэл нь их урт. Насанд хүрсэн хүний хоёр төө буюу бараг 45 орчим см урт хэлтэй. Энэ урт хэлээрээ модны навчийг ороон авч иднэ. Энэ аварга биеийг тэжээж байхын тулд анааш ер нь маш их иддэг. Өдөрт дунджаар 30 кг-аас дээш навч иднэ. Ийм хэмжээний идэш тэжээлийг олж идэхийн тулд ядаж л 15-18 цаг зарцуулдаг юм байх. Анаашийг аль нь эрэгчин, аль нь эмэгчин гэдгийг модноос навч түүж идэж байгаагаар нь шууд ялгаж болдог. Эрэгчин нь эмэгчиндээ хүзүүгээ гайхуулах зөн совин уу, ямартаа ч хүзүүгээ аль болох сунгаж модны оройн хэсгийн навчийг иддэг бол эмэгчин нь доод мөчрүүдээс иддэг гэнэ.

Монголчууд морь зогсоогоороо унтдаг, маш бага нойртой гэх мэтээр ярьцгаадаг. Тэгвэл анааш бүүр нойргүй шахуу гэж хэлж болохоор амьтан юм. Тун саяхныг болтол анааш ер нь огт унтдаггүй амьтан юм байна гэдэг дээр эрдэмтэд санал нийлэх шахаж байж. Учир нь судлаачид унтаж байгаа анааштай огт таарч байсангүй. Гэтэл харин нэгэн судлаач, зурагчин мань анаашны унтаж байгаа бичлэг болон зургийг олон жилийн хөдөлмөрийнхөө үр дүнд баримтжуулж чадсан байна. Тэгээд судалгаагаа лавшруулсаар “За, энэ анааш болбоос ямартаа ч унтах нь унтдаг юм байна аа. Гэхдээ маш бага унтдаг. Хоногийн 24 цагт их сайндаа 10-15 минут унтдаг юм байна. Бүүр онцгой үед нэг цаг унтвал их юм” гэсэн дүгнэлтэд хүрчээ. Үнэгний нүд залгисан юм шиг унтдаггүй амьтан байх нь ээ, анааш гуай. Өмнө өгүүлсэн их хэмжээний идэш тэжээлээ олж идэхийн тулд ийм нойр багатай байхаас ч аргагүй. Унтаад байвал тэр их хоолыг идэж амжихгүй болж таарах нь.

Анаашны үржил ер нь удаан. Эмэгчин анааш үр төлөө 420-460 орчим хоног тээнэ. Голдуухан ганц тугал төрүүлнэ. Номонд тэмдэглэхдээ маш ховор тохиолдолд ихэрлэдэг гэжээ. Мэдээж энэ аварга амьтнаас дориун төл гарах нь тодорхой. Дөнгөж төрсөн тугал нь 1,8 м өндөр. 50 кг-аас ч илүү жинтэй төрнө. Хоёр гуравхан цагийн дараа хөл дээрээ тэнцэн гүйж харайж, орчлонтой танилцаж эхэлдэг гэж байгаа. Дөрвөн настайгаасаа эхлэн нас биед хүрч үржилд орно. Онгон зэрлэг байгальд 25 хүрч наслах боловч хүний асаргаа хамгаалалтад буюу амьтны хүрээлэн зэрэг газарт 35 нас хүрсэн баримт байдаг аж. Энэ өндөр сүртэй амьтанд байгальд дайсан харьцангуй цөөн. Харин тугалыг нь зэрлэг чоно, арслан, ирвэс зэрэг амьтад хоолоо болгочихдог гэмтэй. Нас биед нэгэнт хүрсэн анааш руу дайрах зүрх зоригтой амьтад ч цөөн, дайрсан нэгнийг хүчирхэг туурайгаараа тархийг нь зад өшиглөдөг. Гэхдээ өвсөн тэжээлтэн л бол өвсөн тэжээлтэн. Нүсэр том бие, удаан аажуу хөдөлгөөн нь араатны хоол болгочих эрсдэл өндөртэй. Харин эхээс төрж байгаа тугалнуудын дөнгөж тал хувь нь л нас биед хүрч, үржилд ордог. Анаашны арьсны хээний талаар дээр өгүүлсэн. Тэгвэл анааш гэдэг үг нь өөрөө латин хэлэнд “тэмээн ирвэс” гэсэн утгыг агуулдаг аж. Анааш бас толгойдоо үстэй арьсаар бүрхэгдсэн хоёр, зарим тохиолдолд дөрвөн эвэртэй байдаг. Ер нь л бүх юмаараа өвөрмөц амьтан юм. Анааш гол төлөв 10-15-аараа нийлэн сүрэг болон амьдарна. Анаашийг ер нь дуугүй амьтанд тооцдог. Ер нь барагтай бол ямар нэгэн авиа гаргахгүй бөгөөд хааяахан санаа алдаж байгаа шиг юм уу, ёолж байгаа ч юм шиг авиа гаргадаг гэнэ. Гэхдээ анааш 20 Гц-ээс бага давтамжаар буюу хүний чихэнд үл сонсогдох нууцлагдмал авиагаар хоорондоо харьцдаг болохыг тогтоогоод байгаа гэнэ.

Амаа байдгаар нь ангайчихсан матрын шүдэн дээр төрөл бүрийн жижиг биетэй шувуу суучихсан байдаг даа. Матар тэдгээрийг “хабб” гээд идчихдэггүйн учир нь шүдээ цэвэрлүүлэхэд байдаг. Тэгвэл анаашинд ч гэсэн ийм байгалийн зохилдлогоо бий. Зүүн Африкийн анааш окпекер гэдэг бяцхан шувуу хоёр яг ийм байдлаар маш сайн “нөхөрлөдөг”. Тэдгээр шувууд өндөр амьтны шүдний эмч нь гэхэд болно. Тэд анаашны шүдний завсар орсон хоолны үлдэгдлийг идэж өгдөг. Зарим тохиолдолд бүүр арьсан дээр нь шимэгчлэн байх өт хорхойноос нь ч салгаж өгдөг байх юм. Анааш нь дотроо бас хэд хэдэн дэд зүйлтэй. Ангол, Сомалийн, Уганда, Масай, Өмнөд Африкийн, цэвэр анааш гэж ялгагдана. Угандагийн анааш нь хүрэн өнгөтэй, арьсны хээ нь том хэмжээтэй, жигд бус хэлбэртэй өргөн цагаан судлаар тусгаарлагдсан байдаг бол Масай анаашны толбо нь жижиг бараан өнгөтэй, таван үзүүр бүхий байдаг аж. Харамсалтай нь өдгөө Анголийн анааш устаж үгүй болжээ.

ШУА-ийн харьяа Физик, технологийн хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээний ажилтан Б.Зандантай ярилцлаа. Тэрээр тус хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээний ажилтнууд болох Б.Наранбат, Б.Мэндбаяр нартай хамтран угаарын хийг мэдрэгч багажийг зохион бүтээжээ. Тэд “MQ-7” мэдрэгчийг ашиглан агаарт тархсан угаарын хийг хэмждэг багажны туршилтын загварыг бүтээсэн юм.

---

-Физик, технологийн хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээний ажилчид СО буюу угаарын хийг мэдрэгч багаж зохион бүтээжээ. Эхлээд уг багажныхаа талаар товч мэдээлэл өгнө үү.

-Бидний зохион бүтээгээд байгаа “Энэ төхөөрөмж нь батерейгаар тэжээгддэг “MQ-7” гэдэг угаарын хийн мэдрэгчийг ашигласан. Бид уг төхөөрөмжөө өөрт байгаа материалууд, деталиудыг ашиглан эхний туршилтын загвараа зохион бүтээсэн. Монгол Улсын стандартын дагуу угаарын хийн хүлцэх хэмжээ гэж байдаг. Тэр нь 60 000 мграмм/м3 гэж хэмжээ бий. Үүнийг РРМ гэдэг хэмжээс рүү шилжүүлэхэд 53 РРМ болно. Энэ нь тухайн орчинд 30 минутын турш яг ийм хэмжээ бүхий угаарын хий байх юм бол шууд үхэлд хүргэх хэмжээ гэсэн үг юм. Нэг үгээр хэлбэл 30 минутаас дээш хугацаанд ийм хэмжээнд байж болохгүй ээ л гэсэн утгатай. Бидний зохион бүтээсэн багаж нь өмнө хэлсэн 60 000 мкрограмм/м3-ээс дээш угаарын хий байвал шууд дуут сигналь өгдөг төхөөрөмж гэж ойлгож болно. Ер нь угаарын хий болон бусад хийнд мэдээж ганцхан түвшин гэж байхгүй нь ойлгомжтой. 53 РРМ хэмжээтэй орчинд хүн 30 минут байх юм бол тухайн хүн аюултай нөхцөлд орно оо л гэсэн үг юм. Хэрэв 53 болон түүнээс дээш РРМ байх юм бол тухайн хүний эрсдэлт хугацаа богино болно оо л гэж ойлгоход болно. Хэрэв бүр их аюултай түвшинд угаарын хий байвал ямар нэгэн хугацаа хүлээхгүйгээр төхөөрөмж шууд сигналь өгөх юм. Одоогийн байдлаар бидний зохион бүтээгээд байгаа төхөөрөмж зөвхөн батерейгаар тэжээгдэж байгаа. Гэхдээ илүү сайжруулалт хийгээд, хөгжүүлээд явбал хайбрид буюу хосолмол тэжээлтэй байж ч болно. Нэг ёсондоо цахилгаанд залгахаас гадна цахилгаан тасарсан тохиолдолд батерейгаар тэжээгдээд ажиллах зэргээр сайжруулалт хийж болох юм. Хосолмол тэжээлтэй болговол найдварт ажиллагаа нь илүү болно гэсэн үг. Мөн цахилгаантай холбоотой үед өөрийгөө цэнэглэдэг ч юм уу, цэнэгийн түвшинг харуулах гэх мэт олон боломжуудыг уг төхөөрөмж дээр суулгаж өгч болно. Нэг асуудалтай тал нь иймэрхүү сайжруулалтын деталиуд нэмэгдэх тусам уг төхөөрөмжийн овор хэмжээ, үнэ өртөг нэмэгдэх сул талууд гарч ирнэ.

-Мэдрэгч төхөөрмж гэхээр мэдээж программ хангамжтай байж таарна. Программын асуудлыг хэрхэн яаж шийдсэн бэ?

-Уг төхөөрөмжийн программыг бид өөрсдөө бичиж байгаа. Уг төхөөрөмж өөрөө микроконтроллёр дээр үндэслэгдэж бүтээгдсэн. Уг микроконтроллёрийн программ хангамжийн асуудлыг бид нар өөрсдөө бичсэнээр уг төхөөрөмжийн программчлах нь маш уян хатан болж өгч байгаа юм. Жишээ нь, стандарт өөрчлөгдөх ч юм уу, эсвэл дотоодын нөхцөл байдал өөр боллоо гэхэд тэр дор нь асуудлыг шийдэх боломжтой.

-Энэ төхөөрөмжийн үнэ өртгийг тооцоолж үзсэн үү. Ер нь багцаагаар нэг төхөөрөмж яг хэдэн төгрөгөөр гарах боломжтой вэ?

-Үнэ өртгийн хувьд яг одоогоор хэлэхэд хэцүү. Бид уг төхөөрөмжөө яг өөрт байсан деталиудаа ашигласан болохоор яг тэдэн төгрөгт бүтсэн гэж хэлэх боломжгүй байна л даа. Одоогоор ердөө ганц хувийг хийгээд байгаа учраас гадны ижил төстэй бүтээгдэхүүнээс бага зэрэг үнэтэй байгаад байгаа. Гэхдээ үүнийг туршилтын төхөөрөмж гэдгийг ойлгох хэрэгтэй. Ямар ч бүтээгдэхүүний эхний загвар тодорхой хэмжээнд илүү өртгөөр бүтээгддэг л дээ. Харин уг төхөөрөмжийг олноор хийгээд эхлэх юм бол үнэ өртгийн хувьд эрс хямдрах бололцоотой. Олноор нь авч байгаа деталиуд хямдраад ирнэ.

-Хөрөнгө санхүү, хэрэгцээт материал, деталиудын асуудлыг шийдлээ гэж бодоход, жишээ нь, тараана гээд байгаа 220 000 ширхгийг үйлдвэрлэх боломжийн хувьд хэр байдаг вэ?

-Мэдээж бүр ихээр үйлдвэрлэх боломж хязгаарлагдмал. Массаар үйлдвэрлэх боллоо гэхэд ажиллах боловсон хүчний асуудал, тэднийг тодорхой хэмжээнд сургах гээд олон асуудал бий. Тиймээс асуудлууд шийдэгдлээ гэхэд тэгж олноор үйлдвэрлэж чадахгүй ч гэлээ тодорхой тооны чанартай сайн бүтээгдэхүүнийг гаргаж болно. Аливаа бүтээгдэхүүнийг олноор, хямд өртгөөр гаргахын тулд үйлдвэрлэлийн шугам хэрэгтэй. Бидэнд одооходоо тэр нь байхгүй нь хүндрэл дагуулах эрсдэлтэй. Гол нь бид нар өөрсдөө ийм төхөөрөмж хийж чаддаг юм аа гэдгээ харуулж байгаа нь том алхам юм л даа. Ийм багажийг зөвхөн гадныхан хийдэггүй бид ч гэсэн асуудалгүй хийнэ ээ гэдгийг харуулах нь чухал. Ямартаа ч бид өөрсдөө угаар мэдрэгч төхөөрөмжийг амжилттай хийж туршлаа. Хэрэв үнэхээр ихээр үйлдвэрлэх үйлдвэрлэлийн шугамтай болчихвол үйлдвэрлэх бололцоо байлгүй яахав.

-Та нар яг энэ төхөөрөмжөө нүүрс, эсвэл сайжруулсан түлш шатааж байгаад лабораторид туршиж үзсэн биз дээ?

-Мэдээж тэгэлгүй яахав. Бид туршилт явуулдаг туршилтын хэсэгтээ сайжруулсан түлш зэргийг авчирч шатааж, лабораторийн орчинд угаарын хий гаргаж туршсан. Бидэнд өөрсдийн хэмжээнд хийсэн туршилтын багажууд бий.

-Энэ төхөөрөмжийг ер нь яг хаана байршуулах вэ. Яндан болон пийшингийн ойролцоо юу, эсвэл тасалгааны хаана ч хамаагүй байрлуулах уу?

-Ер нь хий өөрөө агаарт жигд тардаг. Угаарын хий ч мөн адил агаарт жигд тархдаг. Гэвч аль болох эх үүсвэртэй нь ойр л байруулбал илүү үр дүн өгнө. Ойр байрлуулна гээд пийшин, зуухандаа бүр наагаад тавьчихна гэсэн үг бас биш л дээ. Таазны хэсэгтээ ч юм уу байршуулах нь илүү тохиромжтой.

-Ажиллах зарчим нь бол галын мэдрэгчтэй ойролцоо гэж ойлгож болох нь ээ.

-Тийм, тийм. Ажиллах зарчим нь бол ижил. Манай төхөөрөмжийн гол онцлог нь угаарын хийг л ямар ч түвшинд илрүүлж, дуут дохио өгч хүний амь нас эрсдэхээс урьдчилан сэргийлэхэд байгаа юм. Бидний алсын зорилго бол зөвхөн СО буюу угаарын хийнээс гадна бусад ямар ч хийг мэдрэх төхөөрөмжүүдийг ч хийхийг зорьж байна л даа.

-Ямартаа ч тодорхой хөгжүүлэлтийг нь хийгээд хэсэг бүлэг айлд туршилт хийгээд үр дүнг нь харах боломж хангалттай л юм байна, тийм үү?

-Тэгэлгүй яахав. Бидний гол зорилго тэр л байгаа юм. Энэ харагдаж байгаа төхөрөөмж бол яахав, лабораторийн түвшинд бүтээгдсэн. Тэгвэл яг бодит амьдрал дээр айлуудад тавихад ямар байна гэх мэт харьцуулсан судалгаануудыг хийж болно.

-Угаарын хийнээс гадна яндан дээр байрлуулчихаар, шаталтаас үүсэх хүнд элементүүдийг мэдрэх төхөөрөмж хийх боломж бололцоо та нарын хувьд хэр зэрэг байна?

-Тийм боломж бидэнд хангалттай бий. Жишээ нь, өөр төрлийн хүнд элемент мэдэрдэг төхөөрөмж хийлээ гэхэд мэдрэгч элементээ солиод тавина гэсэн үг. Мэдээж тухайн мэдрэгчдээ зориулсан программ хангамжаа бичнэ. Химийн элемент хэмжиж байгаа учраас өөр олон төрлийн арга аргачлалыг ашиглана. Өнөөдөр химийн элдэв элементийг оптик аргаар болон ийм мэдрэгч ашиглан хэмжиж байна. Яаж хэмжиж байгаа аргаасаа хамаараад технологиуд нь өөр өөр болно л доо.

-Ийм төхөөрөмж зохион бүтээлээ гэхэд та нар ямар нэгэн зохиогчийн эрх авдаг уу. Жишээ нь, угаар хэмжигч багажин дээр?

-Яг одоогоор энэ төхөөрөмж дээрээ зохиогчийн эрх аваагүй байна. Бичиг баримтаа бүрдүүлэх шатандаа л явж байгаа. Зохиогчийн эрх авахын тулд тодорхой хугацаа шаардана л даа. Бид “Ашигтай загвар” гэсэн гэрчилгээ авна. Техник болон программ хангамж дээр аль алин дээр нь дээрх гэрчилгээг авна аа гэсэн үг.

-Энэ төхөөрөмж яг мэдрэх зарчим нь ямар байдаг вэ. Жишээ нь, тамхины утаа байлаа гэхэд “За энэ бол тамхины утаа” гээд шууд таньдаг. Тэгвэл энэ хайрцагт байгаа тэр мэдрэгч угаарын хийг яг яаж таньдаг юм бэ. Хүн шиг үнэрлэхгүй нь мэдээж.

-СО нь өнгөгүй, үнэргүй хий юм л даа. Тиймээс энэ хийг зөвхөн багажаар л мэдэж болно. Агаарт СО-гийн атамууд ороод ирнэ. Түүнийг нь мэдэрсэн төхөөрөмж цахилгаан дохио болгон хувиргана. Тэгээд тэрхүү цахилгаан дохиог тодорхой хэмжүүрээр хэмжээд мэдэж байна гэсэн үг. Ер нь мэдрэгч элементүүд бараг бүгд цахилгаан дохио болгоод түүнийгээ хэмждэг л дээ. Энэхүү төхөөрөмж нь дэлгэцэн дээр угаарын хийн хэмжээг “PPM” нэгжээр харуулна. Угаарын хий зөвшөөрөгдөх хэмжээнээс их үед сигналь өгөх юм.

-Төхөөрөмж агаарт байгаа угаарын хийг мэдэрлээ. Тэгээд сигналь өгнө. Сигналь нь ер нь хэдэн Децибел-ээр дуугардаг вэ. Эсвэл хэрэглэгч өөрөө тааруулах ёстой юу?

-Одоогийн байдлаар бид байгаа “Баззер” гэдэг төхөөрөмжөө ашигласан. Уг баззер таван вольтоор ажилладаг. Бид төхөөрөмжөө сайжруулаад илүү чанга дуугардаг байлгаж болно. Хэдий чинээ чанга дуугарна, төдий чинээ эрсдэлээс хамгаална. Харин дуут дохио чанга байх тусмаа хэрэглэх тэжээл нь ихсэх талтай. Тиймээс илүү том тэжээлийн зай шаардагдах гээд асуудлууд гарах учраас хамгийн зөв шийдэл нь хайбрид буюу хосолмол тэжээлтэй байх юм. Дахин хэлэхэд бид уг төхөөрөмжийг дотооддоо хийхийн давуу тал нь программ хангамж зэрэгтээ сайжруулалтыг цаг алдалгүй хийх зэрэг байгаа юм.

-Уг мэдрэгчээс гадна та бүхэн өөр ямар төхөөрөмж хийж байна.

-Бидний хувьд янз бүрийн туршилтын багажууд зохион бүтээдэг. Засвар үйлчилгээг нь хийдэг. Мөн халаалтын системийн дэвшилтэт загваруудыг хийж байна. Энэ жил зөвхөн халаалтын системээс гадна объектын дулаан алдалтыг хэмждэг багаж бүтээсэн. Бас л туршилтын загвар учраас ганцхан ширхэг. Энэ камер нэл улаан туяаны мужид харна. Тухайн барилга дулаан алдагдалгүй бол орчны температуртай дөхүү харагдах ёстой. Хаа нэг газраа алдаж байгаа бол тэр газраа шараас улаан харагдаад эхэлдэг. Уг камераар хараад “Манайх эндээс дулаан алдаад байгаа юм байна” гэдгээ шууд мэдэх боломжтой. Айлууд дулаан алдагдлаа аль болох багасгаад цахилгаанаар халаах нь хамгийн зөв шийдэл гэж хардаг. Дулаан алдагдал 0 рүү тэмүүлэх тусам л таны халааснаас гарах цахилгааны мөнгө бага болно шүү дээ.

Энэ сарын 6-10-ны өдрүүдэд БНХАУ-ын Улаанцав, Хөххот, Тунляо хотуудад Монгол-Хятадын экспо арга хэмжээ гурав дахь удаагаа амжилттай зохион байгуулагдлаа. Уг арга хэмжээ үзэсгэлэн яармаг, соёлын солилцоо, форум, хөрөнгө оруулалтын чуулга уулзалт гэх үндсэн дөрвөн хөтөлбөрөөс бүрдэж байсан юм. Өмнө нь 2015, 2017 онуудад болж байсан экспогийн арга хэмжээнд давхардсан тоогоор 700 орчим аж ахуйн нэгж байгууллага оролцож 2.28 тэрбум орчим юанийн өртөгтэй, хамтын ажиллагааны 278 бичиг баримтад гарын үсэг зурж, хамтарсан төсөл хөтөлбөрүүд одоо ч хэрэгжиж байгаа юм байна.

Энэ жилийн арга хэмжээг Монголын талаас ХХААХҮЯ, Гадаад харилцааны яам, БСШУС-ын яам, МҮХАҮТ, Мишээл экспо зэрэг газрууд хамтран зохион байгууллаа. Харин Хятадын талаас БНХАУ-ын Худалдааны яам, ӨМӨЗО-ны Ардын Засгийн газар, Худалдааны танхим, Хөгжил шинэтгэлийн хороо, Худалдааг дэмжих хороо, ӨМӨЗО-ны зах зээлийн хяналт удирдлагын газар, Соёлын танхим, Шинжлэх ухааны танхим зэрэг байгууллагууд хамтран зохион байгуулжээ. 2015 болон 2017 оны экспогоос нийт 1.13 тэрбум юанийн орлуулалт хийжээ. Энэ жил ч мөн адил бизнес эрхлэгчид өндөр хүлээлттэй байгаа юм. Монгол Улсын гадаад худалдааны 65 орчим хувийг БНХАУ-тай хийсэн худалдаа эзэлдэг бөгөөд мөнгөн дүнгээр бодвол өнгөрсөн оны эцсийн байдлаар 8.4 тэрбум ам.долларт хүрсэн гэсэн статистик тоо байна.

Мөн энэ жилийн Монгол-Хятадын экспо арга хэмжээнд зөвхөн хоёр орон бус өөр бусад орнууд ч анхаарал хандуулан оролцлоо. ОХУ, БНСУ, Япон зэрэг улсын өндөр түвшний зочид төлөөлөгчид, Бээжин хотын удирдлагууд, Хонконг, Макао зэрэг Хятадын томоохон мужуудын төлөөллүүд болон аж ахуйн нэгжүүд гээд 7.000 хүн оролцож байгаа нь уг арга хэмжээ ихээхэн тэлж байгаагийн илрэл гэж зохион байгуулагчид дүгнэж байв.

Экспогийн үеэр болсон чухал арга хэмжээний нэг нь Бүс нутгийн хамтын ажиллагаа, эдийн засаг худалдаа хөрөнгө оруулалтын чуулга уулзалт байлаа. Ер нь анагаах ухааны технологийн судалгаа, боловсруулалт, цөлжилтийг бууруулах судалгаа, түүнчлэн үйлдвэрлэлийн инкубатор, хамтарсан лаборатори, технологи дамжуулах төвийн төслүүд идэвхтэй дэмжигддэг тухай дурдаж байлаа. Энэ үеэр ӨМОЗО-ны Хөгжил шинэтгэлийн хорооны дэд дарга Чен Шиао Бэй, “Эдийн засаг, худалдаа, хөрөнгө оруулалтыг дэмжих үйл ажиллагаа нь Хятад, Монголын Экспо-ийн нэг чухал хэсэг юм. Энэ удаагийн “Бүс нутгийн хамтын ажиллагаа, эдийн засаг, худалдаа, хөрөнгө оруулалтын чуулга уулзалт”-ын гол сэдэв нь бүс нутгийн хамтын ажиллагаа, хөгжилд чиглэсэн бодлогын орчныг сурталчлах, хөгжлийн гол чиглэлийг сурталчлах, хамтын ажиллагааны төслийг сурталчлахад оршино. Хятад, Монголын гүйцэтгэгч компаниуд ногоон орчин, орчин үеийн мал аж ахуй, орчин үеийн эрчим хүчний эдийн засаг, их өгөгдлийг ашиглах болон боомтын эдийн засгийн хамтын ажиллагааны хөгжлийн чиглэлийн гол сурталчилгааг нягт хамтран ажиллаж зохион байгуулж байна. Үүний зэрэгцээ нийт 41 тэрбум юанийн хөрөнгө оруулалттай, хамтын ажиллагааны голлох 53 гэрээ байгуулах төслийг эхлүүлэх, нийт 59.9 тэрбум юанийн хөрөнгө оруулалттай 63 хэлэлцээрийн төслийг эхлүүлнэ. Энэ удаа Хятад, Монгол, Орос, Япон зэрэг улсын 650 гаруй зочид, төлөөлөгч, бизнес эрхлэгчид, хэвлэл мэдээлэл оролцож байна хэмээн онцолж байлаа.

Харин Үндэсний хөгжлийн газрын дарга Б.Баярсайхан, “Монгол Улс, БНХАУ хооронд дипломат харилцаа тогтоосны 70 жил, “Монгол Улс, БНХАУ-ын найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагааны гэрээ” байгуулагдсаны 25 жилийн ойн хүрээнд “Монгол-Хятадын ЭКСПО” арга хэмжээг хоёр тал гурав дахь удаагаа амжилттай зохион байгуулж байна. “Монгол Улс, БНХАУ-ын хооронд иж бүрэн стратегийн түншлэлийн харилцаа хөгжүүлэх тухай хамтарсан тунхаглал”-д хоёр орны худалдаа, эдийн засгийн хамтын ажиллагааг өргөжүүлэн хөгжүүлж, худалдааны хэмжээг жилээс жилд нэмэгдүүлэх, 2020 он гэхэд 10 тэрбум долларт хүргэх зорилтыг дэвшүүлсэн.

Иймд дээрх зорилтод хүргэх үүднээс хоёр тал онцгой анхаарч, гурав дахь удаагийн Монгол-Хятадын Экспогийн “Хөрөнгө оруулалтын төсөл танилцуулах” хэсгийн үндсэн томоохон арга хэмжээ болох “Бүс нутгийн хамтын ажиллагаа, эдийн засаг, худалдаа, хөрөнгө оруулалтын чуулга уулзалт”- д 600 гаруй зочид төлөөлөгчдийг оролцуулж байна. Энэхүү арга хэмжээгээр гадаад, дотоодын зочид төлөөлөгч, хөрөнгө оруулагч, бизнес эрхлэгчдэд Монгол Улс, БНХАУ-ын ӨМӨЗО-ы хөрөнгө оруулалтын нэн таатай орчныг сурталчилж, гол тэргүүлэх хөрөнгө оруулалтын төслүүдийг танилцуулан, хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэхийг зорьсон. Энэхүү хурлаар Монгол Улсаас Засгийн газрын томоохон 15 төсөл хөтөлбөрүүдийг хөрөнгө оруулагчдад танилцуулахаас гадна Монгол Улсын 43 орчим байгууллагын төлөөлөл өөрийн 56 төслийг БНХАУ-ын болон бусад улсуудын бизнес эрхлэгчид, хөрөнгө оруулагчдад танилцуулж, хамтран ажиллах, хөрөнгө оруулалт татах, худалдааны түншээ олох зорилгоор хүрэлцэн ирээд байна.

Үүнээс ХАА, малын гаралтай бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэл, хүнсний үйлдвэрлэлийн 24, тоног төхөөрөмж үйлдвэрлэлийн гурав, барилгын материал үйлдвэрлэлийн тав, аялал жуулчлалын гурав, хөнгөн үйлдвэрийн ес, уул уурхайн нэг, мэдээллийн технологийн хоёр, усан цахилгаан станцын нэг, нийгмийн үйлчилгээний салбарын зургаа, стратегийн хөгжиж буй салбарын хоёр төсөл байгаа. Цаашид БНХАУ-ын аж ахуйн нэгж, байгууллагууд манай төсөл танилцуулах байгууллагуудтай холбогдож, цаашдын хамтын ажиллагаагаа өргөжүүлнэ хэмээн найдаж байна” гэсэн юм. Ямартаа ч эдгээр төсөл хөтөлбөрүүд хэрэгжээд эхэлбэл Монголд чамлахааргүй хөрөнгө оруулалт орж ирэх нь. Хөрөнгө оруулалт бол эдийн засаг, ажлын байр, тэр хэрээр иргэдийн амьдрал ахуйд шууд нөлөөлдөг бодит хүчин зүйл билээ. Тун саяхныг болтол Монголын дотоодын үйлдвэрлэгчдийг эсгий таавчиг, түлхүүрийн эсгий оосроос өөр дориухан юм хийж чадахгүй гэсэн шүүмжлэл их байсан. Тэгвэл энэ жилийн экспо арга хэмжээ уг шүүмжлэлийг бүрэн үгүйсгэсэн гэхэд болно. Монголын үйлдвэрлэгчид инноваци шингэсэн, хийц загвар сайтай, чанартай сайн бүтээгдэхүүнийг үнэхээр хийж чаддаг болжээ. Үүний нэг жишээ нь ноолууран бүтээгдэхүүн. Монгол ноолуурын ширхэг харьцангуй урт байдаг учраас боловсруулаад эцсийн бүтээгдэхүүн гаргасны дараа бөөсөрч элдэв болох нь хамаагүй бага байдаг аж. Ноолуурын салбарынхан тун ойрын ирээдүйд 20 сая эцсийн бүтээгдэхүүн экспортолно гэсэн зорилго тавиад байна. Монгол, Хятад улсууд нийлээд дэлхийн ноолуурын 90 хувийг дангаар хангадаг. Ноолуурыг “Зөөлөн алт” хэмээн нэрийдэж, гадны орнууд зөвхөн тансаг хэрэглээндээ хэрэглэдэг нь тухайн бүтээгдэхүүний чансааг илэрхийлнэ. Түүнчлэн бид ноолуурыг өргөн хэрэглээнд төдийлөн ач холбогдол өгдөггүй л болохоос дэлхий дахинд энэ бүтээгдэхүүний эрэлт хэрэгцээ өндөр байна. Тэр битгий хэл бидний “аймаар халуун” гэж боддог Вьетнамд хүртэл ноолууран бүтээгдэхүүний эрэлт ихээхэн нэмэгдэж байгаа гэх. Харин зарим нэгэн даавуун бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэгчдийн зүгээс “Ноолуур бол тийм аятай эд биш. Ямааг тамлаж байж ноолуурыг нь салгаж авдаг” гэх зэрэг сөрөг сурталчилгааг ихээр тараах болсон аж. Тиймээс дэлхийн ноолуурын 90-ээд хувийн хангаж байгаа Монгол болон Хятад улсууд хамтран ноолуурын зах зээлээ хамгаалах бодлогоо нэгтгэх шаардлага тулаад байгаа юм байна. Мөн ноолуурын чиглэлээр судалгаа явуулдаг эрдэмтэд уг бүтээгдэхүүнээ хэрхэн сайн боловсруулах, илүү үр дүнд яаж хүргэх вэ гэдэг талаар ч хэрхэн хамтран ажиллах талаараа экспогийн үеэр ярилцсан.

Юутай ч ноолуурын болон бусад салбарт өмнө ярьсан ажлуудаа хэрэгжүүлээд явж байна. Ойрын ирээдүйд төлөвлөөд байгаа ярианууд ажил хэрэг болоод явбал Монголын эдийн засагт чамгүй нөлөө үзүүлэх олон төсөл хөтөлбөрүүд байгаа нь сайшаалтай. Экспо зохион байгуулагдсан өдрүүдэд Монгол-Хятадын стандартчилал, технологи дамжуулалт болон инновацийн хамтын ажиллагаа гэх мэт олон салбар хуралдаан, яриа хэлэлцээр болсон юм.

Манай сургууль, манай ангийнхан

Г.ЖАМЬЯН (МУСГЗ)

1953 он. Нэг сургууль нэг анги

1953 оны зургадугаар сарын 3-ны өдөр авахуулсан зураг надад явна. Энэ зураг бол Дорноговь аймгийн 10 жилийн дунд сургуулийн багш сурагчдын концертынхон. Голдуу манай ангийнхан. Энэ өдрөөс хойш 66 жил өнгөрч. Эхлээд би сургууль ангийнхнаа танилцуулъя. Эхний эгнээнд сууж байгаа нь (зүүн гараас) Цэдэвсүрэн, Сугир, Нордов, Бат-Очир, Бадан, Лхамсүрэн, Багмид, найм дахь зураг их бүдэг гарч. Жанлав багш юмуу даа. Дунд эгнээнд (зүүн гараас) Мааяа, Даримаа, Батмөнх, Н.Д.Меркулова, Содовдорж, Цээпил, Люба,арын эгнээнд (зүүн гараас) Д.Пунцаг, Жамсран, Маам, Банди, Таяи, Пунцаг нар.

Энэ зураг дээр манай ангийн гурван багш, бусад нь сурагчид. Би багш нараасаа эхлээд товч танилцуулахыг хичээе. Арын эгнээний хамгийн эхэнд зогсож байгаа хүн бол манай 10 дугаар ангийг дааж төгсгөсөн Д.Пунцаг багш. Миний ангийн багш. Хэл уран зохиолын их мэдлэгтэй, орос хэлний орчуулагч. Сүүлд Дархан хотын дунд сургуульд багшилж байгаад таалал төгссөн. Хөгшин нь одоо бий. Бид хоёр үргэлж утсаар ярьж уулзаж байдаг юм.

Дунд эгнээний голд зогсож байгаа орос эмэгтэй бол бид бүхний хайртай багш Нинель Дмитриевна Меркулова. Сайншандын арван жилийнхэн энэ багшийн ач буянаар аравдугаар ангиа орос хэлний овоо дориун мэдлэгтэй төгсөж байлаа.

Манай орос багшид оролцдоггүй зүйл бараг байгаагүй. Багш маань тэр үед гучаад настай байсан юм бол уу даа. Тэднийх дэнжийн хоёр давхар гурван байшингийн хамгийн арын байрны зүүн орцны нэгдүгээр давхарт ганц өрөөнд амьдардаг, нөхөр нь геологийн албаны жолооч, ганц хүүтэйгээ гурвуул амьдардаг байсан. Биднийг гэртээ аваачаад гармон, мандолин, хуучир хөгжимтэй дуулж бүжиглэнэ. Манай багш орос, монгол дууг гайхалтай сайхан дуулна. Бидэнд дуу хөгжим заана.

Багш маань амралтын өдрүүдэд бидэнтэй хамт хөл бөмбөг тоглоно. Сургууль, эцэг эхийн байр хоёрын хооронд тэгшхэн талбайтай. Тэнд, хэдэн чулуугаар хаалга хийчихээд, ёстой үзэж тарна даа. Багш маань нэг багт нь орчихно. Эмэгтэй хүн гэхэд ямар мундаг довтлогч байсан гээ. Бидний бөмбөг ч гэж хөгийн л эд. Би, нагац ахыгаа Эрээнцав руу мал туухад томоохон хаймар бөмбөг л захьдаг байсан. Ах маань “эр хониор авлаа” гээд томоо алаг бөмбөг авчирч өгнө. Бидний “амь”даа. Хагарч урагдахаар нь оёод, сүүлдээ дотор нь даавуу, ноос чихчихээд л өшиглөөд байна. Тиймэрхүү л хөлбөмбөгчид байлаа даа. Багш маань биднийг төгсөхөөс өмнөхөн нутаг буцсан. Вокзал дээр Пунцаг багш хадаг сүү гардуулж, бид уйлалдахыг хэлэх үү, хөгөө хөг.

Би нэг удаа Москвад курст суралцангаа багшийндаа хонон өнжин зочлуулж билээ. Манай аймагт гарсан хүү Слава нь танигдашгүй өндөр залуу болсон байсан. Манай сургуулийнхан тэднийхээр зочилдог юм билээ.

Урд эгнээнд зүүн гараас Г.Жамьян, Лхаажав Арын эгнээнд Я.Шаргайчулуун, 1955 он Цэргийн ерөнхий сургууль

Урд эгнээний эхэнд суугаа Б.Цэдэвсүрэн бол манай ангийн онц сурлагатан. Орост сургууль төгсгөж ирээд Засгийн газрын хэрэг эрхлэх газрын орлогч даргаар ажиллаж байсан. Одоо, тэтгэврийн өвгөн.

Урд эгнээний гурав дахь залуу бол, Монголын уул уурхайн нэртэй ажилтнуудын нэг Нордов. Нутгийнхаа алт эрдэнэсийг амь шигээ хайрлан зүтгэж байсан ахмадуудын нэг юм. Урд эгнээний тав дахь хүн нь Бадан. Энэ хүнийг 10 дугаар анги төгсгөөд явснаас хойш би уулзаагүй. Сураг сонсохноо АНУ-д асар их нэр хүндтэй эрдэм судлаач, соён гэгээрүүлэгч байдаг гэсэн. Тухайн үед “Америкийн имперализм” гэж байсан улс руу Бадан маань яагаад явчихсан, яаж ажиллаж байдгийг даанч мэдэхгүй юм даа.

Урд эгнээний зургаа дахь хүн нь манай улсын нэрт геологч, уул уурхайн гавьяат ажилтан доктор профессор Ж.Лхамсүрэн. Дорноговиос төрж гарсан геологи-уул уурхайн цуутай эрдэмтдийн нэг. Саяхан хүртэл Их сургуулийн зөвлөх багшаар ажиллаж байсан.

Урд эгнээний долоо дахь хүн нь Ц.Багмид. Бид хоёр аравдугаар ангийг хамт төгссөн. Манай ангийн хоёр онц сурлагтан Цэдэвсүрэн, Багмид хоёр төгсөнгүүтээ ОХУ-ын Москва хотод дээд сургуульд суралцаж билээ. Ц.Багмид маань төгсөж ирэнгүүтээ Зүүнбаянгийн нефтийн үйлдвэрийн дарга болж, улсынхаа анхны нефтийн үйлдвэрийг олон жил удирдсан. Газрын тосны талаар ганц нэвтэрхий толь нь Багмид л гэх юм билээ. Одоо гавьяаныхаа амралтыг эдэлж суугаа. Энэ газрын тос нэрэх гээд байгаа хүмүүс Ц.Багмидаас маань асууж сурагладаг юм уу, үгүй юу, бүү мэд.

Хоёр дахь эгнээний зүүн гараас эхний хүн нь Мааяа. Бид нэг ангид суралцаж байсан боловч ах Гомбожав багш нь Дорнод аймаг шилжсэн учир Мааяа маань Дорнодын арван жилийг төгссөн. Улаанбаатарт ирж Анагаах ухааны дээд сургууль төгсгөн их эмч болоод Армийн төв эмнэлэгт насаараа хүний эрүүл энхийн төлөө зүтгэсэн буурал эмч бий. Гэр бүлээрээ нийслэлдээ энх тунх амьдарч байна. Бид “помидор” хэмээн шоглодог байсан улаан хацартай охин яг дүрээрээ сууж байгаа.

Дунд эгнээний хоёр дахь хүн нь Даримаа. Бид арван жил нэг ангид суралцсан. Дунд сургуулиа төгсөөд тэр үеийн Анагаах ухааны дээд сургуулийг эм зүйч мэргэжлээр төгссөн. Нийслэлийн эмийн сангуудад ажиллаж байгаад таалал төгссөн. Хүүхдүүд нь Францад амьдарч байгаа.

Дунд эгнээний гурав дахь хүн нь С.Батмөнх. Дорноговийн төвд ганц л дэлгүүр байсан юм. Бид бүх хэрэгцээгээ тэр ганц дэлгүүрээс хангана. Эрхлэгч нь Сэвжид гуай. Батмөнхийн аав. Төв дэлгүүрийн эрхлэгчийн охин С.Батмөнх тухайн үеийн гоёл бүхнээр гангарна. Бас биднийг амттан болгоны дээжээр “дайлна”. Батмөнх маань Сайншанддаа нам төрийн хариуцлагатай алба хашиж байгаад таалал төгссөн.

Орос багшийгаа түрүү биччихсэн. Дунд эгнээний тав дахь хүн нь надтэй хамт 10 дугаар анги төгссөн Содовдорж. УИС-ийн Анагаах ухааны факультет гэж байхад эмч мэргэжлээр төгссөн. Дуулж хуурддаг,их нийтэч сайхан эмэгтэй байж билээ. Даанч, өндөр наслаагүй.

Дунд эгнээний зүүн гэрээс зургаа дахь хүн нь Цээпил. Дандаа инээж явдаг, хөөрхөн охин байж билээ. Төгссөнөөс хойш уулзаагүй.

Дунд эгнээний зүүн гараас долоо дахь хүн нь Люба. Дорноговь аймгийн Өргөн сумын алдарт тэмээчин болсон. Люба-гаа жаахан тодотгоё. Манай сургууль ангийнхны хамгийн царайлаг, ганган охин байлаа. Ёстой л “хаанахын хэний гэрт, туяарсан бэр болж очих бол” гэж ярьцгаадаг байсан сан. Тэгтэл сонин! Эцэг эхийн байрны бор гэрүүдийн дунд манайх байдаг байлаа. Манай үүдэнд арваад алхамын газарт Чимид, Батаа гэж хоёр том хүүтэй айл байдаг байв. Тэр хоёр том хүүхэд намайг айлгана. Гэрээс гарангуут л над руу дайрна. Би зугтаагаад гэрээдээ ордог байсан юм. Тоглодог л байхгүй юу даа. Намайг айгаад байхаар сүрийг үзүүлдэг болохоос зодож цохихгүй л дээ. Тэгсэн чинь Люба маань намайг айлгадаг тэр Чимидтэй суучихсан. Олон хүүхэдтэй өнөр өтгөн сайхан айл Өргөн суманд байлаа даа. Би тэднийхээр зочлох гэж хэд дахин мунгинаад олоогүй юм. Чимид маань хэдэн жилийн өмнө таалал төгссөн гэсэн. Люба маань нутагтаа тэмээгээ маллаад тэнхлүүн сайхан яваа гэсэн. Саяхан аймгийн төв рүү ирсэн гээд Мааяа бид хоёртой утсаар ярьсан. Говь нутгийн алдарт тэмээчнээ бид Улаанбаатарт урьсаар л байгаа.

Арын эгнээний эхний хүн Д.Пунцаг багшийгаа би түрүү танилцуулчихсан. Зүүн гараас хоёр дахь хүн нь Жамсран. Манай аймгаас төрж гарсан суут эрдэмтдийн нэг. Улсын их сургуульд олон жил багшилсан. Эрдэмтэн Жамсрангийн бичсэн ном зохиолууд УИС-ийн оюутнуудын ширээний ном болж байдаг.

Арын эгнээний зүүн гараас гурав дахь хүн нь Маам. Манай байранд Маам, Ухнаа гэж хоёр хүүтэй айл байсан юм. Маам нь багаасаа дуу хууранд авьяастай сэргэлэн хүү байж билээ. Залуугаараа таалал төгссөн. Ухнаа нь гадаадад сургууль төгсгөн том эрдэмтэн, орчуулагч байсан. Манай ангийн Даримаатай гэр бүл болон, өнөр өтгөн сайн сайхан амьдарч байж билээ. Тэр жил Ухнаа маань учир битүүлгээр таалал төгссөн гэдэг юм.

Арын эгнээний зүүн гараас дөрөв дэх хүн нь Банди. Энэ алдарт дуучныг монгол байтугай дэлхий мэднэ. Манай сургуулиас сонгодог дуурийн нэрт төлөөлөгч төрж гарсан нь Банди маань юм. Дуурь бүжгийн эрдмийн театрт олон жил дуулаад Монгол Улсын гавьяат жүжигчин болсон. Гадаад олон орны урлаг соёлын нэр хүндтэй шагналуудыг ч хүртсэн. ОХУ болон олон улсын нэр хүндтэй театруудын тайзнаас Бандийн маань дуу хоолой цуурайтаж байсан цаг үе саяхан даа.

Арын эгнээний зүүн гараас тав дахь нь Таяи. Манай сургуульд хамгийн ганган цэмцгэр залуу нь Таяи байсан. Урлаг соёлын их авьяастай, бид “ирээдүйн соёлын сайд” гэж цаашлуулдаг байж билээ.

Арын эгнээний зүүн гараас зургаа дахь хүн нь Пунцаг. Гайхалтай сайхан дуулдаг, хүүхэд байлаа. Бид Пунцагийгаа ирээдүйн том дуучин, жүжигчнээр төсөөлж боддог байв. Гэтэл Пунцаг маань аравдугаар ангиа төгсгөөд Анагаах ухааны дээд сургуульд орж суралцан, их эмч болоод Өмнөговь аймаг руу хуваарилагдаад явчихсан. Тэнд сайн ажиллаж нэр хүндтэй эмч байсан гэнэлээ. Нэлээд хэдэн жилийн өмнө таалал төгссөн гэсэн. Гэр бүл, хүүхдүүд нь хаана юу хийж явдгийг мэдэхгүй юм даа.

Миний нэг сургууль, нэг ангийнхан маань энэ. Манайхан сургуулиа төгсөөд бараг бүгдээрээ гадаад дотоодын дээд сургуульд хуваарилагдан, алс аяны жолоо өргөж байхад, миний хувь заяа бол арай өөр зүг рүү залсан. Намайг аравдугаар ангиа төгсдөг жил манай сургуульд Цэргийн ерөнхий сургуулийн хоёр хуваарь ирсэн. Я.Шаргай бид хоёрыг цэргийн дунд сургуульд хуваариллаа. Намайг бол “цэргээр хүмүүжүүлэх” гэсэн бодлого байж. Би чинь аравдугаар ангиа дунд дүнтэй, дунд сахилга баттай төгссөн гэрчилгээ гардан авсан хүн дээ. Тоо физикийн талын хичээлд тааруухан байж л дээ. Харин “дунд сахилга баттай” гэсэн гэрчилгээг Монголд би анх удаа авсан юм гэнэлээ. Сургуулийн захиргаа ээжид минь болохоор “хүүг чинь хамгийн сайхан сургуульд хуваарилсан. Гуравхан жил болоод гялалзсан офицер ирж, та нарыгаа тэжээнэ” гэсэн байдаг юм. Цэргийн ерөнхий сургууль намайг “хүмүүжүүлсэн”, мэдлэг чадвар олгосон, миний амьдралын их сургууль гэж бахархаж байдаг юм л даа. Даанч удаагүй, жил болоод л татан буугдчихсан. Тэгээгүй бол хөл минь хазгаргүй, нуруу цэх, шармал мөрдөс зүүчихсэн шажигнуулж явах ч байсан уу, бүү мэд.

Нэг сургууль, нэг ангийн амьд сэрүүн байгаа “хүүхдүүд”, тэдний болон таалал төгсөгчдийн гэр бүл, үр хүүхдүүдэд өнөө муу сахилгагүй Жамьян чинь чин сэтгэлийн мэнд дэвшүүлж, сайн сайхныг хүсч ерөөе.

Утас 91166369, 365856, 99664319

Чин ван Ханддоржийн өргөө

Хүний амьдрахуйд нэн тэргүүнд хэрэг болдог зүйлсийн нэг бол яалтгүй орох орон байж таарна. Эртний хүмүүс агуйгаар орон байраа хийж байсан бол хөгжлийн явцад өвсөн овоохойноос эхлээд өнөөгийн барилга хүртэл олон үе шатыг дамжсан нь мэдээжийн асуудал. Хөгжлийнхөө явцад амьдардаг оромжоо “За энийг нэг ингээд авбал араатнаас айх аюулгүй болох нь дээ” гэж ахиулсаар дээд зэрэглэлийн тансаг сууцыг хүртэл бий болгож дөнгөжээ. Хүн төрөлхтөн хөгжин дэвшихийн хэрээр хүний тал талын хэрэгцээг бүрэн хангахуйц байр байх хэрэгтэй болж ирж. Уран барилгын түүх ч гэсэн агуйгаас гарч оромж барьж эхэлсэн үеэс эхлэх нь дамжиггүй. Эртний Энэтхэг, Ром, Маяа, Хятад, Египет гээд суурин иргэншил бүхий газар орон бүрт өөр өөрсдийн хэв шинжийг агуулсан үй олон төрлийн хийц загвартай байшин барилга баригдан, бүр урлагийн түвшинд хүртлээ хөгжиж байв.

Ромын эзэнт гүрний үеэс эхлэн хөгжиж ирсэн сонгодог хэлбэрээс орчин үеийн хэв маяг хүртэл гайхалтай сайн хөгжиж ирсэн Ромын архитектурын тухай дурдахгүй өнгөрч огт болохгүй. XI-XIII зууны үеийн сонгодог загварын барилгын төв болон цэцэглэн хөгжиж байсан Ром нь бөмбөгөр орой, нуман хаалга зэргийг анхлан санаачилж, хөгжүүлжээ. Харин сэргэн мандлын үед хээнцэр дэгжин, ганган чамин барилгын хэв загварын ч төв болж байсан аж. Эртний Ромын үеийн барилгууд тоосго болон бетоноор баригдаж байгаад НТӨ 100 орчим оноос гантиг зэргийг чимэглэл болгон ашиглаж байжээ. Чимэглэлд мөн Афины сонгодог үеийнхтэй адилаар тагт тулан зогсох эмэгтэй, хөгжимчний дүр бүхий хөшөө босгон чимэглэж байлаа. Ромын сүм дугана харин өргөн шат, үүдний хэсэгт нь гурвалжин орой бүхий асар босгодог байсан ба коринтиан болон дорик гэх мэт хэв шинжийг хуулбарлан ашигласан байдаг аж. Явцдаа тэдгээрийн холимог чанарыг агуулдаг болжээ.

Бөмбөгөр ногоон театр

Ромын архитектурын хувьд чухалд тооцогдох хэв маяг нь овор хэмжээний хувьд багашаархан сүм дугана, бунханы загвар юм. Та бидний сайн мэдэх Колизей бол эртний Ромын архитектурын хамгийн алдартай тод жишээ хэмээн тэмдэглэгджээ. Мөн Константины хаалга, Тэнгэрийн элчийн цайз, Пантеон зэрэг алдар цуутай хөшөө дурсгалууд олон бий. 1870 онд Ром нь Италийн нийслэл боллоо. Энэ үе нь Ромын уран барилгын хөгжилд томоохон нөлөө үзүүлжээ. Тухайн үеийн барилгууд нь өнөөгийн Ромын сонгодог хэв загварын жишээ болсон гайхамшигт бүтээлүүд ажээ.

Сэргэн мандалтын үеийн Флоренц хотын дараа орохуйц хамгийн соёлжсон, уран барилгын сод бүтээлүүдээрээ алдартай хот бол Ром байв. Орд харш, үзэсгэлэн галерей гээд нүдэнд өртөх барилгууд нь чулуугаар үүдэн хэсгээ чимэглэж байлаа. Чулуугаар ийн гоёх болсон нь тухайн барилгыг чамин тансаг харагдуулахаас гадна сүр жавхлантай, бишрэм болгож харагдуулах шидтэй. Сүм хийдүүд ханаа халхалсан хөшигийг ч ихээр ашигладаг байв. Эдгээр нь хэн бүхэнд ер бусын мэдрэмж төрүүлж, айж бишрэх, хүндэтгэн дээдлэх сэтгэгдлийг өөрийн эрхгүй төрүүлдэг байсан нь лавтай. Дэлхийд алдартай уран барилгын жишээнд Италийн ерөнхийлөгчийн байр, ерөнхий сайдын байр зэрэг ордог.

Италийн ерөнхийлөгчийн өргөө

Ромын уран баригын бас нэгэн онцлог гэж болохуйц зүйл нь хэт тансаг хээнцэр байдал билээ. Сэргэн мандлын үеийн хийц загвар дээр үндэслэн өмнөх үеийн нэг хэвийн баригдмал загварчлалыг зоримог өөрчлөн ганган хээнцэр хэрнээ нягт нямбай хийц бүхий барилгуудыг энд дурдаж болох юм. Эдгээр ганган барилгуудын хананд амраглалын сахиусан тэнгэрүүд ихээр дүрслэгдсэн байдаг байна. XVII зууны үеийн Италийн хотууд сүрлэг бөгөөд томоохон талбайгаараа алдартай. Тэрхүү том талбайн голд сүрлэг хөшөө сүндэрлэн байдаг. Томоохонд тооцогдох талбайнуудад Пиазза Навона, Пиазза дел Минерва зэрэг орно. Тансаг хэв маяг буюу барокка маягаар баригдсан Палаззо Мадам гэх барилгыг одоо италичууд сенатын ордон болгон ашигладаг байна.

Тэгвэл Ромын уран барилгын том соёлоос гадна монголчууд бид ч энэ талаар багагүй өвтэй. Анхны төрт улс болох Хүннүгийн үеэс эхлэн шаньюдаа орд харш барьж байгуулах болсон. Түүхийн зарим сурвалжид өвлийн болон зуны ордонтой бөгөөд өвлийнхдөө бага хуралдай, зуныхдаа их хуралдай хийдэг байсан тухай тэмдэглэсэн нь бий. Ихэс дээдэстээ орд харш барих уламжлал явсаар XI, XII зууны үед ирсэн бөгөөд Хайду хааны ордон, Ван хааны ордон зэрэг арав гаруй тансаг байгууламжуудыг нэрлэж болох аж. XIII зуунд Монголын их эзэнт гүрний үед ерөнхий уран барилгач гэх албан тушаал байсан нь монголчуудын барилгын хөгжил хэр түвшинд байсныг гэрчлэх биз. Плано Карпиний ч гэсэн Монголын уран барилгын тухай “Алтан ялтсаар ороон, алтан хадаасаар хадсан баганатай… ” гэж бичсэн нь бий. Мөн Хархориныг нийслэл байхад Өгөдэй хаан маш том орд харш ч бариулсан. Тэрхүү их ордон нь хотын голд байсан бөгөөд “Түмэн амгалан” хэмээн нэрийдэж байжээ. “Хархоринд мөн асар том мөнгөн мод байх бөгөөд ёроолд нь дотроо цорготой дөрвөн арслантай. Мөнөөх модны голд суулгасан дөрвөн хоолойг оройгоор нь гаргаад үзүүрийг нь доош тахийлган могойн дүрс болгон алтдаад, сүүлээр нь модныхоо голыг ороолгожээ. Эдгээр дөрвөн цоргоны нэгээр нь дарс, хоёр дахиар нь айраг, гурав дахиар нь балаар хийсэн умдаан, сүүлийнхээр нь цагаан будаан архи гоожин гардаг. Модны орой дээр бишгүүр барьсан ангел буй” хэмээн тэмдэглэснийг бид мэднэ. Тэгэхээр Монголд уран барилга өндөр хөгжиж байсан нь тодорхой юм.

Монголын уран барилгын бас нэг томоохон төлөөлөл бол Цогтын цагаан байшин юм. 1601-1617 оны хооронд барьсан энэхүү ордны хана болон шатны хэсэг одоо ч бий. Манайхан хөдөө гадаа явахдаа очиж үзсэн байх. Тухайн барилгын шат нь хоёр талаараа хашлаган бариултай, гол хаалганы шатыг хөх тоосгоор өрсөн байдаг юм байна. Цогтын цагаан байшингийн бүх байгууламжийг хоёр метр орчим өндөр суурин дээр багтаан ерөнхий нэг хэрмээр хүрээлэгдсэн ба дотроо хэд хэдэн барилгуудыг багтааж байжээ. Эдгээрт багтсан барилгууд нь бүгдийг хооронд холбосон байх бөгөөд Цогтын ээжид зориулсан дугана бас байдаг. Энэ цогцолбор барилгын ойрмогхон чулуун дээр барьсан урчуудын нэрийг ч мөн мөнхлөн үлдээсэн байдаг аж. Бид энэ талаар бас мэдээд авахад илүүдэх юун. Монголд бурханы шашин дэлгэрэхийн хэрээр сүм дугана ихээр баригдаж эхэлсэн бөгөөд Манзуширийн хийд, нийслэл хүрээн дэх Богд хааны өвлийн ордон, Гандан хийд гээд олныг энд дурдаж болно. Богдын өвлийн сууц буюу Ногоон ордон нь хоёр давхар бөгөөд, харьцангуй европ маягийн хийцтэйг та бүгд мэдэх байх. Харин уг ордныг тойрон хэд хэдэн сүм дугана байсан юм. 1921 онд Ардын хувьсгал ялж, Оросын нөлөө харьцангуй ихэссэнээр шинэ хэлбэр хийц бүхий барилгууд ихээр баригдаж эхэллээ. Тэдгээрийн нэг нь 1926 онд баригдсан “Ардын цэнгэлдэх хүрээлэн” бөгөөд уламжлалт хийцтэй уялдаа бүхий гэр хэлбэрийн барилга байж. Энэ барилгыг “Бөмбөгөр ногоон” гэж нийтээрээ нэрлэж байсан бөгөөд дээвэр нь банз, төмрөөр хийгдсэн, дотроо саруул уужим талбайтай. Жүжигчдийн өрөө, хоолны заал гэх мэттэй байжээ. Одоо ч хотын төвд байсаар байгаа, Монголын уран барилгын төлөөлөл бол Чин ван Ханддоржийн өргөө билээ. Чин ван Ханддорж энэхүү байшинд 1913-1915 онуудад амьдарч байсан бөгөөд дараа нь хүү Жамбалцэрэн нь эзэмшиж байжээ. Бас хичээнгүй сайд Цэрэндорж ч уг байшинд амьдарч байсан юм. 1923 онд байшинг Судар бичгийн хүрээлэнд өгч байсан байх юм. Чин вангийн энэ өргөө нь Монголын барилгын томоохон дурсгал бөгөөд 7,5мх16м харьцаатай, ханыг тоосго болон модоор барьсан, нэгдүгээр давхар нь тоосгон ханатай өвөл суухад зориулсан, дээд давхар нь эргэн тойрон цонхтой зун амьдрахад зориулсан байшин юм.

Энэ мэт уран барилгын талаар тоочиж эс барах тул ингэсгээд өндөрлөе. Өөр олон соёл иргэншлүүд бүгд л өөрсдийн барилгын өв соёлтой. Мөн уран барилгын тухай олон ном хэвлэл байгаа учраас та бүхэнд тэдгээрээс дэлгэрүүлж уншвал энэ талаар бүр ихийг мэдэж авах нь дамжиггүй билээ.