Author: Пүрэвсүрэнгийн Батзаяа

Б.Мөнхдэлгэр: Оюу толгой дээр төрийн хяналт хэзээ ч суларч алдагдаагүй DNN.mn

Оюу толгойг орд ашиглалтад орж зэсийн баяжмалаа экспортод гаргах үйл явцад төрийн хяналт сул байдаг хэмээн зарим иргэд ойлгох нь бий. Тэгвэл зэсийн баяжмалд хэрхэн хяналт тавьдаг талаар Геологийн төв лаборатори ТӨҮГ-ын Ерөнхий инженер Б.Мөнхдэлгэртэй ярилцлаа.

-Геологийн төв лаборатори ТӨҮГ Оюу толгой компанийн экспортын баяжмалын хөндлөнгийн хяналтын шинжилгээг гүйцэтгэдэг. Анх хэзээнээс тус компанитай хамтарч ажиллах болсон бэ?

-Бид эрдсийн шинжилгээний 65 жилийн туршлагатай мэргэшсэн хамт олон. Геологийн төв лаборатори нь Монгол орны нутаг дэвсгэрт хийгдэж байгаа геологийн судалгааны ажлын цогц шинжилгээ, уул уурхайн бүтээгдэхүүний экспортын хяналт болон гаалийн хяналтын шинжилгээг гүйцэтгэдэг. Үндэсний болон олон улсын “MNS ISO/IEC 17025”, “ISO 17034”, “ISO/IEC 17043” стандартуудыг үйл ажиллагаандаа нэвтрүүлсэн, олон улсын түвшинд өрсөлдөх чадвартай, эрдсийн шинжилгээгээр мэргэшсэн Монгол Улсын төрийн өмчийн цор ганц лаборатори юм. Геологийн төв лаборатори ТӨҮГ-ын Чанар, хяналтын лаборатори нь Оюу толгой компанийн экспортын зэсийн баяжмалын савлах үйлдвэрт хяналтын чиг үүрэгтэйгээр байрлаж ажилладаг.

Монгол Улсын Засгийн газрын 2013 оны хоёрдугаар сарын 2-ний өдрийн 44 дүгээр тоот тогтоолын дагуу Оюу толгойн экспортын бүтээгдэхүүнд хөндлөнгийн хяналт тавих үүргийг Геологийн төв лабораторид үүрэг болгосон. Уг тогтоолыг хэрэгжүүлэх үүднээс тухайн оны зургадугаар сард хоёр тал гэрээ байгуулан ажиллаж эхэлсэн.

-Тухайн гэрээний хүрээнд ямар ямар ажил хийгдэж байна вэ?

-Оюу толгойн зэсийн баяжмалын багц (LOT) бүрээс дээж бэлтгэх, чийг тодорхойлж, шинжилгээнд дээж илгээх, мөн Улаанбаатар хотод байрлах Геологийн төв лабораторид экспертиз шинжилгээг гүйцэтгэн хариуг илгээх зэрэг үүргийг гэрээний дагуу хүлээдэг. Манай хамт олон энэхүү ажил үүргийг 2013 оноос хойш тасралтгүй есөн жилийн хугацаанд тогтвортой явуулж ирлээ.

-Экспертиз шинжилгээ гэхээр бусад шинжилгээнээс юугаараа ялгаатай, ямар онцлогтой байдаг вэ?

-Экспертиз шинжилгээ нь үр дүнгийн нарийвчлал, үнэн зөв байдлыг хангаж чадахуйц олон зэрэгцээ шинжилгээний үр дүнгээр тулган баталгаажуулдаг, мэргэжлийн өндөр чадвар, туршлага шаардсан, олон лабораторийн үр дүнгийн зөрүүг залруулан баталгаажуулдаг “лавлагаа” шинжилгээ юм. Экспертиз шинжилгээний үр дүн нь ашигт малтмалын нөөц ашигласны татвар болон гаалийн хяналтын татварын хэмжээг тооцох зэрэгт чухал ач холбогдолтой.

-Экспертиз шинжилгээ хийхэд ашигладаг багаж, тоног төхөөрөмж нь олон улсын стандартад нийцсэн байдаг уу?

-Олон улсын стандартад бүрэн нийцсэн багаж, тоног төхөөрөмж ашиглан шинжилгээг гүйцэтгэдэг.

Тухайлбал, манай хамт олон Оюу толгойн зэсийн баяжмалд экспертиз шинжилгээг гүйцэтгэхдээ үйлдвэрээс гарч байгаа багц бүрээс дээж авч шинжилдэг. Тиймээс шинжилгээ хийгдээгүй багц экспортод гарах ямар ч боломжгүй. Экспертиз шинжилгээгээр худалдааны элемент болох зэс, алт, мөнгөний агуулга болоод дагалдах 20 элементийг хамгийн орчин үеийн багажит шинжилгээ болон нойтон химийн сонгомол аргаар хослуулан гүйцэтгэж байна. Эдгээр шинжилгээний арга нь олон улсын стандартаар баталгаажсан, нотлогдсон арга аргачлал юм.

-Оюу толгой компани 2022 оны нэгдүгээр сараас гүний уурхайн бүтээн байгуулалтын ажлаа эрчимжүүлж эхэллээ. Гүний уурхай бүрэн ашиглалтад орвол цаашид зэсийн баяжмалын хэмжээ өсөх нь тодорхой. Та бүхэн бэлтгэл байдлаа хангаж байна уу?

-Бид Оюу толгой компанитай 2013 онд гэрээ байгуулсан цагаасаа өнөөдрийг хүртэл 6.5 сая тонн орчим зэсийн баяжмалд хөндлөнгийн хяналтын шинжилгээг гүйцэтгэсэн байна.

Урьдчилсан төлөвлөгөөгөөр Геологийн төв лабораторид гүйцэтгэх зэсийн баяжмалын экспертиз шинжилгээний ажил өмнөх жилүүдтэй харьцуулахад 2-3 дахин нэмэгдэх төлөвтэй байна. Бид шинжилгээний ажил нэмэгдэхтэй уялдуулан техник технологийн хүчин чадлаа 2-3 дахин нэмэгдүүлэх, мөн мэргэшсэн хүний нөөцөө бэлтгэх, бүтэц зохион байгуулалтын өөрчлөлт хийх зэрэг асуудлуудад онцгой анхаарч ажиллаж байна. Одоогоор Оюу толгойн ил уурхайн олборлолт хэвийн үргэлжилж байна. Оюу толгойн гүний уурхайн олборлолт эхэлсэнтэй шууд холбоотойгоор хоёр байгууллага шинжилгээний ажил гүйцэтгэх, дээж бэлтгэх гэрээгээ 2022 оны хоёрдугаар сарын 15-ны өдөр шинэчлэн байгуулсан.

-Гэрээ шинэчилсний үр дүнд онцлог зүйл заалт юу байв. Өмнөх гэрээнээсээ юугаараа ялгаатай вэ?

-Шинэчилсэн гэрээнд хэд хэдэн онцлог зүйл заалт тусгаж өгсөн. Гэрээг олон улсын жишигт нийцүүлж чадсан гэдгийг онцолж хэлмээр байна. Геологийн төв лаборатори ТӨҮГ нь Оюу толгойн баяжуулах үйлдвэрээс гарч байгаа зэсийн баяжмалаас дээж бэлтгэх болон экспертиз шинжилгээ хийх гэсэн үндсэн хоёр ажлыг өмнөх гэрээгээр гүйцэтгэдэг байсан. Бид шинэчилсэн гэрээндээ дээрх ажлуудыг хоёр тусдаа гэрээгээр зохицуулсан.

Мөн өмнөх гэрээнд тусгаж чадаагүй байсан зүйл бол валютын ханшийн өөрчлөлт бөгөөд төгрөгтэй харьцах долларын ханшийн өсөлт нь гэрээний үнэлгээ тогтмол буурахад гол нөлөө үзүүлж байсан. Шинэчилсэн гэрээнд хэрэглээний үнийн индекс болон валютын ханшийн өөрчлөлтийг тусгаж оруулсан нь нэг том ололт, ахиц дэвшил юм. Хамгийн гол нь экспертиз шинжилгээний ач холбогдол ямар чухал вэ гэдгийг бид бүгдээрээ мэргэжлийн түвшиндээ ойлголцсон учраас экспертиз шинжилгээ гүйцэтгэдэг олон улсын жишиг үнийг гэрээндээ тусгаж өгч чадсан нь хамгийн чухал зүйл.

-Зарим иргэд Оюу толгойн зэсийн баяжмалд төрөөс хяналт тавихгүйгээр хэдэн зуун сая тонныг гадагш нь гаргадаг хэмээн ойлгодог. Тэгвэл төрийн хяналтыг танай хамт олон сайтар хийж байгаа хэмээн ойлгож болох уу?

-Төрийн хяналт хэзээ ч сулраагүй, хэзээ ч алдагдаагүй. Ямар нэгэн байдлаар хяналтгүй, шалгалтгүй Монголын баялгийг гадагшаа гаргаж, төрийн хяналт байхгүй мэтээр ойлгож байгаа бол маш буруу ойлголт гэдгийг хариуцлагатайгаар мэдэгдэж байна.

Геологийн төв лабораторийн хувьд Монгол Улсын Засгийн газрын тогтоолоор хүлээсэн үүргээ хариуцлагатай гүйцэтгэж, савлагдсан зэсийн баяжмалын шуудай бүрт хөндлөнгийн хяналт тавьж байна. Мөн биднээс гадна Гаалийн ерөнхий газар, Эрдэнэс Оюу толгой компани зэрэг төрийн болон төрийн өмчийн байгууллагууд Монгол төрийн нүд чих нь болж ажиллаж байна. Оюу толгойн зэсийн баяжмалын хөндлөнгийн хяналтыг гүйцэтгэхдээ зэсийн баяжмалын шуудай бүрээс дээж авч холиод түүнээсээ нэг багц дээжийг төлөөлүүлэн авч, Гаалийн ерөнхий газрын дэргэдэх Гаалийн төв лаборатори, Геологийн төв лаборатори гэх мэт хэд хэдэн лабораториудад илгээдэг. Лабораториудын шинжилгээний үр дүн ялимгүй зөрөх тохиолдолд бид нөгөө л экспертиз шинжилгээгээр маргаан таслах шинжилгээг гүйцэтгэдэг.

-Экспертиз шинжилгээ хийх мэргэшсэн хүний нөөцийн хүртээмж хэр байна вэ?

-Олон улсын стандартад нийцсэн шинжилгээний арга, аргачлал гэж бий. Тоног төхөөрөмжийн хувьд байнга шинэчлэгдэж байна. Хамгийн сүүлийн үеийн өндөр нарийвчлалтай тоног, төхөөрөмжөөр шинжилгээг гүйцэтгэж байгаа нь шинжилгээний ажлын чанар, үнэмшилтэй шууд уялддаг. Тиймээс сүүлийн үеийн тоног төхөөрөмж ашиглахыг зорьж байна. Геологийн төв лаборатори ТӨҮГ 160 гаруй ажилтан алба хаагчтай. Үүний 50 орчим хувь нь байгалийн шинжлэх ухааны салбарт нарийн мэргэшсэн инженер техникийн ажилчид юм. Одоогоор химич инженерээр 30 орчим инженер ажиллаж байна. Үүнээс 10 орчим инженер нь зэсийн баяжмалын экспертиз шинжилгээгээр нарийн мэргэшсэн чадварлаг мэргэжилтнүүд юм. Геологийн төв лабораторийн хүний нөөцийн чиглэлийн хамгийн ойрын зорилго бол бусад инженерүүдээ экспертиз шинжилгээнд нарийн мэргэшүүлэн сургах юм.

-Сүүлийн жилүүдэд гадаадын хөрөнгө оруулалттай лабораториуд олноор байгуулагдаж байгаатай холбоотойгоор төрийн бэлтгэгдсэн боловсон хүчнүүдийг өндөр цалин хангамжаар өөрийн компанидаа авч ажиллуулах тохиолдол олон байгаа талаар сонссон. Энэ хэр үнэний ортой вэ?

-Сүүлийн жилүүдэд хоолой дээр тээглээд байгаа асуудал бол хүний нөөцийн асуудал байна. Манай байгууллага төрийн өмчийн байгууллага учраас мэргэшсэн инженерүүдийнхээ цалинг хангалттай хэмжээнд нэмэгдүүлж хараахан чадахгүй байна. Сүүлийн жилүүдэд гадаадын хөрөнгө оруулалттай сүлжээ лабораториуд олноороо байгуулагдаж, манай салбарт өрсөлдөөн их болсон. Гэтэл гадны хөрөнгө оруулалттай лабораториуд манай бэлтгэгдсэн мэргэжилтнүүдийг санхүүгийн боломжоор нь хөшүүрэг хийж өөрийн компаниуддаа авч ажиллуулах болсон. Бидний мэддэг, чаддаг бүхнээ зааж мэргэшүүлсэн чадварлаг инженерүүд маань бидний өрсөлдөгч лабораториудад ажиллаж байна гэсэн үг л дээ.

Ер нь их, дээд сургуулиудад байгалийн шинжлэх ухааны чиглэлээр суралцах оюутны тоо жилээс жилд багасч байна. Байдал энэ хэвээрээ үргэлжилбэл ойрын 5-10 жилийн дотор геологи уул уурхайн салбар хүний нөөцийн хомсдолд орж, мэргэжилтнүүдээр дутах нь. Иймд төрөөс байгалийн шинжлэх ухааны салбарын мэргэжилтнүүдийг бодлогоор дэмжиж, мэргэжлээ сонгох гэж байгаа залуус хими, физик, инженер, геологи, уул уурхайн чиглэлийн мэргэжлүүдийг сонирхон судлаасай хэмээн хичээнгүйлэн хүсч байна.

Б.Бат-Эрдэнэ: Гэмт хэргийн шинжтэй шийдвэр гаргасан сайд нартай холбоотой асуудлуудыг ил болгож, хуулийн байгууллагад шилжүүлнэ DNN.mn

БОАЖ-ын сайд Б.Бат-Эрдэнэтэй ярилцлаа.

-Та сайдаар томилогдсоноос хойш бодлогын томоохон өөрчлөлт юу хийв. Өнгөрсөн хугацаанд хийсэн ажлаасаа товчхон дурдаач?

-Хамгийн эхэнд анхан шатандаа буюу аймгууддаа ажиллалаа. Одоогийн байдлаар Говь-Алтай аймгаас бусад 20 аймагт ажиллаад байна. Аймгуудад Ойн тухай хуулийн нэмэлт, өөрчлөлттэй холбогдуулан ажиллалаа. Түүнчлэн Монгол Улс ойн стратегитай болох гэж байгаа. Мөн Монгол Улын хэмжээнд хөрсний шинжилгээг яаралтай хийх шаардлагатай байна. Учир нь Монгол Улсад тухайн газар орон нутгийн онцлогоос шалтгаалаад ямар хөрстэй болчихоод байгааг судлан шинжилж байна.Цаашлаад гадаад дотоодын эрдэмтэн, судлаач, шинжээч нартай хамтран Монгол Улсын цэвдэгтэй холбогдуулан малын бэлчээртэй холбоотой судалгаа шинжилгээг хийж байна. Эдгээр ажлуудтай холбогдуулан 20 орчим аймагт ажиллалаа. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн санаачилсан тэрбум мод үндэсний хөдөлгөөний хүрээнд ойн зөвлөгөөний хийж байгаа боловч дээр дурдсан ажлуудыг давхар амжуулж, усны асуудлыг ч орхигдуулалгүй анхаарч ажиллаж байна. Хоёрдугаарт, БОАЖЯ дээр нийт 22 тусгай зөвшөөрөл хамаардаг.Эдгээр зөвшөөрлөөс гурван зөвшөөрлийг нь мэргэжлийн холбоод руу шилжүүлж, төр хувийн хэвшлийн түншлэлийн хүрээнд үлдсэн 19 зөвшөөрлийг цахимаар олгодог болсон.

-Цахим монгол гэдэг ч юмуу цахимтай холбоотой нэршлүүд нь сайхан сонсогдож байгаа боловч бодит байдал дээрх үр дүн харилцан адилгүй байдаг шүү дээ. Зөвшөөрөл хүссэн бичиг нь хэнд,хаана очоод гацсан нь мэдэгдэхгүй таг болох вий дээ?

-Зөвшөөрлийг цахим болгосноор заавал иргэд, ААН-ийн төлөөллүүд яаман дээр өөрийн биеэр ирэхгүйгээр хаана байрлаж байгаагаас үл хамааран цахимаар материалаа өгдөг болсон.Түүнчлэн иргэн, ААН-ийн тусгай зөвшөөрөл авах хүсэлт хаана, хэн дээр хянагдаж байгаа, хэд хоног болж байна, удаашрах шалтгаан юу байгааг шууд харах боломж бүрдсэн. Цаашлаад зөвшөөрлийг ямар шалтгаанаар удаагаад байгаа нь мэдэгдэхгүй, албан тушаалаа ашиглаж, авлига авах, хүнд суртал гаргах байдлыг таслан зогсоох бас нэгэн хөшүүрэг болж байгаа. Мөн АТГ-аас гаргадаг шударга байдлын үнэлгээгээр БОАЖ яам сүүлээсээ гуравдугаар байрт орсон. Тиймээс бид АТГ-т хүсэлт гаргаж Хяналт шинжилгээ, дотоод аудитын газар дээр АТГ-аас комисс ажиллуулж байна. Энэ бол авлигаас ангид байх маш том систем ажиллаж байгаа гэсэн үг.

-Богдхан уулын ойр орчимд олгосон зөвшөөрөлтэй болон зөвшөөрөлгүй газар олголттой холбоотой асуудлууд үе үеийн сайд нарын толгойны өвчин байсаар ирсэн. Та энэ асуудал дээр ямар нэгэн шийдэл гаргаж амжсан уу?

-Манай яамнаас Богдхан уул, Горхи Тэрэлжийн дархан цаазат болон байгалийн цогцолборт газрууд, тусгай хамгаалалттай газруудад газрын дүн шинжилгээг хийж байна. Хамгийн эхлээд Богдхан ууланд хийж дууслаа. Богдхан уулыг онгон, хамгаалалтын, хязгаарлалтын бүс хэмээн хуваадаг. Одоогоор Богдхан уулын барилгажсан хэсэг бол хязгаарлалтын бүсэд бий. Тиймээс цаашид хамгаалалтын бүс буюу барилгажаагүй байгаа талбайн хэмжээг Сайдын зөвлөлийн хурлаар оруулж нийт 5562 га газраар хамгаалалтын бүсийг тэллээ. Өөрөөр хэлбэл, цаашид дээр дурдсан хэмжээний газар олголтод өртөж барилгажихаас урьдчилан сэргийллээ. Мөн ажлын хяналт шалгалтыг хийж байна. Үүний хүрээнд Горхи Тэрэлжийн дархан цаазат газрын дарга болон Туул голын сав газрын захиргааны дарга нарт хариуцлага тооцож, ажлаас нь чөлөөлсөн. Хамгийн их барилгажсан газрыг аваад үзвэл Богдхан уулын дархан цаазат газар байна. Тус бүс нутагт хууль бус газар олгосон асуудал бий. Тухайлбал, аялал жуулчлалын зориулалтаар авсан газартаа зуслангийн зориулалттай амины орон сууц, нийтийн орон сууц барьчихсан байх жишээтэй. Эдгээр асуудлыг хамгийн эхэнд цэгцлэхийг хичээж байна. Зуслангийн хаус чиглэлээр гарсан гэрчилгээг аялал жуулчлалын болгон гэрээг өөрчилнө.

-Мөн голын ай сав газар, тэр дундаа голын хамгаалалтын бүсэд барилга, байгууламж барьсан асуудал ч бий шүү дээ?

-Тантай санал нэг байна. Туул, Тэрэлж, Улиастайн гол дагуу буюу Голын онцгой хамгаалалтын бүс буюу 50 метр дотор олгогдсон газрыг бүгдийг нь цуцална. Гэхдээ ААН хохирч болохгүй учраас тухайн газрыг дүйцүүлж, хамгаалалтын бүс дотор бусаар олгох зөвшилцлийн ажил эхэлчихсэн явж байна. Үүний хүрээнд Туул голын дагуу байгаа ААН болон, иргэдэд газрыг дүйцүүлэн өөр газар олгох судалгааны ажил эхэлчихсэн Богдхан уулын дархан цаазат газрын захиргааныхан ажиллаж байна. Үүний үр дүнд Улаанбаатар хотын иргэдийн болон Төв аймгийн зургаан сумын иргэдийн ундны усны нөөцийг хамгаалах, бохирдлоос сэргийлэх ажлууд хийгдэж байна. Нөгөө талаас ямар ч зөвшөөрөлгүй мөртлөө байшин барьчихсан иргэд, ААН-үүд байна.Үүнд хуулийн дагуу арга хэмжээ авна гэж байгаа боловч нэгэнт баригдчихсан барилгыг шууд нураана гэдэг маш хэцүү асуудал. Тиймээс тухайн газартай холбоотой нөхөн төлбөрийн асуудлыг хөндөх гэж байгаа. Өөрөөр хэлбэл, Жаргалантын ам, Нүхтийн ам,Хүүшийн, Зайсангийн ам гэх мэт талбайд барилга барьчихсан байгаа талбайнуудын эзэмшигчидтэй уулзаж, тухайн орчныг ногооруулах, мод тарих, зарим хэсгүүдийг хашаанаас чөлөөлж, уул руу гарах жимтэй, замтай болгох, иргэдийн чөлөөт цагаа өнгөрүүлэх бүсийг тохижуулах гэх мэт ажлыг эхлүүлээд байна. Улаанбаатар хотын иргэдэд чөлөөт цагаа өнгөрүүлэх дөрвөн бүсийг 11.3 га газарт ууланд бий болгохоор ажиллаж байна. Нөгөө талаас энэ жил Зайсангийн гүүрнээс Яармагийн гүүр хүртэл тохижилт хийх, ирэх жил Баянзүрхийн гүүрнээс Сонгинын гүүр хүртэл тохижуулахаар төлөвлөөд байна.

-Иргэдийн амрах, чөлөөт цагаа өнгөрүүлэх газруудыг голын ай сав дагуу болон дархан цаазат ууланд байгуулахаар ажиллаж байгаа нь таатай мэдээ байна. Хамгийн гол нь одоо ч тулгамдаад байгаа хог хаягдлын асуудлыг хэрхэн шийдэж байна вэ. Богдхан уулын дархан цаазат газар, Туул голын ай сав хог хаягдалдаа дарагдчихсан байгаа шүү дээ?

-Нэгдүгээрт,Олон улсын байгаль хамгаалах бүлэг сан бий. Өнгөрсөн дөрөвдүгээр сарын 21-26-ны хооронд манай улсад ажилласан. Цэцээ гүн рүү алхдаг жимийг Манзушир буюу Төв аймгийн талаас нь, Зайсан толгойн талаас алхдаг жимийг олон улсын жишигт нийцсэн байдлаар тохижуулах, хоёрдугаарт, БОАЖЯ-наас Зайсан руу алхдаг цэгт 1.9 га газарт цэцэрлэгт хүрээлэн буюу иргэдийн чөлөөт амралтын бүсийг гаргаж байгаа. Энэ хоёр ажлыг АНУ-д суугаа онц бөгөөд бүрэн эрхэт элчин сайд Батбаяр дэмжин ажиллаж байгаа. Ингээд дээр дурдсан ажлуудыг хийж хэрэгжүүлэхээ амласан.Хоёрдугаарт, бараг зургаан жил гацсан байсан хог хаягдлын үйлдвэр барих газар байхгүй байсан. Үүнийг Нийслэлийн газрын албатай яриад БНХАУ-ын Засгийн газрын концессын гэрээгээр барихаар болсон. Бид газрын асуудлаа шийдсэн. Ингээд 1.6 жилийн дотор баригдахаар болсон. Хөрөнгө оруулалт нь бэлэн байна. Тус үйлдвэр ашиглалтад орсноор Улаанбаатар хот ямар ч хог хаягдалгүй болно. Хоёрдугаарт, аюултай хог хаягдлын тухайд гурван компанид гадагшаа экспортлох зөвшөөрөл олгосон. Тухайлбал, ОХУ-аар дамжин өнгөрч цаашлаад БНСУ руу гаргах юм. ОХУ-аас дамжин өнгөрөхийг зөвшөөрсөн учраас БОАЖЯ-наас аюултай хог хаягдлыг экспортлох зөвшөөрлийг олгоод байна.

-Одоо хуримтлагдчихсан байгаа хог хаягдлыг хэрхэн зөөвөрлөж, хогийн цэг дээр аваачих вэ?

-Энэ асуудал юутай холбоотой вэ гэхээр 2012 онд Тэрэлжийн голын таван салаа хэсэг дээр Тусгай хамгаалалтаас тухайн газар нутгийг гаргаж, Төв аймгийн Засаг дарга голын онцгой хамгаалалтын бүс буюу дотор талд нь газар олгосон асуудал бий. Бид одоо 2012 онд Тусгай хамгаалалтаас гаргасан газрын асуудлыг дахин УИХ-д оруулж, тусгай хамгаалалт оруулах асуудлыг яриад эхэлчихсэн. Хог хаягдалтай холбоотой асуудлын тухайд тухайн байгалийн цогцолборт газар, дархан цаазат газруудад байгаа аялал жуулчлалын тур баазуудад идэвхтэн байгаль хамгаалагчийн үнэмлэх олгоод эхэлсэн. Одоогоор 174 хүнд уг үнэмлэхийг олгоод байна. Уг систем яаж ажиллах вэ гэхээр тухайн тур баазуудын ойролцоо газруудыг тэдэнд давхар хариуцуулна гэсэн үг. Өөрөөр хэлбэл, тухайн ойр орчмынхоо бүсэд хог тарихгүй, хоёрдугаарт, иргэдийг буудлуулж, хог хаяулахгүй, ил задгай бие засуулахгүй байх, газар нутгийг хөндүүлэхгүй буюу өөр жуулчны бааз байгуулах, барилга байшин бариулахгүй байх гэх мэт хариуцлагыг үүрүүлж байгаа. Энэ ажлын хүрээнд өдөр тутмын хяналтыг бий болгож чадна гэсэн үг. Мөн Горхи Тэрэлжийн байгалийн цогцолборт тусгай хамгаалалттай газрын удирдлагуудыг сольсон. Үүнтэй холбогдуулаад хогны менежмэнттэй холбоотой асуудлыг яаманд оруулж ирэхийг шинэ удирдлагуудад өгсөн. Энэ сарын 15-ны дотор багтаагаад санал оруулж ирээд, аялал, жуулчлал идэвхжихээс өмнө арга хэмжээ авч ажиллана. Мөн БОАЖ-ын сайдын албан даалгавар гарч байгалийн цогцолборт, дархан цаазат, усны сав газарт байрлаж аялал жуулчлалын бизнес эрхэлж байгаа бол нүхэн жорлон хэрэглэхгүй, ачаалал даах хэмжээний хогийн савтай байхыг албажуулсан. Хүлээсэн үүргээ биелүүлээгүй тохиолдолд тухайн тур баазын тусгай зөвшөөрлийг цуцлах, мөн үүргээ сайн биелүүлсэн иргэн, ААН-ийн зөвшөөрлийг газар дээр нь сунгах зэрэг урамшууллын болон хариуцлагын системийг нэвтрүүлсэн. Тэгэхээр тусгай зөвшөөрлөө сунгуулахын тулд 10 гаруй төрлийн бичиг баримт бүрдүүлдэг иргэд, ААН-үүдэд уг хариуцлагыг хэрэгжүүлээд газар дээр нь тусгай зөвшөөрлөө тав хүртэлх жилээр сунгуулах хөшүүрэг ихээхэн таалагдаж байгаа.

-Энэ хавар бугын эвэр түүж бэлтгэхийг хориглосон хэдий ч хэд хэдэн удаагийн ой хээрийн түймэр бүртгэгдлээ шүү дээ. Хаврын хуурайшилтын үед ой хээрийн түймрээс урьдчилан сэргийлэх чиглэлээр ямар арга хэмжээ авч байна?

-Ер нь бугын эвэр, самар түүж бэлтгэгчдээс улбаалж ой хээрийн түймэр гарах тохиолдол бий. Энэ оны тухайд бугын эвэр түүж бэлтгэхийг хориглосон шийдвэр хэдийнэ гарсан. Самартай холбоотой асуудалд тодорхой судалгаа шинжилгээний ажлуудыг мэргэжлийн байгууллагуудаар хийлгэж байна. Гэсэн хэдий ч хэд хэдэн удаагийн ой хээрийн түймэр бүртгэгдэж арга хэмжээг холбогдох байгууллагууд авч ажиллалаа. Тиймээс хаврын хуурайшилт их байгаа гал түймэр гарах эрсдэл өндөр байгаа энэ үед иргэдийг илүү сонор сэрэмжтэй байхыг уриалж байна.

-Жил бүр тавдугаар сарын эхний долоо хоногт Үндэсний мод тарих өдөр тохиодог. Энэ жилийн тухайд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч тэрбум мод тарих санаачилга гаргасантай холбоотойгоор мод тарих иргэд, ААН-ийн тоо өмнөх жилүүдээс ч нэмэгдэх байх. Хамгийн гол нь тарьсан мод бүр нь ургадаг байх тэр тогтолцоог хэрхэн бүрдүүлэх юм бэ?

-Нэгдүгээрт, мод үржүүлгийн газар, иргэд, ААН-үүдээ дэмжих бодлого баримталж байна. Тухайлбал, тэрбум мод тарих ажлын хүрээнд Оюу толгой, Эрдэнэт үйлдвэр, Эрдэнэс Таван толгой компани тус бүр 100 сая мод гэх мэтчилэн уул уурхайн чиглэлийн 20 гаруй компани хамтраад 600 гаруй сая мод тарихаар амлалт авсан. Бид эдгээр компаниудын тарих модны хэмжээгээр менежмэнтийг мод тарих компаниуд руу оруулна. Өөрөөр хэлбэл мэргэжлийн бус хүн, ААН-үүд их хэмжээний мод тарих хэцүү. Нэг удаадаа нүх ухаад мод суулгаад орхидог. Тиймээс тарьсан мод нь үхэх, мөн хөрсийг судалж, шинжлээгүйгээс үүдэн тухайн хөрсөндөө зохицохгүй байх эрсдэлд орно. Тиймээс мэргэжлийн иргэн, ААН-үүдээ дэмжинэ. Саяхан Эрдэнэт үйлдвэр Швед улсад байдаг тарьц суулгацын үйлдвэртэй гэрээ хийгээд ирсэн. Өөрөөр хэлбэл, 10 хүн жилд 10 сая модны тарьц суулгах хүчин чадалтай үйлдвэр оруулж ирж байна гэсэн үг. Энэ мэтчилэн үйлдвэрүүдийг оруулж ирэх ажлыг тухайн тарих модны үнийн дүнтэй дүйцүүлэн оруулж ирж байгаа гэсэн үг. Энэ ажил 3-5 жил үргэлжлэх төлөвлөгөөтэй байгаа. Нөгөө талаас иргэдээр мод тариулахын тулд урамшууллын хөшүүрэг бий болгох шаардлагатай болж байна. Тухайлбал, иргэн бүрийн хашаанд тарьсан модыг үнэлгээжүүлэхээр банк болон ББСБ-уудтай ярилцаж байна. Тухайн модны насжилт, төрөл, ургалтаас шалтгаалж, үнэлгээжүүлэх юм.Иргэд зээл авахдаа тухайн газар, байшингаа барьцаалдаг бол модыг нэгэнт үнэлгээжүүлж байгаа учраас давхар үнэлдэг байх систем рүү оруулахыг зорьж байна. Орон нутгийн хэмжээнд Дархан-Уул аймаг метр кв тутам ногооруулж, мод тарьсан байвал 5000 төгрөгийн урамшуулал олгож байгаа бол, Өмнөговь аймаг 13 мянган төгрөг олгож байна. Тус аймгийн Засаг даргын тамгын газраас 2022 оны эхний улиралд 124 сая төгрөг иргэдэд олгосон байна. Мөн барилгажсан талбайн үлдсэн хэсэгт мод тарьж, ногооруулсан тохиолдолд газрын төлбөрөөс чөлөөлөх асуудлыг судалж байна. Энэ мэтчилэн иргэд, ААН-үүдийг мод тарих хөшүүргийг яамнаас хийж байна.

-Энэ жил уул уурхайн тусгай зөвшөөрлийн тоог нэмэгдүүлэхээ зарласан.Уул уурхайн чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг иргэн, ААН-үүд байгаль орчинд ээлтэй байх чиглэлд хэрхэн анхаарч ажиллах вэ?

-Монгол Улсад уул уурхайн чиглэлээр үндсэн орд нь 90 хувь, шороон орд нь 10 хувь байдаг. Шороон орд руу ихэвчлэн бичил уул уурхай эрхлэгчид орж үйл ажиллагаа явуулдаг бол үндсэн орд руу томоохон ААН-үүд орж байгаа. Өнгөрсөн хугацаанд БОАЖ яаман дээр уул уурхайн компаниудтай холбоо бүхий асуудлууд байсан. Тухайлбал, менежмэнтийн төлөвлөгөөгөө жил бүр батлуулдаг. Уг төлөвлөгөөг батлуулахдаа нөхөн төлбөртэй холбоотой мөнгөний тодорхой хувийг байршуулах ёстой. Гэтэл нөхөн төлбөрийн мөнгөнийхөө тодорхой хувийг байршуулаагүй иргэн, ААН-үүдийн менежмэнтийн төлөвлөгөөг нь олон жил баталж өгсөн. Үүнээс үүдэн тухайн компани нөхөн сэргээлт хийлгүйгээр тухайн байгаль орчинг эвдэж, сүйтгээд орхиод явсан тохиолдолд төрд тодорхой хэмжээний барьцаа болгож байршуулсан мөнгөнөөс хийх ёстой. Гэтэл тухайн мөнгө нь байхгүйгээс үүдэн өнөөдөр 8000 га газар нөхөн сэргээлт хийгдэлгүй орхигдчихсон байна. Тиймээс менежмэнтийн төлөвлөгөө, нөхөн сэргээлттэй холбоотой асуудлыг нэг тийш нь шийдвэрлэхээр ажиллаж байна. Ний нуугүй хэлэхэд, өнгөрсөн хугацаанд гэмт хэргийн шинжтэй үйл ажиллагаа явуулсан, тушаал шийдвэр гаргасан сайд нартай холбоо бүхий асуудлуудыг ил гаргаж, хууль хяналтын байгууллагад удахгүй шилжүүлнэ гэж ойлгож болно.Одоогоор нөхөн төлбөр байршуулаагүй компаниудын менежмэнтийн төлөвлөгөөг баталсантай холбоотой хохирлын хэмжээг тогтоох ажиллагаа явагдаж байна. Нөгөө талдаа БОАЖ яам хариуцлагатай уул уурхайг дэмжинэ. Уул уурхайн хариуцлагатай байдлыг дэмжээгүйгээс хариуцлагагүй уул уурхай хөгжөөд байна. Тиймээс хариуцлагажуулах, эзэнжүүлэх ажлыг УУХҮЯ-тай хамтран хэрэгжүүлж байна.

-Саяхан улсын төсвөө хоёр дахь удаагаа тодотгож Төсвийн хэмнэлтийн хууль хэрэгжиж эхэллээ. Тус хууль танай яаманд хэрхэн нөлөөлж байна?

-Энэ оны нэгдүгээр сарын сүүлээр намайг сайдын ажлыг хүлээж авахад БОАЖЯ-д 159.6 тэрбум төгрөгийн төсөвтэй байсан.Цагаан сарын өмнө тэтгэвэртэй холбоотой, саяхан төсвийн хэмнэлттэй холбоотой хоёр удаагийн тодотгол төсөвт хийсэнтэй холбоотойгоор 127 тэрбум төгрөгийн төсөвтэй болсон. Урсгал зардлууд, үндсэн хөрөнгө оруулалтын зардлууд хасагдаагүй. Энэ жил хэрэгжиж эхэлсэн тендер нь зарлагдаад гэрээ байгуулаад явж байгаа ажлууд хэвийн үргэлжлэхээр байна. Зөвхөн 2022,2023 онд төсөвт суусан мөнгөнүүд үйл ажиллагаанд саад тотгор учруулахгүй хэмжээгээр хасагдсан. Хоёрдугаарт, яамдуудын нийт төсвийн 82-86 хувь нь урсгал зардал, үлдсэн нь хөрөнгө оруулалтын зардал байдаг. Манайх энэ жил 21 төсөл дээр хөрөнгө оруулалт хийхээр байсан. Энэ бүхнийгээ зургаан аймаг руу шилжүүлсэн.Тодорхой төсөв мөнгийг эрх бүхий байгууллага руу нь шилжүүлж, тэнд нь сонгон шалгаруулалтыг зарлах хэлбэрээр томилогдсон цагаасаа хойш ажилласан. Тендерүүд бүгд зарлагдсан. БОАЖ яаманд 170 орчим сая долларын 18 төсөл хэрэгжиж байна. Энэ дотор 2027 он хүртэл үргэлжлэх төсөл ч байна. 2022 оны зургадугаар сард дуусах төсөл ч байна. Манай яаманд асуудал харьцангуй бага байна.

Учир нь бид төсвийн мөнгөнөөс илүүтэй олон улсын байгууллагуудтай харилцах харилцаа болон олон улсын санхүүжилтээр хийгдэх ажлууддаа голлон анхаарч ажиллаж байгаа гэж ойлгож болно. Өөрөөр хэлбэл, төсвийн тодотгол хийгдсэнээр ажил цалгардана гэж үзэхгүй байгаа. Учир нь олон улсын төсөл хөтөлбөрүүдийн санхүүжилт хэвийн, цаашлаад нэмэгдэх төлөвтэй байгаа учраас салбарын хэмжээнд доголдол гарахгүй гэж бодож байна.

мэдээ нийгэм

Дижитал майнингаар дэлхийд тэргүүлэгч гүний уурхайн гүнд DNN.mn

Улаанбаатар хотоос 600 гаруй километр зайд орших Өмнөговь аймгийн Ханбогд сумын нутаг дэвсгэрт үйл ажиллагаа явуулдаг зэс, алтны том уурхай Оюу толгойн ордын зэсийн нөөцийн 80 гаруй хувь нь газрын гүнд оршдог. Газрын гүнд нэвтрэлт бүтээн байгуулалт, тэдгээртэй холбоотой бусад олон ажил энэ ордод өрнөж дэлхийд цөөн байдаг цогц уурхайн үйл ажиллагаа явагдаж байна. Манай сонины сурвалжлах баг Монгол Улсын эдийн засгийг авч яваа Оюу толгойн гүний уурхайд өнжихөөр Өмнөговь аймгийг зорьсон юм.

Газрын гадаргаас доош километр гаруй гүнд орших гүний уурхайд нэвтрэхээр Оюу толгойн ажилчид хамгаалах хувцас хэрэглэлээ бүрэн өмсчээ.Тус гүний уурхайн өдөр тутмын тасралтгүй үйл ажиллагааг тус бүр нь ойролцоогоор 1300 метрийн гүнтэй таван босоо ам хангадаг байна. Үйлчилгээний эхний босоо амыг хамгийн түрүүнд барьжээ. Тус амыг гүний уурхайн барилгын эхэн үед уурхай руу хүн, материал зөөх зориулалтаар ашиглаж байсан бол үйлдвэрлэлийн ам нь гүний уурхайг газрын гадаргатай холбодог гүний уурхайн тулгуур суурь аж. Ажилчид энэхүү босоо амаар гүний уурхай руу орох бөгөөд 150 хүний багтаамж бүхий хоёр тавцантай хоёр өргүүр газрын гүн рүү 2.5 минутад хүргэдэг байна. Гүний уурхайд шаардлагатай бүх тоног төхөөрөмж материалыг үйлдвэрлэлийн амны чулуулгийн өргүүрээр зөөвөрлөнө. Газрын гүнээс газрын гадарга хүртэл явах хоёр өргүүр тус бүр нь 60 тонны даацтай.

Гүний уурхайн газарт бутлууртай холбогдсон үйлдвэрлэлийн амны тээврийн систем нь хүдрийг газрын гадарга руу гаргах нэмэлт гарцын үүргийг ч гүйцэтгэдэг. Энгийнээр хэлэхэд, цахилгаан шатны аварга том хувилбар ч гэж нэрлэж болохоор тус өргүүрт бид суулаа. Алгуурхан доошилсоор нэг мэдэхэд газрын гүнд ирж зогсов. Манай улсад байрны подваль дахь авто зогсоол, Сансарын тунель, Багшийн дээд, Мөнгөн завьяагийн автобусны буудалд байрлах нүхэн гарцнаас өөр газрын гүнд байгуулсан бүтээн байгуулалтын ажил гэхээр зүйл байдаггүй гэвэл дэгсдүүлэл болохгүй. Гэтэл Оюу толгой төслийн инженер,техникийн ажилчид газар доор бүхэл бүтэн хот байгуулчихсан байх нь анх орж байгаа хүнийг дуу алдуулмаар нүсэр бүтээн байгуулалт юм. Газрын гүн гэхээр гэрэл гэгээ муутай харанхуй бүүдгэр орчин байх болов уу гэсэн төсөөлөл минь замхран одов. “Оюу толгой”-нхон газрын хөрснөөс километр гаруй гүнд цахилгаан эрчим хүчний тусламжтайгаар гэрэлт хотыг байгуулжээ. Ажилсаг зөгий гээд нэрлэчихмээр шар хантаазтангууд нарийн зохион байгуулалтын дор өөр өөрийн чиг үүргийн дагуу аварга бүтээн байгуулалтын нэгээхэн хэсэг болж, уул уурхайн салбарын бас нэгэн түүхийг өөр өөрсдийнхөөрөө бичилцэж байна.

ГҮНИЙ УУРХАЙН МАТЕРИАЛ ТЭЭВЭРЛЭХ СИСТЕМИЙН НЭГДҮГЭЭР ҮЕ ШАТЫГ БҮРЭН ДУУСГАЖ АШИГЛАЛТАД ОРУУЛЖЭЭ

Одоогоор гүний уурхайн бүтээн байгуулалтын төсөл ойролцоогоор 74 хувийн гүйцэтгэлтэй явж байгаа талаар Оюу толгойн Гүний уурхайн барилгын хэлтсийн механик шугам хоолойн мэргэжилтэн Т.Номондэлгэр хэлж байна. Тэрээр бидэнд гүний уурхайн барилгын үйл явцын талаар танилцуулах инженерүүдийн багийн нэг төлөөлөл юм. Тэрээр “Гүний уурхайн бүтээн байгуулалтын үйл явцад дэд бүтэц хамгийн чухал. Тиймээс 2016 оноос хойш бүтээн байгуулалтын ажлууд тасралтгүй үргэлжилснээр өнөөдрийн үр дүнд хүрсэн” гэв. Ийнхүү гүний уурхайн үндсэн ажлууд, тэр дундаа барилга угсралтын ажлын бүтээн байгуулалт цаг минутаар амжилттай урагшилж байна. Энэ оны арванхоёрдугаар сард гүний уурхайн материал тээвэрлэх системийн нэгдүгээр үе шатны барилга угсралтын ажил дуусах талаарх таатай мэдээг тэрээр дуулгасан юм. Өнгөрөгч гуравдугаар сарын 2-ны өдөр гүний уурхайн хамгийн том дэд бүтцийн нэг болох материал тээвэрлэх системийн нэгдүгээр үе шатны ажлыг бүрэн дуусгаж улсын комисст хүлээлгэн өгчээ.

АЗИ ТИВД АНХ УДАА ГҮНИЙ УУРХАЙН ЗОРИУЛАЛТААР ХОЁР БУТЛУУР УГСРАХААР ТӨЛӨВЛӨЖЭЭ

Бидний аялал цааш үргэлжилсээр аварга том бутлуурын системийн хажууд ирэв. Оюу толгойн гүний уурхайн төлөвлөгөө нь олон жилийн геологи, геофизикийн судалгаанд үндэслэгдэн 2005 онд эхэлсэн түүхтэй гэдгийг Гүний уурхайн барилгын хэлтсийн механикийн ахлах инженер Т.Тэнгэс хэлж байв.Оюу толгой компани газрын гүнд дор хаяж 700 метрийн гүнд орших Хюго дамметын хүдрийн биетийг олборлох бөгөөд энэхүү хүдрийн биет нь 2.5 км урт, 300 метрийн өргөнтэй хэмээн судалгаагаар тогтоогджээ. Тус хүдрийн биетийг блокчлон олборлох арга хэмээн нэрлэгддэг бүрэн механикжсан олборлолтын аргыг ашиглан гарган авах юм. Рио Тинто компанийн хувьд блокчлон олборлох аргыг эзэмшсэн дэлхийн цөөн компаниудын нэг. Тийм учраас тус гүний уурхайд ажиллаж байгаа ажилтан нэг бүр мэргэжлийн өндөр ур чадвартай гэдгийг Т.Тэнгэс онцоллоо. Хүдэр буулгуурыг огтлогч болон олборлолтын түвшин хооронд тэсэлснээр хүдэр олборлолтын түвшинд ийнхүү юүлэгддэг байна. Олборлолтын түвшинд ажиллах хутгуурт ачигч, бууж ирсэн хүдрийг тээврийн түвшин рүү хүдэр дамжуулах босоо малталтаар буулгах нь. Тээврийн түвшинд хүдрийг хүнд даацын авто машинд ачиж, гар бөмбөгийн хэмжээтэй болтол нь буталдаг анхдагч бутлуур руу тээвэрлэх аж. Ийнхүү бутлагдсан хүдэр туузан дамжуургаар явсаар газрын гадаргад хүрэх юм байна. Тус туузан дамжуурга нь газрын гадаргуу дээрх одоо ашиглагдаж буй туузан дамжуургатай нийлж, гүний болон ил уурхайгаас олборлосон хүдэр цааш туузан дамжуургаар дамжсаар анхдагч хүдрийн агуулахад очиж, Оюу толгойн баяжуулах үйлдвэрт боловсруулагдах аж. Т.Тэнгэс дэд бүтцийн буюу бутлуурын барилга, тоног төхөөрөмжийг угсрахад гар бие оролцсон хэн бүхнээр бахархаж байна. Оюу толгой төсөл Ази тивд анх удаа гүний уурхайн зориулалтаар хоёр бутлуур угсрахаар төлөвлөсөн бөгөөд эхний бутлуураа ийнхүү амжилттай угсарч дуусгалаа хэмээн онцоллоо.

ГЕОТЕХНИК БОЛ УУЛ УУРХАЙН АМИН СҮНС

Гүний уурхайд ажиллаж байгаа хэн бүхнийг айх айдасгүйгээр, хөдөлмөрийн аюулгүй байдлаа хангаж ажиллах боломжийг бүрдүүлэхэд ихээхэн үүрэг гүйцэтгэсэн баг хамт олон бол Оюу толгойн гүний уурхайн геотехникийн багийнхан. Геотехникийн судалгаагаар чулуулгийн физик механикийн шинж чанар болон тогтворжилтыг тэд тодорхойлж, гүний уурхайн ажил алхам алхмаар урагшлахад чухал нөлөө үзүүлдэг. Тэд ил уурхайд ханын тогтвортой байдалд анхаарч, далд уурхайд бэхэлгээний дизайныг тооцоолж гаргадаг. Оюу толгойн гүний уурхайд блоклон олборлох арга ашигладаг. Тэгвэл тухайн чулуулгийг агуйлан нурааж болох эсэхийг геотехникийн судалгаагаар тооцоолж гаргадаг юм. Мөн уурхайн малталтын үйл ажиллагааны явцад хийж буй бэхэлгээндээ чанарын хяналт тогтмол тавьж, ил уурхайн хана болон далд уурхайн малталтын ханын хөдөлгөөнд байнга мониторинг хийдэг байна. Геотехникийн судалгаа хийгдээгүй уурхайд хүн амь насаа алдах, машин техникээ эвдэхээс эхлээд уурхай нь ашиггүй, асар их хэмжээний алдагдал хүлээх ч эрсдэлтэй. Тиймээс геотехник бол уул уурхайн амин сүнс гэдгийг гүний уурхайн геотехникийн ахлах инженер Б.Батбаяр онцоллоо. Геотехникийн багийн тухайд тунелийн малталт, том том байгууламжийн малталтуудыг хийж, хөндийлж ухах дэд бүтцүүдээ өнгөрсөн хугацаанд бэлдсэн аж. Блокчлон олборлох уурхай нь өөрийн гэсэн давуу болон сул талтай учраас технологийн нарийн горимуудыг мөрдөх ёстой байдаг гэнэ. Хэрэв технологийн нарийн горимуудаа мөрдөж, төлөвлөгөөний дагуу явахгүй бол бүх зүйл эрсдэлд орох магадлал өндөр байдаг. Манай уул уурхайд тохиолдож байгаагүй эрсдэл үүсэхийг ч үгүйсгэхгүй. Тиймээс түүнд бэлдэх л ёстой. Гүний уурхайд хэд хэдэн давуу тал бий. Тухайлбал, бэхэлгээний хувьд дэлхийд хаана ч байхгүй сайн бэхэлгээнүүд хийгддэг” гэв. Нэмж хэлэхэд, блокчлон олборлох арга нь ихээхэн хэмжээний анхны хөрөнгө оруулалт шаарддаг ч, аюул осол харьцангуй бага, урт хугацаандаа ашиглалтын зардал багатай хэмээн тооцогддог байна. “Энэ арга хүдрийн биетийн дагуу нэвтрэх, хөндлөн малталтуудаар явагдана. Огтлогч болон дээд огтлогч түвшнээр хүдрийн биетийн доогуур хөндлөн малталт хийж, тэсрэх материал ашиглан чулуулгийг тэсэлснээр хүдэр өөрийн жингээр нурж орж ирэх, ан цав үүсгэдэг” гэж Геотехникийн мэргэжилтэн Д.Баатарзоригт онцоллоо.

Оюу толгойн гүний уурхайн үйлдвэрлэлийн эхний үе шат буюу анхны тэсэлгээг Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ, Рио Тинто группийн гүйцэтгэх захирал Якоб Стаусхольм нар өнгөрөгч нэгдүгээр сард эхлүүлсэн юм. Гүний уурхай ашиглалтад орсноор Монгол Улс дэлхийд тавд эрэмбэлэгдэх өндөр технологийн гүний уурхайтай болж, олон улсын зах зээлд зэсийн томоохон тоглогчдын нэгд тооцогдохоос гадна манай улсын эдийн засаг болон улсын төсөвт оруулах үр өгөөж багадаа гурав дахин нэмэгдэнэ гэж эдийн засагчид онцолдог. Олборлолтын анхны тэсэлгээг Монгол Улсын Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ болон Рио Тинто группийн гүйцэтгэх захирал Якоб Стаусхольм нар хамтарч хийснээс хойш гүний уурхайн геотехникийн багийнхан түүнтэй тэнцэх хэмжээний тэсэлгээг долоо хоногт гурван удаа хийсэн бол түүнээс бага хэмжээтэй тэсэлгээнүүд тодорхой хэмжээнд хийгдэж яваа гэдгийг ахлах инженер Г.Өнөболд онцлов. Тэд сард 10 метр тэсэлгээ хийх төлөвлөгөөтэй ажиллаж байгаа аж. Гүний уурхайн геотехникийн багийнхан 100 гаруй хүний бүрэлдэхүүнтэй бөгөөд тус багт 5-6 гадаады инженер ажилладаг, үлдсэн нь монгол инженерүүд гэнэ. Монголчууд инженерийн ямар өндөр ур чадвартай болсныг эндээс бэлхнээ харж болохоор байна.

ОЮУ ТОЛГОЙН ГҮНИЙ УУРХАЙ НЬ ИНЖЕНЕРЧЛЭЛИЙН ГАЙХАМШИГ АЖ

Эрүүл мэнд, аюулгүй ажиллагаа, байгаль орчин, уурхайн төлөвлөлт,геотехник, босоо амын ашиглалт,засвар үйлчилгээ, ложистик, техникийн багууд олборлолт болон нэвтрэлтийг багуудад дэмжлэг үзүүлдэг. Эдгээр дэмжлэг үзүүлэх багийнхан уурхайн үр дүнтэй, тасралтгүй ажиллагааг хангах шаардлагатай бүхий л эд анги, сэлбэг хэрэгсэл, материал, тоног төхөөрмжийг нийлүүлэх ажлыг хариуцдаг. Бүх машин механизмуудын үйлчилгээг газрын гүнд байрлах засвар, үйлчилгээний хэд хэдэн цехүүдэд хийдэг аж. Гүний уурхайд ажилладаг ажилчид болоод барилга, байгууламжууд олборлолт явуулах нөхцөлийг хангадаг газрын гүн дэх жижиг хот гэсэн үг. Гүний уурхайн олборлолт болон бүтээн байгуулалтын оргил үед нэг ээлжинд 1000 гаруй ажилтан ажиллаж байна. Гүний уурхайн олборлолт аажмаар нэмэгдэж,цаашид оргил үедээ өдөрт 95 мянган тонн хүдэр олборлох юм. Оюу толгойн гүний уурхай нь инженерчлэлийн гайхамшиг аж. Дэлхийн түвшний энэ уурхай нь Оюу толгойн ирээдүйн олон жилийн баталгаа юм.

Гүний уурхайн анхдагч бутлуурын бүтээн байгуулалтын дараах байдал

МЭДЭЭЛЭЛ ТЕХНОЛОГИЙН ХЭЛТСЭЭС 10 ГАРУЙ МЭРГЭЖИЛТЭН ДЭЛХИЙН ТОМООХОН УУЛ УУРХАЙН КОМПАНИУДАД АЖИЛЛАХААР ОЛОН УЛСЫГ ЗОРЬЖЭЭ

Орчин үеийн уул уурхай мэдээлэл технологиос ихээхэн хамаарах болсон. Уул уурхайн салбар дижитал буюу цахим уул уурхай руу бага багаар шилжсээр байгаа юм. Уул уурхайд төлөвлөхөөсөө эхлээд компьютерийн томоохон программуудыг ашигладаг. Тэгвэл Оюу толгойн төсөл хэрэгжиж эхлээд гүний уурхайн бүтээн байгуулалтын ажлаа эхлүүлэх хүртэл компьютерийн хэдэн зуун программ ашигласаар ирсэн гэдгийг Гүний уурхайн мэдээлэл технологийн хэлтэс мэдээлэл технологитой холбоотой төслүүдийн гүйцэтгэл дээр ажиллаж байгаа Г.Бүрэндэй хэлж байна. Түүний хувьд Оюу толгой компанид 11 дэх жилдээ ажиллаж байгаа туршлагатай мэргэжилтэн. Гүний уурхайд өнжсөн аяллаа Оюу толгойн мэдээлэл технологийн хэлтсээс ийнхүү үргэлжлүүллээ. Оюу толгой компани мэдээлэл технологийн хэлтэстээ ихээхэн анхаарал хандуулдаг. Тус баг хамт олон ил болон гүний уурхайн олон ажлыг хялбаршуулахаас гадна уурхайтай холбоотой бүхий л тооцооллыг хийдэг байна. Оюу толгой компани мэргэшсэн байдлыг өндөр шаарддаг учраас сүүлийн жилүүдэд хийж байгаа ажил нэг бүрээрээ мэргэшсэн мэргэжилтнүүдийн тоо олширчээ. Дэлхийн жишигт хүрсэн уурхай болоод тийм уурхайн дэд бүтэц дээр ажилласнаар дэлхийн жишигт хүрсэн мэдлэг, ур чадварыг олж авч байдаг. Үүний тод жишээ бол тус Мэдээлэл технологийн хэлтсээс 10 гаруй мэргэжилтэн дэлхийн томоохон уул уурхайн компаниудад ажиллахаар олон улсыг зорьсон явдал аж.

ТЕХНИК ХЭРЭГСЛҮҮД WIFI ТӨХӨӨРӨМЖТЭЙ ХОЛБОГДСОНООР ЭД АНГИ, ХЭВИЙН АЖИЛЛАЖ БАЙГАА ЭСЭХИЙГ ХЯНАХ БОЛОМЖТОЙ ГЭВ

Гүний уурхайн аюулгүй, найдвартай ажиллагааг хангахын тулд хамгийн түрүүнд интернэт сүлжээ байршуулдаг учраас гүний уурхайн хөндлөн нэвтрэлт хийсэн газруудад шилэн кабель татаж, түүнд сүлжээгээ холбож суурилуулжээ. Үүний үр дүнд цахим радиог нэвтрүүлж чадсан байна. Тус цахим радиог нэвтрүүлснээр ажиллагаа нь найдвартайгаас гадна, олон төрлийн функцийг өөр дээрээ агуулдаг учраас ажилчид өөрсдийн гар утас болон компанийн дотоод сүлжээний утсыг ч холбох боломж бүрдсэн байна. Дараагийн ээлжинд гүний уурхайд компьютерийн сүлжээ холбогдож гэмээнэ цахим сүлжээ бүрэн хүчин чадлаараа ажиллах боломжтой аж. Хоёрдугаарт, та бидний сайн мэдэх wifi төхөөрөмж буюу утасгүй интернэтийг мөн холбожээ. Ийнхүү олон төрлийн компьютерийн сүлжээг гүний уурхайд нэвтрүүлжээ.

Энэ ажлын үр дүнд гар утас, зөөврийн компьютерүүд интернэтэд бүрэн холбогдохоос гадна гүний уурхайд ажиллаж байгаа том техник хэрэгслүүд wifi төхөөрөмжтэй холбогдсоноор машины эд анги, ажиллагааны үзүүлэлтүүд хэвийн ажиллаж байгаа эсэхийг хянах төхөөрөмжүүд нь ажиллаж эхэлсэн байна. Компьютерийн сүлжээнд холбогдсон болоод холбогдоогүй техник, машин механизмуудын ялгаа асар их аж. Учир нь тухайн техник хэрэгсэл, тоног төхөөрөмж гүнд хэрхэн яаж ажиллаж байгааг алсын зайнаас буюу дээрээс хянах боломжтой юм байна.

Гүний уурхайд өрөм, хутгуурт ачигч тээврийн машин зэрэг 350 гаруй нэгж тоног төхөөрөмж, машин, механизм ажиллаж байна. Уулын ажлууд, машин тоног төхөөрөмж,туузан дамжуурга, агааржуулалт, халаалт, цахилгаан болон усан хангамж зэрэг гүний уурхайн бүх үйл ажиллагааг газрын гадаргуу дээр байрлах уг олон дэлгэц бүхий “Чандмань” захиргаа үйлчилгээний төвийн хяналтын өрөөнөөс ийнхүү хянадаг байна. Оюу толгой уурхай ингэж цахим уул уурхай болж хөгжсөнөөр гүний уурхайд ажил гүйцэтгэж байгаа техник хэрэгсэл болоод ажилчид автоматаар системд бүртгэгдэх боломжтой болжээ. Оюу толгой компанийн гүний уурхайн хамгийн гол давуу тал бол үйл ажиллагаагаа цахимд шилжүүлснээр аюулгүй байдлаа улам баталгаажуулсан явдал юм байна.

Дэлхийд үйл ажиллагаа явуулж байгаа гүний уурхайнуудаас Оюу толгой аюулгүй байдлаараа тэргүүлэх байр эзэлдэг. Уг үзүүлэлтэд орохын тулд түлхэц үзүүлсэн гол үзүүлэлт бол цахим уурхайд шилжсэн явдал аж. Уул уурхай үр ашигтай ажиллахаас өмнө аюулгүй ажиллагаа хамгийн түрүүнд тавигддаг. Хүн байтугай машин, техник хэрэгслийн дээгүүр дайрч өнгөрөхөө мэдэхгүй байх магадлал өндөр том техник хэрэгслүүд гүний уурхайд олон тоогоор бий.

Цахим сүлжээнд холбосноор дараах давуу талууд бий болжээ. Нэгдүгээрт, компьютерийн сүлжээнд холбогдсон машин техник хэрэгслүүдийн хоорондын зай ойртсон эсэх, хананд ойртож байгаа эсэх, хүний хөдөлгөөн байгаа эсэхийг мэдэж, хэдэн метрийн зайд ойртож байгаагаас шалтгаалан улаан, шар гэрэл асч, тусгай дуут тохио өгдөг байна. Гүний уурхай дахь тоног төхөөрөмжүүд гадаа явж байгаа тоног төхөөрөмжүүд шиг ил тод харагддаггүй, гэрэлтэй гэрэлгүй, янз бүрийн хязгаарлагдмал орчинд ажилладаг учраас автомат дохиоллын систем ажиллаж эхэлснээр аюулгүй ажиллагаанд ихээхэн түлхэц өгөх юм. Эхний ээлжинд хамгийн хүнд машин, механизмуудыг уг сүлжээнд холбож байгаа бол цаашид бүх төрлийн техник хэрэгслийг холбохыг зорьж байгаа гэнэ.

Мөн гүний уурхайд нэвтэрч байгаа хүн бүр хувийн хамгаалах хэрэгслийг биедээ авч ордог бөгөөд тус хамгаалах хэрэгсэлд байршуулсан радио станцын мэдрэгчийн тусламжтайгаар тухайн ажилтан бүрийг хаана явж байгааг тусгай программын тусламжтайгаар мэдэх боломжтой. Ийнхүү уул уурхайд дижитал хөгжил дэвшлийг ашигласнаар ямар нэгэн байдлаар осол аваар, аюултай нөхцөл байдал бүртгэгдсэн тохиолдолд, гүний уурхайн яг хаана байрлаж байгааг шууд тогтоох боломж бүрджээ.

Тиймээс ажилчдыг цаг хугацаа алдалгүй богино хугацаанд аврах боломж бүрдсэн нь хамгийн том дэвшил юм. Энгийн уурхайд осол гарсан тохиолдолд дунджаар дөрвөн цагийн турш бүртгэл явагдаж, хаана ямар хүн байгааг тогтоох боломжтой байдаг бол ийнхүү цахим уурхайд шилжсэнээр 15-30 минутад нөхцөл байдлыг үнэлж, тооцооллыг нь гаргах боломжтой байдаг аж. Энэ бол Оюу толгойн цахим уурхай болсны хамгийн том илрэл гэнэ.

ГҮНИЙ УУРХАЙД ОЛОН ТӨРЛИЙН КАМЕР СУУРИЛУУЛНА

Цаашлаад гүний уурхайг цахимжуулснаар газры гадарга дээрээс кноп дараад тэсэлгээ хийх боломж бүрдсэн байна. Тус үйл ажиллагаанд олон төрлөөр цахим хэрэгслийг ашигладаг аж. Гүний уурхайд тэсэлгээ хийхийн тулд аюулгүй ажиллагаа маш чухал. Өмнө нь зөвхөн тэсэлгээний баг гүний уурхайд нэвтэрч тэсэлгээ хийхэд бэлэн болгоод доор байрлаж байгаа иргэн товчийг нь дарж тэсэлгээг хийж, аюулгүй ажиллагаа бүрэн хангагдсан гэж үзсэн тохиолдолд ажилчдыг дотогш оруулдаг байжээ. Харин гүний уурхай цахимд шилжсэнээс хойш тэсэлгээний үйл ажиллагааг бүрэн автомат ажиллагаанд шилжүүлсэн байна. Мөн тэсэлгээ хийхэд бэлтгэл байдал бүрэн хангагдсан эсэх,ажилчдын аюулгүй байдлыг хангах зорилгоор тэсэлгээний бүсэд хүн байгаа эсэхийг радио станцаар хянадаг байсан бол одоо цахим үнэмлэхний тусламжтайгаар тухайн бүсэд ямар нэгэн байдлаар хүн байгаа эсэхийг хянадаг болжээ.

Ингээд аюулгүй ажиллагаа бүрэн хангагдсан үед дээрээс кноп дараад тэслэх боломжтой болжээ. Гүний уурхайд олон төрлийн камер суурилуулах төлөвлөгөөтэй ажиллаж байгаа бөгөөд эдгээр камеруудыг олон төрлийн зориулалтаар ашиглах гэнэ. Цаашид цахим уул уурхайн хамгийн сүүлийн үеийн чиг хандлагыг Оюу толгой компани хэрэгжүүлэхээр болжээ.

Тухайлбал, хүнд механизмыг хүн удирдах биш, зайнаас удирдах төслийн судалгаа явагдаж байна. Гүний уурхайд ажиллаж байгаа хүнд даацын техник хэрэгслүүдийг операторын тусламжтайгаар удирддаг байсан бол уг шинэчлэлийг нэвтрүүлснээр яг л бодит хүн удирдаж байгаагаас ялгаагүй тоног төхөөрөмжөөр тоноглосноор уурхайн дээрээс, алсын зайнаас, яг л дотор нь хүн сууж байгаа мэт удирдах боломж бүрдэх аж. Гүний уурхайд тодорхой хэмжээний аюул бий.

Хязгаарлагдмал орон зайд олон төрлийн машин техник ажилладаг, шатамхай материал ихтэй. Зэсийн уурхай нүүрсний уурхайг бодвол шатамхай байдал нь бага боловч тоног төхөөрөмжүүд шатах магадлалтай учраас галын аюул гарч болзошгүй. Мөн хорт утааны аюул бий. Энэ нөхцөлд уул уурхайг цахимаар удирдах нь аюулгүй байдлыг 100 хувь хангаж чадах гэнэ. Тиймээс Оюу толгой гүний уурхайн хамт олон энэ чиглэл рүү зорьж байгаа аж.

Дижитал майнингаар дэлхийд тэргүүлэгч гүний уурхайн гүнд өнжсөн гадарга аялал маань энд хүрээд өндөрлөлөө. Оюу толгойн менежмэнтийг гүйцэтгэгч “Рио Тинто” компани Оюу толгойг дэлхийн хамгийн орчин үеийн уурхай болгохын төлөө олон улсын тэргүүн туршлага, орчин үеийн дэвшилтэт техник, технологиор хөрөнгө оруулж байна. Оюу толгой компанийн хамт олон аюул осолгүй ажлын байр бий болгож, хүрээлэн байгаа байгаль орчноо хамгаалах шинэ стандарт тогтоохын төлөө ажиллаж байна.

мэдээ онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

Т.Доржханд: ХҮН нам баруун төвийн эдийн засаг, хувь хүний эрх чөлөөг дээдэлсэн үзэл баримтлалтай болсон DNN.mn

УИХ-ын гишүүн Т.Доржхандтай ярилцлаа.

-Хангалттай хэмжээний гарын үсэг цуглуулах өдрийг хүртэл тэмцлээ үргэлжлүүлнэ-

-Саяхан ХҮН нам үзэл баримтлал, нэрээ өөрчилсөн талаар мэдээлэл цацагдсан. Энэ талаар мэдээлэл өгөөч?

-Нэгдүгээрт ХҮН нам буюу Хөдөлмөрийн үндэсний нам гэх нэрээ өөрчилсөн. Өмнө нь Хөдөлмөрийн үндэсний нам зүүний нам байсан. Тэгвэл одоо зүгээр хүн төрөлхтний ХҮН нам болсон. Учир нь иргэд манай намыг хүн нам хэмээн ярьдаг, ойлгодог. Монгол Улс болоод дэлхийн улс орны хөгжил хүнээсээ хамаардаг. Анх ХҮН намаа үүсгэн байгуулахдаа хүндээ хөрөнгө оруулалт хийж, хөгжүүлж, дэлхийн хүн болгох зорилт тавьж байсан. Энэ агуулга зорилго одоо ч хэвээрээ байгаа. Тиймээс хүн дээд хэмээх үзэл санаан дээр нэгдэж ХҮН намаа байгуулсан. Энэ үзэл баримтлал дээрээ түшиглээд Хүн нам болсон. Мөн намынхаа логогоо өөрчилсөн. Намынхаа суурь өнгийг авч үлдсэн. Ягаан өнгийг дэлхий нийтэд залуусын өнгө хэмээн үздэг. Манай ягаан өнгө бол яргуй ягаан буюу шинэ цагийн бэлгэдэл юм. Дараагийн 30 жилд улс орноо, нийгмийг өөрчлөх улс төрийн шинэ хүчин, шинэ манлайлал, үзэл санааг түгээгч нь байж чадна хэмээх итгэл үнэмшил бидэнд бий. Хамгийн чухал, нэг өөрчлөлт бол бид намынхаа үзэл санааг өөрчилсөн явдал. Бид хүмүүнлэг, эрх чөлөөний үзлийг тунхагласан. Энэ үзэл санаа бол эрх, эрх чөлөөний үзэл. Хүнээ хөгжүүлэхгүйгээр хөгжсөн улс орон байдаггүй. Тиймээс хүмүүнлэг, эрх чөлөөний үзлийг тунхаглаж, эв санаагаа нэгтгэсэн.

-Тэгэхээр танай нам зүүний үзэл баримтлалаас барууны үзэл баримтлалтай нам болж өөрчлөгдсөн хэрэг үү. Яагаад заавал хүмүүнлэг, эрх чөлөөний үзэл баримтлалыг тунхаглах болов?

-Хүмүүнлэг, эрх чөлөөний үзэл гэдгийг Монгол Улсад тусгайлан зориулсан, хувь хүний үгээ хэлэх, үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх, эрх чөлөөг хамгаалсан, дээдэлсэн, хамгийн чухал нь бизнес хийх эрх чөлөөг бий болгож бизнес эрхлэгчид, гадны хөрөнгө оруулалт, хувийн секторыг дэмжсэн, эдийн засгийг бодлогынхоо цөм болгосон ийм үзэл баримтлал гэж ойлгох хэрэгтэй. Өмнө нь манай нам зүүн төвийн социал демократ үзэл санаатай байсан. Харин одоо баруун төвийн эдийн засаг, хувь хүний эрх чөлөөг дээдэлсэн үзэл баримтлалтай болсон. Аливаа улс төрийн хүчин нийгмээ хөгжүүлэх үү, эдийн засгаа хөгжүүлэх үү хэмээн хоёр л хуваагддаг. Зүүний үзэл баримтлалтай намууд түлхүү нийгмээ хөгжүүлэхэд анхаардаг. Өөрөөр хэлбэл, иргэд рүү, нийгэм рүү чиглэсэн халамжийн бодлого, тэтгэврийн бодлого хэрэгжүүлж, том төсөвтэй, баялгийн хуваарилалтыг төрөөр дамжуулж хийдэг. Үүний үр дүнд төрийн бүтэц томорсоор байдаг. Харин барууны үзэл баримтлалтай намууд эдийн засгийн агуулгаа түрүүлж тавьдаг, бизнесээ дэмжиж, эдийн засгаа тэлэхэд анхаарч, цомхон төрийн бодлоготой байдаг. Дэлхий дээр зүүний үзэл баримтлалтай намууд олшрохын хэрээр төр нь томордог. Үүнийг дагаад авлига нэмэгддэг. Харин барууны үзэл баримтлалтай намууд олширохын хэрээр улс орны эдийн засаг тэлдэг. Харин өмчийн ялгаа их болох магадлал өндөр байдаг. Ийм л ялгаатай.

-Гэхдээ нэг л өглөө сэрээд намынхаа үзэл баримтлалыг өөрчлөх нь намын гишүүд дэмжигчдээ алдах эрсдэлтэй биш үү. Цаашлаад үзэл баримтлал нь тогтворгүй улс төрийн намууд мөхдөг жишээ олон байна шүү дээ?

-Бид нам дотроо үзэл баримтлалаа өөрчлөх талаар олон удаа хэлэлцүүлэг зохион байгуулсан. Намын хурал, төлөөлөх зөвлөлийн хурлаараа ярилцсан. Хүннамд маш олон залуус бий. Бид эгнээгээ маш их тэлсэн. Тэднээс ирж байгаа шаардлага бодитой байна. Өөрөөр хэлбэл, Монгол Улс данхайсан төртэй болчихлоо. Нийгмийн халамж, тэр дундаа төрөл бүрийн төсөл хөтөлбөрийг дагасан төсвийн үргүй зардал ихээр бий болж эдийн засгаа хумьж байна. Мөнгө тараадаг халамжийн улс болчихлоо. Энэ байдлыг өөрчлөхийг залуус хүсч байна. Цаашлаад ардчиллын үнэт зүйл, зарчим хумигдаж байна. Сүүлийн хоёр удаагийн сонгууль дараалан зүүний үзэл баримтлалтай нам ялалт байгуулснаас төр томорч, авлигадаа идэгдэж, хулгай, халамж ярьдаг боллоо. Гэтэл нөгөө талд нь хатуу итгэл үнэмшилтэй, баруун төвийн үзэл баримтлалтай нам байна уу гэхээр алга.

-Ардчилсан нам баруун төвийн үзэл баримтлалтай нам шүү дээ. Тус намыг та үгүйсгэж байгаа хэрэг үү?

-Ардчилсан намыг бид барууны үзэлтэй нам хэмээн ойлгодог боловч бодит байдал дээр дандаа халамж амладаг, төр гараад дандаа зүүний бодлого явуулдаг, төрийн бүтцийг томруулдаг. Иймээс цаашид Монгол Улс хөгжихийн тулд бид зоригтой өөрчлөлт хийж баруун төвийн үзэл баримтлал, бодлого явуулж байж улс эх орондоо хөгжил дэвшлийг богино хугацаанд авчирна. Энэ өөрчлөлтийн саналыг манай намын олон мянган залуус тавьсан. Манай намын үндсэн бүтцэд олон эдийн засагчид бий. Тэдний зүгээс одоо л намынхаа үзэл баримтлалыг өөрчлөх цаг мөн гэдгийг хэлсэн. Өнгөрсөн 30 жилд алдаа оноо олон бий. Дараагийн 30 жилд алдах эрх байхгүй. Тиймээс иргэдийнхээ бодит орлогыг өсгөхийн төлөө бүгдээрээ ханцуй шамлаад зүтгэе. Тиймээс эдийн засгийн эрх чөлөөг түлхүү олгосон баруун төвийн үзэл баримтлал, хүний эрх, эрх чөлөөг хамгаалдаг улс төрийн нам улс төрийн тавцанд үгүйлэгдэж байна. Энэ орон зайд бид төрийн балансыг бий болгохоор хичээж байна. Залуусынхаа итгэлийг, бизнес эрхлэгчдийнхээ унтарчих гээд байгаа цогийг сэргээе гэж байна.

-Улс төрийн намын үзэл баримтлал тогтвортой, тодорхой байх нь маш чухал. Дараагийн сонгууль болтол намынхаа үзэл баримтлалыг иргэд сонгогчдодоо таниулж, тэдний дэмжлэгийг авахад хэрхэн анхаарч ажиллах вэ?

-Манай намын сонгосон үзэл баримтлал өнөөгийн нийгмийн захиалга байсан. Тиймээс цаашид бид намынхаа үзэл баримтлал дээр тууштай зогсоно. Намын гишүүд дэмжигчид болоод иргэдийн хувьд энэ өөрчлөлтөд сэтгэл хангалуун байгаагаа илэрхийлсэн. Ялангуяа ЖДҮ эрхлэгчид, бизнес эрхлэгчид, дотоодын хөрөнгө оруулагчид, ажлын байр бий болгодог бүлгүүд дэмжиж байгаагаа илэрхийлсээр байна. Монгол Улсад энэ үзэл санаа ус, агаар мэт хэрэгтэй байна. Миний бие УИХ-ын гишүүн болохоосоо ч өмнө, болсноосоо хойш ч данхар төрийн бүтэц асуудал дагуулж байгааг хэлж, төсөв мөнгөний бодлого хангалттай бус байгаа талаар дуу хоолойгоо хүргэсээр ирсэн. Эргээд коммунизм байгууллаа гэдгийг хэлсээр ирсэн. Тиймээс зөв бодлого хэрэгжүүлж, санхүүгийн зах зээлээ либералчилж, бизнесийн салбартаа боломж олгож, гадны хөрөнгө оруулагчдыг урьж, дотоодын хөрөнгө оруулагчдаа зөв бодлогоор дэмжих шаардлагатай гэдгийг онцолсоор ирсэн. Төсвөө жижиглэж, үр ашгийг нь сайжруулж, цемент зуурахаа зогсоо гэдгийг байнга сануулсаар ирсэн.Энэ байр суурин дээрээ одоо ч байгаа. Манай намын шинэ үзэл баримтлал миний хувь хүний болоод эдийн засагч хүний үзэл баримтлалтай яг цав нийлж байгаа. Намын даргын хувьд, УИХ-ын гишүүний хувьд хэлэхэд, манай нам энэ бодлого дээрээ бат зогсоно. Өөрөөр хэлбэл, цаашид Хүннам эдийн засгийн бодлогыг түлхүү анхаарч ажиллана.

-Хоёр дахь удаагийн төсвийн тодотголыг УИХ-аар хэлэлцэж байх үед та нэлээд бухимдаж харагдсан. Таныг бухимдуулсан шалтгаан юу байв?

-Эдийн засагч хүний хувьд, иргэн хүний хувьд, дөрвөн хүүхдийн аавын хувьд маш их бухимдсан. УИХ-ын гишүүдэд урам хугарсан нь үнэн. Залуучууд “өөрсдөө хэмнэ” хэмээн төв талбайгаа дүүргэж эсэргүүцлээ илэрхийлсэн. Залуус эх орондоо сайхан амьдрахыг хүсч байна. Жирийн иргэдийн амьдрал хэмнэх нь бүү хэл шүдээ зуугаад арайхийж амиа зогоож байхад өөрсдөө биш иргэдээ хэмнэх талаар ярьж байгаа нь эмгэнэл. УИХ-д Засгийн газраас хэмнэлтийн бодлого оруулж ирсэн. Хэдийгээр засч сайжруулмаар алдаа оноотой зүйлүүд байсан ч ямартаа ч төсвөө хэмнэх нь гэж горьдсон. Эдийн засагч хүний хувьд одоо л төсвөө хэмнээд бодитой, томоохон өөрчлөлт хийхийг гишүүдэд уриалсан. Тойргийн төсвүүдээ түр зууртаа мартчих. Манай тойргийн иргэд ийм дээвэр, тийм жорлон хүсээд байна гэдгээ больчих гэсэн. Харамсалтай нь хоёр дахь удаагаа тодотгож байгаа, хэмнэх ёстой төсөв нь хэмнэгдээгүй орж ирсэн. Эдийн засагч хүний хувьд дор хаяж төсвөө алдагдалгүй батлах байх гэсэн хүлээлттэй байсан. Энэ жилийн төсвийн алдагдал 2.4 их наяд төгрөг. Гэтэл энэ алдагдал Төрийн хэмнэлтийн тухай хуулиар яг хэвээрээ батлагдчихсан.

-Энэ жил манай улс орлогоо хэт өөдрөг төсөөлсөн. Түүнийгээ дагаад зарлага ч тэлсэн. Төрийн хэмнэлтийн хуулиар яг хэдэн төгрөгийн төсөв хэмнэсэн юм бол?

-Таны хэлж байгаа үнэн. Энэ жилийн төсвийг батлахдаа орлого талаа үндэслэлгүй хэт хөөргөж, зарлагаа дагуулаад баталчихсан. Гэтэл орлого нь төлөвлөсөн хэмжээнийхээ хаана ч хүрэхгүй байгаа гэдгийг бид бүгдээрээ мэднэ. Тиймээс зарлагаа танах ёстой гэдэг дээр хатуу байр суурьтай байсан. Харамсалтай нь өмнөх 18 их наяд төгрөгийн зарлага 17.9 их наядаар батлагдсан. Харахад дүн нь буурчихсан мэт боловч бодит байдал дээр 245 тэрбум төгрөгөөр буурсан. Үүнд маш их бухимдсан. Миний хувьд бусад гишүүдтэй адил тойргийн төсөв яривал ярина. Гишүүн болсноосоо хойш нэг ч удаа тойргийн төсөв ярьж үзээгүй. Сангийн яамнаас мөнгө тавьж өгөхийг гуйгаагүй. Би өнөөдрийг хүртэл улсын хөгжил чухал болохоос тойргийн төсөв чухал биш гэсэн зарчмаа барьж байгаа. Цемент зуурснаараа хөгжил ирэхгүй гэдгийг бид өнгөрсөн 30 жилд хангалттай харлаа. Ийм асуудлыг тавьсан. Гэтэл УИХ-ын гишүүд хэмнэх гэж тодотгож байгаа төсвөө үрэлгэн байдлаар батлах нь ээ. Засгийн газар энэ хуулиа татаад авчих хэрэгтэй. Энэ хууль төрийг улам данхайлгах юм байна.

-Шалтгааныг нь та юу гэж харж байна вэ. Тойргоо усалдаг тогтолцоонд гол учир нь байна уу?

-Ерөөсөө л тогтолцоондоо байна. Тойргоос сонгогддог, дахин сонгогдохын тулд элдэв зүйл амладаг. Амлачихсан учраас иргэд амлалтаа биелүүлэхийг шаарддаг. УИХ-ын гишүүдийг буруутгаад юу ч өөрчлөгдөхгүй. Тогтолцоогоо өөрчлөхгүй бол энэ бидний мөнхийн зовлон байх юм байна. Тиймээс одоо больё. Тогтолцоогоо өөрчилье гэж байгаа юм. Асуудалд мэргэжлийн хандаж, улс орны хөгжлийн, урт хугацааны бодлогын асуудлыг өргөн хүрээнд ярьдаг байгаасай гэж хүсдэг учраас чуулганд одоогоор суухгүй байна. Тиймээс өнөөдөр төв талбай дээр тайван жагсаал хийх гэж байна. Энэ жагсаал хэн нэгнийг албан тушаалаас нь буулгах гэж байгаа юм биш.

-Жагсаалын гол зорилго юу юм бэ?

-Ерөөсөө л сонгуулийн тогтолцоогоо өөрчил гэдгийг шаардаж байгаа юм. Парламент 76 гишүүнтэй байна. Нийт гишүүдийн 57 гишүүний саналаар Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах боломжтой. Тэр боломж гагцхүү одоогийн эрх баригчдад байна. Дахин нэг намаас ийм олуулаа шийдвэр гаргах боломжтой парламент бүрдэх эсэх нь эргэлзээтэй. МАН өмнөх парламентад 65 суудалтай байсан. Тэд тогтолцооны өөрчлөлт хийх гэж Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулсан нь үнэн. Энэ бол дэвшил. Гэхдээ зарим нэг сайн заалтуудаа орхисон. Тэгвэл өнөөдөр дахин үнэмлэхүй олуулаа байгаа энэ үед орхигдуулсан заалтуудаа нэмж баталаач ээ гэж байгаа юм. Магадгүй энэ өөрчлөлтийг хийлгэхийн тулд иргэд сонгогчид тэдэнд 62 суудал авах боломж олгосон байх. Нөгөө талдаа энэ өөрчлөлтийг хийх нь тэдний үүрэг. Энэ бол ямар нэгэн улстөржилт биш. Улс орныхоо төлөө МАН-ынхныг нэгдээч ээ хэмээн шаардаж, шахаж байгаа хэрэг. Тиймээс тайван жагсаал хийж, жагсаалынхаа зорилгыг иргэд, залуучууддаа ойлгуулна, тайлбарлана, танилцуулна, дэмжлэгээ авна.Эцэст нь иргэдийн гарын үсэг цуглуулна. Хангалттай хэмжээний гарын үсэг цуглуулах өдрийг хүртэл тэмцлээ үргэлжлүүлнэ. Ингээд УИХ-д асуудлаа тавина. Парламент хүлээж аваад Үндсэн хуулиа хэлэлцэж, тогтолцооны өөрчлөлт хийх шийдвэр гаргах юм бол тэр өдрөөс эхлэн тэмцлээ зогсооно.Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах талаар орон даяар иргэдийн саналыг авч тогтолцооны өөрчлөлтийг хийх хэрэгтэй. Ялангуяа олон улсын байдал эмзэг байгаа, үүлэн чөлөөний нар шиг ийм боломж ховорхон тохиолдоно.

Хөрш орнууд өөр асуудалд анхаарч байгаа энэ үед бид дотоод асуудлаа маш яаралтай шийдэх боломжийг ашиглая. Үр дүн гарах нь чухал болохоос тэр үр дүнг нь хэн нэгэн хүртэх нь чухал биш. Тэр дундаа Хүннам, Т.Доржханд хүртэх гэж байна гэж хардаж байгаа бол надад тийм амбиц байхгүй. Гагцхүү энэ өөрчлөлтийг хийснээр ирээдүй хойч үе минь хожсон байх нь чухал.

арын-нүүр булангууд мэдээ

СОНИНЫ АРЫН НҮҮР: Архи уусангүй гэж уурладаг биш, амьдралдаа арчаатай бай хэмээн зэмлэдэг хүн жинхэнэ найз чинь юм шүү DNN.mn

Монголчууд бидний архины хэрэглээ хэрээс хэтэрсэн талаар дээр дооргүй л ярьцгаадаг. Хамгийн сүүлд Ерөнхийлөгч архины хэрэглээгээ багасгахыг уриалж, градусыг нь бууруулах талаар санал гаргасан. Асуудлын гол нь архиндаа биш, тохируулан хэрэглэх соёлд суралцаагүй хүндээ байгаа гэдгийг бүгдээрээ хүлээн зөвшөөрсөн. Хэн, хэзээ архи идээний дээд хэмээх сайхан нэрээр өргөмжилснийг нь мэдэхгүй ч шилтэй цэнхэрийн ёроолд бид нас, хүйсээсээ үл хамааран улсаараа живэх дөхжээ.

Ангийн уулзалт, ахан дүүсийн цугларалт, анд нөхдийн савалт, төрсөн өдрийн баяр, төрөөгүй өдрийн далим, салбарын ой, шагналын найр гээд уух шалтаг огтоос мундахгүй.

Сүүлдээ эхний гурван хундагыг элдэв долоон шалтаг тоочихгүй гэдийлгэж хөнтрөөд, толгой дээрээ тоорцог болгон харуулаагүй нэгнийг ур чадваргүй, урагшгүй хэмээн адалж, баяр хөөрийг бусниулагч, байгууллагын нэрийг гутаагч, найз нөхдийн нандин харилцааг дээдлээгүй, наргиж цэнгэхийг мэддэггүй “хөлдүү төмс” хэмээн хочилж, ад шоо үзнэ.

Архины хор уршигийн талаар улиг болгохоо түр азная. Алхам тутамдаа бид нүдээр үзэж, чихээр сонсож, зарим нь гашуун үнэнийг амьдралаараа туулж явна шүү дээ.

Эцэст нь өгсөн архийг минь уусангүй, намайг хүндлээд хөнтөрчих гэж архиар шахдаг найзаас амьдралдаа арчаатай бай, хандлагаа өөрчил, хамтдаа хөгжиж дэвшье хэмээн уриалдаг хүн таны жинхэнэ найз юм шүү

мэдээ нийгэм онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

С.Баярмагнай: Япончуудын барьсан замын бродюр хамуурдаггүй, монголчуудынх болохоор хамуураад байгаа хэрэг үү DNN.mn

Нийслэлийн авто замын шинэчлэл нэрээр жил бүр замын хашлага буюу бродюр, явган хүний замыг солих ажлууд хийгдсээр байдаг. Үүний цаана тодорхой бизнес бий болсон гэх хардлага, шүүмжлэл өрнөсөөр байгаа юм. Тэгвэл энэ асуудлаар Чингэлтэй дүүргийн ИТХ-ын төлөөлөгч С.Баярмагнай өчигдөр хэвлэлийн бага хурал зарлав. Түүнтэй ярилцлаа.

-Бродюр, явган хүний замыг онц шаардлагагүйгээр сольж байна гэх шүүмжлэл өрнөсөөр байгаа. Та ч бас энэ асуудлыг хөндөж байна?

-Бид нэг зүйлийг маш сайн мэдэж байгаа. Өнөөдөр Монгол Улсад бүтэж байгаа зүйл гэж байхгүй болсон. Утаагаар мөнгө хийнэ, хөшөөгөөр мөнгө хийнэ. Сүүлдээ бродюроор, явган хүний замаар мөнгө хийдэг боллоо гэж хардахад хүргэж байна. Жил бүр авто замын шинэчлэл өрнөдөг нэртэй. Зам нь сайжирдаггүй, хашлага, явган болон дугуйн зам л солигдоод байдаг. Үүний ард бол авлига, хээл хахуулийн асуудал байх эрсдэлтэй.

-Нийслэлийн авто замын газраас энэ асуудлыг эсэргүүцэж мэдэгдэл хүртэл гаргасан байсан?

-Ерөөсөө л манайд тэгдэг шүү дээ. Но-той асуудлыг нь ил гаргаад ирэхээр мэдэгдэл хийгээд л, холбоотой ганц нэг хүнээ халаад өнгөрдөг. Нийслэлийн авто замын газрын даргын мэдэгдэлд нэг зүйл анхаарал татаж байгаа. Бродюр сольдог ажил гэж байдаггүй гэж. Энэ бол ноцтой зүйл. Өөрөөр хэлбэл, бидний татварын мөнгөөр зам шинэчлэхдээ бага зэрэг эвдэрсэн, магадгүй зүгээр ч хашлага, замыг шууд төсөвт суулгаад, тендер зарлачихдаг гэсэн үг.

Түүнээс гадна тэд замын ажил дээрээ ямар нэгэн хяналт шалгалт хийдэггүйгээ баталж өглөө. Энэ бол ард иргэдийг, нийслэлчүүдийг улайм цайм доромжилсон үйлдэл. Нарны замыг хар л даа. Япончуудын хийсэн бүтээн байгуулалт шүү дээ. Өнөөдөр хүртэл энэ олон жил ямар ч засвар хийсэнгүй, бродюрыг нь ч сольсонгүй. Явган хүний зам нь хэвээрээ, элэгдээгүй л байна. Гэтэл монголчуудын барьсан зам болохоор жил болгон л бродюр нь солигдоод байдаг. Үүнийг чинь хүмүүс харж байгаа шүү дээ.

-Бродюр хамуурдаг учраас солих шаардлагатай гэв үү?

-Яалаа гэж дээ. Тэгвэл япончуудын барьсан замын бродюр хамуурдаггүй, монголчуудынх болохоор хамуураад байгаа хэрэг үү. Энэ бол илтэд ард иргэдийг доромжилсон үйлдэл. Цаашид ч байх боломжгүй. Үүнийг нэг талдаа гаргах ёстой. Тийм учраас би энэ асуудлаар АТГ-т хандаж байна.

-Тодорхой факт хэлээч. Бродюроос ямар ашиг олдог гэж?

-Нэг км зам тутамд нэг талдаа 1000 ширхэг бродюр орно. Хоёр талдаа гэвэл 2000 болно. Өмнө нь нэг бродюрын үнэ 20.000 төгрөг байсан. Өнөөдөр бол цар тахал, эдийн засгийн хүндрэл, барилгын материалын үнэ ханш өссөн зэргээс шалтгаалаад энэ үнэ хэд ч нугарсан байж мэднэ. Зүгээр л өмнөх хямд үеийн дүнгээр бодоход км тутамд 40.000.000 төгрөгийн бродюр солигддог байх нь. Жилд хотын хэчнээн км замд ийм бродюр солигддог билээ. Дээр нь нэг хийгээд хэдэн жил болохгүй, бараг жил бүр сольж байна шүү дээ. Тэгэхээр энэ бол бизнес гэж үзэхээс аргагүй.

Явган хүний зам ч тэр. Өмнө нь нэг метр кв нь 100.000 төгрөг гэсэн ханштай байсан. Одоо ч нэмэгдсэн. Хамгийн гол нь багахан гэмтэлтэй, солих шаардлагагүй бродюр, явган хүний замыг жил бүр солиод байгаа нь л анхаарал татаж, үүний ард хэн нэгний эрх ашиг явагдаж байгаа эсэхийг тодруулах шаардлагатай байгаа юм.

-Жил бүр солигддог гэдэгтэй санал нийлж байна л даа. Олон нийт ч ихээр шүүмжилж байгаа?

-Монгол Улс чинь бродюрын мафитай болсон гэдэг яриа байгаа шүү. Энэ бол оргүй зүйл биш. Ерөөсөө манай улс чинь бродюр, хөшөөний орон болчихлоо шүү дээ. Бродюр шинэчлээд зам нь сайжирдаггүй, хөшөө бариад улс нь хөгжихгүй байна.

Түүнээс гадна жил бүр солиод байдаг хашлага, явган хүний замын хавтангаа яадаг нь тодорхойгүй. Нэг баазад хураадаг, түүнийг цааш дамлаж зардаг гэсэн мэдээлэл байдаг. Бас л давхар бизнес гэсэн үг. Ямартаа ч энэ асуудалд шүгэл үлээж, тодорхой болгох ёстой. АТГ болон хотын даргад энэ асуудлаар хандаж байна.

Нийслэлийн авто замын газрын холбогдох хүмүүс болон Нийслэлийн худалдан авах ажиллагааны газрыг шалгах ёстой. Үүний ард нэлээд аюултай нөхцөл байдал үүссэн гэж хардаж байна. Нийслэлийн авто замын газрынхан бродюрыг улс биш, компаниуд хийдэг гэж байна лээ. Зам бол нийслэлийн хөрөнгө. Нэг компани дураараа хийгээд, дахиад өөр нэг нь давхар хийдэг гэсэн үг үү.

Үүнийг Хотын захиргаа өөрсдийнх нь буруу биш, компаниудын буруу гэж тайлбарлаж байна шүү дээ. Ийм хяналтгүй байж болохгүй. Ер нь улс орондоо сэтгэлтэй баймаар байна. Дарга болох чухал юм уу, улсаа хөгжүүлэх нь чухал юм уу. Олон нийт маш бухимдалтай байна шүү дээ.

-Чингэлтэй дүүргийн хувьд энэ асуудал ямар хэмжээнд байна вэ?

-Ялгаагүй. Ерөөсөө л бүх дүүрэгт байгаа асуудал. Зөвхөн замаар зогсохгүй хүүхдийн тоглоомын талбайн асуудал ч манайд хүнд байна. Манай дүүрэг энэ жил 30 жилийн ойгоо тэмдэглэх гэж байна. Гэтэл гэр хороололд хүүхдийн тоглоомын талбай байхгүй. Тоглоомын талбай байсан газрыг нэг дарга нь аваад нөгөө даргадаа шилжүүлсээр өнөөдөр хүүхдээ тоглуулах битгий хэл гаргахаас ч айдаг боллоо шүү дээ. Тухайлбал, Тэнгис кино театрын ард, Оранж төвийн урд талбайд ийм жишээ байна.

-Замаас гадна хөшөөний асуудлаар АТГ-т хандаж байгаа гэв үү?

-Тийм. АТГ болон хотын даргад хандаж байгаа. АТГ-т бол замын бродюрын асуудал болон Богд зонхов хөшөөний талаар хандсан. Нийгэмд шүүмжлэл дагуулаад байгаа энэ зүйл дээр хууль хяналтын байгууллага ажиллаж, шалгалт хийж мөсийг хагалах ёстой.

Хотын даргад эдгээр хоёроос гадна зам барилгын ажлыг намар биш хавар, зуны улиралд эхлүүлдэг байхыг шаардаж хандаж байна. Учир нь манайд зам барилгын ажил намар эхэлдэг. Төсөв мөнгөтэй нь холбоотой байх. Гэхдээ үүнийг шийдэх ёстой шүү дээ.

мэдээ нийгэм онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Д.Даваасамбуу: НДШ-ийг буцааж олгох нь нийгмийн эмзэг хэсэгт очих мөнгөнөөс хумсалдаг, хавтгайрсан халамжийн шинж DNN.mn

УИХ-ын дэргэдэх Төсвийн тогтвортой байдлын зөвлөлийн дарга Д.Даваасамбуутай ярилцлаа.

-2022 оны төсвийн тодотголын төслийг Засгийн газраас өргөн барилаа. Энэ талаар ярилцлагаа эхэлье. Төсвийн тодотголын төсөл Төсвийн тухай хуулиа барьж чадав уу?

-Засгийн газар 2022 оны Төсвийн хуулиар батлагдсан алдагдлын хэмжээнд тодотгол хийхээр УИХ-д хуулийн төсөл барьжээ. Орлого, зарлагыг хоёулангаас нь хассан хэрэг. Алдагдлыг нэмээд ч түүний санхүүжүүлэх эх үүсвэр гадаад дотоодоос олдох нь хязгаартай. Бас үнэтэй болох учраас төлөвлөгөөт алдагдлыг багасгах чиглэлээр Сангийн яам маань ажиллах байх гэж найдаж байна. Сангийн сайд Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуулийг хэрэгжүүлж ажиллахаа саяхан болсон эдийн засгийн форумын үеэр мэдэгдсэнийг талархан хүлээн авч байгаа.

Манай улс дэлхий нийтийн жишгийн дагуу орлогоороо зарлага нөхдөг төсөвтэй болох, алдагдал гаргавал дотоодын нийт бүтээгдэхүүний хоёр хувиас хэтрүүлэхгүй байх. Засгийн газрын өрийг мөн ДНБ-ий 40 хувиас хэтрүүлэхгүй байх хуулийн хязгаарлалт, шалгуурыг 2010 онд хуульчлан тогтоосон. Гэвч тогтоосон хязгаарлалтыг зарим үед мөрдөхгүй явж ирснийг зогсоож, УИХ, Засгийн газраас эдгээрийг мөрдүүлэхэд нь санаа дохио өгөх, түмэн олон, хэвлэл мэдээллийнхэндээ үнэнийг хэлж дэмжлэг авч ажиллах үүрэг бүхий Төсвийн тогтвортой байдлын Зөвлөлийг 2018 онд байгуулж, ажиллуулж байна.

Төсвийн алдагдлын хувьд манайх шиг жижиг хөгжиж буй орны хувьд гадаад өрийг нэмэгдүүлж, эдийн засгийн хараат байдлыг алдагдуулах үр дагавартай гэдгийг сануулсаар байна. Манай зарим улстөрчид Япон, Хятад, АНУ зэрэг орнууд төсөв нь алдагдалтай, өр үүсгээд болоод байгаа тухай ярьж, ард иргэдийг тайвшруулахыг оролддог. Эдгээр болон эдгээртэй төсөөтэй өндөр хөгжилтэй орнуудын эдийн засгийн чадавхи асар их ээ.

-Тодруулж хэлэхгүй юу?

-Жишээ нь, Японы эдийн засаг дахь хадгаламж, харилцах, сангууд зэрэг нийт мөнгө ДНБ-ээс гурав дахин, Хятадынх хоёр дахин их байхад Монголын нийт мөнгө ДНБ-ний 40 хувьд хүрэхтэй үгүйтэй байна. Японы Засгийн газар энэ их хуримтлагдсан мөнгөний нэлээд хэсгийг зээлдэн авч эргэлдүүлэх нь үндэснийх нь эрх ашигт нийцдэг байх аа. Хятад мөн адил.

Дэлхийн улс орнуудын, жишээ нь Хятадын 3.2, Японы 1.2 их наяд доллартай тэнцэх валютын нөөцийн ихэнхийг ам.доллар бүрдүүлж, АНУ-ын эдийн засагт эргэлдэж, төсвийнх нь алдагдлыг нөхөж байна.

Харин бидний хувьд бол эдийн засгийн бодлогын нэг номерын асуудал бол хуримтлал, хадгаламжийг нэмэгдүүлэх арга хөшүүргийг бий болгоход оршино. Үүний нэг нь төсвийн дүрэм алтан дүрэм болох дээрх шалгуур үзүүлэлтүүдийг тогтоож, төсөв, төрийн сандаа хуримтлалтай болох учиртай байна. Ард иргэдээ ч энэ зүг рүү хандуулах ёстой болж байна. Ийм ч учраас хүүхдийн хуримтлал, өндөр насны тэтгэврийн хадгаламж, хуримтлалыг бий болгохыг Төсвийн тогтвортой байдлын зөвлөл уриалж сурталчилж байна.

-Төсвийн тогтвортой байдлын зөвлөлөөс УИХ-ын Төсвийн байнгын хороонд төсвийн тодотголын төсөлтэй холбоотой саналуудыг хүргүүлж байгаа юм байна. Ямар асуудлыг онцолж байгаа юм бэ?

-Төрөөс аливаа тэтгэмж, дэмжлэг болон татвар, шимтгэлийн хөнгөлөлт үзүүлэхдээ иргэдийн орлоготой холбох, дотоодын үйлдвэрлэлээ дэмжих, улс орныхоо зээлжих зэрэглэлд илүүтэй анхаарч, өрийг багасгах, төсөвт онцгой нөлөөтэй нүүрс зэргийн борлуулалтыг дэмжих арга замыг олох, үнэгүйдээд буй мал аж ахуй зарим түүхий эд үнэгүйдлийг багасгах чадавхийг сайжруулах зэрэг санал санаачилга гаргаж байгаа.

Гадаад орчин маш ээдрээтэй, хаашаа ч эргэж болзошгүй байгаа тул төсвийн зардлыг хасах эрхээ Засгийн газар УИХ-аас өөртөө авч, шуурхай ажиллах, төсвийн орлогын бүрдүүлэлтийн хэмжээнд санхүүжилтийн эрхээ авах, Сангийн яамны хяналтыг тойруулж, төсвийн шинжтэй зардлыг гаргаж, улс орныг өрөнд оруулдаг сувгуудыг ил болгож, хязгаарлах, тайлан мэдээлэл тогтмол хийж байхыг санал болгож байгаа. Жишээ нь, төсвийн шинжтэй зардлуудыг гаргадаг Төв банк, Хөгжлийн банк, концесс, төрийн өмчийн байгууллага, компаниуд зэрэг далд сувгуудад анхаарал тавин ажиллаж байна.

-Эдгээр саналуудаас дэлгэрүүлж тодруулмаар байна. Дундаж цалингаас доош орлоготой иргэдийн нийгмийн даатгалын шимтгэлийг түр хойшлуулах саналыг гаргаж байгаа үндэслэлийг тайлбарлахгүй юу?

-Нийгмийн даатгалын шимтгэлийн зарим хэсгийг буцааж олгох нь зөв байж болох ч бас л амьдралын ялгааг үл хамаарсан, нийгмийн эмзэг хэсэгт очих мөнгөнөөс хумсалдаг, хавтгайрсан халамжийн шинж гэж үзэж байгаа. Бага болон дундаж орлоготой иргэдэд шимтгэлийн тодорхой хэсгийг буцааж өгөхийг дэмжиж байна. Шударга ёс зүйг сахиулахгүй бол амьдралын ялгаварлал улам нэмэгдэж нийгэм бухимдалтай байх талтай.

-Тендерээс татгалзаж дотоодын үйлдвэрүүдийн бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг шууд гэрээгээр худалдан авах ба үнэ нь олон улсын зах зээлийн үнээс 20 орчим хувь өндөр байхыг зөвшөөрөх тухай санал анхаарал татаж байна. Шууд гэрээгээр худалдан авах нь эрсдэл дагуулдаг гэж ойлгодог. Хуулиараа заавал тендер зарлах ёстой биш үү?

-Тендер аль хэдийний олон тохиолдолд дүр эсгэсэн ажиллагаа болсон хэмээн бизнес эрхлэгчид ярьдаг юм билээ. Тийм ч байх. Ихэнх орнуудад захиалагч хамгийн шилдэг үйлдвэрлэгчдийг урьж уулзаад гэрээ хэлцлээ хийдэг болсон. Харин сонголт буруу хийсэн байвал тухайн захиалагч хариуцлагаа хүлээдэг байх аа. Захиалгаар дүүрээд зарим үйлдвэрлэгчид урилгаас татгалзсан байх талтай. Манайд масс, бөөн хэмжээний үйлдвэрлэл бараг байхгүй болсон шиг байна. Төр асар том худалдан авагч болохоор дотоодынхоо бүтээгдэхүүнийг гадаадын зах зээлийн үнээс 20 хувиар өндөр үнээр авахыг зөвшөөрч, хамгийн бага үнийн зарчмаас зоригтой салах санал дэвшүүлж байна. Өөрөөр хэлбэл, дотоод үйлдвэрлэл явагдаж ажлын байртай болж байвал 20 хувийн зардал аяндаа нөхөгдөнө. Шударга өрсөлдөөнийг хамгийн их сурталчилдаг АНУ саяхнаас дотоодын бүтээгдэхүүнээ 25 хувиар өндөр үнээр дотоод зах зээлээс авах шийдвэр гаргалаа.

-Зэс, төмөр, нүүрсний ханш, үнийн өсөлтөөс олох орлого гэдэг өнөөдрийн байдлаар хэр бодит вэ. Учир нь хил гааль хязгаарлалттай байгаа үед эдгээр бүтээгдэхүүний экспорт төлөвлөсөн хэмжээгээр гарч чадаж байгаа юу?

-Тийм. Тоо хэмжээний хувьд 30 гарсан сая тонн нүүрс гаргаж чадахгүй байх. Мөн төмрийн хүдрийг ч санасан хэмжээнд экспортлоход хүндрэлтэй байх нөхцөл үүсэхээр байна. Иймээс үнэ хүргэж худалдах, ханшийн уналт, үнийн өсөлтөөс олж буй нэмэгдэл орлогодоо тайвшрахгүйгээр хүчин чармайлтыг нэмэгдүүлэх хэрэгтэй байна.

-Төсвийн тогтвортой байдлын зөвлөлийн даргын хувьд Хөгжлийн банкны алдагдалтай холбоотой ямар байр суурьтай байна вэ. Хөгжлийн банкны олгосон зээлээс төсөв хариуцах зарим зээлд өрийн баталгаа гаргаж бусдыг нь зээлдэгчидтэй хамтран төлүүлэх мастер төлөвлөгөө гаргуулж батлуулах ёстой гэж үзсэн байна. Энэ асуудлыг дэлгэрүүлэхгүй юү?

-Энэ асуудал хэвлэл мэдээлэл хийгээд УИХ дээр зөндөө яригдлаа. Үр дүнгээ өгч байна гэсэн дүгнэлттэй байна. Зээл төлөгдөж байна. Хамгийн чухал нь зээлийг эргүүлэн төлүүлж, улсыг хохиролгүй болгох явдал юм. Хүндэрсэн банкуудад хоёр жилийн өмнө манайд хийсэн Дэлхийн банкны судалгаагаар зээлдэгч болон зээл гаргагчидтай хамтран ажиллах нь бусад орнуудтай харьцуулахад ихээхэн доор түвшинд, бараг тэг үнэлгээ авсан харагдсан. Үүнээс санаа авч ажлаа мэдэх хүмүүсийг хөндийрүүлж, улсыг хохироох, мөн бас ял завшуулах байдал гаргаж болохгүй.

-Бондын эргэн төлөлтийн асуудал олны анхаарлын төвд байгаа. Монгол Улсын хувьд төлөх чадамж бий юу, ямар арга хэмжээ авах шаардлагатай байна вэ?

-УИХ-аас өрийн удирдлагын стратеги баталсан. Авсан, өгсний зөрүүгээр өр буурсан байх зарчим тогтоосон. Үүнийг хэрэгжүүлж, 2023 онд төлөгдөх бондын наад зах нь 20-оос доошгүй хувийг төлж, үлдсэнийг нь дахин зээллэгжүүлэх бэлтгэлийг одооноос хангах ёстой. Үүний тулд Монгол Улсын зээлжих зэрэглэлийг бууруулж болох аливаа эрсдлээс зайлсхийж, төсвийн алдагдлыг багасгах, Хөгжлийн банкны төлбөрийн чадварыг дээшлүүж, бондынхоо төлбөрийн шийдлийг хямд аргаар шийдэх санаа юм. Зориглоод төлчихвөл их ачаа хөнгөрч, төсвөөс гардаг хүүний төлбөр яваандаа багасна. Одоо нэг их наяд төгрөг болж байна.

-Дарханы арьс ширний үйлдвэрийг түшиглэн мэргэжилтнүүд бэлдэх шаардлагатай гэж үзсэн байна. Хэтийн үр дүн, ач холбогдлыг юу гэж харж байна вэ?

-Сүүлийн жилүүдэд арьс, ширний үнэ унаж, бараг хог дээр хаягдахад хүрч байна. Энэ салбар уг нь улсын төсөвт ихээхэн орлого оруулж, олон хүнийг ажлын байраар хангах боломжтой. Бид Улаабаатар, Дарханы зарим үйлдвэрүүдийн үйл ажиллагаатай танилцсан. Тэнд сайн инженер, гадаадын мэргэжилтэн, арьс, ширний анхан шатны тордолтоос эхлээд зөөлөн шир, торгон арьс болтол бүх технологийг мэддэг залуус байв. Миний бие мөн зарим оюутан аспирантуудын судалгаатай танилцахад манай их сургуулиудад энэ чиглэлийн суралцагчид, заадаг багш бараг байхгүй байсан.

Дарханд арьс ширний томоохон цогцолбор барих төлөвлөгөө гарсан байна. Хориод сая богийн арьс, хоёр сая орчим бодын арьс бол асар их нөөц. Олон улсад арьс шир эргээд сэргэх шинжтэй болж, технологи сайжирч буй мэдээ байгаа. Эдгээрийг бодолцож, олон улсын жишгийн дагуу үйлдвэрийг бараадуулж, хүнийг сургаасай гэсэн дохио, мэдээ гэх үү дээ. Тэнд хүмүүсээ сургаад улс даяар сургагч багш нарыг бэлтгэж, өргөн цар хүрээтэй сургалт хийж, хүмүүсээ чадавхжуулах боломж байна гэж харж байгаа. Монгол Улсын Шинэ сэргэлтийн бодлогын нэгэн чухал жишиг асуудал бол энэ агаад цаашаа ноос, мах, сүү гээд хөврөөд баяжаад явах цар хүрээтэй. Сум орон нутгийн төсвийн баазыг бэхжүүлэх жишиг болох нэн чухал ажил болно гэж найдаж байна.

мэдээ онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

О.Амартүвшин: Одоо ярьж ханалаа. Бодит үйлдэл рүүгээ алхам алхмаар ормоор байна DNN.mn

МҮХАҮТ-ын ерөнхийлөгч О.Амартүвшинтэй ярилцлаа.

– Манай улсын гадаадын хөрөнгө оруулалт дайн байлдаантай, үймээн самуунтай улс орноос ч дор байдалд орчихсон-

-“Монголын эдийн засгийн чуулган-2022” шинэ сэргэлтийн бодлогын хүрээнд зохион байгуулагдлаа. Өнгөрсөн хугацаанд худалдаа эрхлэгчдийн нөхцөл байдал ямар байв?

-МХАҮТ бизнес, эдийн засгийн орчинд гол нөлөө үзүүлэхүйц томоохон судалгаануудыг тогтмол хийдэг. Эдийн засгийн хөгжил олон зүйлээс хамааралтай. Судалгаагаар хамгийн эхэнд гол нөлөө үзүүлдэг хүчин зүйл бол улс төрийн тогтвортой байдал юм. Бид эдийн засгаа хэрхэн хоёр дахин тэлэх талаар судалгаа хийж, үр дүнг нь 2019 оны сүүлээр танилцуулсан. Өнөөдөр манай улсад үйлчилж байгаа хууль, эрх зүйн нөхцөл байдал, уялдаа холбоог аваад үзвэл эдийн засгаа хоёр дахин тэлэх боломж хомс байна. Монгол Улсын эдийн засаг 2025 он гэхэд хоёр орчим тэрбум ам.доллараар нэмэгдэхээр байгаа нь хангалтгүй үзүүлэлт. Бидний өөрчлөхийг хүсээд байгаа нийгэм, эдийн засгийн байдал, ажилгүйдэл, утаа, хот хөдөөгийн ялгаатай байдал зэрэг өөрчлөх шаардллагатай олон асуудлыг дээрх өсөлт шийдэж чадахгүй. Тиймээс богино хугацаанд үсрэнгүй хөгжлийг авч ирэх ёстой. Та бүхэн санаж байгаа бол МХАҮТ-аас тийрэлтэт эдийн засгийн загварыг танилцуулж байсан.Үүнд үндсэндээ таван салбар асуудлыг тусгаж,эдгээр асуудлыг эхний ээлжинд шийдэх нь зүйтэй хэмээн үзсэн. Дэлхийн 40 гаруй улс орон эдийн засгаа богино хугацаанд тэлэхэд хийж хэрэгжүүлсэн арга хэмжээ юм. Ингээд их сэргэлтийн санаачилгыг гаргасан. Харамсалтай нь бид хоёр жил гаруй хугацаанд ковидын хүнд үеийг даван тууллаа. Дэлхий дахинд томоохон дайн тулаан, халдварт өвчний дараа цоо шинэ итгэлцэл, ойлголцол бий болдог юм байна. Засгийн газраас Шинэ сэргэлтийн бодлогыг зургаан чиглэлд хэрэгжүүлэхээр болсон.

-Засгийн газраас дэвшүүлсэн Шинэ сэргэлтийн бодлого бодит байж, үр дүнгээ өгөх болов уу?

-Монголчууд бид хөгжихийг хүсч байна. Тэгвэл Монгол Улсын хөгжилд саад учруулж байгаа зургаан зүйлийг гаргаж ирсэн. Манай улсад тулгамдаад байгаа асуудлууд нэг л өдөр бий болчихсон зүйл биш л дээ. Дэлхийн эдийн засгийн форум болон Дэлхийн банкнаас өрсөлдөх чадварын судалгаа, бизнес эрхлэлтийн индексийн судалгаа зэрэг хэд хэдэн судалгаа хийдэг. Эдгээр судалгаагаар Монгол Улсын хөгжлийг хойш татдаг хэдэн үзүүлэлт л байдаг. Тухайлбал, хил дагуух худалдаа буюу боомтын асуудал, эрчим хүчний хүртээмж, төрийн хүнд суртал, авлигын асуудал зэрэг байдаг. Эдгээр асуудлуудаа шийдэхгүйгээр бид эдийн засгийн тэлэлтийн талаар ярих боломжгүй. Тиймээс хүссэн ч, эс хүссэн ч бид өнөөдөр биш юм аа гэхэд маргааш эдгээр өөрчлөлтийг хийх л болно. Аж үйлдвэрийн салбар, хөнгөн үйлдвэрийн салбарыг хөгжүүлэхийн тулд эрчим хүч, дэд бүтэц, гадны хөрөнгө оруулалт хэрэгтэй. Тиймээс Засгийн газрын дэвшүүлсэн Шинэ сэргэлтийн бодлогын түвшинд хэрэгжүүлж байгаа зургаан салбар зорилтын хүрээнд бид хийх ёстой хамгийн эхний алхмаа зөв тодорхойлсон хэмээн үзэж байгаа.

-Зорилгоо зөв тодорхойлчихсон юм бол төр хувийн хэвшил хэрхэн хамтарч ажиллаж, үр дүнтэй хэрэгжүүлэх боломж юу байна вэ?

-Эдгээр томоохон зорилтот арга хэмжээнүүдийг Монгол Улсын Засгийн газар дангаараа хийж чадахгүй. Учир нь Шинэ сэргэлтийн бодлогыг үр дүнтэй хэрэгжүүлэхийн тулд 100 гаруй тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалтын асуудал яригдаж байна. Тиймээс гадаадын хөрөнгө оруулалтыг татах, хувийн хэвшил төр хамтрах замаар зөв эрэмбэ дараалалд оруулсны үндсэн дээр хийх боломжтой. Манай улсын дотоодын нийт бүтээгдэхүүн 30 гаруй их наяд төгрөгийн өртөгтэй. Гэтэл бидэнд 100 гаруй тэрбум төгрөг хэрэгтэй байна. Өнгөрсөн хугацаанд авч хэрэгжүүлж байсан олон ажлууд байна. Үр дүнг нь харахаар сэтгэл дундуур л байгаа. Тэгвэл дахин ийм алдаа гаргахгүйн тулд, алдаагаа давтахгүйн тулд юу хийх ёстой вэ гэхээр ил тод, хамтарч ажиллах ёстой. Ингэснээр хүссэн үр дүнд хүрнэ.

-Үүнд МҮХАҮТ-ын гол үүрэг роль юу байх вэ?

-Бид хувийн хэвшлийн аж ахуйн нэгжүүдийг зөв зохион байгуулах, төр дэмжиж болохуйц хувийн хэвшлийн санаачилгын төслийг бодитойгоор хэрэгжихүйц ТЭЗҮ-ийг хэрхэн бий болгоход анхаарч байна. Тэр ч утгаараа танхимын дэргэд Хөгжлийн төслийн корпораци байгуулах ёстой хэмээн үзэж байгаа. Засгийн газрын том төсөл хэрэгжүүлэхэд хувийн хэвшил хэрхэн яаж бодит оролцоотой байх, эсвэл хувийн хэвшлийн хэрэгжүүлэх төслийг Засгийн газар худалдан авах эрэлт, нийлүүлэлтийн баталгаагаар хэрхэн хангах вэ зэрэг уялдаа холбоог нь хангах ажлын нэгж байгуулахыг зорьж байна. Энэ бүхний ард үр дүн гарна гэдэгт итгэлтэй байна.

-Энэ оны улсын төсөв хүнд нөхцөл байдалд байна. Гэтэл ихээхэн хэмжээний санхүүжилт шаардлагатай олон сайхан төслийн үр дүнгийн талаар ярьж байгаа нь шилний цаанаас чихэр харуулахтай адил санагдаад байх юм. Энэ оны тухайд танай салбарын нөхцөл байдал ямар байна вэ?

-Өнгөрсөн хугацаанд тээвэр логистикийн асуудал үнэхээр хүндрэлтэй байсан. Гэтэл өнөөдөр дайн байлдааны улмаас хойд хилийн асуудал хүндрэлтэй боллоо. Европын ачаа эргэлт хүнд нөхцөл байдалд байна. Үндсэндээ нийт импортын 40 орчим хувийг Европ, ОХУ-аас авдаг. Мөн хойноос ирж байгаа нийт ачааны 30 гаруй хувь нь Европоос, үлдсэн нь ОХУ-аас ирдэг. Эдгээр асуудлууд бүгд хүндэрч байна. Тэр дундаа эм, хүнс, тоног төхөөрөмж зэрэг олон төрлийн бараа бүтээгдэхүүн багтаж байгаа. Эдгээр бараа бүтээгдэхүүнийг БНХАУ-аар дамжуулж авч болох хэдий ч урд хил дээр ихээхэн хэмжээний ачааны бөөгнөрөл үүсчихсэн. Тиймээс нөхцөл байдал маш хүнд байна. Монгол Улс 2022 оныхоо төсвийг хэт өөдрөгөөр төсөөлсөн. Тухайлбал, 36.7 сая тонн нүүрс энэ онд экспортлохоор төлөвлөсөн. Харамсалтай нь бодит байдал дээр 2022 оны нэгдүгээр улирлын байдлаар 2.2 сая тонн нүүрс экспортлоод байна. Угтаа гадаадын зах зээл дээр уул уурхайн бараа бүтээгдэхүүний үнэ өндөр өсөлттэй байна. Хэдийгээр 2021 онд улсын хэмжээнд эдийн засгийн тоо хэмжээнд уналттай боловч үнийн өсөлттэй байсан учраас эдийн засгаа аварч гарсан.Тиймээс бид нэн яаралтай урд хилээ бүрэн ажиллуулахын тулд БНХАУ-ын талтай төр хувийн хэвшлийн түвшинд ярилцаж, ойлголцох хэрэгтэй байна. Экспорт, төсөв, гадаад худалдаа,тээвэр логистик хүндэрчихсэн байгаа энэ үед улсын төсөв бүрдэхэд хүнд. Ийм үед таны хэлж байгаачлан томоохон арга хэмжээнүүдийг хэрэгжүүлэх төсөв санхүү орж ирэх эсэх нь эргэлзээтэй байна. Төсөв мөнгө дутаад ирэхээр гаднаас зээлэх, эсвэл гадаадын хөрөнгө оруулалтыг татаж байж л нөхнө. Хамгийн гол нь Засгийн газар, УИХ, хувийн хэвшил нийлээд амлалт, үүрэг, итгэлцлээ өндөр түвшинд барих ёстой. Тэр бүр ковид, дайн тулаан руу бурууг чихэхээс илүү бүх зүйл биднээс хамаарна. Засгийн газар өөрсдөө итгэл үнэмшилтэй байгаа бол ядаж үрэлгэн төсвөө танах,онцын шаардлагагүй бүтээн байгуулалтаа хойшлуулах, орон нутгаар нэг тараасан үр дүнгүй ажлуудаа цуцлах, автомашин худалдан авахгүй байх гэх мэтээр хэмнэлтийг бодит үйлдлээрээ хийх ёстой. Ингэж байж бусдад зөв хандлага төрүүлнэ.

-Төр хувийн хэвшилийн түншлэлийн талаар олон жил ярьж байгаа. Өмнөх хамтын ажиллагааныхаа үр дүнг тооцсон асуудал байна уу. Төрийн баримталж байгаа бодлогод итгээд ихээхэн хөрөнгө оруулалт хийж эргээд хохироод үлдсэн хувийн хэвшлийнхний жишээ олон байдаг шүү дээ?

-Манай улсын маш том сул тал бол Засгийн газрын тогтворгүй байдал. Засгийн газрын тогтворгүй байдал нь төрийн санах ойг үгүй хийдэг. Өнөөдөр ярьж тохирсон зүйл маргааш нь хэрэгждэггүй, эсвэл санаатай болон санамсаргүй байдлаар хууль бус үйлдэл болоод хувирчихдаг. Тиймээс төр, хувийн хэвшлийн түншлэл гэж юу байх вэ гэхээр төр орох ёсгүй орон зай руугаа халдахгүй байх, хувийн хэвшлийг дэмжих замаар төрөөс иргэдэд үзүүлж байгаа нийтлэг үйлчилгээ,амьдралын чанарыг сайжруулах хэрэгтэй. Хувийн хэвшлийг дэмжих, өдөөх замаар төр өөрийн зорилгыг биелүүлдэг байх учиртай. Өнөөдрийг хүртэл концессын гэрээнээс авахуулаад төрийн алдаатай бодлого олон байсан, олон ч шүүмжлэл дагуулдаг. Энэ бүгдийг Төр хувийн хэвшлийн хуулиар засч залруулах оролдлого хийж байна. Энэ талаар хуулийн төсөл өргөн барьсан. Тухайлбал, Шинэ сэргэлтийн бодлогын хүрээнд хийх шаардлагатай 100 төсөлд 100 их наяд төгрөгийн төсөв шаардлагатай байна. Гэтэл манай улсын төсвийн орлого 12 орчим их наяд төгрөг байхад дээр дурьдсан хэмжээний төсвийг улс дангаараа гаргах боломжгүй. Тиймээс төр хувийн хэвшлээ дэмжихгүйгээр өөрөө бүхнийг хийх боломжгүй болчихлоо шүү дээ.Эдийн засгийн бодит үр дүнг тооцоод үзэхээр төр бүгдийг хийх нь үр ашиг маш бага байна. Тиймээс хувийн хэвшлийн хийж болох бүх төсөл, арга хэмжээг, хувийн хэвшил рүү л шилжүүлэх ёстой. Том зургаар нь харахаар сүүлийн үед төр хувийн хэвшлийн урдуур орж бизнес их хийсэн. Энэ нь эдийн засгийн тоогоор илэрч байна. Эдийн засгийн 90 орчим хувь нь төрөөс ямар нэгэн байдлаар хамааралтай болчихсон байна. Энэ бол хандлагын хувьд буруу. Төр хувийн хэвшлийн түншлэл харагдахгүй байна. Ерөнхий сайд Эдийн засгийн чуулганы үеэр “Төр зохицуулагчийнхаа үүргийг биелүүлье, хувийн хэвшлийн хийж чадах бүх боломж бололцоог тэдэнд шилжүүлье” хэмээсэн нь хамгийн чухал. Төр өөр дээрээ байгаа олон аж ахуйгаа хувьчлах, олон нийтийн болгох аль болох аж ахуй эрхлэхээс татгалзах ёстой хэмээн онцолсон.

-Валютын ханшийн савлагаа, шатахууны үнийн хөөрөгдөл, хил гаалийн гацаа бизнес эрхлэгчид, ААН-үүдэд хэрхэн нөлөөлж байна. Гэтэл ААН-үүдийг бараа бүтээгдэхүүний үнийг тогтоон барих, ажлын байраа хадгалж үлдэх талаар шаардаж байгаа шүү дээ?

Нэгдүгээрт, дэлхий даяар халдварт өвчний дараа нийлүүлэлтийн гинжин хэлхээ тасалдах, тээвэр логистикийн үнэ өртөг өсөх гэх мэт олон хүндрэл бий болсон. Тэр тусмаа манай улсад гадаад валютын нөөц хомсдож, төлбөр тооцоо хийхэд түвэгтэй болж байна. Манай улс хоёр хөршөөсөө хараат учраас боомтын нөхцөл байдал нэлээд түвэгтэй байна. Энэ бүх шалтгаан бараа бүтээгдэхүүний үнийг хүссэн хүсээгүй өсгөчихөөд байна. Эдийн засаг бол бие биенээсээ хамааралтай систем. Бараа бүтээгдэхүүний үнэ өсөхөөр иргэдийн худалдан авах чадвар нөгөө талдаа буурч, ААН-үүдийн борлуулалт буурна. Үүний үр нөлөөгөөр эдийн засаг агшиж, татвар төсвийн орлого бүрдэхгүй. Иймээс олон аж ахуйн нэгжүүдийн үйл ажиллагаа зогсож, иргэд ажилгүйдэл, ядууралд өртөнө. Энэ мэтчилэн дараа дараагийн хүндрэлүүд бий болно. Энэ эрсдэлийг зөв хараад төр хувийн хэвшилтэйгээ хамтраад зохицуулалт хийх ёстой. Дайн дажин, халдварт өвчин бол байнга гарч байдаг зүйл биш боловч цаашид ямар хугацаанд өрнөхийг хэн ч хэлж мэдэхгүй байна. Бидэнд бодох ёстой олон асуудал байна. Яг ийм үед төр асуудлыг зөв, мэргэжлийн байдлаар шийдэх нь маш чухал. Тухайлбал, ийм үед төр махаа экспортлох бүхий л боломж бололцоогоор хангах ёстой. Малын тоо толгой нэмэгдээд байгаа боловч махаа экспортолж чадахгүй байгаа нь малчдын орлогыг хязгаарлачихаад байна. Төв суурин газар амьдарч байгаа иргэдийн махны үнийг өсгөхгүй байх талаар арга хэмжээ авдаг. Энэ бол том зургаараа алдаа. Цаашид бид эдийн засгийг зах зээлийн зарчмаар алхам алхмаар чөлөөлөх ёстой. Харин иргэдийнхээ худалдан авах чадвар, орлогыг нэмэгдүүлэх замаар ААН-үүдээ дэмжих учиртай. Өөрөөр хэлбэл, эдийн засгийн эрчмийг өдөөх чиглэлд анхаарах ёстой болохоос биш өмнө нь ярьдагчлан ямаанд мөнгө тараах, малын хашаа хороо барих гэх мэт ажлуудаасаа эдийн засгийн хүндрэлтэй үед бүрэн татгалзчихмаар байгаа юм. Харин ажлын байраар дамжуулж, цалин орлогыг нэмэгдүүлэх, аж ахуйн нэгжийн үйл ажиллагааг тэлэхийг дэмжих ёстой. Хараад байхад сэтгэлгээний асар том буруу хандлага байгаа юм. Энэ компани ашигтай ажиллаад байна, тийм учраас энэ бол буруу гэж хардаг. Энэ аль нийгмээс үлдсэн ойлголт юм бэ. Компани, ААН-үүд ашигтай ажиллаж байгаагийн хэрээр төр өндөр ашигтай ажиллаж байна гэсэн үг шүү дээ. Хөрөнгөтөн нийгмийг үзэн яддаг байсан шиг сэтгэлгээ рүү бид эргээд орж байна. Үнэндээ ямаанд 200 тэрбум төгрөг зарцуулснаас ямааны ноолуурыг гүн боловсруулах үйлдвэрт 200 тэрбум төгрөг зарцуулах юм бол нэмүү өртөг шингээсэн бүтээгдэхүүнийг илүү өндөр үнээр экспортолно шүү дээ.

-Төр хувийн үйлдвэр үйчилгээний газрыг шүүхийн шийдвэр гараагүй байхад өөрийн өмч болгодог жишээ олон байна шүү дээ?

-Үнэнийг хэлэхэд, төр аж ахуйн үйл ажиллагаа эрхлэх нь магадгүй өнөөдөр ашигтай мэт харагдаж болно. Гэхдээ эдийн засгийн системийн том зургаар нь харвал хэзээ ч ашигтай ажиллахгүй. Нэгдүгээрт засаглал, боловсон хүчний чадавхын асуудал байна. Хоёрдугаарт, үнэхээр урт хугацааны зорилт, зорилгоо тодорхойлж харж чадаж байгаа эсэх асуудал хөндөгдөнө. Бараа бүтээгдэхүүний үнэ өртөг, технологи, эцсийн шатны борлуулалт дээр төр дандаа алдаа гаргадаг. Эцэст нь төр ямар нэгэн зээл авахад хувийн хэвшил шиг урт зам туулахгүй. Маргааш нь л авчихна. Буцаад буруу технологиор яваад дампуурлаа зарлахад татвар төлөгчдийн мөнгөөр л эрсдэл хүлээнэ. Хувийн ААН-үүд бүтээмж, урт хугацааг, хамгийн сайн чанар, боловсон хүчнийг, үр ашигтай менежмэнтийн хослолыг эрэлхийлж байдаг. Үнэндээ ААН-үүдийн энэ эрэл хайгуулууд улсын л хөрөнгө шүү дээ. Ер нь улсын, төрийн хөрөнгө гэдэг сэтгэлгээнээсээ бид одоо салах ёстой. Бид асуудлыг яаж ч гоё сайхнаар тайлбарлаж болно. Тухайлбал, ковидын үед Эрдэнэт үйлдвэр тог цахилгааны мөнгийг дааж байна гэдэг ч юмуу. Гэтэл энэ бол алдаа. Эрчим хүчний тавдугаар цахилгаан станцыг барьчих хэмжээний мөнгийг зүгээр л тараачихсан шүү дээ. Түүний оронд хувийн ААН-үүдээ ашигтай ажиллах нөхцөлийг бүрдүүлчихвэл татварын орлого хэд дахин нэмэгдчихнэ шүү дээ. Шинэ сэргэлт гэж ярьж байгаа шиг бид бүгдээрээ сэтгэлгээний, хандлагын өөрчлөлт хийе. Төр шударга зохицуулагчийн байр суурь дээрээ байя. Үүнийг дахин дахин хэлмээр байна.

-Гадаадын нөхцөл байдал амаргүй байгаа энэ үед олон сайхан зүйл ярьж байгаа ч бодит үр дүн гарахад хүндрэлтэй харагдаж байна шүү дээ?

-Өнөөдөр бүс нутгийн асуудал хүнд байгаа ч бид бүх зүйлд бэлэн байх ёстой. Гадны хөрөнгө оруулалтыг татах ажлыг уйгагүй хийх ёстой. Тухайлбал, Эдийн засаг хөгжлийн яамаа бодитойгоор ажиллуулмаар байна. Гадаадын хөрөнгө оруулалтын газрын нөлөөг өндөрт өргөмөөр байна. Одоо ярьж ханалаа. Бодит үйлдэл рүүгээ алхам алхмаар ормоор байна. Дайн боллоо гээд хараад сууж болохгүй.

-Гадаадын хөрөнгө оруулалтыг татмаар байна гэдгийг бүх шатанд хэлж байна. Гэвч гадныхан манайд итгэх итгэл байна уу. Хөрөнгө оруулах таатай орчин бүрдсэн үү. Манайд гадны хөрөнгө оруулагчдыг урьж, хөрөнгө мөнгийг нь үрчихээд хөөгөөд явуулдаг түүх олон бий шүү дээ?

-Аль ч улс оронд бодлого нь тогтвортой, хөрөнгө оруулалт нь үр дүнтэй байвал гадныхан хөрөнгө оруулна. Манай улсын судалгааг аваад үзвэл гадны хөрөнгө оруулалт эрс буурчихсан. Хатуухан хэлэхэд, бүр зогсчихсон. Зарим нэг дайн байлдаантай, үймээн самуунтай улс орноос ч дор байдалд орчихсон. Энэ нь манай улс төрийн тогтворгүй байдалтай шууд холбоотой. Дахин хэлэхэд төр, засаг гаргасан бодлого, хуулиа хэрэгжүүлэхийн тулд бодит үйлдэл хийх ёстой. Гадаадын хөрөнгө оруулалтыг дэмжихийн тулд хэрхэн ажиллаж, гэрээ хэлэлцээрээ яаж мөрддөг юм бэ гэдгээ харуулах цаг болсон. Мөн гадаадын хөрөнгө оруулалтыг дэмждэг, сурталчилах агентлагууд нь бүрэн утгаараа ажлаа хийх хэрэгтэй. Ер нь бид хэлсэн, ярьсандаа л байдаг байх ёстой. Бид гадаадын хөрөнгө оруулалтыг үр өгөөжтэй ашиглах хууль эрх зүйн орчноо бүрдүүлчихээд түүний үр шимийг хүртэх ёстой. Үнэндээ улстөрчдийн попролыг дарах ёстой болчихоод байна. Мэддэг, чаддаг, хийх ёстой зүйлээ л хийдэг баймаар байна. Нөгөө талаар бидэнд боломжууд бий. Түүнийгээ бодитоор үнэлмээр байна.

мэдээ онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

ЕХ: ОХУ-ын зэвсэгт хүчин Украин руу довтолж, түрэмгийлж байгааг буруутган эрс эсэргүүцэж байна DNN.mn

Европын холбоо, түүний гишүүн болон түнш орнуудаас Монгол Улсад суугаа Элчин сайд нар Украинд болж буй дайны талаар байр сууриа илэрхийллээ.

ОХУ болон Беларусын 877 хувь хүн болоод 67 ААН-ийг хориг арга хэмжээнд хамруулсан

Европын холбооноос Монгол Улсад суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Аксель Никейз: -Европын холбооны улсууд ОХУ-ын зэвсэгт хүчин Украин руу довтолж, түрэмгийлж байгаа явдлыг эрс эсэргүүцэж байна. Мөн Беларус улсыг энэхүү цэргийн түрэмгийлэлд нэгдэн орж байгааг буруутгаж байна. Энэхүү түрэмгийлэл нь Олон улсын хууль, Олон улсын хүмүүнлэгийн хууль болоод холбогдох хуулийг зөрчиж дайны гэмт хэрэг үйлдэж байгааг эрс буруутгаж байна. Энэ нөхцөл байдалтай холбоотойгоор Европын холбооны гишүүн орнууд Украинд бүх төрлийн тусламж, дэмжлэг үзүүлж, түүхэнд байгаагүй хориг арга хэмжээг ОХУ-д үзүүлж байна. Тухайлбал, эдийн засгийн салбарын ногдуулах арга хэмжээ болоод хувь хүн рүү чиглэсэн хориг арга хэмжээг авсан. ОХУ болон Беларусын 877 хувь хүн болоод 67 ААН-ийг тус хориг арга хэмжээнд хамруулаад байна.ҮАНУ, Канад, Австрали, Япон, БНСУ, Канад улс нэгдсэн бөгөөд бусад улс орнууд хэсэгчилсэн байдлаар энэхүү хориг арга хэмжээнд нэгдэж байна. Түрэмгийлэл үйлдэж байгаа ОХУ-д энэхүү хориг арга хэмжээ ихээхэн хохирол дагуулж байгаа бөгөөд Европын холбооны улс орнуудын хувьд ч тийм хямд төсөр арга хэмжээ биш юм. Бид дээр дурдсан хувь хүн болоод ААН-үүдэд зориулсан хориг арга хэмжээгээ цаашид ч үргэлжлүүлэх болно гэдгээ илэрхийлж байна. Европын холбооноос Украинд 2014 оноос нийтдээ 17 тэрбум ам.долларын санхүүгийн тусламж үзүүлээд байна. Дайн эхэлснээс гурав хоногийн дараа Европын холбооны зүгээс Украины зэвсэгт хүчинд цэрэг, зэвсгийн тоног төхөөрөмж нийлүүлэхээр тунхагласан. Нийт үнийн дүнгийн тухайд 500 сая евротой тэнцэнэ. Дээрх үнийн дүнгийн 400 сая еврог нь цэрэг дайны зориулалтын 50 сая евро нь хүмүүнлэгийн чиглэлээр зориулах юм. Эцэст нь дүгнээд хэлэхэд, бид стратегийн ач холбогдол бүхий багц арга хэмжээ авах болно.Стратегийн баримт бичгийг Европын холбооны улсын гадаад харилцаа болоод Батлан хамгаалах яамнаас хамтран гаргасан. Энэхүү баримт бичигт Европын холбооны Аюулгүй байдал, батлан хамгаалах чиглэлээр өөрсдийн тусгаар тогтнол, аюулгүй байдлыг хамгаалах зорилгоор 10 жилийн турш авч хэрэгжүүлэх дараагийн ач холбогдол бүхий багц арга хэмжээг тусгасан байгаа юм.НАТО-той хамтраад Европын түнш орнуудтай хамтарсан аюулгүй байдал, батлан хамгаалахад чиглэсэн үйл ажиллагаа явуулах болно.

Монгол Улсынхүнсний аюулгүй байдлыг хангах чиглэлээр Франц улс хоёр талын хамтын ажиллагаагаа тууштай үргэлжлүүлнэ

Бүгд найрамдах Франц улсаас Монгол Улсад суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Себастиан Сүрүн: -Украин улс ОХУ-ын цөмийн зэвсгийг өөрийн нутаг дэвсгэрээс гаргасан. Энэ дайн бол үндсэндээ найман жилийн өмнөөс эхэлсэн дайн юм. Бид бүхний харж байгаачлан дайны хор уршгийн улмаас олон улс орон эдийн засгийн хор хохирол амсаж байна. Учир нь ОХУ-ын цэрэг арми хөдөө аж ахуйн томоохон салбарт хор нөлөө үзүүлсэн. Нэн ялангуяа Хар далай дахь бүс нутаг маш их хор хөнөөл амсаж байна. Үүнээс үүдэн тус бүс нутагт хүнсний бүтээгдэхүүний үнийн хөөрөгдөл газар авч байна. Энэхүү дайны улмаас Монгол Улс шиг олон орнууд валютын ханштай холбоотой томоохон цохилтод орж байна. Монгол Улс ОХУ-аас хөдөө аж ахуйн бараа бүтээгдэхүүн, хүнс болоод төмөр замын тоног төхөөрөмж импортлодог орны хувьд олон хүндрэлтэй тулгарч байна. Франц болоод бусад орнууд хүнс, ХАА-н салбарыг энэхүү үр дагавраас хор уршгийг нь бууруулах чиглэлээр хамтарч ажиллаж байна. Түүнчлэн дэлхийн зах зээл дээр худалдаа болоод импортын чиглэлээр хамтарч ажиллах зорилго агуулж байна. Хүнсний үйлдвэрлэлийг богино болоод урт хугацаанд дэмжих чиглэлээр анхаарч байна. Энэ мэтчилэн Монгол Улсын хүнсний аюулгүй байдлыг хангах чиглэлээр Франц улс хоёр талын хамтын ажиллагаагаа тууштай үргэлжлүүлнэ гэдгээ илэрхийлж байна.Урт хугацаанд хүнсний аюулгүй байдал болоод эрчим хүчний салбарын биеэ даасан байдлын чиглэлээр хамтарч ажиллах юм. Мөн Монголын бизнесийн салбартай хамтарч ажиллаж байгаа. Урьд өмнө нь ч бид хамтарч ажиллаж байсан. ОХУ-д тогтоож байгаа хориг арга хэмжээнүүд Монгол Улсад нөлөөлөхгүй байх чиглэлээр өөрсдийн зүгээс анхаарч ажиллаж байна. Дэлхийн хамтын нийгэмлэгийн зүгээс Монгол Улс НҮБ-ын идэвхтэй гишүүний хувьд, Европын аюулгүй байдал хамтын ажиллагааны гишүүний хувьд Монгол Улсын аливаа нэг аюулгүй байдалтай холбоотой асуудалд ч бид дэмжлэг үзүүлэхээ дахин илэрхийлж байна.

Эдийн засгийн хүндрэлтэй нөхцөл байдлыг шийдэх чиглэлээр хамтарч ажиллаж байна

Бүгд найрамдах Чех улсаас Монгол Улсад суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Ян Витопил: -Манай улс Украиныг бүрэн дэмжиж ОХУ-ын түрэмгийллийг эрс буруутгаж байна. Украины дүрвэгсэд манай улсын нутаг дэвсгэрт олноороо ирж байгаа. Тиймээс бүд эдгээр дүрвэгсдэд хүмүүнлэгийн туслалцаа үзүүлэхэд чиглэсэн арга хэмжээнийхээ талаар хэлэхийг хүсч байна.Мөн Олон улсын Эрүүгийн шүүхээс дайны гэмт хэргийн эсрэг өөрсдийн мөрдөн шалгах ажиллагаагаа эхлүүлсэн. Миний ойлгож байгаагаар одоогоор 40 гаруй улс орон Олон улсын эрүүгийн хуульд өөр өөрсдийн нэхэмжлэлээ гаргаж байгаа гэж бодож байна.Үүнтэй холбоотойгоор Чех улсын хувьд Монгол Улстай хоёр талын хамтын харилцаагаа өргөжүүлж, эдийн засгийн хүндрэлтэй нөхцөл байдлыг шийдэх чиглэлээр хамтарч ажиллаж байна. Чех улс ОХУ-ын дэгдээсэн дайны эсрэг аливаа нэг арга хэмжээ авахаа ийнхүү илэрхийлж байна.

Манай улс Украинаас хамгийн их дүрвэгсдийг хүлээж авсан

Бүгд найрамдах Польш улсаас Монгол Улсад суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Кшиштоф Бойко: -Манай улс ОХУ-аас Украинд үзүүлсэн түрэмгийллийн дараа дүрвэгсдийг хүлээж авсан цөөн тооны орнуудын нэг. Украины хүмүүнлэгийн хямралтай холбогдуулан эмэгтэйчүүд хүүхдүүдийн нулимсыг урсгаж байгаа энэ дайныг бид эрс буруутгаж байна. Украинаас дүрвсэн иргэдээс хоёр сая 700 мянган хүнийг манай улс хүлээж авсан нь дэлхийн хэмжээнд хамгийн их дүрвэгсдийг хүлээж авсан орны тоонд манай улс багтаж байна. Зэвсэгт мөргөлдөөнөөс өмнө хоёр орны хурцадмал байдалтай холбоотойгоор манай улс бэлтгэл байдлаа хангаж байсан. Дайн дэгдсэнээс хойш мянга мянган иргэд ААН-үүд Украины дүрвэгсдэд өөрсдийн чин сэтгэлийн тусламж үзүүлсээр байна. Түүнчлэн бодлогын чанартай байгууллагууд үйл ажиллагаа явуулж, дүрвэгсдийн аюулгүй байдал, нийгмийн асуудлыг хангах чиглэлээр хамтарч ажиллаж байна. Нийт дүрвэгсдийн 80-90 хувь нь эмэгтэйчүүд, хүүхдүүд байгаа учраас эдгээр иргэдийн аюулгүй байдал болоод нийгмийн асуудлыг хангах чиглэлээр дорвитой ажиллагаа явуулж байна. Үүний зэрэгцээ дүрвэгсдэд эрүүл мэнд болон бусад үйлчилгээг зөв зохистой хүргүүлэх чиглэлээр арга хэмжээ авч байна.

Дайныг эрс шийдэмгий буруутгаж, үтэр түргэн дуусгавар болгоосой хэмээн хүсч байна

Бүгд найрамдах Болгар улсын Элчин сайдын яамны Хэргийг түр хамаарагч Валентин Ангелов: -Энэхүү дайны улмаас олон мянган украинчуудын амьдралын нөхцөл байдал доройтож, нутгаа орхиж дүрвэхэд хүргэж байна. Болгар улсын зүгээс хүмүүнлэгийн болоод бусад туслалцааг Украин улсад хүргүүлж байгаа. НҮБ болоод УЗН-тэй хамтарч туслалцаа үзүүлж байна. ОХУ-аас биднийг хүмүүнлэгийн туслалцаа үзүүлэх нөхцөл байдлаар хангах ёстой хэмээн үзэж, бас шаардаж байгаа. Мөн дэлхийн бүхий л улс орнууд Украинд дэмжлэг туслалцаа үзүүлэх, тэр дундаа эмнэлгийн тоног төхөөрөмж болоод усан хангамжаар хангах арга хэмжээг авч байна. Одоогийн байдлаар манай улс Украин улсын 75 мянга гаруй дүрвэгсдийг хүлээн авсан байна. Мөн хүмүүнлэгийн туслалцаанд 185 мянган ам. долларын зардал гаргаж байна. Украины ард түмэнтэй эв нэгдэл нэгтэй байгаагаа ийнхүү илэрхийлэхийн зэрэгцээ 1.7 сая еврог Засгийн газар болоод иргэдээсээ босгож Украины дүрвэгсдэд зориулж байна.Бид энэхүү дайны хор уршгийг сайтар ойлгож байгаагийн хувьд дайныг эрс шийдэмгий буруутгаж, үтэр түргэн дуусгавар болгоосой хэмээн хүсч байна.

НҮБ-ын гишүүн орнуудын нэг нь нөгөөгийнхөө бүрэн эрх рүү халдаж зэвсэгт халдага үйлдэнэгэдэг байж боломгүй үйлдэл

ХБНГУ-ын Элчин сайдын яамны Дэд тэргүүн Регина Рутенберг: -Үг маш их утгатай байдаг. ОХУ буруу үг хэлдэг, буруу ташаа мэдээлэл цацах чиглэлээр маш идэвхтэй ажиллаж байна. Тиймээс буруу ташаа мэдээллийн хүрээнд ОХУ олон улсын яриа хэлэлцээрт нөлөөлж, Украинд болж байгаа бодит нөхцөл байдлын зургийг гажуудуулах оролдлого хийж байна. Тиймээс эдгээрийг гярхай харах ёстой. НҮБ-ын бүрэн эрхт улс орнуудын нэг нь нөгөөгийнхөө бүрэн эрх рүү халдаж зэвсэгт халдага үйлдэнэ гэдэг бол хэзээ ч байж боломгүй үйлдэл. ОХУ-ын зүгээс энэхүү түрэмгий дайныг цэргийн тусгай ажиллагаа хэмээн нэрлэж байна. Түүнчлэн уг дайны учир шалтгааны талаар буруу ташаа мэдээлэл түгээж байна. Түүний зэрэгцээ хүн төрөлхтний эсрэг аймаглан устгах хэмээх нэр томьёоноос аль болох зайлсхийж байна.НҮБ 1948 онд аймаглан устгах талаарх тодорхойлолтыг гаргасан байдаг. Энэхүү тодорхойлолтод зорилготойгоор үндэстнийг болоод шашны байгууллага бусад бүлэглэлийг бүхэлд нь болоод хэсэгчлэн устгахыг хэлнэ хэмээсэн. Тэдгээр бүлэг хүмүүсийн амьдралын чанарыг доройтуулах бүрмөсөн устгах арга хэмжээг тодорхойлсон байдаг. Нэн ялангуяа нэг бүлгээс нөгөө бүлэг рүү өсвөр насны хүүхдүүдийг шилжүүлэх явдлыг ч энэхүү тодорхойлолтод оруулдаг. Тиймээс НҮБ болоод Европын аюулгүйн ажиллагааны байгууллага энэ чиглэлээр тодорхой анхаарал хандуулж байгаа. Аймаглан устгах хэмээх нэр томьёог огт хэрэглэхгүй байгаа нь дэлхий нийтэд хэвшсэн практикаас нэлээд гажсан практик хэмээн бид үзэж байна.Тиймээс энэхүү зэвсэгт халдлагаас хор уршгийг нь амсаж байгаа эмэгтэйчүүд болоод хүүхдүүд, бүхий л иргэдийн төлөө ийнхүү үгээ та бүхэнд дуулгаж байна.

Ямар ч улс орон аймаглан устгах үйл ажиллагаа явуулах эрхгүй

ИБУИНВУ-ын Онц бөгөөд бүрэн элчин сайд Филип Малон: -ОХУ Олон улсын хууль, Олон улсын хүмүүнлэгийн хуулийг ноцтой зөрчиж Украинд цэргийн гэмт хэрэг үйлдэж байна. Энэ гэмт хэргийнхээ хариуцлагыг хүлээх ёстой хэмээн үзэж байна. Олон улсын эрүүгийн шүүх гуравдугаар сарын 16-нд өөрсдийн шийдвэрээ гаргасан. Хоёр орон эсрэг санал өгсөн. ОХУ болон БНХАУ эсрэг санал өгсөн. Олон улсын эрүүгийн шүүхээс гарсан шийдвэрийг ОХУ үг дуугүй биелүүлэх ёстой. ОХУ хэдийгээр эсэргүүцэж байгаа ч үй олноор нь аймаглан устгах дайны гэмт хэрэг газар авсан нь тодорхой байна. Дараагийн чухал асуудал бол ОХУ-ыг оруулаад ямар ч улс орон аймаглан устгах үйл ажиллагаа явуулах эрхгүй. Тусгаар улсын нутаг дэвсгэрт аймаглан устгах үйл ажиллагаа явуулах нь байж боломгүй зүйл. Тиймээс шүүхээс ОХУ-ын тайлбарыг хүлээж аваагүй. Цаашлаад ОХУ-ын энэхүү түрэмгий үйлдэл нь Олон улсын хуулийг ноцтой зөрчсөн үйлдэл гэдгийг тодорхойлсон. Путины Украины ард түмний эсрэг үйлдэж байгаа түрэмгийлэл бол хүн төрөлхтний эсрэг гэмт хэрэг үйлдэхийн зэрэгцээ олон улсын тогтсон дүрэм журмыг ноцтой зөрчсөн үйлдэл гэдгийг дахин цохон тэмдэглэе.

Жижиг гүрнийг том гүрэн түрэмгийлэх замаар хэзээч асуудлыг шийдвэрлэж болохгүй

Канад улсаас Монгол Улсад суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Катрин Ивкоф: -Манай улс миний өмнө үг хэлсэн Европын холбооны гишүүн орны төлөөгчдийн үгэнд өөрсдийн дуу хоолойгоо нэгтгэж байна. Канад улс ОХУ-ын ерөнхийлөгч Путины аливаа нэг шалтгаангүй Украин улс руу түрэмгийлэл үйлдсэнийг эрс буруутгаж байна. Европын холбооны улсын гишүүн орнуудын аль нэгийг заналхийлсэн үйл явдал болж байна. Дэлхийн хоёрдугаар дайнаас хойш өрнөж байгаа томоохон зэвсэгт түрэмгийлэл болж байгаа нь НҮБ-ын дүрэм болоод Олон улсын тогтсон хууль журмыг ноцтой зөрчсөн үйлдэл болж байна. Нэн ялангуяа хүний суурь эрхийг зөрчсөн тод илэрхийлэл юм. Энд төлөөлөл нь сууж байгаа улс орнууд болоод Монгол Улсын хувьд ч энэхүү түрэмгийллийн эсрэг өөрсдийн дуу хоолойгоо нэгтгэж байна хэмээн ойлгож байна. Бидний хамгийн гол асуудал ОХУ болон Украин санал нэгдэхгүй асуудлууд байна. Энэ бол зөвхөн ОХУ Украины асуудал биш. Бусад улс орнуудад ч үл ойлголцох асуудал байдаг. Гэтэл эдгээр үл ойлголцлын асуудлыг яриа хэлэлцээрийн замаар шийдвэрлэдэг. Жижиг улсыг том гүрэн түрэмгийлэх замаар хэзээ ч асуудлыг шийдвэрлэж болохгүй. Том гүрэн жижиг улсыг түрэмгийлснээр тухайн орны дэд бүтцийг устгаж, гэм зэмгүй Украин иргэдийг үхэлд хүргэж байгаа нь байж боломгүй зүйл. Тиймээс Олон улсын хамтын нийгэмлэгийн зүгээс дуу хоолойгоо нэгтгэж ОХУ-ыг эрс буруутгаж байна. Канад улс эрс шийдэмгий эр зоригтой Украины ард түмэнтэй хамт байгаагаа илэрхийлж байна. Бид хүмүүнлэгийн үйлсэд 45 сая ам.доллар зориулаад байна. Манай улс Украин улсад өрнөж байгаа асуудлаар Олон улсын Эрүүгийн шүүхэд дайны асуудлаар нэхэмжлэл гаргах асуудалд дуу хоолойгоо нэгтгэж байна. Уг дайнаас үүдэн дэлхийн улс орнуудын хүнсний аюулгүй байдлын асуудал хөндөгдөж байна. Сүүлийн жилүүдэд хүнсний аюулгүй байдлын асуудал үлэмж доройтсон. Нэн ялангуяа Путины Украинд явуулж байгаа дайны нөхцөл байдалтай холбоотойгоор улам доройтсон. Дэлхийд улс орнууд ОХУ-ын улаанбуудай бусад үо тарианы импортоос нэлээд хамааралтай байдаг. Тиймээс олон улс оронд хүнсний аюулгүй байдлын асуудал хөндөгдөж байна. Тиймээс эмзэг бүлгийн иргэдийн хувьд хүнсний аюулгүй байдлыг шийдвэрлэх шаардлагатай. Иймд манай улс энэ чиглэлээр улс орнуудтай хамтарч ажиллаж байна. Бараа бүтээгдэхүүний үнэ үлэмж нэмэгдэж байгаа энэ үед олон улс орнууд эдийн засгийн томоохон сорилттой нүүр тулж байна. Дэлхийн 20 орон улаанбуудайн 50 хувийг Орос, Украинаас нийлүүлдэг байсан. Тиймээс улаанбуудайн үр тарианы үнэ эрс нэмэгдэхэд ихээхэн нөлөөлж байна. Монгол Улс ч ОХУ-аас импортолдог бараа бүтээгдэхүүнээс ихээхэн хамааралтай. Тиймээс манай улс нийт хүнсний бүтээгдэхүүний нийлүүлэлтийн сүлжээнд идэвхтэй оролцож, импортоос ихээхэн хамааралтай улс орнуудын хүнсний аюулгүй байдлын хангах чиглэлд идэвхтэй ажиллана. Бид энэ үйл явц Монгол Улсын эдийн засагт хэрхэн нөлөөлж байгааг анхааралтай ажиглаж байна. Канад улс 2021 онд Дэлхийн хүнсний хөтөлбөрт 360 сая ам доллар хандивласан цорын ганц орон байсан.

Учир шалтгаангүй, маш харгис түрэмгийлэл болж байгааг дахин хэлмээр байна

АНУ-аас Монгол Улсад суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Майкл Клечески: -АНУ-ын байр суурь тодорхой байгаа. Манай улс Европын холбооны байр суурийг дэмжиж байгаа. Мөн гуравдугаар сарын 20-нд Европын холбооны улсаас Украины талаар зөв зохистой мэдэгдэл гаргасан. Бид өнөөдөр ОХУ-д байсан бол ийм хэвлэлийн хурал хийхгүй байсан. Учир нь ОХУ-д хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөө, мэдээллийн хүртээмжтэй байдал байнга зөрчигддөг. ОХУ хууль гаргаж дайны нөхцөл байдлыг мэдээлж байгаа үйл явцад хяналт тавьж, буруу хэмээн үзсэн тохиолдолд хуулийн хариуцлага хүлээлгэж байгаа. Учир шалтгаангүй, маш харгис түрэмгийлэл болж байгааг дахин хэлмээр байна. Миний өмнө үг хэлсэн Элчин сайдуудтай байр суурь нэгтэй байна. Украины дэд бүтцийг устгаж байгаа нь хүмүүнлэгийн болоод хүний эрхийг ноцтой зөрчиж байгаа явдал юм. Путин Украины хөгжил цэцэглэлтэд сөрөг нөлөө үзүүлэхийн зэрэгцээ бусад улс орнуудын аюулгүй байдал, тэнцвэртэй хөгжилд харшилсан үйлдэл гаргаж байна. Тиймээс бид ОХУ-ын түрэмгийлэлтэй холбоотой Украинд өрнүүлж байгаа дайныг эрс буруутгаж өөрсдийн байр сууриа албан ёсоор илэрхийллээ.

Европын холбоо, түүний гишүүн болон түнш орнуудаас Монгол Улсад суугаа Элчин сайд нар байр сууриа илэрхийлсний дараа сэтгүүлчдийн асуултад хариуллаа.

-Европын улс орнууд Оросоос эрчим хүчний их хамааралтай. Эрчим хүч худалдан авахын тулд Орос руу жилдээ 800 сая евро шилжүүлдэг. Энэ нь өөрөө Оросын дайныг санхүүжүүлж байгаа үйлдэл биш үү. Энэ хамааралтай байдлаас яаж гарах вэ?

-Себастиан Сүрүн: -Европын холбооны улсуудын хувьд ОХУ-аас эрчим хүчний хамаарал харилцан адилгүй импортолж байгаа.Тиймээс хориг арга хэмжээ бидний хувьд нэлээд өртөг өндөртэй байх болно. Тиймээс бид эрчим хүчний эх үүсвэрүүдээ төрөлжүүлэх арга хэмжээ авч байна. Зарим улс орнууд сэргээгдэх эрчим хүчний үйлдвэрлэлээ нэмэгдүүлэх чиглэлээр арга хэмжээ авч байна. Зарим нь цөмийн эрчимний эх үүсвэрийг өөр нэг боломж хэмээн харж байна. Энэ жилдээ багтаж ОХУ-аас авах эрчим хүч, газрын тос, байгалийн хий, нүүрс гэх зэрэг импортын барааныхаа хэмжээг бууруулна. Өөрөөр хэлбэл, ОХУ-аас хамаарах хамаарлаа улам бүр бууруулах чиглэлд анхаарч байна. Монгол Улс ч ОХУ-аас эрчим хүчий тодорхой хэмжээний хамааралтай. Тиймээс бидний хувьд Монгол Улсыг сэргээгдэх эрчим хүчнийхээ эх үүсвэрт анхаарах нь зүйтэй хэмээн үзэж байгаа.Монгол Улсад сэргээгдэх эрчим хүчний хангалттай нөөц боломж бий. Тиймээс Монгол Улс тусгаар тогтнолоо хамгаалах үүднээс эрчим хүчний аюулгүй байдлаа хангах ёстой. Монгол Улстай хүлэмжийн хийг бууруулах, ногоон эрчим хүч үйлдвэрлэх талаар хамтран ажиллаж байна. Орост тавьсан хориг арга хэмжээний нөлөөллийг Монголд бууруулах асуудал хамтын ажиллагааны хүрээнд том байр суурийг эзэлж байгаа.

–Монгол Улс Орос-Украины асуудалд төвийг сахисан байр суурь баримтлаж байгаа. Монгол Улсын Засгийн газраас илэрхийлсэн байр суурийг та бүхэн юу гэж үзэж байна?

Акселль Никейз:-Бид хамтдаа Монгол Улсын Гадаад хэргийн яам НҮБ-ын тогтоолтой холбоотойгоор мөн ОХУ НҮБ-ын хүний эрхийн конвенцоос төлөөлөлгүй болж байгаа талаар өөрсдийн байр сууриа илэрхийлсэн. Тиймээс эдгээр тогтоолуудыг батлахад дөрвөн улс орон эсрэг санал өгсөн. Энэ юу гэсэн үг вэ гэхээр дипломатын хувьд Орос улс бусдаас тусгаарлагдчилаа хэмээн харж байгаа.

-Финланд, Швед зэрэг улсыг НАТО-д элсэхгүй байх мэдэгдлийг ОХУгаргасан. Энэ тал дээр байр сууриа илэрхийлсэн үү?

Ян Витопил: -Аливаа ардчилсан улс орон НАТО-д элсэх өргөдлөө гаргах эрхтэй. Швед, Финландын хувьд энэ эрхээ эдэлж өргөдлөө гаргасан гэж ойлгож байгаа. Европын бүс нутгийн аюулгүй байдлыг хамгаалахад НАТО-гийн үүрэг их юм.

-Хориг арга хэмжээтэй холбоотойгоор Монголд сөрөг нөлөө үүсэхэд Европын холбоо хэрхэн дэмжлэг үзүүлэх боломжтой вэ?

Акселль Никэйз: -Оросын хоригтой холбоотойгоор Монголын эдийн засагт болзошгүй нөлөөлөл үзүүлбэл цаг тухай бүрт нь тодорхой дэмжлэг үзүүлээд явна.Монгол Улсын хувьд өнөөдөр үг хэлэх эрх чөлөөтэй, ардчилалтай орон болохоо харуулж байгаа. Гэхдээ кибер халдлага Монголын ардчилалд сөргөөр нөлөөлж болзошгүй. Энэ чиглэлээр Монголтой хамтарч ажиллана. Буруу ташаа мэдээлэл Оросоос ямар их түгээж байгааг харж байна. Зарим нэг мэдээллийн сувгуудийг хориглосон. Учир нь үзэн ядалтыг түгээж, тэр сэдэл санааг хөөрөгдөж байгаа сувгуудыг хориглосон. Харин Монгол Улсын хувьд хэвлэл мэдээлэл нь эрх чөлөөтэй мэдээллээ солилцох нээлттэй, бүрэн чөлөөтэй. Украины ард түмнийг талцуулж, хуваах оролдлого хийж байгааг эрс буруутгаж байна. Бүрэн эрхэт тусгаар тогтносон улсыг түрэмгийлсэн явдалд Орост хориг тавьсан. Хууль бус түрэмгий байдлаа зөвтгөх буруу ташаа мэдээлэл цацаж байна. Монголын ард иргэд бүх төрлийн мэдээллийг авч байна. Тиймээс мэдээллийнхээ тэнцвэртэй байдлыг хангаж байна. ОХУ-аас ирж байгаа буруу ташаа мэдээллийг няцааж, үнэн зөв мэдээллийг өгнө гэдэгт итгэж байна.

-Дайныг дэмжсэн байр суурьтай улс орнуудын иргэдэд Европын холбооны гишүүн орнууд болоод түнш орнууд визний хориг тавьж байгаа юу. Тухайлбал, Монгол Улсын Шадар сайд С.Амарсайханы Герман улсад зорчих виз гараагүй гэх мэдээлэл бий. Визний тал дээр баримтлах бодлого юу байх вэ?

Ян Витопил: -Европын холбооны улсыг бүхэлд нь төлөөлж хариулах боломжгүй. Чех улсын тухайд Орос, Беларусийн иргэдэд виз олгохоос татгалзсан байр суурьтай байгаа. Харин Монгол Улсын иргэдэд виз олгох үйл явцаа илүү хялбаршуулсан. Учир нь цар тахлын үед виз олгох үйл явцаа зогсоочихсон байсан. Өөрөөр хэлбэл, монголчуудад визээ хялбаршуулсан. Харин Орос Беларусын иргэдэд хориглосон.

Акселль Никэйз: -Визний тухайд манай гишүүн орнуудын бүрэн эрхийн асуудал. Зарим орнууд тодорхой хүмүүсийг хар жагсаалтад оруулж виз гаргахгүй байгаа. Бид аль болохоор зорилтот хориг арга хэмжээ авч байна. Удахгүй ОХУ-д зургаа дахь хориг арга хэмжээгээ авах талаар ярьж байна.

мэдээ онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

Ц.Мөнхцэцэг: Улс төрд хөрөнгө мөнгөний нөлөө их байгаа нь авлигын эх үүсвэр бүрдэх нөхцөл болоод байна DNN.mn

УИХ-ын гишүүн Ц.Мөнхцэцэгтэй ярилцлаа.

-Энэ удаагийн хаврын чуулганаар хэлэлцэх чухал хуулийн төслүүд юу байна вэ?

-Энэ удаагийн хаврын чуулганаар Монгол Улсын нийгэм эдийн засгийн реформын шинжтэй томоохон хуулийн төслүүдийг хэлэлцэнэ. Тухайлбал, Боловсролын салбарын багц хуулиудын шинэчлэлийг хийнэ. Миний хувьд Монгол Улсын Ерөнхийлөгчөөс тун удахгүй өргөн барих Улс төрийн намын тухай хууль, Судалгааны их сургуулийн ажлын хэсгийг ахалж ажиллаж байгаа бол Эрх зүйн сангийн зохицуулалтыг хийх Холбоо сангийн тухай хууль, Боловсролын ерөнхий хууль зэрэг хуулийн ажлын хэсэгт багтаж ажиллаж байна. Хууль зүйн байнгын хорооноос Хуульчийн эрх зүйн байдлын тухай хууль, Шүгэл үлээгчийн тухай хуулийг хэлэлцэнэ. Боловсролын салбарын шинэчлэл, Биеийн тамир, спортын салбарын шинэчлэлийн хууль тогтоомжуудад мөн анхааран ажиллаж байна. Ер нь бол ачаалал ихтэй чуулган болж байна. -Тэгш хүртээмжтэй чанартай боловсролыг бүх нийтэд хүргэхийн тулд юу хийх ёстой вэ. Манай боловсролын тогтолцоо өөрөө энэ үзэл баримтлалын эсрэг байгаа юм биш үү?

-БСШУС байнгын хороо Засгийн газрын үйл ажиллагааны хөтөлбөрийн биелэлт, Монгол Улсыг 2021-2025 онд хөгжүүлэх үндсэн таван чиглэлийн биелэлтийг хэлэлцсэн. Энэ явцад БШУЯ -наас оруулж ирсэн Ерөнхий боловсролын салбар дахь шинэчлэлийн тайлан дээр зарчмын зөрүүтэй, бодлогын алдаатай асуудлууд гарсан байсан. Тухайлбал, дээр дурдсан хоёр бодлогын баримт бичгийн аль алинд Төрөөс боловсролын салбарт явуулах бодлогыг хүн бүрд чанартай боловсрол эзэмших тэгш боломжийг бүрдүүлж, тэгш хамруулах тогтолцоог бэхжүүлнэ хэмээн заасан. Өөрөөр хэлбэл, нийгмийн цөөн хэсэгт давуу тал олгохгүй, Монголын нийт хүүхдүүдэд хүртээмжтэй, бүх нийтийн боловсролд төр түлхүү анхаарна гэсэн агуулгатай заалт. Энэхүү бодлогын баримт бичгүүдэд олон улсын аль нэг хөтөлбөрийг Монгол Улсад нутагшуулж, нэвтрүүлэх гэхээсээ илүү Монгол Улсын Үндэсний боловсролын тогтолцоогоо олон улсын чанарын түвшинд хүргэх зарчмын зорилтуудыг тусгасан. Тухайлбал, олон улсад өрсөлдөж чадахуйц, үндэсний боловсролын тогтолцоог үе шаттай нэвтрүүлнэ хэмээн УИХ-аас баталсан. Гэтэл БШУЯ энэ зорилтыг Кембрижийн сургалтыг хэрэгжүүлсэн байдал хэмээн ойлгож, үйл ажиллагааны хэрэгжилт дээр зарчмын алдаатай санал оруулж ирсэн. Монгол Улсыг хөгжүүлэх дунд хугацааны стратегийн баримт бичгүүдэд заасны дагуу хэнийг ч алагчлахгүй, хүүхэд бүрд хүртээмжтэй, чанартай боловсролыг нэвтрүүлнэ, Үндэсний боловсролын тогтолцоо багшлах боловсон хүчин, боловсролын хөтөлбөр, сургалтын орчныг сайжруулах ажлыг нэн түрүүнд хийх ёстой. Энэ тал дээр анхаарч ажиллах нь зүйтэй гэдэг дээр шүүмжлэлтэй хандсан. Монгол Улсын хувьд боловсролын салбар тэргүүлэх чиглэл байх ёстой.

-Баян чинээлэг айл өрхийн хүүхдүүд чанартай боловсрол эзэмших боломж өндөр байдаг бол эмзэг бүлгийн айл өрхийн хүүхдүүд төдийлөн чанартай боловсрол эзэмшиж чадахгүй байна. Боловсролын чанарын ялгаатай байдал эргээд нийгмийн тэгш бус байдалд нөлөөлсөөр байна. Энэ тойргоос хэрхэн гарах вэ?

-Боловсрол нийгмийн тэгш бус байдал, ядуурлыг бууруулах гол хэрэгсэл байдаг. Тиймээс НҮБ, олон улсын байгууллагуудын хөгжлийн бүх үзэл баримтлал, стратегит боловсролыг хүн бүрд хүртээмжтэй болгох зорилтыг онцгойлон тавьдаг. Монгол Улсын хүн амын 30 орчим хувь нь оролгын ядууралд өртсөн гэх судалгаа бий. Албан ёсны тоо баримт ийм байгаа боловч ядуурлын хүрээ улам тэлж байна. Хамгийн их эмзэглүүлж байгаа асуудал бол ядуурал, эмзэг байдал нь үе дамжих хандлагатай байна. Өөрөөр хэлбэл, орлогын ядууралд өртсөн өрх айлын хүүхдүүд бусад төрлийн гачигдал, хомсдолд орох эрсдэлтэй байна. Тухайлбал, ядуу айл өрхийн хүүхдүүдийн 10 орчим хувь их, дээд сургуулийн боловсрол эзэмших боломжтой байна. Энэ бол анхаарал татсан асуудал. Ядуурал байхын хэрээр тухайн айл өрхийн хүүхдүүд чанартай боловсрол эзэмших боломжгүй болчихсон. Өөрөөр хэлбэл, ядуурлын тойрогт орчихсон иргэдийн тоо нэмэгдэж байна. Харин эсрэгээрээ чанартай боловсрол эзэмших, бага наснаасаа боловсрол эзэмших, удаан хугацаагаар үргэлжлүүлэн суралцах, мэдээллийн технологитой илүү хурдан танилцах боломжтой байна. Тиймээс ядуу болон ядуу бус өрхийн хүүхдүүд хоорондын хүний нөөцийн чадавхын ялгаа улам гүнзгийрч байна. Үүнийг онцгойлон анхаарах шаардлагатай. Бид боловсролын салбартаа онцгойлон анхаарч уул уурхайн баялгаас орж ирсэн баялгийн орлогоос зарцуулах хувь хэмжээг нэмэгдүүлэх шаардлагатай байна. Үүний үр дүнд оролгын ялгаа, ядуурлын хэмжээг бууруулна.

-Тэгвэл нийтээрээ, нийгмээрээ чанартай боловсрол эзэмшсэнээр ядуурлыг бууруулах боломжтой гэж та үзэж байна уу?

Боловсрол тэгш хүртээмжтэй байснаар дэлхий дахинд орлогын хэмжээ, ядуурлыг бууруулах нь ихээхэн үр дүнтэй байдаг нь харагддаг. Боловсролоор дамжуулж, нийтийн сайн сайхныг бий болгож, ил тод, шударга, үл ялгаварласан, тэгш хамруулсан нийгмийг цогцлоох боломжтой байдаг. Хүн бүр чанартай боловсрол эзэмших боломжтой нийгэм эргээд хүний эрхийг эдлүүлэх таатай орчин болдог. Ялангуяа охид, эмэгтэйчүүд, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд, эмзэг бүлгийн иргэд гэх мэт нийгмийн боломжоос тэгш хүртэж чадахгүй байгаа иргэд боловсролоор дамжуулж хөгжих, өөрийгөө илэрхийлэх боломжтой болдог. Тиймээс олон улсын баримт бичгүүд, тэр дундаа бүх нийтийн боловсролын талаарх Абижаны зарчимд улс орнууд өөрийн харьяалалд байгаа хүн бүрд хүрч болох хамгийн дээд түвшний чанартай, үнэ төлбөргүй, нийтийн боловсролыг аль болох, үр дүнтэй, түргэн шуурхай боломжит бүх нөөцөө дээд зэргээр зориулах ёстой хэмээн заасан байдаг. Тиймээс Монголын төр боловсролын тэгш хүртээмжтэй байдлыг бий болгох чиглэлээр илүү ажиллах ёстой. Хаврын чуулганаар хэлэлцэх Боловсролын бүх багц хуулиудад энэ үзэл баримтлалыг суулгахын төлөө онцгойлон анхаарч ажиллаж байна.

-Боловсролын салбарын бодлого урт хугацаанд тогтвортой байх талаар хуульд ямар зүйл заалтууд тусгасан бэ. Хэн нэгэн сайд нь гарч ирээд боловсролын тогтолцоог өөрчилж, дур зоргоороо аашилсны горыг хүүхэд, залуучууд хүртэж байна шүү дээ. Хэн нэгэн албан тушаалтан, эрх мэдэлтэн өөрчлөгдсөн ч боловсролын тогтолцоо, бодлого нь ганхдаггүй байх суурийг нь бэхжүүлж өгч чадаж байна уу?

-Монголын боловсролын салбар, тэр дундаа дээд боловсролын салбар дахь улс төрийн нөлөө өндөр байна. Аль намаас хэн хэн УИХ, Засгийн газрын гишүүнээр сонгогдсоноос үл хамаараад дээд боловсролын удирдлагуудад улс төрийн нөлөөтэй томилгоо оруулдаг байдлыг хязгаарлах ёстой. Энэ өөрчлөлтийг хийж чадвал манай улсын боловсрол академик эрх чөлөөнийхөө хүрээнд мэргэжлийн, хараат бус, сайн удирдлагын менежмэнтийн дагуу явах ёстой. Өнгөрсөн жилүүдэд манай улсын боловсролын тогтолцоо өөрчлөлт шинэчлэлтийг даван туулсан. Ерөнхий боловсролын хөтөлбөрүүд ойр ойрхон шинэчлэгдсэний улмаас багш нар болоод суралцагчийн үйл ажиллагаанд сөргөөр нөлөөлж ирсэн. Сургалтын хөтөлбөрүүдийн олон удаагийн өөрчлөлтийн үр дүнд өнөөдөр манай улсын ЕБС-ийн сургалтын агуулга өндөр ачаалалтай, энэ хэмжээгээр багш болоод сурагчдад дарамт ихээхэн учруулдаг. Тухайлбал, судалгаанаас харахад манай улсын ЕБС-ийн есдүгээр ангийн сурагчийн танхимаар судлах хичээл 19 байхад АНУ-д есөн хичээл байгаагаас гурав нь сонгон суралцах хичээл байдаг. Ийм өндөр ачаалалтай байхад тухайн хүүхэд аль нэг хичээлийг сонгон гүнзгийрэх боломжгүй, хичээлээс гадуур өөрийгөө хөгжүүлэх цаг гардаггүй, багшийн танхимын цаг өндөр байна. Ачааллын хэмжээ нь дэлхийн түвшнээс хэд дахин өндөр байгаа учраас бид Боловсролын хуулиуддаа сургалтын хөтөлбөрийн агуулгын хувьд олон улсын жишиг рүү ойртуулах, ачааллыг нь тохируулах шаардлагатай. Багшийн ачааллын тухайд багш өдөрт журнал бөглөх, шалгалтын дүн, дэвтэр засах, дараагийн хичээлдээ бэлдэх, даасан ангитайгаа ажиллах гэх мэтээр маш их ачаалалтай ажиллаж байна. Багшийн хийж байгаа ажлын нэр төрөл бүр ч олон байна. Хүүхдүүдээ олимпадад бэлдэх, аймаг дүүргийн засаг дарга, удирдлагуудад илтгэл бичих, тайлан мэдээ гаргах зэрэг нийт 400 гаруй нэр төрлийн ажил хийж байна. Тэр дундаа бага ангийн багшийн ачаалал өндөр байна. Тиймээс багш, сурагчын ачааллыг багасгах, багшийн ачаалалд нийцсэн цалин хөлс олгох асуудал чухал байна. Цалин хөлсийг Боловсролын хуулиуд дээр тодорхой, хатуу индексээр эсвэл инфляциас үл хамаарч байнга өсөөлттэй байх өөрчлөлтийг хийх шаардлагатай. Багшийн хөдөлмөрийн үнэлэмжийг бодитой үнэлж чадахгүй байна. Үр дүн бүтээмжид суурилсан цалин хөлсний тогтолцоонд шилжих, анги дүүргэлтийг багасгах зэрэг ажлуудыг хийх шаардлагатай байна.

-Улс төрийн намын тухай хуульд орж байгаа чухал заалтууд юу байна. Улс төрийн намуудыг шилэн, ил тод болгох талаар олон жил ярьж байна шүү дээ?

-Улс төрийн намын тухай хуулийн шинэчлэлийг хийж чадвал Монголын ардчиллын бэхжилтэд томоохон хувь нэмэр оруулж, шинэчлэл хийж чадна. Анх 1990 онд Улс төрийн намын тухай хуулийг анх баталж, 2005 онд дахин шинэчлэн баталсан. Үүнээс хойш тус хуульд шинэчлэлт хийгдээгүй. Энэ хугацаанд намын санхүүжилтийн орчин бүрхэг зохицуулалттай явж ирсэн. Сонгууль болон улс төрийн үйл явцад хөрөнгө мөнгөний эх үүсвэр далд, намын санхүүжилтээ ил тод болгодоггүйн улмаас нэлээд олон нам, нэр дэвшигчид хуулиар заасан дээд хэмжээнээс илүү мөнгө сонгуульд зарцуулдаг, намуудын санхүүгийн тайлан болон түүнтэй холбогдсон зөрчилд тавих хариуцлагын механизм байхгүй зэргээс үүдэн Монголын улс төрд хөрөнгө мөнгөний нөлөө их байгаа нь авлигын эх үүсвэр бүрдэх нэг томоохон нөхцөл болчихоод байна. Гэтэл ардчилсан нийгэмд сонгууль, улс төр бодлогын өрсөлдөөн бах ёстой. Ил тод, нээлттэй байж хэн нэгэн хөрөнгө мөнгөтэй этгээдэд давуу байдал үүсгэж, төрийн нөөцийг хувьдаа завших боломжийг олгох ёсгүй байдаг. Тиймээс бид улс төрийн намын тухай хуулийн хамгийн том хэсэг санхүүжилтийг хамрах ёстой хэмээн үзэж байгаа. Санхүүжилт нь ил тод, хариуцлагатай болж, хувийн эх үүсвэр, хувийн хандив, ААН-үүдийн хандивыг хязгаарлах шаардлагатай байна. Хэрэв улс төрийн намууд санжүүжилттэй холбоотойгоор ямар нэгэн алдаа зөрчил гаргасан бол хариуцлага хүлээдэг, тухайн намын эрх зүйн статусыг бууруулдаг, хэрэв энэ зөрчил нь даамжирч, ноцтой зөрчил гаргасан бол татан буулгах зэрэг эдгээр зохицуулалтыг хийх шаардлагатай байна.

-Улс төрийн намуудыг бохир мөнгөнөөс ангид байлгах боломж байна уу?

Улс төрийн намуудыг авлига бохир мөнгөнөөс ангид байлгахын тулд санхүүжилтийг ил тод байлгахаас гадна төсвөөс олгох дэмжлэгийн зориулалтыг зааж өгөх ёстой. Тухайлбал, төрөөс олгож байгаа санхүүжилтийн тодорхой хувийг залуучууд, ахмад, Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд, эмэгтэйчүүд зэрэг нийгмийн сонирхлын бүлгүүдийн эрх ашгийг илэрхийлэх, тэдгээрийг төлөөлөхөд зориулах юм. Олон улсын байгууллагууд, манай мэргэжлийн экспертүүд энэ тал дээр зөвлөмж өгч байна.

-Улс төрийн намуудыг мөнгөний биш, бодлогын нам болгохын тулд ямар зохицуулалт хийх вэ?

-Намуудыг бодлогын институт болгож өөрчлөх шаардлага байна. Монгол Улсад дээд шүүхэд бүртгэлтэй 35 нам байгаа ч ихэнх нь сонгуулийн үед л идэвхтэй ажиллаж байна. Нэг компани юмуу, нэг хувь хүнээс шууд хамааралтай байна. Намд элсэх гэж байгаа иргэдийн сонирхол бол албан тушаалд хүрэх, эсвэл намаар дамжиж ямар нэгэн давуу тал өөртөө бий болгох гэж л элсэж байна. Түүнээс биш тухайн намын үзэл баримтлал, үнэт зүйлийг дэмжсэний улмаас элсэх явдал хязгаарлагдмал байна. Монголын улс төрд улс төрийн намаар дамжин ашиг хонжоо олох, нам өөрийг нь дэмжсэн хүмүүст давуу тал олгох гэсэн бизнесийн эрх ашгийн зөрчил түгээмэл болоод байна. Иргэдийн дунд нам гэдэг бол нийлж хуйвалдах эсвэл албан тушаал олж авах гэсэн хүмүүсийн бүлэглэл гэсэн ойлголт бий болсноос намд итгэх итгэл буурсан. Гэтэл ардчилсан нийгмийн гол улс төрийн бодлого боловсруулах институт нь улс төрийн нам байдаг. Улс төрийн намууд ардчиллын үндсэн зарчмуудын дагуу нээлттэй үйл ажиллагаатай, гишүүд дэмжигчид нь тэдний үнэт зүйл, үзэл баримтлалыг дэмжихээр заасан байдаг. Тиймээс энэ чиглэлийн өөрчлөлтүүдийг хийх шаардлагатай байна. Намын тогтолцоогоо өөрчилж, чадах юм бол манай улсын авлигын индекс буурна. Ардчиллын үзүүлэлтүүдэд ахиц гарна. Улс төрийн намыг хэн нэгэн хөрөнгө чинээтэй этгээдээс хараат бус байлгаж, бодлогын шинэчлэл яригддаг, иргэд, залуучууд улс төрийн намыг үзэл баримтлал, үнэт зүйлийнх нь хувьд дэмжиж элсдэг болгох ёстой. 2019 онд Үндсэн хуульд оруулсан нэмэлт, өөрчлөлтийн дагуу Улс төрийн намууд үндэсний хэмжээний бодлогын өрсөлдөөн явуулдаг институт болох ёстой. Тиймээс улс төрийн намууд бодлогын нам болохын тулд Намын тухай хуулиар намын бодлогын үйл ажиллагааг дэмжсэн эрх зүйн орчныг бий болгомоор байна. Намуудад нийгмийн өмнө хариуцлага хүлээлгэж, үүргээ биелүүлээгүй тохиолдолд татан буулгадаг ийм шинэчлэлүүдийг оруулах шаардлагатай.Өнөөдөр Улс төрийн тогтолцооны тухайд зөвхөн УИХ-д суудалтай намуудыг дэмжсэн буюу тодорхой санхүүжилт олгож ирсэн. Тэгвэл цаашид улс төрийн намуудыг төлөвшүүлэх үүднээс УИХ-д суудалтай төдийгүй, УИХ-ын сонгуулиар иргэдийн тодорхой хувийг авсан намуудад бодлогын институт болоход дэмжлэг үзүүлэх зүйл байхгүй.

-Улс төрийн намуудыг татан буулгах асуудал хэрхэн тусгагдсан бэ?

-Парламентын ардчиллын гол шинж бол улс төрийн намууд бодлогын институт байж, бодлогын өрсөлдөөнөөр парламентдаа сонгогдон орж ирдэг байх. Энэ явцдаа аль болох олон нийгмийн өнгө төрх, төлөөллийг тэгш хамруулж байвал ардчилал илүү үр дүнтэй байдаг. Тиймээс УИХ-ын төлөөлөх чадварыг нэмэгдүүлэх, улс төрийн намуудад тэгш өрсөлдөөний боломж олгох зэрэг тодорхой шинэчлэлүүд орж байна. Хэдийгээр манайд улс төрийн 35 нам бүртгэлтэй байгаа ч УИХ-д хэдхэн нам суудал авч байна. Нам оршин тогтнохын тулд сонгуульд оролцсон байх ёстой. Иргэдийн дунд манайд хэт олон нам байна гэх шүүмжлэл байдаг.Нам иргэдийн эвлэлдэн нэгдэх эрхийн гол илрэл учраас хэдэн нам байх нь онолын болон эрх зүйн хувьд нээлттэй. Гагцхүү тухайн намууд нийгэмд үүргээ хэрхэн гүйцэтгэж байна, иргэдийн итгэлийг дааж байна уу, бодлогын институц болж төлөвшиж байгаа эсэхээс хамаарна. Европын туршлагаас харахад намууд иргэдийн итгэл даахгүй, эсвэл хэд хэдэн удаагийн сонгуульд оролцоогүй тохиолдолд, мөн улс орны Үндэсний аюулгүй байдалд аюул учруулсан тохиолдолд намыг татан буулгах хүртэл арга хэмжээ авах механизм бий. Тиймээс энэ зүйл заалтыг оруулах нь зүйтэй.

Recent Posts

Recent Comments

Archives

Categories