Author: ЦЭЦЭГМААГИЙН БААСАНСҮРЭН

Оюу толгой энэ
баасан гаригаас урд хөрш рүү зэсийн баяжмалаа экспортолж  эхэлнэ. Өмнөговьд байгаа энэ баяжуулах
үйлдвэрийг канадууд барьсан. Оюу толгой энэ жил 600 мянган тонн зэсийн баямжал
экспортлохоор төлөвлөөд буй. Урд хөршийн гурван ч компани худалдан авах санал
ирүүлсэн гэх мэдээлэл цацагдаж байгаа. Төслийн зүгээс одоогоор худалдан
авагчидтайгаа гэрээ хийсэн гэхээс өөр тодорхой мэдээлэл өгөөгүй байна. Нэг тонн
хүдрээс 500 килограмм орчим зэс ялгаж авна гэсэн тооцоо бий.  Баяжуулах үйлдвэр  өдөртөө 100 мянган тонн хүдэр боловсруулж
жилд 450 мянган тонн баяжмал үйлдвэрлэх хүчин чадалтай.

Зэс баяжуулах
дараагийн үйлдвэр бол монголчуудыг хэдэн арван 
жилээр  тэжээсэн Эрдэнэтийн уулын
баяжуулах үйлдвэр. Зэсээ баяжуулж экспортлоод удаж байгаа энэ үйлдвэрийг
оросууд барьсан. Дахиад цөөнгүй жил ажиллах нөөцтэй гэж ярьдаг.

Зэс баяжуулах бас
нэг үйлдвэрийг  Дорноговьд бариад  эхэлчихсэн. Цагаан суваргын орд гэдгээр нь
монголчууд андахгүй. Энэ үйлдвэр монголчуудын 100 хувийн хөрөнгө оруулалттай
баригдаж буй  гэдгээрээ анхны том бүтээн
байгуулалт  болж байгаа юм. МАК компанийн
зүгээс баяжуулах үйлдвэрээ хурдан хугацаанд барихын тулд урд хөршөөс мэргэжлийн
4000 гаруй ажилчин авчрах хүсэлт гаргасан, хэрвээ энэ хэмжээний ажилчид ороод
ирвэл   үйлдвэрээ 2015 оны эхний улиралд ашиглалтад
оруулна гэж байна. Өмнө нь зэс баяжуулах үйлдвэр барьсан туршлагагүй учраас
гаднаас мэддэг, чаддагийг нь авчирч Оюу толгой шиг хурдан бариулах бодлого
барьж байгаа юм билээ. Тэдний санаснаар болвол  хоёр жилийн дараагаас зэсээ баяжуулаад эхэлнэ.
Одоо ил уурхайн ажил ид явагдаж байна. Зэсээ баяжуулахаас өмнө дор хаяж сая
тонн хүдэр бэлэн байлгахын тулд ил уурхай үйлдвэрээсээ хор жилийн өмнөөс
ажиллаж эхлэх ёстой юм билээ. Тэгэхээр тун удахгүй Дорноговийн Цагаан суваргын
ордын хүдэр олборлолт эхэлнэ гэсэн үг.

Тэгэхээр зэс
баяжуулах гурван том үйлдвэр зэрэг ажиллаад эхлэх нь. Ийм үед яригдах ёстой нэг
өнцөг бол зэс хайлуулах үйлдвэр. Уг нь шинэ сэдэв биш л дээ. Эртнээс ярьсаар
ирсэн ч өнөөдрийг хүртэл ажил болоогүй. Шалтгааныг нь ганцхан үйлдвэрийг
түшиглээд тийм том үйлдвэр барьчихаар үйлдвэр босгосон зардлаа нөхөж чадахгүй
гэж тайлбарладаг. Гэтэл одоо гурвын гурван үйлдвэр зэрэг ажиллах нь тодорхой
болчихлоо.

Ц.БААСАНСҮРЭН

Замын хажуу талын хашлага байдаг даа. Явган хүний зам,
автозамын хэсгийг заагласан энэ хашлагыг муудаагүй байхад нь солиод байдаг.
Яагаад тэгдэг юм бол гэж гайхасгээд өнгөрдөг байлаа.  Арван есдүгээр хороолол орчмын хашлагыг
саяхан хуулаад авчихсан харагдахаар нь замаа өргөсгөх гэж байгаа юм болов уу
гэж бодоод өнгөрсөн юм. Гэтэл тэгсэнгүй дахиад л сольж харагддаг байгаа. Уг нь
өнгөрсөн жилийн өдийд сольж байсан хашлага. Явган хүний замыг ч гэсэн байсгээд
л муудаагүй байхад нь сольж харагддаг.  Муудаж, энэ тэр болоогүй байхад нь солиод
байгаагийн гол шалтгааныг мөнгө гэж хардах хардахаас өөр тайлбар олдохгүй нь.
Хашлага  солих ч байна уу, иймэрхүү жижиг
хэрнээ овоо орлоготой тендерт ялаад  жил бүр
муудаагүй байсан ч шинэчлээд байдаг нь ерөөсөө л мөнгө  гэнэ. Учир мэдэх, мэдээлэлд ойр байдаг
хүмүүс  ингэж хэлдэг юм билээ. Тендерт
ялсан хүмүүс ердөө наахнаас буюу Эрээнээс хямдхаан юм олж авчраад хорь, гуч
дахин нугалж төрийн тендерийг биелүүлдэг ойрын жишээ ч байна. Лав л
гэрэлтүүлгийн нэг тендерийн барим тавим жишээг ялсан хүнээс нь сонсч
байсан. 

Хотын дарга нийслэлээ гоё болгох гэж их зүйл хийж байгаа.
Энэ жил замын ажил урьд урьдынхаасаа эрт, хурдан , сайн хийгдэж байгаа. Зарим
дүүрэг орон сууцны хорооллын гадна талыг камержуулж, орцны үүд бүрийг кодтой
болгож, гэр хорооллыг гэрэлтүүлнэ гээд бүр ажлаа эхэлсэн дуулдсан. Нийслэлийн
төв хэсэг цэцгийн мандлаар гоёж, ер нь л олзуурхмаар ажил их хийгдэж байгаа.
Гэхдээ сайхан юм хийхсэн гэсэн хүсэлтэй хүмүүсийн хажуугаар төсвийн мөнгийг
ашиглаж  мөнгөжих бодолтой амиа хичээсэн  нөхдүүд ч байгааг дээр хэлсэн жижиг, сажиг жишээнээс
төвөггүй харчихаж болно

Тэгэхээр хотоо гоё болгохын зэрэгцээгээр тендерийн
зарцуулалтад хяналт тавих цаг болсон юм шигээ.

Ц.Баасансүрэн

-УУЛ УУРХАЙН ҮНДЭСНИЙ АССОЦИАЦИ ХУВИЙН ХӨРӨНГӨ ОРУУЛАЛТ ХИЙГДСЭН ОРДУУДЫГ
СТРАТЕГИД ОРУУЛАХ ЁСГҮЙ ГЭСЭН БАЙР СУУРИА УИХ-ЫН ГИШҮҮДЭД АЛБАН БИЧГЭЭР ХҮРГЭНЭ-

Монголын Уул уурхайн үндэсний ассоциацийн ерөнхийлөгч Д.Дамбатай ярилцлаа.

–Засгийн газар страте­гийн ордод долоон ордыг нэмэх төслийг хүлээж аваад УИХ–ын хэлэлцүү­лэгт шилжүүлчихлээ. Энэ долоон ордын  бүгдэд нь их, бага хэмжээгээр хувийн хөрөнгө оруулалт хийгдсэн байгаа. Төр хувийн хөрөнгө рүү ингэж шууд орж болох уу?

-Төрийн
мэдлийн бай­хаар л найдвартай, сайн гэж ойлгодог социализмын үеийн ойлголт хүмүүсийн толгой­ноос салахгүй байна.  Яг амьдрал дээр ямар ч эзэнгүй юмыг л төрийнх гэдэг шүү дээ. Энэ бол улстөрчдийн хийж байгаа тоглолт. Уул уурхай­гаас юм олж аваагүй үлдсэн бизнесмэн төрд олон бий. Тэд ямар нэг байдлаар төрийн нэрийг далимдуулж ху­вийн хэвшилд оччихсон томоо­­хон ордуудыг салгаж  авах гэж ийм арга хэрэглэж байна. Нэг үгээр хэлбэл төр  дээрэм хийж байна. Хувийн өмчийг хамгаална гэсэн Үнд­сэн хуулийн заалтыг зөрчиж байгаа хэрэг.

–Дэлхийд стратегийн орд гэсэн ойлголт байдаг уу?

-Дэлхийн
ямар ч  улсын Ашигт малтмалын хуулийг үзэхэд  стратегийн орд гэсэн үг байдаггүй. Харин уран гэх мэт үндэсний аюулгүй бай­дал­тай холбоотой цөөн тоо­ны  ашигт малтмалыг страте­гийн түүхий эд  гэж онцолсон байдаг. Хуульд заасан стра­те­гийн ордын  тодорхойлолт нь ч утгагүй. Үндэсний аюул­гүй байдал, улсын болон бүс нутгийн эдийн засаг, нийг­мийн хөгжилд нөлөөлөх хэм­жээ­ний, эсвэл жилд улсын ДНБ-ий таван хувиас дээш хэмжээний бүтээгдэхүүн үйлд­­­вэр­лэж байгаа буюу үйлд­вэрлэх боломжтой ордыг стратегийн гэнэ гэж  заасан байдаг. Эндээс харахад Мон­гол Улсад ДНБ-ий  таван хувиас дээш хэмжээний бү­тээг­дэ­хүүн үйлдвэрлэдэг үйлд­вэр байгуулах аргагүй болчихож байгаа юм. Хувийн хэвшилд томрох боломж олгох­гүй заалт гэх гээд байна л даа.

–Стратегид  нэмэх ор­дуу­дад хүрэн нүүрсний орд хэд хэд байгаа. Хүрэн нүүрс стратегид орох ашигт малтмал мөн үү?

-Нүүрс
бол стратегийнх биш. Завханаас бусад бүх аймаг нүүрстэй учраас Мон­гол хэзээ ч нүүрсээр хомсдох­гүй. Цайдам нуурын хүрэн нүүрс  гэхэд коксждоггүй, яг л Багануурын нүүрсний үргэлж­лэл. Цахилгаан станцаа  түл­­шээр хангах ёстой гэсэн тайл­бар хэлдэг. Цахилгаан станц хувийн компаниас нүүрс авч болно шүү дээ. Тавдугаар цахилгаан станцыг нүүрсээр  ханга гээд гэрээ хийхэд л шийдэгдэх асуудал. Ийм ордыг төр заавал өөртөө авч эрсдэл хүлээх шаардлагагүй. Хөшөөтийн нүүрс ч гэсэн бохирдол ихтэй. Их мөнгө зарж байж олборлож борлуу­лах нүүрс. Уул уурхай асар эрсдэлтэй салбар гэдэг нь нүүрсний үнээс тодорхой байна. Одоогийн байдлаар нүүрс борлохоо байчихлаа. Төр, хувийн бүх компанийн олборлолт зогсчихоод бай­на. Ийм эрсдэл рүү төр орох гээд байгаад гайхаж байна. Зүгээр л татвараа аваад, хяналтаа тавиад явбал би­дэнд  илүү ашигтай. Томхон ордуудаас авах татвараа нэмэх маягийн зохицуулалт байж болно шүү дээ. Ингээд бодохоор страте­гид орд нэ­мэх нь төрийн үнд­сэн сонир­хол биш шиг бай­гаа юм. Төрд байгаа хэсэг хүн  л “Төр дам­пуурвал дам­пуу­раг, ямар ч байсан энэ ордыг авчихсан байгаа хү­мүү­сээс нь салгаж авъя. Стра­тегид авсны­­хаа дараа төрд очи­хоороо бурууд­даг юм бай­на гэж нэг сенсацлаад буцаа­гаад хувьч­лал зарлая. Тэгээд тэр үед нь хувьчлаад ав­чихъя” гэсэн далд бодлоор л ийм юм хий­гээд байна гэж  хардахаас өөр гаргалгаа хараг­дахгүй байна. Эсвэл энэ ордуудыг төрийн өмчтэй бол­гочи­хоод юмаа шахаад сууж байхад  амар гэж бодож байж мэдэх юм. Эрүүл  саруул ухаантай хү­мүүс бол ойлгож байгаа. Ойл­гож байгаа гэд­гийг нь  Ерөн­хий­лөгчийн санаа­чил­сан Ашигт малтма­лын хуу­лийн шинэчилсэн найруулгад  тус­сан байсан  стратегийн 15 орд дээр өөр орд нэмэхгүй гэсэн утгатай  заалтаас хар­чихаж болно.

–Нүүрснээс гадна  газ­рын ховор элементийн хэ­дэн ордыг стратегид оруул­­­­­­­на гэж байгаа. Газрын ховор элементийг стра­те­гид оруулах нь хэр зөв бэ?

-Газрын
ховор элемен­тийг стратегийн түүхий эд гэж үзэхийг үгүйсгэхгүй. Учир нь газрын ховор элементийн нөөц дэлхийд ховор,  Хятадад л  нэлээд элбэг байдаг.  Хятад Улс газрын ховор элемент­дээ  хязгаар тавьснаас болж электроник хөгжсөн орнуу­дын үйлдвэрлэлд их хүндрэл учирч байгаа. Гэхдээ газрын ховор элементийн нөөцтэй ордуудыг стратегид авахдаа төр гаргасан зардлыг нь эзэмш­­сэн хувийнхаа хэмжээ­гээр гаргаж, нэмэлт хөрөнгө оруулаад явах учиртай.

–Стратегид  нэмэхээр хэлэлцэх гэж буй ордуу­даас яг хөрөнгө оруулсан хэчнээн орд байгаа вэ?

-Дорноговь
аймгийн Лу­гийн голын ховор элемен­тийн ордод гадаадын хөрөнгө оруулалттай компани  өчнөөн жил хайгуул хийсэн. Их ч мөнгө зарсан. Хэрвээ төр эдгээр ордыг стратегид оруу­лах шийдвэр гаргавал Лугийн голын ордод хайгуул хийсэн компанид зарсан мөнгийг нь буцааж өгөх хэрэгтэй болно.

–Газрын ховор элемен­тийн нөгөө хоёр орд дээр нь ч гэсэн хайгуул хийсэн бай­даг юм билээ. Бас хувийн хөрөнгө оруулалтаар хий­сэн хайгуул уу?

-Тийм
ээ, хувийн хөрөнгө оруулалтаар хийсэн. Газрын ховор элементийн  Мушгиа худаг, Халзан бүргэ­дэйн хай­гуулд тодорхой хэмжээний мөнгө зарцуулсан. Цайдам нуур гээд  Төв аймгийн Баян суманд оршдог нүүрсний орд байна. Энэ орд гэхэд  маш олон компанийн эзэмшилд байдаг. Нэлээд хайгуул хий­сэн. Хайгуулд зарсан тэр мөнгийг нь өгөхөөс эхлээд асуудал гарч ирнэ. “Мо Эн Ко” компани байна. Стратегид оруулна гээд бай­гаа ордуу­даас хамгийн их хөрөнгө зар­сан компани. Хов­­­­дод 300 гаруй км зам барихаас эхлээд бүтээн бай­гуулалтын их ажил хийсэн. Одоо нүүрс угаах үйлдвэрээ ашиглалтад өгөх гэж байгаа. Хөшөөтийн нүүрс­­­­ний уурхайг түшиглэж байгуулагдсан ком­па­ни л даа. Эднийг орж ирэ­хээс өм­нө Ховдын нүүрсний уурхай хэцүүхэн байсан. Су­гын буу­дал, Луст өршөө зэрэг таван хоршоо аж ахуйн нэг­жүү­дэд салангид байсан ли­цен­зүү­дийг  нэгтгэн худал­даж авч ажлаа эхлүүлсэн байдаг. Тэр үед нэг хэсэг мон­гол­чууд ли­цен­зээ зарж мөн­гө­жиж бай­лаа. Одоо энэ ком­пани гэхэд л 700 гаруй тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулал­тыг Хөшөө­төд татсан гэсэн тоо бий. Нэг зүйлийг онцло­ход энэ мөнгө­ний талыг нь хөрөнгө оруу­лагч­даасаа зээл­­­сэн байгаа. Өөрөөр хэл­бэл эргэж төлөх өртэй гэсэн үг. Хөрөнгө оруу­лагч­дын зар­цуул­сан энэ өчнөөн тэрбум төгрө­гийн дор хаяж талыг нь төлөх үүрэг төрийн нуруун дээр ирж бай­на. Энэ мөнгийг татвар тө­лөгч­­­дийн мөнгөнөөс гаргаж таарна аа даа. Тийм их хэм­жээний мөн­гө Монголын тө­сөвт өнөөдөр лав байхгүй.

Хөшөөтөд хөрөнгө оруул­­­­­­­­сан  11 мянган хувьцаа эзэм­шигч дэлхийн өнцөг бу­лан бүрд бий. Дэлхий даяар тарх­сан ийм олон хувьцаа эзэм­шигчтэй  компанийн хө­рөн­гө рүү халдвал Монголын нэр хүндэд аймшигтай нө­лөөл­­­­нө. Шийдвэр гарлаа л бол дэл­хий нийтээр шуугиж эхэлнэ. Шуудхан хэлэхэд ма­най ул­сын нэр хүнд  Вене­суэл  шиг болно. Төр нь бүх юмыг нь булааж авч байна гэж ирээд бичнэ. Азид ардчил­лаа­раа тэргүүлж байгаа орон энэ тэр гэсэн тодотгол бүр  байхгүй болно. Хэдхэн хүний лобби, нарийн яривал ашиг сонирх­лын зөрчлөөс болж бүхэл бүтэн улсын эдийн засаг, нэр хүндэд том хохирол учрах гээд байна.

-“Гацуурт“-ын алтны төс­­­лийг хэрэгжүүлж байгаа “Сентерра  гоулд”  страте­гийн ордод орохоо зөвшөөр­сөн гэж дуулдсан. Үнэхээр орохыг хүссэн хэрэг үү, эсвэл ямар нэг шалтгаан байна уу?

-Аргаа
барсандаа л зөв­шөөрсөн байх.  Урт нэртэй хуулинд нэг сонин  заалт бий. Ой, усны сан бүхий га­зарт ашигт малтмал олборлох нь хохиролтой гэж үзээд гар­га­сан хууль шүү дээ. Тэгсэн хэрнээ стратегийн ордод энэ заалт хамаарахгүй гэсэн заал­­­тыг оруулчихсан. Төрийн мэдэлд байгаа компани ой, усны санд ойрхон алт олбор­лоход байгаль сүйдэхгүй юм байна л даа. Хувийн компани л байгаль  сүйтгэнэ. Энэ заалтыг харахаар яах арга­гүй ингэж ойлгогдоод байгаа юм. “Гацуурт” төслийн хөрөн­гө оруулагчдын хувьд алтаа ол­­бор­лох гэхээр урт нэртэй хууль саад болоод байгаа учраас стратегид нь орж  ху­виа хуваагаад ч хамаагүй ажлаа үргэлжлүүлье гэж бод­сон байх. Төслөө хэрэгжүүлэ­хээ больё, зогсооё гэхээр өчнөөн хөрөнгө оруулсан улс чинь ингэхээс өөр аргагүй шүү дээ. Гацаанаас гарах арга нь стратегид орох. Би тэгж харж байна. Янз бүрийн аргаар хувийн хэвшлийнхнийг мо­хоож байгаагийн нэг илрэл нь энэ.

–Стратегийн 15 ордоос оруулах шаардлагагүй бай­сан нэг ордыг онцлооч гэвэл та алиныг нь онцлох вэ?

-Стратегийн 15 ордоос  стратегид оруулах шаардла­га­гүй өчнөөн орд бий.  Хам­гийн тод жишээ нь Асгатын мөнгөний орд. Тийм гоё орд биш.  Далайн түвшнөөс 3000 метрийн өндөрт байдаг  жи­жиг­хэн политемаллын орд шүү дээ. Тэгээд бас байрлал нь яг хил дээр. Орд дээр очихын тулд Оросын нутаг руу хоёр, гурав орж гарч байж очдог. Тийм ордыг стратегийн болгох хэрэг байхгүй. Оро­сууд л юу юм гэхээс гадныхан угаасаа хөрөнгө оруулахгүй. Австралийн нэг компани хө­рөн­­гө орууллаа гэхэд Орос хил рүүгээ оруулахгүй бол бүтэхгүй. Ямар ч бодлогогүй хийсэн ажил гэдэг нь эндээс харагдаад байгаа юм.

–Одоо яригдах гэж бай­гаа долоон ордын цаана стратегид оруулж магадгүй 30 гаруй ордын жагсаалт бий. Тэр ордуудаас онцолж хэлэх орд байна уу?

-Тэр
жагсаалтад хоёр ул­сын хамтарсан хөрөнгө оруу­лалт­тай  хэд хэдэн компани бий. Энэ талаас нь харвал гадаадын хөрөнгөд хүртэл төр халдахаар бэлдэж байна гэсэн үг.  Олон улсын гэрээ хуулийн адил хүчин төгөлдөр гэсэн заалт бий шүү дээ.

–Танай ассоциацаас стра­­­­те­­гийн ордод нэмэхээр яригдаж  байгаа ордуудын талаар шийдвэр гаргах түвш­­­­­нийхэнд асуудал тавих уу?

-Уул
уурхайн үндэсний ассоциацийн зүгээс  хувийн хөрөнгө оруулалт хийгдсэн ордуудыг стратегид оруулах ёсгүй гэсэн байр сууриа ги­шүү­­­дэд албан бичгээр хүргэ­хээр болоод байна.

Ц.БААСАНСҮРЭН
Б.ТӨВШИНТӨР

Зэсээс олж байгаа
мөнгө Монголын эдийн засгийг тодорхойлдог байсан бол өнөөдөр  нүүрс зэстэй эн зэрэгцэн яригдах болсон. Сайн
чанарын нүүрсний нөөц ихтэй, ирээдүйд боловсруулаад гаргавал өнөөдрийнхөөс ч
илүү үнээр зарах боломжтой, Хятад гэдэг том зах зээлийн хажууханд, лав л ойрын
ирээдүйн эрчим хүч гаргаж авах гол эх үүсвэр гэж ирээд яривал нүүрсний салбарт давуу
тал олон бий. Гэхдээ сүүлийн үед дэлхийн эдийн засгийн хямрал арай намжаагүй,
Хятадад үзүүлсэн нөлөө нь арилаагүй гэдэг утгаараа нүүрсний экспорт муудаж, үнэ
нь нэг л өсөхгүй байгаа. Эдийн засагчид энэ үеийг цаг зуурынх гэж онцолж буй.  Нүүрсний зах зээл удахгүй сэргэнэ гэсэн
шинжээчдийн таамаг бий. Харин манай нүүрсний салбар тэр цагт сэргэх болов уу.

 Шуудхан хэлэхэд нүүрснээс олох мөнгө улсын эдийн
засгийн өнгийг тодорхойлох дээрээ тулчихсан энэ үед Монгол Улс нүүрсний
салбараа зах зээлийн жамаар нь урагшлуулж чадахгүй байна.  Хамгийн ойрын жишээ нь нүүрсний жишиг үнэ гэх
амьдралаас тасархай тоонууд. Уул уурхайн яам, АМГ  сар бүр жишиг үнэ гэж гаргадаг. Яг хил дээрх
үнэ биш, Хятадын бүр цаад талын боомтын үнийг харж байгаад сайтандаа хэдэн тоо
эгнүүлээд тавьчихдаг.

Ноднингийн жишээ
татъя. Нүүрс экспортлогчид 54 
ам.доллараар нүүрсээ зарж байхад Уул уурхайн яам 119 ам.долларын жишиг
үнэ гаргаж байв.

Жишиг үнэ гэж
гаргаж болно л доо. Гэхдээ зах зээлийнхээ жамыг сөрөөгүй бодитой тоо байх ёстой.
Хятадын аль нэг боомтын үнийг харж болно. Харахдаа тэр боомтод нүүрсээ тээж
хүрэхэд хэчнээн долларын зардал гарахыг бас бодолцох учиртай. Тэгээд “Тэнд 119
ам.доллар байна шүү, нөхдөө. Бид та нарын нүүрсээ тэнд хүргэх зардлыг хасч
тооцоод ийм тоо гаргалаа” гэвэл худлаа сонсогдохгүй.

Манай нүүрс
экспортлогчид тээр тэнд байгаа боомтын үнээс хоёр дахин хямдаар нүүрсээ зарж
байгаа хэрнээ боомтын үнээр тооцож бодсон татварыг улсад төлдөг. Өөрөөр хэлбэл
илүү ачаа үүрдэг гэсэн үг.  Гашуун
сухайт, Ухаа худаг, Овоот аль нь ч ялгаагүй, татвараа яг ингэж төлдөг. Ухаандаа
барьсан талхаа 800 төгрөгөөр зарсан  талх
борлуулагчаас  төр “Та талхаа 1600
төгрөгөөр зарах ёстой. Тэгэхээр бид 1600 төгрөгөөр тооцож татвараа авна” гэж
байгаатай ялгаагүй дүр зураг харагдаад байгаа юм.

2011 онд бодит
үнэтэй тооцвол нэг тонн нүүрснээс 18 хувийн татвар авч байна гэсэн судалгаа
гарсан байдаг. Тэр үед нүүрсний үнэ овоо, дэлхийн зах зээл ч дажгүй байсан.
Гэтэл өнөөдөр дэлхийн эдийн засаг бүхэлдээ  эвгүйдсэн, нүүрсний үнэ тэгтлээ сэргээгүй
байгаа гээд бодохоор дөнгөн данган ажиллаж буй нүүрс экспортлогчдын нуруун дээр
жишиг үнэ хэр ачаа болж байгааг ярих юм биш.

Яамны гаргасан
жишиг үнийг харсан иргэд “нүүрс ийм өндөр үнэтэй байхад энэ муусайнууд…”  гэж нүүрс экспортлогчид руу муухай харах
болсоныг буруутгах аргагүй. Төр нь зах зээлээ мэдрээд,  ирээдүйд эдийн засгийг нь  авч явах салбараа эдийн засгийн цонхоор харсан
бол иргэд нь ийм ойлголттойгоор баялаг бүтээгчиддээ хандахгүй нь тодорхой.  Зах зээлийн хуулийг сөрсөн татварын ийм
бодлого  гадаад худалдааны дүн мэдээнд ч
айхтар нөлөө үзүүлж байна.

Өмнө хэлсэн  өнгөрсөн жилийн  жишээгээ дахин авъя. Нүүрс экспортлогчид 54
ам.доллараар  нүүрсээ зарчихлаа. Гэтэл
салбарын яамнаас гаргасан жишиг үнэ нь 119 ам.доллар. Тэгэхээр Татвар, гаалийн
байгууллагууд “Монгол Улс нэг тонн нүүрсээ 119 ам.доллараар зарлаа” гээд цагаан
цаасан дээр хараар биччихдэг. Тэр тайлан Үндэсний статистикийн хороон дээр очиж
таарна. Ингээд л Монгол Улс нүүрсээ тун дажгүй үнээр борлуулсан гэсэн тоо
гараад ирж байгаа юм. Гэтэл үнэн хэрэгтээ Монголын эдийн засагт тэр тооноос нь
хоёр дахин бага мөнгө ороод ирчихсэн байдаг. Цааш нь ухаад бодохоор “Монгол
улсын гадаад худалдааны тэнцэл алдагдалгүй гарахад ойрхон байна. Учир нь бид нүүрснээсээ
ийм их мөнгө оллоо” гэсэн өөдрөг мессэж худлаа болчихож байна.

 Ц.БААСАНСҮРЭН

Засгийн газрын олон улсын хөрөнгийн зах зээлээс босгосон 1.5  тэрбум ам.доллар Financial times-ын хараанд өртөж байсан бол Монгол Улс тун удахгүй уул уурхайн салбарт хамгийн том хэм­жээний төслийн санхүүжилт бос­госон дэлхийн номер нэг улсаар тодорч мэдэхээр байна. Сар хүрэх­гүй хугацааны дараа зэсээ экс­портлоход бэлэн болсон Оюу тол­гой төсөл дөрвөн тэрбум ам.дол­ларыг дэлхийн банк сан­хүүгийн байгууллагаас босгох нь тодорхой болчихож.  Хэрвээ Монголын Зас­гийн газар толгой дохивол энэ мөнгө хоёр сарын дотор ороод ирэх нь. Өмнө нь дэлхийн уул уурхайн салбарт хоёр тэрбум ам.дол­ларын төслийн санхүүжил­тийг босгосон тохиол­дол л гарсан юм байна. 

ЯАГААД ЗААВАЛ ДАЛД УУРХАЙ ГЭЖ?

Оюу толгой ил уурхайгаа ба­рьж, баяжуулах үйлдвэрээ ашиг­лалтад оруулсан хэрнээ далд уурхайн бүтээн байгуулалтад их мөнгө хэрэгтэй гээд байгаа нь цаанаа шалтгаантай. Учир нь Оюу толгойн үнэ цэнийн 80 хувь нь  далд уурхайд бий. 1300 метрийн гүнтэй далд уурхайг бүрэн ашиглахын тулд 250 гаруй километр хөндлөн малталт бүхий барилга туннелийн ажил гүйцэтгэх юм. Үүнд их мөнгө хэрэгтэй учраас “Рио” олон улсын банк, санхүүгийн байгууллагаас мөнгө босгохоор ажиллаж эхэлсэн. Төслийн нэгдүгээр үе шатанд 6.49 тэрбум ам.доллар зарцуул­сан, одоо яригдаж байгаа нь хоёр­дугаар шатны санхүүжилт. Оюу толгойн ихэнх ашгийг өгөх далд уурхайг гүйцээж барих гэдэг ут­гаараа багагүй мөнгө хэрэгтэй.

Өнөөдрийг хүртэл Оюу толгойд зарсан мөнгө “Рио Тинто”, “Айвен­хоу майнз” буюу “Туркойз Хилл”-ээс гарч байв. Тэдний зүгээс бүтээн байгуулалтыг үргэлжлүү­лэхийн тулд төслийн санхүүжил­тийн хэл­бэрийг сонгосон юм. Бизне­сийн байгууллага бизнесийн үйл ажил­лагаа явуулахын тулд олон улсын банк, санхүүгийн бай­гууллагаас мөнгө зээлж, орлогоо­соо эргүүлж төлөхийг л төслийн санхүүжилт гээд ойлгочихож болно.

“РИО“-Г ГОЛ ХУВЬЦАА ЭЗЭМШИГЧ БОЛСНООС ХОЙШ БАНКУУД НААШТАЙ ХАНДАЖ ЭХЭЛЖЭЭ

“Рио”-г Оюу толгойн гол хувьцаа эзэмшигч болохоос өмнө одоо нэрээ”Туркойз Хилл” болгож өөр­чилсөн “Айвен­хоу майнз” компани олон улсын банк, санхүүгийн бай­гууллагуу­даас мөнгө босгох гэж өчнөөн жил ажилласан ч бүтэлтэй юм болоо­гүй. Дэлхийн банк сан­хүүгийнхэн “Айвенхоу”-г жижиг компани гээд итгэж өгөхгүй байсан хэрэг. Өөрөөр хэлбэл дэлхийн хэмжээний том төслийг хэрэгжүүлж дуусгана гэдэгт “Айвенхоу”-д эр­гэлзээд байж. “Рио” гол хувьцаа эзэмшигч болон­гуутаа зээлийг үргэлжлүүлэн  хөө­цөлдөж эхэлжээ. “Рио”-г энэ ажлыг гардаж авах үед Олон улсын сан­хүүгийн корпораци, Европын сэр­гээн босголт хөгжлийн банк, Авст­рали, Канад, Америкийн экспортын зээлийн банкууд эхний саналаа өгчихсөн байж.  Өөрөөр хэлбэл эдгээр банктай зээлийн хэлэл­цээгээ хийгээд явж байсан гэсэн үг. Өнгөрсөн оны тавдугаар сараас “Рио” эдгээр банкуудтай зээлийн нөхцөлийг үргэлжлүүлэн ярьж эхэл­жээ. “Оюу толгой”, “Рио тинто”, “TRQ”, “Эрдэнэс Оюу тол­гой”-н төлөөллүүд эдгээр банкууд­тай тогтмол уулзалтуудыг зохион бай­гуулсаар ирсэн аж. Ингэсний хү­чээр энэ оны нэгдүгээр сард бан­куудтай  төслийн санхүүжилтийн бүтэц ямархуу хэлбэртэй байх, зээлийн хүүгийн нөхцөл, хугацаа ямар байх талаар урьдчилсан тохиролцоонд хүрчээ.

ДӨРВӨН ТИВИЙН 15 АРИЛЖААНЫ БАНК ЗЭЭЛ ӨГӨХ САНАЛ ИРҮҮЛЭЭД БАЙНА

“Рио”-гийн хийсэн бас нэг алхам гэвэл дэлхийн томоохон арил­жааны банкуудад хэр хэмжээний мөнгө зээлүүлэх боломжтойг нь сонирхсон хүсэлт явуулжээ. Авст­рали, Ази, Европ, Хойд Америкийн 15 арилжааны банк санхүүжилтэнд оролцох сонирхлоо илэрхийлжээ. Зээлэх боломжтой мөнгөн дүнгээ ч явуулж. Сонирхлоо илэрхийлсэн олон талт санхүүгийн байгуул­лагууд, экспортын санхүүжилтийн агентлаг, арилжааны банкуудын санал болгосон мөн­гөний хэмжээ дөрвөн тэрбум  орчим ам.доллар. Тодруулж хэлбэл Мон­гол Улс руу дөрвөн тэрбум ам.доллар орж ирэх ажлын 80-90 хувь нь нугалагдсан гэсэн үг.  Энэ банкуудтай цаашид хамтрахын тулд дээр хэлсэнчлэн Засгийн газрын зөвшөөрөл хэрэг­тэй. Төс­лийн зүгээс банкуудын ирүүлсэн саналыг Засгийн газрын холбогдох яам болон “Эрдэнэс Оюу толгой”-н удирдлагуудад та­нилцуулж, ойл­гуулах ажлыг хэрэг­жүүлж байгаа аж. Засгийн газар зөвшөөрвөл хувь нийлүүлэгчид хуралдана. Хувь нийлүүлэгчид хуралдсаныхаа да­раа Оюу толгой компанийн ТУЗ-д зөвшөөрөл өгнө. ТУЗ хурлаараа санал ху­раалт явуулж төслийн санхүүжил­тийг дэмжье гэсэн шийд­вэр гарга­сан тохиолдолд банкууд­тай гэрээ байгуулж, мөнгө шил­жүүлж авах ажлууд хийгдэнэ. Ерөнхий проце­дурыг нь зурвал нэг иймэрхүү. Мөнгө орж ирэх дундаж хугацаа нь хоёр сар аж. Төслийн зүгээс бан­куудын санал болгосон мөнгийг тэр чигээр нь зээлэх сонир­холтой байгаа юм билээ. Авст­ралиас гэхэд “ANZ”, “NAB” зэрэг арилжааны банк Оюутолгой тө­сөлд  хөрөнгө оруу­лах сонирхлоо илэрхийлжээ.

ӨӨР НӨХЦӨЛ ШААРДСАН НЭГ ГАЗАР НЬ АМЕРИКИЙН “ЭКСПОРТ–ИМПОРТ” БАНК

Зээл өгөх хүсэлтээ ирүүлсэн банкуудын нэг нь л өөр нөхцөл шаарджээ. Тэр нь Америкийн “Экс­порт-импорт” банк. Тус банкны зүгээс зээлэх мөнгөн дүнтэй тэн­цэхээр хэмжээний бараа, үйлчил­гээг Америкаас авсан байх ёстой гэсэн нөхцөл тавьжээ. Энэ банк­наас 500 сая ам.доллар зээлүүлэх хүсэлт илэрхийлсэн гэсэн мэдээлэл цацагдаж байгаа. Оюу толгой төс­лийн хувьд энэ нөхцөлийг нь бараг л хангажээ. Төслийн сайт дээр ажиллаж буй “Комацү”-гийн 290 тоннын даацтай 28 ширхэг  самос­валыг гэхэд л Америкт үйлдвэрлэж, тээвэрлэсний дараа Монголд угсар­чээ. Японы брэнд ч гэлээ Америкт үйлдвэрлэж, тээвэрлэсэн гэдэг утгаараа Америкаас авсан бараанд тоо­цогдох нь то­дор­хой. Төслийн Аме­рик дахь зарим ажил үйлчилгээ, Америкийн компаниу­дын Монгол дахь сал­бартай хий­сэн худалдаа, үйлчил­гээг оруула­хаар 500 сая ам.дол­лартай тэнцэх хэмжээний бараа үйлчилгээг Аме­рикаас аль хэдийнэ авчээ. Тэгэхээр  Америкийн “Экс­порт-импорт” банк­ны санал болгоод буй 500 сая ам.доллар Монголын эдийн засагт шууд орж ирнэ гээд ойлгочихож болно.

  ХЭР САЙН ЗЭЭЛ ВЭ?

Мэдээж ямар ч зээлийн хувьд хүү, нөхцөл талаасаа хэр сайн чанартай зээл вэ гэдэг асуулт гарч ирнэ. Удаан хугацааны яриа хэлэл­цээний үр дүнд дэлхийн хэмжээнд өрсөлдөхөөр хамгийн сайн нөхцө­лөөр зээл авах гэж байгаа гэсэн яриа дуулдаж байна. Гэхдээ эцсийн шийд гараагүй, тодруулж хэлбэл, Засгийн газар толгой дохиогүй учраас хүү, нөхцөлийн талаар илүү нарийн мэдээлэл одоогоор тодор­хой биш байна.

ОЮУ ТОЛГОЙД  УЛС ТӨРИЙН ЭРСДЭЛ Л БАЙЖ МАГАДГҮЙ

Сайн зээл олоход төслийн чанар, байршил, менежмэнт, эрсдлийн үнэлгээ чухал. Чанарын хувьд яриад байх зүйл үгүй. Хятад гэдэг том зах зээлтэй хиллэдэг учраас байршил дээр асуудалгүй. Менежмэнтийн хувьд ч дэлхийн уул уурхайн салбарын том компанийн менежмэнт ороод ирчихсэн учраас дутуу оноо авахгүй. Эрсдэл дээр л нэг асуудал гарч мэдэх юм. Ер нь  олон улсын аль ч банк, санхүүгийн байгууллага ямар ч орны бизне­сийн төсөлд зээл өгөхдөө хэд хэдэн эрсдлийг онцолж хардаг. Уул уур­хайн төслийн хувьд гэхэд л гео­логийн, бүтээн байгуулалт болон барилга байгууламжийн, хэрэг­жүүлж байгаа компанийн, улс төрийн гэсэн эрсдлүүдийг хардаг. Оюу толгойн хувьд геологийн нөө­цийн хувьд толгой өвдөх юм байх­гүй. Оюу толгойн орд зэс, алтны хангалттай хэмжээний  нөөцтэй. Барилга байгууламж, дэд бүтэц талаасаа ч эрсдэлгүй. Ил уурхай, баяжуулах үйлдвэр, замаа барьж, цахилгааны асуудлаа шийдчихсэн. Хэрэгжүүлэгчтэй нь бол яриад байх юмгүй. “Рио”-г дэлхий мэднэ. Оюу толгойн хувьд улс төрийн бага зэргийн эрсдэл л байж магадгүй. Оюу толгойн хувь нийлүүлэгчид болох Монголын Засгийн газар, “Рио”-гийн төлөөлөл цагаан сарын дараахнаас эхлүүлсэн хурлаа өнөөдрийг хүртэл дуусгаж ча­даагүй байгаа билээ. Засгийн газар Оюу толгой төслийн хувьд ямар байр суурьтай байгаа нь одоогоор тодорхойгүй хэвээр байна.

“РИО” ЯМАР ЭРСДЭЛ ХҮЛЭЭХ ВЭ?

Улстөрөөс бусад бүх эрсдлийг  “Рио”  өөр дээрээ авчээ. Үүнээс бусад бүх баталгааг банкуудад гаргаж өгсөн гэсэн үг. Далд уурхайн бүтээн байгуулалт явагдаж, Оюу толгой ашгаа  өгч эхлэх хүртэл банкуудын хүлээх гол  эрсдэл нь улс төрийн эрсдэл болж таарч байна. Харин уурхай баригдахгүй, ашиглалтад орохгүй, бүх зүйл эсрэгээр эргэлээ  гэж муугаар бодоход “Рио” зээлсэн мөнгөний­хөө  эрсдлийг хүлээнэ. Дэлхийн хэмжээнийн том компани эрсдлээ даана гэчихээр мөнгө зээлэх нь  банк, санхүүгийн байгууллагуудын хувьд асуудал биш болсон хэрэг. “Рио”  2020 он хүртэл төсөлтэй холбогдолтой бүх эрсдлийг өөртөө үүрнэ.

ДӨРВӨН ТЭРБУМ АМ.ДОЛЛАРЫН ЗЭЭЛ МОНГОЛД ЯМАР АШИГТАЙ ВЭ?

Мэдээж эдийн засагт энэ хэрийн их мөнгө ирэхэд  урсгал нь саараад буй гадаадын хөрөнгө оруулалт эрс нэмэгдэнэ. Эдийн засагт шууд өгөөжөө үзүүлж эхэлнэ гэсэн үг. Засгийн газрыг 1,5 тэрбум ам.доллар босгоход Азидаа анх удаа гэж үнэлсэн “Financial times”-аас
эхлээд дэлхийн томоохон хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд эерэг үнэлэлт өгч эхэлнэ. “Уул уурхайн салбарын хамгийн том төслийн санхүүжилтийг нөгөө Мон­гол чинь авчихлаа…” гэж ирээд шаагиж өгөх нь тодорхой. Ингэс­нээр Монгол Улс энэ хэмжээнд хүртэл хөрөнгө босгох бололцоо­той гэсэн эерэг имижийг олон улсын санхүүгийн зах зээл дээр бүрдүүлчихнэ. Бас нэг ашиг бий. Зээл өгөхөөр саналаа ирүүлсэн банкуудаас хоёр нь л манай улсад үйл ажиллагаа явуулж байсан. Үлдсэн нь “Оюу толгой”-гоор дам­жин Монголтой танилцаж байгаа. Тэд Монголтой анх харилцахдаа нэ­лээд том санхүүжилт дээр хамт­рах гэж байна.

Тэгэхээр Монголын том компаниудад олон улсын банк, санхүүгийн байгууллагаас төслийн санхүүжилт босгох боломж гарч ирж байна гэсэн үг. Тэр боломжийн эхний шатыг нь Оюу толгой тавиад эхэлчихсэн. Зүгээр ч нэг шат биш, бүр дэлхийд гэж яригдахаар мөнгөн дүнтэй үнэ цэнэ ихтэй шат.

“РИО“-ГИЙН АВАХ ЗЭЭЛ БИДНИЙ АВАХ НОГДОЛ АШИГТ НӨЛӨӨЛӨХ ҮҮ?

Огт нөлөөлөхгүй гэж дэлхийн хэвлэлээр мэдээлж байна. Энэ бол “Рио”-д л хамаатай асуудал аж. Зас­гийн газар анхнаасаа хөрөнгө оруулалтад мөнгө оруулаагүй, энэ зээл бүтсэнээр нэмэлт хөрөнгө оруулалтыг төсвөөс гаргах шаард­лагагүй болж байгаа юм. Учир нь “Оюу толгой”-н босгож  буй мөнгө төс­лийг үргэлжлүүлэхэд хангалт­тай.

Саналаа ирүүлсэн банкуудын хувьд нэлээд хатуу шаардлага тавьжээ. Тэр дундаа олон улсын санхүүгийн байгууллагууд нэлээд нарийвчилсан заалттай шаард­лагууд явуулсан аж. Онцолж тавь­сан шаардлага нь байгаль орчинд аль болох хор хөнөөл багатай үйл ажиллагаа байж. Байгаль орчин гэхэд л усыг яаж зөв зохистой ашиглах, эсвэл говийн унаган ан амьтдыг хайрлаж хамгаалах, ямар сөрөг нөлөө үзүүлэхгүй байх гээд дотроо маш олон задраад явчих­даг бололтой. Дараагийн онцол­сон шаардлага нь нийгмийн асуу­дал. Монголын иргэдэд ямар нөлөө үзүүлэх вэ гэдгээс эхлээд багагүй шаардлагуудыг тавьжээ.

Ц.БААСАНСҮРЭН

Хятадын төрийн өм­чийн оролцоотой компа­ни Төв аймгийн Сэргэлэн
суманд жилдээ сая тонн цемент гаргах үйлд­вэ­рийн ажлаа эхлүүлэхээр зэхэж байна.
Энэ үйлд­вэрийн шавыг 2009 онд тавьж байсан ч 
тэгсгээд таг болсон юм. Харин сүүлийн нэг сарын хуга­цаанд ажлаа эрчим­жүүлж
эхэлжээ. Өмнө нь Монголын тал 51 хувийг эзэмших ёстой гэсэн сана­лыг манай зүгээс
тавьснаас болж асуудал сунжирсан гэсэн яриа бий. Хувь эзэмшилтэй холбоотой өөр мэдээл­лүүд
ч сонсогддог.

Хам­гийн сүүлийн мэдээ гэвэл төслийн анхны хэрэгжүүлэгч ком­пани  өөрчлөгдөж Хятадын төрийн өмчийн компани дангаараа хөрөн­гө оруулахаар болж. Өөрөөр хэл­бэл Төв аймагт баригдах цемен­тийн үйлдвэр цэвэр урд хөршийн хөрөнгөөр босох гэж байна.

Уг нь газар хөдлөлтийн идэв­х­тэй бүсэд нийслэлээ байгуулсан  улсын барилга, байгууламжуудын бат бөхийн гол үзүүлэлт болдог цемент чанартай байх ёстой. Тодруулж хэлбэл, Улаанбаатар газар хөдлөлтийн долоон баллд оршдог. Одон орон судлалын хүрээлэнгийн гаргасан тооцоогоор нийслэлд 700 гаруй газар хөдлөл­тийн доргилт мэдрэгдсэн гэдэг. Ийм нөхцөлд цементийн үйлдвэрлэл­дээ анхаарал хандуулах нь үндэс­ний аюулгүй байдалтай холбоотой асуудал болж таарч байна.  Це­мент гэдэг бүтээгдэхүүн ганц барил­га ч биш, зам тээвэр, цахилгаан, эрчим хүч гээд голлох бүх л  сал­барт хэрэглэгддэг. Бусад улсын хувьд  цементийг энэ утгаар нь стра­тегийн гэж онцолдог. Улс орнуудын  эдийн засаг, үйлдвэрлэ­лийн  чадавхийг цементийн үйлдвэ­рээр нь хэмждэг жишиг ч дэлхийд бий. 

БАРИЛГЫНХАН ИХЭНХ ЦЕМЕНТЭЭ ЭРЭЭНИЙ ЖИЖИГ ТЭЭРМҮҮДЭЭС АВДАГ

Монгол Улс жилд хэрэглэдэг цементийнхээ дөрөвний нэгийг Хөтөлөөс эхлээд цементийн бусад жижиг үйлдвэрүүдээсээ хангадаг. Харин дөрөвний гурвыг Хятадаас авдаг. Цементийн одоогийн хэрэг­лээг сая гаруй тонн гэрхээр 750 гаруй мянган тонн цементээ урд хөршөөс авдаг гэсэн үг. Үүний  130 гаруй мянган тонн нь Хятадын том үйлдвэрийн чанартай цемент. Бусад нь Эрээнд ажилладаг тээрмээс гардаг цемент. Тээрэм гэдэг нь энгийнээр бол цементийн том үйлдвэрүүдээс үрэл маягийн зүйл авчраад, дээр нь  бага зэргийн химийн нэмэлт хийж тээрэмдэн  нунтагладаг газрыг хэлж байгаа аж. Эрээний тээрэмд ямар нэмэлт хийж тээрэмддэгийг хэн ч мэдэхгүй гэж барилгын  салбарынхан хэлж байна. Мэргэжлийн хүмүүсийн хэлж байгаагаар бол найдвартай биш, стандартын бус юм холих магадлал өндөр гэнэ. Тэгэхээр Улаанбаатарын барилгуудад хэрэглэж байгаа ихэнх цемент хэр чанартай нь тодорхойгүй болж таарч байна.  Барилгын салбарын­хан лав л сүүлийн дөрөв, таван жил Эрээний тээрмүүдээс цементээ хангаж байгаа юм билээ.

САЯ  ТОННЫН ХҮЧИН ЧАДАЛТАЙ ЦЕМЕНТИЙН ДӨРВӨН ҮЙЛДВЭР  АШИГЛАЛТАД ОРНО

Дараа жилийн өдийд гэхэд бид цементээ урдаас авахаа болино. Жилдээ 300 мянга гаруй тонн цемент үйлдвэрлэдэг Хөтөлийн цементийн үйлдвэр энэ намраас  хүчин чадлаа сая тонноор өргөтгөн ажиллаж эхлэх гэж байна.

“Мон
полимет”-ийн охин компа­ни болох “Сэнж сант” компани Дорноговийн Өргөн суманд мөн л нэг сая тоннын цементийн үйлдвэр барихаар зэхэж байна. Бүр Евро­пын сэргээн босголт хөгжлийн банкнаас үйлдвэр барихад зо­риулж 20 сая ам.долларын хөрөнгө оруулахаар болсон. Үүнээс гадна 130 сая хүртэлх ам.долларын зээл олгох асуудал ч яригдаж байгаа. Сэнж Сантын цементийн үйлдвэр Улаанбаатараас урагш 450 км зайд байрлах юм.  Өмнөд хэсэгт хэрэгжих уул уурхайн том төслүү­дэд цемент нийлүүлэхэд болом­жийн байрлал.  Цемент үйлдвэрлэх технологи нь хуурай аргынх. Барил­гын материал үйлдвэрлэ­лээ­рээ дэлхийд алдартай  Францын Lafarge компанийн цемент үйлд­вэр­лэлийн технологийг нэвтрүүлэх гэж байгаа аж. Одоогоор Сэнжит худагийн шохойн чулууны ордын нөөцийн үнэлгээг Австралийн “Майк­ромайн кансалтинг сер­висиз” компаниар олон улсын жорк стандартын дагуу хийлгэжээ. Дани улсын FLSmidth, Францын Lafarge, Солонгосын Samsung, е-Тек, DKT, Швейцарийн инженер геологийн GeoTest, Австралийн Майкромайн Кансалтинг Сервисиз зэрэг цемен­тийн үйлдвэрлэл, тоног төхөөрөмж, инженер геологийн чиглэлээр дэлхийд тэргүүлэгч  компаниуд  “Монцемент” төслийн талбай дээр ажиллаад буцсан байна.

 Жилдээ сая тоннын цемент гаргах үйлдвэр барихаар ажиллаж буй өөр нэг газар  бол “Монголын алт” компани.  Тус компани Дорно­говь аймгийн Даланжаргалан суманд “Хөх цавын цементийн төсөл” хэрэгжүүлж байгаа юм. Цементээ зах зээлд нийлүүлэх  хугацаа нь ирэх оны нэгдүгээр улирал юм байна. МАК мөн хуу­рай аргаар цементээ үйлдвэрлэнэ. Одоогоор үйлдвэрийн бутлах хэсэг, түүхий эд материалын бэлтгэх хэсэг, зуух, урьдчилан халаах хэсэг, цемент нунтаглах хэсэг, цемент хадгалах силос, савлах шугамын хэсгийн барилгын ажлууд хийгдэж байгаа аж. Дэд бүтцийн хувьд цахилгаан дамжуулах шугамаа ашиглалтад оруулж, 25 дугаар өртөөнөөс үйлдвэр хүртэлх төмөр замын ажлыг дуусгажээ.  Францын FLSmidth компаниас  тоног төхөөрөмжөө авч байгаа гэнэ.  Тоног төхөөрөмжийнх нь жар гаруй хувь төслийн талбайд ирсэн гэхээр үйлдвэр ажиллаж эхлэхэд бараг бэлэн болсон гэсэн үг.

“Ремикон”  компани Дорноговьд сая тоннын цемент гаргах хүчин чадалтай үйлдвэр барихаар төлөвлөжээ. “Ялгуун интернэшнл”  компани “Монгол цемент” гэсэн нэртэй төсөл эхэлж, ТЭЗҮ-ийг нь  хийгээд явж байгаа аж.  “Гермес гахиур” компани 200 мянган тонн, “Налгар түшиг” компани 120 мянган тонн цемент үйлдвэрлэх хүчин чадалтай үйлдвэрийн төслүүдийг хэрэгжүүлээд эхэлжээ. Баруун аймгийнхан нэгдээд Ховд аймагт цементийн том үйлдвэр барихаар хөөцөлдөж байгаа юм билээ. “МИЗҮ” ХХК “Клинкер нунтаглах ба цементийн үйлдвэр” төсөл, Баян-Өлгий аймгийн “Даваа” ХХК “Це­мен­тийн үйлдвэр” төсөл хэрэгжүү­лэхээр төлөвлөж байгаа гэнэ. Эндээс харахад  ойрын гурав, дөрвөн жилийн дотор монголчууд өөрсдөө  4-5 сая тонн цементийг ядах юмгүй  үйлдвэрлэх нь тодор­хой болчихож. Технологи нь дан­даа барууны, ус бага хэрэглэдэг хуурай аргынх. Өнгөрсөн зууны жараад оноос  цементээ үйлдвэр­лэж эхэлсэн монголчуудын хувьд цементийн үйлдвэр барина гэдэг шинэ зүйл биш учраас үйлдвэр барих төсөл Барилга хот байгуу­лалтын яаманд олноороо ирж байгаа аж.

Томоохон цементийн үйлдвэ­рүү­дийн хийсэн үрлийг хөдөө  орон нутагт тээрэм байгуулан нунтаг­лаж, орон нутгийг цементээр хангах бодлогыг  Барилга хот, байгуулал­тын  яамны зүгээс барьж байгаа юм билээ. Эрээнийх шиг тээрмүүд ажиллуулна гэсэн үг. Одоогоор  Ховд, Хөвсгөл, Архан­гай, Өмнөговь, Хэнтий зэрэг аймгуудад тээрэм байгуулахаар төлөвлөжээ.

ЦЕМЕНТИЙН ХЭРЭГЛЭЭ ОГЦОМ  ӨССӨН Ч ӨӨРСДӨӨ ҮЙЛДВЭРЛЭХ БОЛОМЖТОЙ

Ойрын хэдэн  жилийн дөрөв, таван сая тонн цементийн хэрэг­лээгээ өөрсдөө хангадаг юмаа гэхэд ирээдүйд хэрэглээ огцом нэмэгдэж дөч тавин сая тоннд хүрвэл яах вэ, гадны хөрөнгө оруулалттай үйлдвэр баригдсан нь дээр юм биш үү гэсэн хандлага байдаг. Метро, цахилгаан стан­ц, хурдны зам, барилга байгуу­ламж гээд бүтээн байгуулалтын ажил ирэх жилүүдэд эрс өсөхөөр байгаа.   Хэрэглээ өсөх хэрээр барьсан үйлд­вэрүүдээ хэдэн сая тоннын хүчин чадлаар өргөтгөх боломжтой гэж үндэсний компаниуд хэлж байна. Төсөл хэрэгжүүлэхээр ажлаа эхэлсэн компаниудыг нэмж тооцвол хэрэглээ огцом дээшиллээ ч асуудалгүй харагдаж байна. Тэгэхээр өөрсдөө өлхөн үйлдвэр­лэ­чих цементээ заавал хятадуу­даар хийлгэх хэрэг байна уу гэсэн асуулт гарч ирж байна. Хэрвээ Сэргэлэн суманд баригдах Хята­дын 100 хувийн хөрөнгө оруулалт­тай цементийн үйлдвэр ашиглал­тад орвол удахгүй ажиллаж эхлэх Хөтөлийн болон “МАК”, “Сэнж сант” компаниудын тус бүрдээ сая тон­нын хүчин чадалтай үйлдвэрүү­дийн зах зээлийг булаах магадлал өндөр байна.

Уг нь стратегийн ач холбогдол бүхий салбарт үйл ажиллагаа явуулж байгаа аж ахуйн нэгжид гадаадын хөрөнгө оруулалтыг зохицуулах тухай гэсэн урт нэртэй хуулинд эрдэс баялгийн салбарыг стратегийн  ангилалд багтаасан байдаг. Эрдэс баялгийн салбарт  шохой, гөлтгөнө зэрэг цементийн гол түүхий эдүүд багтсан байдаг ч цементийн үйлдвэрлэлийг тусгай­лан зааж оруулаагүй аж. Хятадын 100 хувийн төрийн өмчит компани хуулийн энэ цоорхойг ашиглаж Монголд үйлдвэр барихаар болоод байгаа юм байна. Өчигдөр гэхэд Монголын үндэсний үйлдвэр­лэгчдийн холбооноос цементийг үйлдвэрлэлийг стратегийн салбарт багтаах ёстой гэсэн байр суурь илэрхийлсэн. Тэд Ерөнхийлөгч, Засгийн газарт хандахаар болжээ.

Ц.БААСАНСҮРЭН

“Эрдэнэс
Таван тол­гой” тойрсон шуугиан тас­рахгүй, харин ч эрчээ авах янзтай. Хэнд ч хэрэг­гүй дугуйг зургаан тэрбум төгрөгөөр  авсан “но”  нь хуучраагүй байхад ТУЗ-ийн даргынх нь эхнэр нүүрс тээвэрлэх 17 тэр­бумын тендерт ялсан гэ­сэн мэдээлэл олны ан­хаа­ралд орчихлоо. “Чал­ко”-той хийсэн ашиггүй гэрээнээс эхлээд компа­нитай холбоотой буруу шийдвэрүүд эхнээсээ ил болсоор байна. Алдаа бүр дээр “Эрдэнэс Таван толгой”-н удирдлагууд, тухайн үеийн Засгийн газрын тэргүүнийх нь нэрийг цохолж дууддаг. Уг нь хуулиараа бол ха­риуцлага хүлээх өөр хү­мүүс бий. Тэр нь компа­нийн ТУЗ.

ТУЗ–ИЙН ГИШҮҮД ЮУ ХИЙХ ЁСТОЙ ВЭ?

Энгийнээр хэлбэл ком­панид хяналт тавьдаг, компанийг  удирддаг хэсэг бүлэг нөхдийг ТУЗ гээд байгаа юм. Ирээдүйд хаа­шаа явахыг нь тогтоож, чиглүүлдэг байгууллага гээд дүгнэчихэж болно. Компанийн тухай хуульд ТУЗ-ийн бүрэн эрх гэсэн бүхэл бүтэн зүйл бий. Тэнд ТУЗ-ийн бүрэн эрхийг компанийн үйл ажиллагааны үндсэн чиг­лэлийг тогтоох, хувьцаа эзэмшигчдийн ээлжит бо­лон ээлжит бус хурлыг зарлан хуралдуулах, ком­панийн гүйцэтгэх удирд­лагыг сонгох, өөрч­лөх, бүрэн эрхийг нь  тог­тоох, компанийн гүйцэтгэх удирдлагатай байгуулах гэрээний нөхцөл, түүнд олгох шагнал, урам­шуу­лал, хариуцлагын хэм­жээг тогтоох,  компанийн жилийн үйл ажиллагааны болон санхүүгийн тай­лангийн талаар дүгнэлт гаргах, их хэмжээний хэл­цэл хийх зөвшөөрөл ол­гох гэх мэтээр тодорхойл­сон байгаа. Гаргасан хууль нь хэрэгждэг бол мундаг эрхтэй газар. Тухайн салбартаа хүлээн зөвшөөрөгдсөн ланжгар амьтад л ийм айхтар ажил хийж таарна.  ТӨРИЙН КОМПАНИУДЫН ТУЗ ЯАЖ АЖИЛЛАДАГ ВЭ?

ТУЗ-д төрийн голдуу хүмүүс дээрээс ирсэн зөвлөмжийн дагуу ажил­ладаг. Өөрөөр хэлбэл,  төр юу гэнэ, түүнийг нь дагадаг. Ийм асуудлаар ингэж саналаа өгнө шүү гэсэн командаар ажил­ладаг учраас ТУЗ-ийн гишүүний бие даасан шийд­вэр гаргах, итгэл үнэмшлээрээ байх эрх нь байнга зөрчигддөг. Ин­гээд бодохоор нэг хүн ажилласан ч болохоор юм шиг. Төрийн өмчийн оролцоотой компаниу­дын нэрс төрийн албан тушаалтнуудын идэж уусан хэрэгтэй холбоо үг шиг ижилсэх болсон шалт­гаан эндээс эхтэй. ТУЗ-д хараат бус гишүүн гэж бий. Нэрнээс нь ха­рахад хэнээс  ч хамаа­рал­­гүй, компанийг буруу явах гээд байвал зөв зам руу ороход нь ТУЗ-ийн ги­шүүдэд нөлөөлж чаддаг нөхрийн хийх ажил. Ха­раат бус гишүүн хуулиа­раа бол ТУЗ-ийн гишүү­дийн гуравны нэгийг эз­лэх ёстой. Шийдвэрт нө­лөөлөхөөр тоо  биш учир  саналаа хэлсэн ч болно, хэлээгүй ч болно гэсэн үг.  Хараат бус гишүүний хуульд заасан эрхийг нь харахаар саналд нө­лөөл­­­дөгггүй юмаа гэхэд эвгүй юм хийгээд байвал хэлж шүүмжилж болох юм билээ.

Гэхдээ “Эрдэнэс Таван толгой”-н өчнөө “но” илэрлээ. Асуудал бо­со­хоос өмнө одоо ажил­лаж буй ТУЗ-ийн хараат бус гишүүний хэн нь ч  хэл ам татлаагүй. Тэгэхээр хараат бус гишүүдийг “компанид нэмэр болох хүн” гэхээс илүү “яавал хэлсэн үгнээс гарахгүй хүн тавих вэ” гэдэг шал­гуураар сонгодог нь тодорхой байгаа юм.

ХЭНИЙГ ТУЗ–ИЙН ГИШҮҮНЭЭР ТОМИЛДОГ ВЭ?

“Эрдэнэс
Таван тол­гой”, Хөгжлийн банкны ТУЗ-д ямар эрхмүүд ажил­ладгийг сонирхуу­лъя. Ихэнх төрийн өмчит компанийн ТУЗ -ийн бү­рэл­дэхүүн ерөнхийдөө  нэг загвартай байдаг уч­раас ТУЗ-үүдийг иймэр­хүү гээд  багцаалдчихаж болно. Гол төлөв яамдын газрын дарга нар л тө­рийн өмчийн компанийн ТУЗ-ийн гишүүдэд багт­сан харагддаг. “Эрдэнэс Таван толгой”-н ТУЗ-ийн дарга нь ЗГХЭГ-ын дэд дарга Г.Дэнзэн. Таван толгойн тендерт нөлөөл­сөн гэж хардагдаад бай­гаа эрхэм. Гишүүдээр нь  ЭЗХЯ-ны Төрийн нарийн бичгийн дарга Б.Шинэ­баатар, ЗТЯ-ны Төрийн нарийн бичгийн дарга Б.Батзаяа, УУЯ-ны Уул уурхайн газрын захирал Д.Батболд, БОНХЯ-ны Төрийн нарийн бичгийн дарга Ж.Батболд ажил­лаж байна. Хараат бус гишүүдээс бусад нь тө­рийнхөн. Хараат бус гишүүнээр “Хасу-Эрчим” ХХК-ийн захирал Б.Бат-Эрдэнэ гэдэг хүн ажил­ладаг. Компанийнх нь нэрнээс харахад л нүүрс, эрчим хүчинд ойр хамаа­ралтай хүн гэдэг нь илэр­хий. Цааш нь ухвал  түү­ний талаар ашиг сонирх­лын зөрчилтэй гэхээр баримтууд сонсогддог. Хараат бус нөгөө гишүүн нь Д.Түмэнжаргал. “Эрдэ­нэс Таван толгой”-н сайт­наас харахад хаана, юу хийдэг нь тодорхойгүй, зөвхөн овог, нэрийг нь л бичжээ. “Эрдэнэс Таван­тол­гой”-н өмнөх хараат бус гишүүнээр Марк­шей­дерийн холбооны тэр­гүүн доктор Д.Дондов, АНУ-ын санхүүгийн үйл­чилгээний “Морган Стэн­ли” банкны Питт Бакус, Ж.Батзандан нар ажил­лаж байсан. Одоогийн бүрэлдэхүүнээ бодвол арай өөр. Ж.Батзандан нөгөөдүүлтэйгээ хэл амаа ололцохгүй байж байгаад удалгүй хүсэлтээрээ гарч байсан юм. Д.Дондовын хувьд уул уурхайн чиглэ­лийн эрдэмтэн, салбар­таа олон жил ажилласан туршлагатай, хүлээн зөвшөөрөгдсөн нэгэн.  Жил гаруйн  өмнө Таван толгой хэцүүхэн байдалд орсоныг хэвлэлээр мэ­дэгд­сэн удаатай. Дараа­хан нь дээрээс “хамаагүй юм ярьж болохгүй” гэсэн сануулга ирсэн дуулдсан. Өмнөх ТУЗ-ийн үндсэн зургаан гишүүн  нь мөн л төрийн төлөөллүүд бай­сан. “Эрдэнэс таван тол­гой”-н ТУЗ-ийн өмнөх даргаар ажиллаж байсан ТӨХ-ны дарга Д.Сугар гэхэд л тухайн үедээ хоёр компанийн ТУЗ-ыг удир­даж байсан юм. Түүнийг даргалж байх үед Таван толгойн ТУЗ-д байсан О.Эрдэнэбулган, А.Эр­дэнэпүрэв нар ч тухайн үедээ  хоёр дахь компа­нийнхаа ТУЗ-ийн гишүү­дээр ажиллаж байв.

Хөгжлийн банкны ТУЗ-ийн даргаар ЭЗХЯ-ны төрийн нарийн бич­гийн дарга Б.Шинэбаатар ажиллаж байна.  ЗТЯ-ны төрийн нарийн бичгийн дарга  Б.Батзаяа, ЭЗХЯ-ны Эдийн засгийн хам­тын ажиллагаа, зээл тус­ламжийн бодлогын газ­рын дарга Д.Болд­баа­тар, УУЯ-ны Стратегийн бодлого, төлөвлөлтийн газрын дарга Ч.Отго­чулуу, ҮХААЯ-ны Хүнд үйлдвэрийн бодлогын хэрэгжилтийг зохицуулах газрын дарга М.Баян­мөнх нар гишүүд нь.  Хараат бус гишүүдээр нь Монголбанкны Хяналт, шалгалтын газрын захи­рал Б.Лхагвасүрэн, Мон­голын банкны холбооны гүйцэтгэх захирал бөгөөд ерөнхий нарийн бичгийн дарга Б.Найдалаа,  МҮХАҮТ-ын Нэгдсэн бод­лого, төлөвлөлт зохицуу­лалтын газрын дарга Ч. Нэргүй нарыг томилжээ. Эндээс Б.Шинэбаатар, Б.Батзаяа нар  “Эрдэнэс Таван толгой”, “Хөгжлийн банк” аль алиных нь ТУЗ-д ажиллаж байна.

ТӨХ төрийн өмчийн компаниудад төлөөлөх хүмүүсийн нэрийг яам­даас хүсдэг, нөгөөдүүл нь  урдаа барьдаг цөөн хэ­дэн хүнээ санал болгодог учраас нэг хүн олон ТУЗ-д багтдаг.  “Яамны сайд нь  мэдээд хүнийхээ нэ­рийг өгчихсөн тохиол­долд бидэнд сайн муу гэж хэлэх боломж байдаггүй” гэж ТӨХ-ны ажилтны ярианаас харахад хэр чанартай ТУЗ бүрддэг нь тодорхой.

ТУЗ–ИЙН ГИШҮҮН ХЭДЭН ТӨГРӨГИЙН ЦАЛИНТАЙ ВЭ?

“Рио
тинто”-гийн ТУЗ-д Монголыг төлөөлсөн гишүүд сарын 40 мянга, 4000 ам.долларын аль нэгийг нь авдаг. 40 мянга гэж нэг хэсэг ярьсан. Нэг тэг нэмээд биччихэж гэсэн тайлбар бас сонсогддог. Аль нь ч бай манайдаа бол их мөнгө. Саяхан Монголд  ирээд буцсан “Financial times”-ийн
тоймч 4000 ам.доллар гэдэг  гадаадад ч их мөнгө гэж байна лээ. Ямартай ч  гадаадын томоохон ком­паниуд зөв, буруугаа хя­нуулж, алдааг нь засахад тусалдаг ТУЗ-ийнхөө гишүүдэд багагүй мөнгө амладаг.  Мэргэшсэн, хү­лээн зөвшөөрөгдсөн, ком­панийг удирдаж чиг­лүүлэхээр хүмүүс  хөдөл­мөрөө хямдаар үнэлүү­лэхгүй нь тодорхой. Сүү­лийн үед хувийн компа­ниуд салбартаа олон ул­сад хүлээн зөвшөө­рөгд­сөн хүмүүсийг ТУЗ-дөө ажиллуулах болсон. Тэд­нийг урьж ажиллуулвал бүр ч их мөнгө хэрэг болж таарна. Харин төрийн өмчийн компаниуд  урам­шууллын тогтолцоогүй. Хэн нэг албан тушаалт­ныг ТУЗ-ийн гишүүнээр томилсон хэрнээ мөнгө төгрөг өгнө гэсэн ойлголт байхгүй. Сүүлд шинэч­лэгд­сэн хуулинд  хөдөл­мөрийн хөлсний доод хэмжээг хоёр дахин нэмэг­дүүлсэнтэй тэнцэх мөнгө л урамшуулал бол­гож авч болно гэсэн заалт орсон санагдаж байна. Тийм хэр нь  төрийн өмчийн компанийн ТУЗ сонирхол татсан алба хэвээр байгааг  “Эрдэнэс Таван толгой”, “МИАТ”-ийн жишээгээр тайлбар­лахаас өөр аргагүй.  Ца­лингүй хэрнээ дурлаж ажилладаг ТУЗ төрийн өмчийн компаниудад л байна.

ТӨРИЙН КОМПАНИЙН ХЭРЭГ БАЙНА УУ?

Өнгөрсөн сарын дун­дуур ТӨХ-ноос төрийн өмчийн оролцоотой 24 компани алдагдалтай ажиллаж байна гэж мэ­дээлсэн. Багануур, Ши­вээ-Овоо, Дулааны ца­хилгаан станц-I, II, III, Геологийн судалгааны төв, Аялал жуулчлалын үндэсний төв гээд жаг­саалт үргэлжилж байна лээ. Уг нь ашиггүй алдаг­далтай гэгдээд байгаа аялал жуулчлал, геологи, уул  уурхайг бизнес ут­гаар нь явуулбал  төртэй төргүй  хөгжчихөөр онцлогтой салбарууд.

Ингээд бодохоор төр бизнес хоёрыг тусад нь байлгамаар. Гэхдээ уул уурхайн хөгжлөө дагаад төрийн өмчийн том ком­паниуд байгуулагдаж бай­на.  Хүссэн ч эс  хүс­сэн ч төрийн өмчийн ком­паниуд томорсоор бай­гаа. МИАТ-аас эхлээд хувьчилж болохоорыг нь хувьчлаад үлдсэн зари­мыг нь чадалтай, чад­вартай, асуудалд боди­той хандаж чаддаг, ха­раат бус ажиллах болол­цоотой ТУЗ-үүдэд даат­ гахаас өөр аргагүй.

Ц.БААСАНСҮРЭН

Монголд хөрөнгө оруу­лагчид Лондонд  чуул­даг уламжлалаараа өнгөрсөн долоо хоногт уулзац­гаалаа. Гадаадын хөрөнгө оруу­лалт 40 хувиар багасч, Монголд үйл ажиллагаа явуулдаг компаниудын олон ул­сын хөрөнгийн бирж дээрх хувьцааны уналт 60-70 хувь руу орж, урд хөрш рүү нүүрсээ экспор­толж байсан ганц ком­пани болох “Энержи ре­сурс” уурхайгаа түр хааж, “төсвийн орлого хүндхэн  байна” гэсэн үгийг Сан­гийн сайд хэлэхээс арга­гүйд хүрсэн нөхцөлд бол­сон хөрөнгө оруулагчдын  чуул­ган онцолж хэлэхээр сонин ихтэй болж өнгө­рөв. Чуулган энэ сарын 16-18-нд болсон юм.

  ХЭН ЮУ ЯРИВ?

Лондонгийн чуулганд албаны хүмүүсээс Мон­голбанкны ерөн­хийлөгч Н.Золжаргал, Эдийн зас­гийн хөгжлийн дэд сайд О.Чулуун­бат,  Монголын Хөрөнгийн биржийн гүй­цэтгэх захирал Х.Алтай, “Эрдэ­нэс Тавантолгой” ХХК-ийн захирал Я.Бат­суурь оролцжээ. Мөн “Оюу толгой”  компанийн ерөнхийлөгч бөгөөд гүй­цэтгэх захирал Камерон МакРей, Монголын биз­несийн зөвлөлийн гүй­цэтгэх захирал Жим Двайер, Хаан банкны гүй­цэтгэх захирал Норихико Като нарын хүмүүс оролц­сон юм. Эдийн зас­гийн хөгжлийн дэд сайд О.Чу­луун­бат Хөрөнгө оруу­лал­тын хуулийн шинэ төслийн талаар танил­цуул­жээ.  Түүний онцолсон сэдэв нь Мон­голын хөрөнгө оруулалтын орчин байв.  “Firebird
Mana­ge­ment”-ийн үүсгэн байгуулагч, мене­жер Жеймс Пассин Монголын Засгийн газраас явуулж буй бод­лого бизнесийнхэнд хэрхэн нө­лөөлж байгаа талаар ярьснаас гадна хамгийн ашигтай уул уур­хайн төслүүд, Монголд хөрөнгө оруулах боломжийн та­лаар ч со­нир­хуулжээ. Тэр Монголд хөрөнгө оруулагчдын чуулга уул­залтад 2011 оноос хойш тогтмол оролцож байгаа хүний нэг юм. Энэ удаагийн чуулганд хөрөнгө оруу­лалтын  хэд хэдэн том сангийн төлөөлөл  оролц­жээ. Мөн энэ үеэр Монголд хэрэгжих уул уурхайн том төс­лүүдийн танилцуулгыг ч хөрөн­гө оруулагчид сонирхжээ. Монгол банкны ерөнхийлөгч Н.Золжаргал “Блүүмбэрг”-т өгсөн ярилцлагадаа “Гадаадын хөрөнгө оруулалт  Мон­го­лын эдийн засгийн өрсөлдөх чадварыг  урт хугацаанд сайж­руулахад  зайлшгүй хэрэгцээтэй зүйл гэдэг нь  дотооддоо ч  мэд­рэгдэж байна. УИХ-ын саяын  са­нал хураалтаас  гэхэд л их тод анзаарагдлаа. Сүүлийн гурван сард Монголд их юм  өөрчлөгдөж байгаа. Тоонууд маань ч өөрч­лөгдсөн. Хууль эрх зүйн орчин ч гэсэн өөрчлөгдөж байна. Хууль, бодлогодоо өөрчлөлт оруулж бай­гаа шалтгаан, шинэ засаг төрийн барьж буй бодлого, Монголын эдийн засагт гарсан өөрчлөлт юунаас болов гэдгийг нэлээд сайн тайлбарлаж өглөө.  Энэ бүгдийг сонссон хөрөнгө оруулагчдын  ит­гэл үнэмшил эерэг зүг рүүгээ эргэж байна”  гэж ярьжээ.

ҮРГЭСЭН ХӨРӨНГӨ ОРУУЛАЛТАД ҮҮДЭЭ НЭЭХЭЭР  ШИЙДЭВ

Монголд хөрөнгө оруулахыг сонирхсон эрхмүүдийг Лондонд чуулж байхад УИХ-ын Эдийн зас­гийн байнгын хорооныхон  гадаа­дын хөрөнгө оруулалтыг үргээсэн гэгддэг  хуульдаа өөрчлөлт оруулах хэлэлцүүлгээ эхэлсэн нь   эргэл­зээнд орсон бизнесмэнүүдэд  бага ч гэсэн итгэл өгөхөөр үйл явдал болсон юм. УИХ-ын гишүүд Стра­тегийн ач холбогдол бүхий салбарт үйл ажиллагаа явуулж байгаа аж ахуйн нэгжид гадаадын хөрөнгө оруулалтыг зохицуулах тухай  гэсэн урт нэртэй хуульд оруулах өөрч­лөлтийг хэлэлцэж эхэлсэн долоо хоногтоо л гараасаа гаргасан юм.  Хөрөнгө оруулагчид Лондонгоос нутаг буцаагүй байхдаа хууль батлагдсан тухай мэдээг сонссон гэсэн үг. Парламентын  зарим гишүүн энэ хуулийг хугацаа алдал­гүйгээр бүхлээр нь хүчингүй болгох ёстой гэсэн байр суурь илэр­хийл­сэн нь  Монголын төрд хөрөнгө оруулалтыг татах том сонирхол байгааг баталсан хэрэг болсон гээд дүгнэчихэж болно.

Хуульд орсон энэ өөрчлөлт хөрөнгө оруулалтыг шууд татах нөхцөл болохгүй гэсэн үгийг  Лон­донд чуулсан хөрөнгө оруулагчид хэлж байж. Жишээ нь стратегийн ач холбогдол бүхий аж ахуйн нэгжид гадаадын хөрөнгө оруулах зөвшөөрлийг Эдийн засгийн хөгж­лийн яамны Гадаадын хөрөнгө оруулалтын зохицуулалт, бүрт­гэлийн газраар дамжуулан авна гэсэн заалтад хөрөнгө оруулагчид эргэлзэнгүй хандсан хэвээр байна. Хувийн хөрөнгө оруулалт засгаар батлагдана гэдэг тийм ч зөв ханд­лага биш гэж үзэх хүн олон байгаа нь Лондонгоос анзаарагджээ. Ямартай ч 100 тэрбум төгрөгийн босгыг арилгаж, УИХ-аар 49 ху­виас дээш зөвхөн төрийн өмчит болон төрийн өмчийн оролцоотой аж ахуйн нэгжийн холбогдох хэлц­лийг шийдвэрлэж байхаар болсон нь муугүй эхлэл.

Хөрөнгө оруулагчдын хүлээж байгаа том зүйл бол Эдийн засгийн хөгжлийн дэд сайдын танил­цуул­сан Гадаадын хөрөнгө оруулалтын тухай хуулийн төсөл юм. Хөрөнгө оруулалт хэр их оруулна тэр хэ­рээр татвар тогтвортой байх  хуга­цаа  уртасна гэсэн агуулгатай заалт хуулийн төсөлд тусаад буй.  Өөрөөр хэлбэл  хууль гарсны дараа гадаадын хэн нэг хөрөнгө оруулагч Монголын эдийн засагт том хэмжээний хөрөнгө оруулалт  хийвэл маргааш  нь гэнэтийн ашгийн татвар гарсан ч айдасгүй гэсэн үг. Татварын хууль, хувь, хэмжээ яаж ч өөрчлөгдсөн  өмнө нь томоохон хөрөнгө оруулчихсан хүнд үйлчлэхгүй гэсэн санааг Зас­гийн газар төсөлдөө суулгаад байгаа юм.  “Хөрөнгө оруулалтын хэмжээ ихсэх хэрээр татварын илүү тогтвортой, таатай  байдлыг санал болгох зарчим хуулийн төсөлд суусан”  гэж Эдийн засгийн хөгж­лийн дэд сайд О.Чулуунбат ярьжээ. 

 “ОЮУ ТОЛГОЙ“-Н ӨӨДРӨГ “МЭССЭЖ”

Лондонд цугласан хөрөнгө оруу­­­лагчид “Оюу толгой” ком­па­нийн ерөнхийлөгч бөгөөд гүйцэтгэх захи­рал Камерон МакРейн үгийг хүлээж байв. “Оюу толгой”-н гэрээ  бай­гуулагдсанаас хойш эрс ихэс­сэн хөрөнгө оруулалт сүүлийн үед илт багассаныг мөн л Оюу тол­гойтой холбон тайлбарладаг. Гэ­рээг өөрч­лөх ёстой гэсэн зарим сайд нарын мэдэгдэл хаашаа эргэх, хэлэл­цээрийн ширээний араас өнөөд­рийг хүртэл босоогүй хувь нийлүү­лэгчдийн хуралдаанаас ямар шийд гарах нь  хөрөнгө оруу­лагчдын сонирхлыг татсаар бай­гаа. Эргэл­зээнд орчихсон хөрөнгө оруу­лагчдад МакРейн үг өөдрөг мэссеж болж чаджээ.  “Монгол гэдэг гай­халтай улсад зочилж амжаагүй хүмүүст хэлэхэд Монгол Улс та бүхнийг халуун дотноор угтах бол­но. Тэнд та бүхэн  гайхам­шигтай өв бий болгож, бүтээх хүсэл тэмүүл­лээр жигүүрлэсэн улс орон, хүмүү­сийг харах болно” гэсэн үгээр яриагаа эхэлсэн МакРей төслийн сан­хүүжилт амжилттай яваа, хувь ний­лүүлэгчдийн хурал ч ахицтай бай­гааг  дуулгасан.  “Оюутолгой”-н ерөн­хийлөгч  “Нарийн төвөгтэй за­рим нэг асуудал бий ч яриа хэлэл­цээрээр дамжуулан шийд­вэрлэж “Оюу толгой” төслийг амжилт­тай явуулах амлалтаа хамтдаа хэрэг­жүүлнэ гэдэгт  итгэл дүүрэн байна” гэсэн юм. Түүний илтгэ­лийнхээ төгсгөлд хэлсэн “Монгол Улсын байгалийн баялаг өндөр чадамж­тай, эрэлт хэрэгцээтэй. Хятад болон Энэтхэг улсын өсөлт хөгжил, түү­нийг дагасан эрэлт хэрэгцээ нь дунд болон ойрын хугацааны ашигт малтмалын үнэ ханшийн талаар ихээхэн найдвар төрүүлж байна. Энэ эрэлт хэрэгцээг ханган ний­лүүлэх хүн хүч, нөөц баялгийн болон газар зүйн хувьд Монгол төгс байрлалтай, дэлхийн тавцанд ман­лайлагч болон гарч ирэх бүрэн боломжтой юм” гэсэн үг нь хөрөнгө оруулагчдыг үргээх биш харин ч Монголд дахин итгээд үзэхээр шийдэхэд нь нөлөөлсөн гэх үгийг чуулганд оролцсон Мон­го­лын Биз­­не­сийн зөвлөлийн гүй­цэтгэх захирал Жим Двайер  хэлж байна.  Чуулган өндөрлөсний дараа Зас­гийн газрын тэргүүн Оюу толгой компанийн баяжмалыг тө­лөв­лөсөн цаг хугацаанд нь экспорт­лох болом­жийг бүрдүүлэхийн тулд  тулгамдсан асуудлыг шуурхай шийдвэрлэж ажиллахыг Уул уур­хайн сайд Д.Ган­хуягт үүрэг бол­госон нь  ч хөрөнгө оруулагчдад өгсөн бас нэг эерэг “мэссэж” болсон байх.

Ноён МакРей Лондонгийн чуул­ганд хэлсэн үгэндээ олон улсын хөрөнгө оруулалтын газрын зураг дээр байя гэвэл Оюу толгой төс­лийн санхүүжилтийг амжилттай хэрэгжүүлэх учиртай гэсэн сануул­га гэж хэлж болохоор үгийг ч дайсан юм.

ТОМ ТӨСЛҮҮДЭЭ ХЭРЭГ­ЖҮҮЛЬЕ ГЭВЭЛ 60 ТЭРБУМ АМ.ДОЛ­ЛАР ХЭРЭГТЭЙ

Хөрөнгө оруулагчдын чуулган дээр сонсогдсон содон тоонуудын нэгийг Худалдаа хөгжлийн банкны  ерөнхийлөгч Р.Копа хэлжээ. Тэрээр Монгол улсын ойрын таваас арван жилд хэрэгжүүлэхээр төлөвлөсөн төслүүдэд 60 тэрбум ам.доллар хэрэгтэй гэжээ. Төлөвлөсөн том төслүүдийг  хэрэгжүүлэх бодитой гарц бол хөрөнгө оруулалт татах гэж ноён Копа ярьсан байна. Ийм их хэмжээний хөрөнгө оруулалтыг татах боломж Монголд байгаа гэж “Рескап секюритис” компанийн гүйцэтгэх захирал Д.Энхбаяр хэлж байна. Хөрөнгө оруулагчид  бонд гэхээс илүү эрсдэл бага гэдэг утгаар нь хувьцаа руу шилжиж  эхэлж байгаа энэ үед хувьцааны зах зээлээ ч хөгжүүлэх шаард­лагатай гэсэн санаа ч дэлхийн  хөрөнгийн зах зээлийн гол төвүү­дийн нэг Лондонд яригджээ.

ХӨРӨНГӨ ОРУУЛАГЧИД ТОГТ­ВОР­ТОЙ БАЙДЛЫГ Л ХҮСЧ БАЙНА

Монголд хөрөнгө оруулалт, бизнесийн  чиглэлээр зөвлөх үйл ажиллагаа явуулдаг олон компани бий. Тэдэнд хандаж буй хөрөнгө оруулагчид сүүлийн үед “Энэ хуулиа одоо дахиад яаж өөрчлөх бол, өөрчлөгдөхгүй гэх баталгаа байна уу” гэж асуудаг болжээ. 

Лондонд цугласан хөрөнгө оруу­­­лаг­чид ч манайхаас оролцож бай­гаа төлөөлөгчдөд энэ асуултаа та­вьж байжээ.  “Оюу толгой”-н МакРей ч “Хөрөнгө оруулагчид хө­рөнгө оруулалтыг татахад чиглэ­сэн хууль эрхзүйн тогтвортой байд­лыг хүсч байна. Тогтвортой ашиг олох бод­логын үүрэг ролийг хүлээн зөв­шөөрөхийг хүсч байна. Эдгээр бод­логод, хууль засаглалыг дээд­лэх, гэрээ хэрэгжүүлэх баталгаа, бизнес эрхлэх тогтвортой, урьд­чилан таа­маглаж болох орчныг бүрдүүлэх зэрэг орно” гэж хэлсэн юм.

Монголын бизнесийн зөвлө­лийн гүйцэтгэх захирал Жим Двайер  “Зургаан сарын дараа Монголд хөрөнгө оруулагчид Хонгконгод цуглана. Лондон­гийн­хоос илүү олон хүн оролцож, энэ удаа­гийнхаас ч өөдрөг үгс сонсог­дох байх” хэмээн хэлж байна.

Ц.БААСАНСҮРЭН

Монгол залуусын хийсэн хаал­­­­гыг ОХУ–д худалдаж эхэл­жээ. Хойд хөршид хаалга ний­лүүлж буй “Mega wood” ком­па­нийн  үйлдвэр нийслэлээс зайдуу, Хонхорын наахна байр­ла­даг юм байна. Энд хаалганаас гадна тавилга, лак өнгөлгөөний үйлд­вэр ч ажиллаж байна. Тус компа­нийн ерөнхий захирал Ц.Ариун­баттай ярилцлаа. 

–Чанартай  хаалга үйлдвэрлэ­дэг улс Монголоос хаалга им­порт­лох болсон нь ямар нэгэн учиртай байх. Оросууд­тай яаж холбогдсон юм бэ?

-Өнгөрсөн
намар тавилга, та­вил­гын түүхий эд борлуулдаг оросууд­тай санамсаргүй байдлаар уулзаад үйлдвэрээ үзүүлсэн чинь “Герман, Солонгос, Хятадын брэнд болсон тоног төхөөрөмжүүдтэй том үйлдвэр Монголд 
байдаг гэж ёстой бод­сонгүй. Тэгээд бүр шугаман дамж­лагатай шүү” гэж гайхаад буцсан л даа. Дараахан нь загвар авах санал ирүүлсэн. Яг тэр үед нь манай компани Монголд хийгд­дэггүй лак­тай хавтан хийдэг шинэ шугам оруулж ирээд байсан юм. Тэр бүтээгдэхүүнийхээ загварыг явуул­тал 
их сонирхсон. Орос даяар 26 дэлгүүртэй компани юм билээ. Эхний ээлжинд тодорхой тооны хаалга авъя гээд сая гэрээ бай­гууллаа. Цаашдаа эрэлттэй байвал тогтмол худалдаж авъя гэж байгаа.

–Орос бол том зах зээл. Хүс­сэн хэмжээгээр нь хаалга экс­портлох боломжтой юу?

-Манай компани үйлд­вэрийн­хээ бүрэн хүчин чадлаар ажил­лахгүй байгаа ч дотоодынхоо хаалганы хэрэгцээний бараг 50 хувийг хангаж байна. Тэгэхээр 
гадагшаа
экспорт­лох боломж бай­гаа гэсэн үг. Цааш­даа оросуудын хүссэн хэмжээгээр хаалгаа ний­лүүлэх боломжтой.

–Танай хаалга Хятадаас им­портолж байгаа хаалганаас юу­гаараа ялгаатай вэ?

-Чанараараа
илүү.  Бас тех­нологиороо ялгаатай. Манай хаал­ганууд герман стандартынх. Нэг барилгад мянган хаалга байлаа гэхэд 
мянган янзын хэмжээгээр хийж чадах өндөр технологийг бий болгож чадсан. Урдаас орж ирсэн хаалганд баталгаат хугацаа гэж байхгүй, харин манайх хаалгандаа хоёр жилийн баталгаат хугацаа өгдөг.

–Таныг үйлдвэрээ анх байгуу­лахдаа  тоног төхөөрөмжөө өөрөө зохион бүтээж хаалга үйлдвэр­лэж  байсан гэж сонссон. Та  инже­нер үү?

-Үгүй,  эдийн засагч. Үйлдвэр байгуулах бол бүр багын мөрөөдөл л дөө. Залуу техникчдийн ор­донд таваас аравдугаар анги хүртлээ явсан маань нөлөөлсөн. Багадаа дөрвөн дугуйтай жижиг уралдааны машин, бага оврын мотоцикль босгож байлаа. Тэр сэт­гэлгээ, сонирхол маань орхиг­доогүй. Тэ­гээд л сүүлд 
бизнес хийж олсон хэдэн төгрөгөөрөө үйлд­вэрээ бай­гуулсан.

–Үйлдвэр байгуулах хэмжээ­ний гэхээр багагүй мөнгө олжээ. Яг ямар бизнес хийсэн юм бэ?

-Сонин зардаг киоскуудыг хийх санааг анх гаргасан юм. Тэрнээс өмнө хүмүүс гадаа модон сандал, эвхдэг ор, пүршин 
дээр урдаа баахан сонин өрчихөөд суудаг байсан даа. Тодорхой хүмүүст санал тавьсан чинь зөвшөөрсөн. Зураг, төсөл бүх юмыг нь гаргасан байсан юм. Тухайн үед нийслэлээс бас дэмжлэг үзүүлсэн. Есөн хүнтэй 
үүрээс шөнө болтол 45 хоногийн дотор 150 киоск хийж гудамжинд сонин зарж байсан эмээ, өвөө нарыг киоскондоо оруулж чадсан. Тэгээд киоск хийсэн ажлын хөл­сөөрөө 
үйлдвэр
байгуулах
хөрөн­гөө босгосон. 

–Хаалгыг брэнд болгосон ул­суу­дын туршлагыг хэр су­дал­сан бэ?

-Хаалгыг
брэнд болгосон ул­сын нэг бол Итали. Италийн “3L” 
гээд том үйлдвэрээс их зүйл олж харсан. Гэхдээ технологийг шууд хуулна гэж байхгүй л дээ. Герман, Орос, Итали, Хятадаар явж хаалга яаж хийдгийг 
олон жил судалсан. Хүүхэд байхаас тогтсон 
инженер
сэтгэлгээ
маань их хэрэг болсон. Анх найман хүнтэйгээ үйлдвэр­лэлийнхээ технологийг гаргах гэж их юм болсоон. Тэгж тэгж хаалганы 
ерөнхий
багцаа гараад ирж байгаа юм. Эцэст нь Герман­чуудын хаалга үйлдвэрлэж байгаа технологи хамгийн тохиромжтой нь болж таарсан.

–Гадаадын том үйлд­вэрүү­дийн хувьд технологи бол хам­гийн том нууц нь. Хаалганы үйлд­вэр байгуулах гээд явж байгаа хүнд тэр том үйлдвэрүүд рүү нэвтрэх амаргүй байсан уу?

-Үндсэндээ
тагнуул
маягийн
юм хийнэ л дээ. Хаалга захиалах гэж байгаа юм шиг л очиж байж үйлд­вэрийг нь үзнэ. Мэдээж 
шууд Хятад, Германы технологийг ав­чирч хэрэг­лэж болохгүй. Үндэсний дотоод онцлогтоо тохирсон тех­нологийг гаргаж ирэх л байгаа юм. Үйлд­вэрлэлийн ерөнхий процесс бол дэлхий даяар нээлттэй зүйл. Тэрий­гээ ойлгоод авчихвал үлдсэн 
на­рийн юмнуудаа өөрсдөө 
сэтгэж бий болгодог. Түүнээс биш хэн ч надад бэлэн технологи өгөхгүй л дээ.

–Герман технологийг мон­голч­лоход  хамгийн тохиромж­той нь гэлээ. Яг юу нь илүү тохиромжтой санагдсан бэ?

-Технологи,
тоног төхөөрөм­жийн хүчээр ихэнх ажлаа нугалдаг нь. Хятад бол хүнээр зодож хийдэг. Манайх шиг хүн ам цөөн улсад энэ арга 
хэцүү л дээ. Тэгээд л үйлд­вэрээсээ олсон 
орлогоороо
тоног төхөөрөмж авч эхэлсэн.

–Танай машиныг ажиллуул­даг хүмүүс компьютер дээр ажил­лаж харагдсан. Бүх тех­никээ ингэж ажиллуулдаг уу?

-Манай машинуудын ихэнх нь автомат, компьютерийн удирд­лагатай, 
бүрэн автоматжсан гэд­гээрээ онцлог. 
Хүн өөрөө хэм­жээгээ тавиад гараараа зүснэ гэсэн ойл­голт байхгүй. Ажлын даалгаврынхаа тоо хэмжээг компью­терт оруулахад зүсэлтээс эхлээд бүх зүйлээ машин өөрөө хийчихнэ гэсэн үг. Хүн алдаад нэг см дутуу зүсч болно. Харин ма­шинд тийм ойлголт байхгүй. Ма­найх Монголд анх удаа интернэт дээр суурилсан үйлдвэрлэлийн прог­рамм гэдэг юмыг хийсэн. Үйлд­вэр энд, харин оффис маань хотод. Захиалга хийгдлээ л бол үйлдвэр рүү энэ программаар захиалга нь шууд очдог гэсэн үг. Хотын оффист захиалга ирээд гэрээ хийгдлээ л бол манай хэмжээ авдаг ажилтанд тэндээс хэмжээгээ аваарай гэсэн мессэж автоматаар очдог. Мэдээл­лээ аваад л заасан хаяг дээр очиж хэмжээгээ авна. Хэмжээгээ 
лазер аппаратаар авдаг юм. Банкинд ПОС гэж машин байдаг даа. Тийм ма­шинтай. Авсан хэмжээ авто­матаар тэр ПОС руу орж, 
үйлдвэр
дээр байгаа серверт 
хэмжээ нь оччихдог.

–Та түрүүн хаалга бүрийн хэм­жээ өөр гэж байсан. Бүх хэмжээг нь компьютерт оруу­лахад л хаал­га асуудалгүй га­раад ирнэ гэсэн үг үү?

-Мянган хаалганы хэмжээ ава­хад мянган янз гарна. Бүгдийг нь бичээд оруулангуут 
тэр нь үйлдвэр дээр автоматаар бодогдож ажлын даалгаврууд нь цех, тасгуудад хэвлэгдээд оччихдог.

–Италийн гялгар хавтан хийх технологи нэвтрүүлсэн гэж сонс­сон. Оросуудын сонирхлыг тат­сан нөгөө лактай хавтанг хэлээд байна уу?

-Тийм ээ. Тоног төхөөрөмжөө авчир­чихаад лакныхаа технологийг 
хоёр жилийн дараа гаргаж авлаа.

–Гялгар хавтан гэхээр яг ямар эд байна аа?

-Нэг  л төрлийн материал гэсэн үг. Дээхэн үед румын мебел гэж байсан даа. Яг тэр технологи л ороод ирсэн гэж ойлгож болно. 
Мэдээж бидний оруулж ирсэн нь орчин үеийнх. Чанар, өнгө үзэмж талаасаа тэр үеийн технологиос тэс ондоо л доо. Хүссэн модныхоо хээ зураглалыг буулгах боломж­той. Модны зургийг авангуутаа хэв­лэлийн машинаар цаасан дээр хэвлэдэг дээ. Тэр цаасаа хавтан дээрээ наагаад лакдвал мод юм шиг л харагдана. Яг тэрэнтэй адил тусгай технологи. Цаас биш, шууд гадаргуун дээр нь хээ зураглалаа гаргаад, ультра ягаан туяагаар хатдаг тусгай лакаар лакддаг. 
Манай үйлдвэр тийм лакны 30 метр шугамтай. Хавтангаа лакдаж шуга­маараа оруулаад гаргаад ирэх л болно. Хээ, зураглал тавьж байгаа энэ технологи Монголд байхгүй, бусад улсад ч их цөөхөн. Хятад, Герман, Европын зарим нэг орон, Америк зэрэг улс дөнгөж л хэрэг­лэж эхэлж байна. Хүсвэл өөрийн­хөө зургийг ч хэвлүүлээд хаалгаа хийл­гэж болно. Хүмүүс хүүхдийн­хээ өрөөний хаалганы дотор талд хүүхэлдэйн киноны баатрын зураг хэвлүүлэх тохиолдол олон байдаг.

–Тэгэхээр хүсвэл румын ме­бель шиг хаалга хийлгэх бо­ломжтой болжээ?

-Тийм боломж бүрдчихсэн. Сүү­лийн үед “Артур” брэнд гэж рек­лам­даад байгаа даа. Яг тийм тех­нологиор хийгдэж байгаа гээд ойл­­го­чихож болно.

–Энэ технологийнхоо тоног төхөөрөмжийг хэр өртгөөр оруулж ирсэн бэ?

-Яг Германыхыг нь оруулж ирье гэвэл гурван сая евро. Бид Хята­даас төхөөрөмж оруулж 
ирээд
200 мянган  ам.доллар хүрэхгүй өрт­гөөр монголчилсон. Хятадын олон юмыг нийлүүлсэн учраас урд хөр­шийнхөн бидний гаргасан тех­нологийг мэ­дэхгүй гэсэн үг. Гэхдээ чанарын хувьд гурван сая евро­гийнхоос ямар ч ялгаагүй.

–Гадны мэргэжилтэн урьж  ажилтнуудаа сургаж байсан уу?

-Америк,
Герман,
Оросоос
мэр­гэжилтэн урьж авчирч байсан. Тавилганы үйлдвэрлэлийн прог­рамм хангамжаа Америкаас авсан учраас тэндээс хүн урьж сургалт явуулсан юм.

–Танайхыг таван үйлдэл хий­дэг машин Германаас оруулж ирсэн гэж сонссон. Ямар үйлд­лүүд хийдэг машин бэ?

-Германаас
оруулж ирсэн тоног төхөөрөмж хамгийн сүүлийн үеийнх гэдгээрээ онцлогтой. Бүрэн компью­­терж­сэн машин. Нэг тоног төхөөрөмж дээр таван тоног 
төхөө­рөмжийг суурилуулсан гэсэн үг. Үйлдлийн хувьд хаалганыхаа өөг тойруулж авна, хүрээгээ наана, цоож, нугасны нүх гаргана. Шилтэй хаалга бол шилний нүх гаргах үйлдэл хийдэг. Энэ машин 
өдөрт  гурван ээлжээр тасралтгүй ажил­лавал 300 хаалга элбэг гаргана.

–Тусгайлж захиалж хийлгэдэг  үнэтэй хаалга гэж бий юу?

-Компанийн
захирлууд
арьсаар
хаалга хийдэг. Цэвэр үхрийн ши­рээр бүрж хийж байна. Төмөр эмжээртэй ийм хаалга 
600-700 мянган төгрөгөөр үнэлэгддэг.

–Танай үйлдвэр рүү ороход дандаа шахмал хавтангууд ха­раг­даж байна. Цэвэр модон  хаал­га хийдэг үү?

-Цэвэр модон хаалга учир дутаг­дал ихтэй л дээ. 
Модыг  тайраад бүтээгдэхүүн болгосон ч гэлээ дотор нь 
утаслаг
ширхлэг
гэж бий. Тэр ширхэгтэй хэсэг нь их хатуу. Үлдсэн хэсгийг нь нунтаг үртэс гэж ойлгож болно. Модны бүтцийг хар үгээр тайлбарлавал нэг иймэрхүү. Хоёр өөр нягттай, хоёр өөр төрлийн материал нэг дор байна гэсэн үг. Зүйрлүүлвэл нэг нь жирийн утас, 
нөгөөх нь мяндсан утас. Халалт, хөрөлтийн явцад утаслаг хэсэг нь хатуу учраас байгаад байдаг, нө­гөөх нь зөөлөн учраас хэвээ алддаг. Тийм гажилт үүсдэг. Хаалга нь хаагдахаа больчихлоо гэдэг нь ийм учиртай. 
Шинэ технологиороо бол 
үхжүүлэх
гэсэн арга байдаг л даа. 
Гэхдээ тэр технологи модны өнгө үзэмжийг гоё болгож чаддаг­гүй.

–Гэхдээ сүүлийн үед модон хаалга гэж их орж байгаа. Тэгэ­хээр чанарын хувьд асуудалтай гэсэн үг үү?

-Манайд орж ирээд байгаа мо­дон хаалганы хувьд 
гадна тал нь л 
мод. Түүнээс биш мөн чанар­таа бидний хийдэг шиг шахмал хав­тангаар хийсэн байдаг. 
Гадна талд нь модон хуулга нааж лакдаад өнгө тавьчихаар 
мод шиг хараг­даад байгаа юм. Байгаль экологи талаас нь харсан ч дэлхий цэвэр модон хаалганаас 
татгалзаж
бай­на. Мо­дон хаалга, цонх, тавилгыг ургаа модыг тасдаж л хийнэ үү гэхээс хаягдал модоор хийх ямар ч бо­ломж­гүй. Харин бүдүүн модыг хальслаад бүрвэл эдийн засаг, экологийн хувьд ашигтай. Дэлхийн үйлдвэрүүд яг энэ хандлага руу орсон. 

–Тэгвэл шахмал хавтанг юу­гаар хийдэг юм бэ?

-Шахмал хавтанг гал түймрийн хамгийн гол аюул гэгддэг ойн унан­ги, хожуул, хаягдсан мөчрүүдээр хийдэг. Галыг барагтай л бол хүн гаргахгүй дээ, ихэнхдээ байгаль өөрөө гаргачихдаг. 
Ойн хаягдлууд хуурай учраас амархан шатдаг, өөрөөр хэлбэл түймрийн голомт болдог. Ойд байгаа хуурай хаягд­луудын нөөцийг бодоход л дотоод зах зээлийг 
200 жил бүх төрлийн хавтангаар хангах нөөц Монголын ойд хог болоод хэвтэж байна.

–Манайд шахмал хавтан хийх түүхий эд нь бэлэн байгаа юм байна. Эндээ хавтан хийх болом­жийг судалж үзсэн үү?

-Манай компани шахмал хав­тангийн үйлдвэр байгуулах чиг­лэлийг сонирхож байгаа. Хавтан­гийн үйлдвэрийн технологиороо дэлхийд тэргүүлдэг Германы “Диф­фенбахер” компанитай хол­бог­доод жил гаруй болж байна.  ТЭЗҮ, зураг төсөл, урьдчилсан гэрээ хэлцэл энэ тэрээ хийчихсэн. Зас­гийн газарт төслөө оруулсан бай­гаа. Бат­сүм­бэрт үйлдвэр байгуулах газраа авчихсан. Төмөр замын салааны­хаа зөвшөөрлийг авч, зургийг нь хийчихсэн. Үйлдвэр гэдэг өнөөдөр мөнгө нь байсан ч маргааш босдог эд биш болохоор бичиг цаасныхаа ажлыг хөөцөл­дөөд явж байна. Хэрвээ энэ 
үйлд­вэр босвол до­тоодын хэрэглээгээ хангаад зог­сохгүй экспорт хийх боломжтой. Үйлдвэр маань есөн тэрбум төг­рөгөөр босохоор байна. 

–Хувь хүмүүс хэр захиалга өгч байна?

-Дархан,
Сэлэнгэ,
Эрдэнэ­тийн­хэн их авдаг. Бас Ховдоос ч за­хиалга ирж байсан. Бүр Замын-Үүдээс ч хүртэл захиалдаг. Хөдөө­нийхөн “Сарантуяагийн хаалга” гэж л ярина шүү дээ. Дуучин Сараа манай хаалгыг сурталчилдаг боло­хоор бүр тэгээд нэрлэчихсэн байна лээ.

–Хаалгыг өчнөөн тонноор дарж нягтруулдаг гэж дуулсан. Танайх хэчнээн тонноор да­руулж нягтруулдаг вэ?

-Манай хаалгаа 120 тонноор дарж наадаг. Тэгж нягтруулж байж чанартай хаалга гарна.

–Үйлдвэрлэгчийн хувьд зас­гаас хүсэх юу байна?

-Үйлдвэрлэгчид
засгаас
мөнгө гуйхаас илүү бодлогын дэмжлэг үзүүлэхийг л хүсдэг. Эндээ үйлд­вэрлэж болж байгаа бүтээгдэ­хүүний импортын татварыг нэмэх маягаар дэмжихэд л болох юм. Жишээ нь манайх гэхэд үйлд­вэрийнхээ хүчин чадлын тал хувийг л ашиглаж байна.

–Та нэг хэлэлцүүлгийн үеэр “Засгийн газрын хуралдаанаа манай үйлдвэр дээр хийгээч ” гэж Ерөнхий сайдыг урьж бай­сан.  Ерөнхий сайд таны урилгад ямар хариу өгсөн бэ?

-“Үйлдвэр
дээр очиж хурал хийнэ гэдэг их зөв санаа байна шүү” гэж байна лээ. Засгийн газар үйлд­вэрийн шинэ эрин үеийг эх­лүүл­нэ гэж байгаа. Монголчууд хаалгандаа их бэлгэдэлтэй ханд­даг, өөдлөх айл үүднээсээ гэж ярьдаг ард түмэн. Үйлдвэрлэлийн шинэ эринийхээ үүдийг 
25 мянган айлын хаалгыг хийсэн үйлдвэрт 
нээгээсэй
гэсэн бэлгэдлээр 
Ерөн­хий сайдыг үйлд­вэртээ урьсан юм.

Ц.БААСАНСҮРЭН

Дөч орчим хувь нь л орон суу­цанд амьдарч байгаа нийслэл­чүүдээс  урт хугацаатай,  хүү бага­тай байрны зээлд хамрагдах хү­сэл­тэй иргэн олон бий. Улсын хэмжээнд гэж яривал нийт иргэдийн хорь гаруйхан хувь нь л орон сууцанд амьдардаг. Товчхондоо орон сууцны зээл авахыг хүссэн иргэд хэдэн мянгаараа байна гэсэн үг.  Засгийн газар өнгөрсөн долоо хоногт  иргэдийг орон сууцжуулах бодлогоо зарласан. Ерөнхий сайд орон сууцны хөнгөлөлттэй зээлд хамруулах харилцааг зохицуулах журмыг баталж, ипотекийн зээлийг арилжааны бүх банкуудаар дам­жуу­лан  олгох ажлыг зохион бай­гуу­лахыг Эдийн засгийн хөгжлийн сайд Н.Батбаяр, Барилга, хот бай­гуулалтын сайд Ц.Баярсайхан нарт даалгаад байна. Эдгээр яамд Монголбанк хамтран журам бо­ловс­руулахаар  ажиллаж эхэлжээ. Энэ долоо хоногтоо  журмын төсөл гарчих байх гэж албаны эх сурвал­жууд мэдээлж байна. Журам гар­чих­вал арилжааны банкуудад ямар материал бүрдүүлж өгөх, орон сууцны аль хороолол, хот­хоныг сонгох зэрэг иргэдийн сонир­хож буй нарийн  асуудлууд тодор­хой болох юм. Зургаан хувийн зээлээс илүү боломжуудыг амла­сан, зах зээлийнхээ зарчмаас гажаагүй гарцуудыг санал болгож байгаагаараа энэ удаагийн орон сууцжуулах хөтөлбөр ялгарч бай­гаа.  Орон сууцжуулах хөтөлбөрийн юу нь итгэл төрүүлээд буйг он­цолъё.

АРИЛЖААНЫ АЛЬ Ч БАНКНААС АВЧ БОЛНО

Зургаан хувийн зээлийг ганцхан Төрийн банкаар олгож байсан бол орон сууцжуулах хөтөлбөрт хам­рагд­сан иргэд аль ч банкинд хан­даж болно. Төрийн гэсэн тодот­голтой банк биш, арилжааны бан­кууд оролцож буй нь  моргэйжийн зээл зах зээлийнхээ жамаар иргэ­дэд хүрч эхэлж байна гэсэн үг. Өөр нэг олзуурхмаар зүйл нь зээлээ төлөх хэмжээний ажилтай, орлого­той байхад л асуудалгүй. Бэлэн байрнаас сонголтоо хийх учир орон сууц нь барьцаа болоод явчихна. Зургаан хувийн зээлд хамрагдсан иргэдийн хувьд дутуу баригдсан, ажил нь эхлээ ч үгүй байран дээр хүртэл гэрээ хийсэн учраас өчнөөн иргэд барьцаан дээрээ бүдэрсэн. Байраа ашиг­лалтад ортол өөр байрны ордер барьцаанд тавь гэсэн банкны шаардлагаас болж зээл авч чадаа­гүй олон хүн бий. Мөн  зургаан хувийн зээлийн “орон сууц худал­даж авч байгаагүй” гэсэн хатуу шалгуур  энэ удаа үйлчлэхгүй. Үнэхээр орон сууцны хэрэгцээтэй бол моргэйжийн хөнгөлөлттэй зээлд хамрагдах бололцоотой. Ээж, аав нь байр авахдаа хамтран эзэмшигчээр нэрийг нь оруул­чихсанаас болж өнөөдрийг хүртэл байр хөлсөлж  буй залууст байранд амьдрах боломж бүрдэж байна.

ЗУРГАА БИШ 7-9 ХУВИЙН ХҮҮТЭЙ

Моргэйжийн зээлийн хамгийн гол шалгуур бол зээлийн хүү. Өмнө нь хүүг хатуугаар зургаан хувь гэж тогтоож байсан бол энэ удаа тэгэхгүй. Гүйцэтгэх засаглалаас   7-9 гэсэн хувийг тогтоож өгөөд байна. Энэ тоо арилжааны банкуудын орон сууцны зээлийн өнөөдрийн хүүтэй харьцуулахад эрс бага. Арилжааны банкууд  16-19 хувийн хүүтэй орон сууцны зээл өгч байгаа.

80 МЕТР КВАДРАТ ХҮРТЭЛ БАЙР  СОНГОХ БОЛОМЖТОЙ

Зургаан хувийн зээл дээр байр­ны метр квадратыг дээд тал нь 50 гэж байсан бол энэ удаа 80 метр квадрат байр сонгох боломжийг иргэдэд олгож байна. Зах зээл дээр яг одоо тавиас дээш хувийн гүйцэт­гэлтэй 16 мянган орон сууц байна. Ихэнх ажлаа нугалсан эдгээр орон сууцнаас 50 метр квадрат гэсэн шалгуурт тэнцэж байгаа нь 5600. Гэтэл орон сууц худалдан авагчдын ихэнх нь  50 метр квадратаас дээш  буюу 2-3 өрөө байр сонирхдог.  Засгийн газар иргэдийн сонирхол, худалдаанд гарахад бараг бэлэн болсон байруудын метр квадратыг  бодолцож 80 метр квадрат гэсэн босго тавьжээ.  Өөрөөр хэлбэл эрэлт, нийлүүлэлт аль аль талыг нь бодолцож гаргасан тоо.

 Орон сууцжуулах хөтөлбөрт хамрагдах иргэдэд дан шинэ байр ав гэсэн болзол тавиагүй.  Хуучин орон сууцнаас ч сонголтоо хийж болно. Баригдаж дуусаагүй байр биш бэлэн орон сууцыг сонго­хоороо зургаан хувийн зээлээс ялгарч байгаа юм. “100 мянган айлын орон сууц” хөтөлбөрт хам­рагдсан иргэдийн орох учиртай байрны 50 хувь нь баригдаж эхлээ­гүй гэсэн тоо бий. Хөтөлбөрт хам­рагд­сан компаниудын барих орон сууцыг тухайн үед ОССК-иас сай­тан­даа жагсааж байсан юм. Тэр жагсаалтад орсон  128 мянган орон сууцнаас 61 мянга гаруй орон сууцны барилга угсралтын ажил  огт эхлээгүй байна. Энэ удаа иргэд хэзээ дуусах нь үл мэдэгдэх барил­гад захиалга өгч эрсдэлд орохгүй, бэлэн байрнаас сонголтоо хийх учир ямар ч эрсдэл хүлээхгүй. Одоогоор 100 хувь бэлэн болсон орон сууц 1105,  90-99 хувьтай 439, 80-89 хувьтай 129, 50-79 хувьтай 611 орон сууц байна.

АРВААС ГУЧИН ХУВИЙН УРЬДЧИЛГАА ТӨЛНӨ

Зургаан хувийн зээлд хамрагд­сан иргэд орон сууцныхаа нийт үнийн 10 хувийг урьдчилж, бэлнээр өгч байсан бол энэ удаа 10-30 хувийг нь урьдчилж өгнө. Байраа зарж байгаа компани, зээл өгч байгаа банк, худалдан авч байгаа иргэнд  ч сонголттой хувилбар. Зээлийн хугацаа 20 жил. Мор­гэйжийн зээлийн хамгийн гол шал­гуур гэгддэг хугацаан дээр ямар нэг асуудал байхгүй, авсан байрныхаа мөнгийг бага багаар удаан хуга­цаанд төлөх боломж гарч ирж байна. Өнөөдрийн хувьд арил­жааны банкуудын олгож буй  орон сууцны зээлийн дундаж хугацаа 15 жил байгаа.

БАЙРАА ӨӨРСДӨӨ ОЛ ГЭЭД  ОРХИХГҮЙ

Өмнөх засаг зургаан хувийн зээл өгөхдөө “Ийм компаниуд орон сууц барьж эхэлж байгаа юм байна, өөрсдөө сонголтоо хий, эрсдэлгүй байр олох эсэх чинь танаас л хамаарна” гээд орхиж байсан бол энэ удаа орон сууцны нийлүү­лэлтэн дээр ч анхаарч байгаа­гаараа онцлог. Засгийн газар 2013-2014 онд ашиглалтад оруулахаар төлөвлөсөн, санхүүжилтийн асуу­далтай байгаа орон сууцны барил­гуудын судалгааг үндэслэн үе шаттайгаар санхүүжүүлэх ажлыг арилжааны банкуудаар дамжуу­лан зохион байгуулах талд ан­хаарч эхэлжээ.

БАЙРНЫ ҮНЭ ӨСӨХГҮЙ

Зургаан хувийн зээл өгөх сур­гаар орон сууцны эрэлт эрс өсч байв. Эрэлтээ дагаад орон сууцны үнэ ч  өндрөө авч байлаа. Нэг байр бодит үнээсээ 30 сая төгрөгөөр өссөн жишээ ч бий. Харин энэ удаа тэгэхгүй. Засгийн газар барилгын компаниудтай метр квадрат  нь 950 мянгаас 1.1 сая төгрөгөөс илүү гарахгүй гэсэн тохиролцоотойгоор гэрээ байгуулна. Гэхдээ шууд ийм үнэтэй болго гэж зах зээлд шахалт үзүүлж байгаа хэрэг биш аж. Тө­рөөс дэмжлэг авах гэрээ байгуул­сан компаниудад л энэ үнэ үйл­чилнэ. 2000, 3000 доллараар метр квад­ратаа үнэлж байгаа тансаг зэрэг­лэлийн барилгуудын хувьд зах зээлийнхээ жамаар л явна гээд ойлгочихож болно. Барилгуудын цахилгаан, дулаан, цэвэр, бохир ус зэрэг дэд бүтэц байгуулахад энэ  онд улсын төсвөөс 200, нийс­лэлээс 40 гаруй тэрбум төгрөг зарцуулж байгаа. Ирэх онд ч энэ хэмжээний мөнгө зарцуулна. Тө­рөөс дэмжсэн дэд бүтцийг дагасан 17 шинэ хороо­лол нийслэлд ба­риг­­дана гэж Ба­рилга, хот бай­гуу­лалтын сайд мэдэгдээд байгаа. Одоогоор Баян­голын ам, Буянт-Ухаа, Солонго, Ирээдүй, 7, 14-р хороолол гэсэн орон сууцны шинэ хороолол барих газруудын дэд бүтцийг шийдэх нь тодорхой бол­чих­сон байна.  Шавыг нь тавьж ажлыг нь эхлүүлсэн “Буянт-Ухаа” хороололд 1570 айл орох боломж­той, эхний 500 айл энэ намар орон сууцандаа орно гэж Үндэсний бүтээн байгуулалт корпо­рацийнхан мэдээлсэн. Үүн дээр гэр хорооллыг барилгажуулах нийс­лэлийн бод­логын хүрээнд ч шинэ орон сууцууд босно. Дэд бүтэц, газрын асуудал орон сууцны үнэ өсөхөд нөлөөлдөг гэсэн барилгын компаниудын тайл­бар дээр Засгийн газар ингэж анхаарчээ.

 Орон сууцны үнэд нөлөөлдөг өөр нэг шалтгаан нь урд хөршөөс импортоор оруулж ирдэг барилгын материалууд. Тэр дундаа цемент. Цементийг нааш нь зөөж авчрах гэж хугацаа алддаг нь үнээ нэмэ­хээс аргагүй байдалд хүргэдэг. Тэгвэл энэ онд жилд саяас дээш тонн цемент үйлдвэрлэх гурван ч үйлдвэр ажиллаж эхлэхээр болж байгаа. МАК-ийн үйлдвэр, Хөтө­лийн үйлд­вэрийн  өргөтгөлөөс гадна Хятадын хөрөнгө оруулалт­тай үйлдвэр энэ ондоо багтааж ажиллаад эхлэх төлөвтэй байна.  Засгийн газар барилгын мате­риалын үйлдвэрийг дэмжихэд багагүй мөнгө зарцуулж байгаа. Засгийн газар тогтоол гар­гаж 200 хоног зарцуулж авдаг барилгын зөвшөөрлийг 30-35 хо­ногт багтааж авахаар  болгосон нь орон сууц ховордож, үнэ нь хаданд гарахгүй байхад нөлөөлж таарна.

Ц.БААСАНСҮРЭН